Μεσαιωνική Φυσική Φιλοσοφία και Κοσμολογία

Transcript

1 Μεσαιωνική Φυσική Φιλοσοφία και Κοσμολογία

2 Aριστοτέλης και φυσικός κόσμος Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης αναζητά την πραγματικότητα στον αισθητό κόσμο, στα αισθητά σωματοειδή αντικείμενα (και όχι σε έναν κόσμο ιδεών). Κάθε ατομικό αντικείμενο διακρίνεται στις ιδιότητες και τα υποκείμενά τους: στη μορφή (ιδιότητες που κάνουν το αντικείμενο αυτό που είναι) και την ύλη (το υπόστρωμα της μορφής). Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τη μορφή από την ύλη. Παρουσιάζονται πάντα ως ενοποιημένο όλο. Η αναζήτηση της γνώσης προσανατολίζεται προς τον κόσμο των ατομικών πραγμάτων, τη φύση και τη μεταβολή. Η γνώση αποκτάται από την εμπειρία

3 Φύση και μεταβολή στον Αριστοτέλη Όταν ένα αντικείμενο αλλάζει, η μορφή του μεταβάλλεται ενώ η ύλη παραμένει σταθερή. Η μεταβολή λαμβάνει χώρα μεταξύ ενός ζεύγους αντιθέτων (πχ. από το ξηρό στο υγρό, ή από το δυνάμει στο ενεργεία) Τα αίτια της αλλαγής τα βρίσκουμε στις απόψεις του Αριστοτέλη για τη φύση και την αιτιότητα. Ο κόσμος είναι εύτακτος, και τα πάντα συμπεριφέρονται με ένα προβλέψιμο τρόπο (κάθε αντικείμενο έχει τη φύση του) Κάθε φυσικό αντικείμενο έχει στη φύση του τη μεταβολή και την κίνηση ως ένα είδος ιδιοτήτων τις οποίες αναπτύσσει όταν δεν παρεμποδίζεται από εξωτερικούς παράγοντες. H κατανόηση κάθε μεταβολής εκτός από τη φύση του αντικειμένου απαιτεί και τη γνώση των αιτιών, των εξηγητικών παραγόντων, που την προκαλούν.

4 Αριστοτελικά αίτια Το ειδικό (σχετίζεται με τη μορφή) Το υλικό (σχετίζεται με την ύλη) Το ποιητικό (υπεύθυνο για τη μεταβολή) [ταυτίζεται με τη σημερινή έννοια της αιτιότητας] Το τελικό (εκφράζει το σκοπό της μεταβολής)

5 To Σύμπαν του Αριστοτέλη Αιώνιο Σφαίρα χωρισμένη σε 2 περιοχές με ενδιάμεσο στοιχείο τη Σελήνη. Γήινη (ή υποσελήνια περιοχή): ύπαρξη γένεσης, φθοράς και μεταβολών. 4 στοιχεία (γη, αέρας, φωτιά, νερό) Ουράνια (ή υπερσελήνια περιοχή): αιώνιοι και αμετάβλητοι κύκλοι. Αιθέρας. Ανυπαρξία κενού

6 Στοιχεία & Ιδιότητες ελαφρότητα Θερμό Φωτιά Ξηρό Αέρας Γη Υγρό Νερό Ψυχρό βαρύτητα

7 Ο αριστοτελικός κόσμος

8 Επίγεια τοπική κίνηση Φυσική κίνηση ευθύγραμμη, επιταχυνόμενη κίνηση Διάκριση μεταξύ κινούμενου και κινούν [το κινούν είναι η φύση του σώματος] Ταχύτητα= ευθέως ανάλογη προς το βάρος του σώματος και αντιστρόφως ανάλογη προς την πυκνότητα του μέσου Χρόνος κίνησης= ευθέως ανάλογος προς την πυκνότητα, και αντιστρόφως ανάλογος προς το βάρος του σώματος Βίαια κίνηση Κίνηση υπό την επίδραση κάποιας εξωτερικής δύναμης, ενάντιας της φυσικής. Διάκριση μεταξύ κινούμενου και κινούν (σε άμεση επαφή) Ταχύτητα= ευθέως ανάλογη προς την κινητήρια δύναμη ή εφαρμοσμένη δύναμη και αντιστρόφως ανάλογη της αντίστασης

9 Βίαια κίνηση Προβλήματα o o o o o Οριζόντια εκτόξευση ενός βλήματος (εξαναγκασμένη κίνηση). Παρατηρούμε ότι δεν σταματά μόλις χάσει την επαφή του με αυτό που το εκτόξευσε (βλ. ανάγκη άμεσης επαφής κινούν και κινούμενου). Νέο στοιχείο που συντελεί στην κίνηση: εξωτερικό μέσο εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η κίνηση. Με την εκτόξευση του βλήματος, η κινητήρια δύναμη επιδρά και στο περιβάλλον μέσο, το οποίο με τη σειρά του τη μεταδίδει στο βλήμα. Το βλήμα βρίσκεται πάντα σε επαφή με κάτι ικανό να διατηρήσει την κίνησή του. Το μέσο αποτελεί τόσο κινητήρια δύναμη όσο και αντίσταση.

10 Έλληνες και Άραβες σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Ιωάννης Φιλόπονος (6 ος αι. μ.χ.) Αμφισβητεί το ρόλο και τη λειτουργία που αποδίδει ο Αριστοτέλης στο εξωτερικό μέσο. [το εξωτ. μέσο δεν είναι αναγκαίο ούτε αποτελεί δρώσα δύναμη της τοπικής κίνησης] Εκκλησιαστικός συγγραφέας και φιλόσοφος, νεοπλατωνιστής αν και επηρεάστηκε από τον Αριστοτέλη. Σχολιαστής των Φυσικών, Μετεωρολογικών, Περί γενέσεως και φθοράς, Περί ψυχής Αρνείται τη θεωρία της κίνησης του Αριστοτέλη και την αδυνατότητα ύπαρξης κενού. Υποδεικνύει την ύπαρξη μιας ασώματης, εντυπωμένης δύναμης. [η εντυπωμένη δύναμη σταδιακά διαχέεται στο περιβάλλον και εξασθενεί είναι η κινητήρια δύναμη, ενώ το σώμα αποτελεί την αντίσταση] Αρνείται τον ισχυρισμό ότι ο χρόνος πτώσης είναι αντιστρόφως ανάλογος του βάρους του σώματος [το σώμα λειτουργεί ως αντίσταση] Αρνείται την αδυνατότητα ύπαρξης κενού [η κίνηση στο κενό μπορεί να είναι πεπερασμένη και μη στιγμιαία]

11 Έλληνες και Άραβες σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Αβικέννας ( μ.Χ.) Οπαδός της θεωρίας του mail [ μιας εντυπωμένης δύναμης που αποτελούσε περαιτέρω επεξεργασία της εξήγησης του Φιλόπονου όργανο της αρχικής κινητήριας δύναμης, ικανό να συνεχίζει τη δράση του όταν η αρχική δύναμη έπαυε να ενεργεί] Mail : Φυσική, Βίαια και Ψυχική Κάθε σώμα είναι ικανό να δεχτεί βίαιη mail σε αναλογία με το βάρος του [π.χ. μια μολύβδινη σφαίρα μπορεί να ριχθεί σε μεγαλύτερη απόσταση από ένα φτερό] Αποτελεί μόνιμη ιδιότητα που διατηρείται σε ένα σώμα εάν δεν υπάρχουν εξωτερικές αντιστάσεις. [Αν ένα σώμα κινείται βίαια στο κενό τότε η κίνηση του θα είναι απεριόριστης έκτασης και διάρκειας διότι δεν θα συνέτρεχε λόγος να φτάσει σε ακινησία. Κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται στη φύση, άρα δεν γίνεται αποδεκτή η ύπαρξη κενού].

12 Έλληνες και Άραβες σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Αβεμπάτσε ( μ.Χ.) Κατά του ισχυρισμού ότι ο χρόνος πτώσης είναι ευθέως ανάλογος προς την πυκνότητα. [κάτι τέτοιο θα ίσχυε εάν ο χρόνος κίνησης ενός σώματος εξαρτιόταν αποκλειστικά από την ικανότητα αντίστασης του παρεμβαίνοντος μέσου]. Τα ουράνια σώματα κινούνται δίχως κόπο στον αιθέρα με διαφορετικές ταχύτητες. [Άρα πεπερασμένες ταχύτητες μπορούν να συμβούν χωρίς την ενεργό αντίσταση ενός μέσου. Το περιβάλλον μέσο δεν βοηθάει την κίνηση, αλλά μόνο την επιβραδύνει]. Η κίνηση είναι ό,τι μένει από μια υποθετικά ανεμπόδιστη κίνηση μετά την αφαίρεση της επιβράδυνσης της οφειλόμενης στο μέσο [ασάφεια ως προς τη δυνατότητα καθορισμού της παρατηρήσιμης κίνησης + κίνησης μέσα σε κενό, Πώς μετριέται; Με βάση το βάρος του κινούμενου σώματος; Τις διαστάσεις τους;]

13 Έλληνες και Άραβες σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Αβερρόης ( μ.Χ.) Διαμάχη αναφορικά με την υπόσταση της κίνησης. Η κίνηση δεν είναι ένα πράγμα διακριτό από το κινούμενο σώμα, αλλά αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία ένα κινητό μεταβάλλει τη θέση του. [Η αντίθετη θέση υποστηρίζει ότι υπάρχει κάποιο πράγμα που ενυπάρχει στο κινούμενο σώμα και μπορούμε να το ονομάσουμε «κίνηση»]

14 Μεσαιωνικοί σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Παραδείγματα Μεσαιωνικού σχολιασμού W. Ockham ( ) ο κόσμος στον οποίο η κίνηση δεν είναι πραγματική οντότητα είναι ένας οικονομικότερος κόσμος. Θεωρείται αληθινός εκτός και αν υπάρχουν πειστικά επιχειρήματα για το αντίθετο. J. Buridan ( ) η κίνηση αποτελεί πρόσθετο χαρακτηριστικό με ιδιότητες : Ο Θεός είναι παντοδύναμος (κάνει ο,τιδήποτε δεν οδηγεί σε λογική αντίφαση) Έστω ότι η κίνηση είναι μια διαδικασία (ένα κινούμενο σώμα σε διαδοχικούς τόπους) Κάθε τόπος κατά τον Αριστοτέλη περιβάλλεται από κάτι Το σύμπαν δεν περιβάλλεται από τίποτα Το σύμπαν δεν καταλαμβάνει τόπο, άρα δεν μπορεί να αλλάξει τόπο, άρα δεν κινείται Ο Θεός όμως μπορεί να επιβάλλει περιστροφική ή ευθύγραμμη κίνηση σε ολόκληρο το σύμπαν Άρα η κίνηση αποτελεί ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό κάθε κινούμενου σώματος.

15 Μεσαιωνικοί σχολιαστές της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης Θωμάς Ακινάτης ( μ.Χ.) Επιρροή από τον Αβεμπάτσε. Η κίνηση σε ένα δίχως αντίσταση μέσο είναι πεπερασμένη (βλ. κίνηση μέσω του ουράνιου αιθέρα). Η κίνηση στο κενό θα είναι πεπερασμένη και συνεχής, εφόσον ο κενός χώρος είναι ένα εκτεταμένο και χωρικό μέγεθος. [ένα σώμα για να κινηθεί από ένα σημείο σε ένα άλλο πρέπει να διανύσει τον παρεμβαίνοντα άδειο ή γεμάτο χώρο] Καθιερωμένη μεσαιωνική δικαιολόγηση για τη δυνατότητα κίνησης στο κενό. Δημιουργία ερωτημάτων για τη φύση της κίνησης στο κενό. Χρήση αριστοτελικών επιχειρημάτων (έστω και αν ο Αριστοτέλης αρνιόταν την ύπαρξη κενού): 1. καθετί που κινείται κινείται από μια διακριτή οντότητα, 2. κάθε κίνηση εμπεριέχει τη δράση μιας δύναμης που ενεργεί εναντίον μιας αντίστασης.

16 Λύση σχετικά με τη δυνατότητα φυσικής κίνησης στο κενό Νέα ερμηνεία της αριστοτελικής σύλληψης του μεικτού ή σύνθετου σώματος (μείγμα των 4 στοιχείων). Αριστοτέλης: σε κάθε μεικτό σώμα, κάποιο από τα 4 στοιχεία κυριαρχεί και είναι αυτό που καθορίζει την κίνηση Μεσαιωνικοί: Δεν υπερισχύει ένα μόνο στοιχείο--- τα ελαφρά και τα βαριά στοιχεία θεωρούνταν ότι αποτελούνται από μέρη ή βαθμούς, η άθροιση των οποίων καθορίζει τη διεύθυνση της φυσικής κίνησης. Η συνολική δύναμη των ελαφριών στοιχείων έρχεται σε αντίθεση με τη συνολική δύναμη των βαριών στοιχείων.

17 Παραδείγματα & έννοια εσωτερικής αντίστασης Έστω ένα σώμα Α στο οποίο τα βαριά στοιχεία υπερισχύουν των ελαφριών. Το σώμα θα κατευθυνθεί προς τα κάτω. Η ταχύτητα του θα εξαρτηθεί από το βαθμό υπεροχής των βαριών στοιχείων έναντι των ελαφριών. [η βαρύτητα ή ελαφρότητα νοούνται ως δρώσες δυνάμεις ή ιδιότητες μέσα στο μεικτό σώμα. Η ιδιότητα με το μεγαλύτερο συνολικό αριθμό βαθμών αποτελεί την κινητήρια δύναμη, ενώ η αντίθετή της την αντίσταση] Αν η αναλογία βαριών και ελαφριών στοιχείων (β/ε) σε ένα σώμα Α είναι 8/3 και σε ένα σώμα Β 8/5, ποιο θα έχει τη μεγαλύτερη ταχύτητα; Η ταχύτητα του Α θα είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα του Β λόγω μικρότερης αντίστασης (3 έναντι 5 μονάδων ελαφρότητας). Όλα τα σώματα της υποσελήνιας περιοχής είναι μεικτής σύνθεσης (και άρα δικαιολογείται η δυνατότητα κίνησης στο κενό). Τα στοιχεία κινούνται πάντα εντός υλικών μέσων.

18 Εναλλακτικές θεωρίες Thomas Bradwardine ( ), Αλβέρτος της Σαξωνίας ( ) Δύο ομοιογενή σώματα διαφορετικού μεγέθους και βάρους, πέφτουν στο κενό με την ίδια ταχύτητα. [αν και ένα σώμα μπορεί να περιέχει περισσότερες μονάδες ύλης από ένα άλλο, αν έχουν τον ίδιο λόγο βαριών και ελαφριών στοιχείων, δηλαδή τον ίδιο λόγο κινητήριας δύναμης προς εσωτερική αντίσταση, θα πέσουν με την ίδια ταχύτητα] Η μεσαιωνική «φυσική» δεν είναι άλλο από την επαναδιατύπωση της αριστοτέλειας φυσικής υπό καινούργιες προϋποθέσεις (ύπαρξη κενού), γεγονός στο οποίο συνέβαλε η επικράτηση του Χριστιανισμού με την αποδοχή της κυριαρχίας του Θεού.

19 Βίαιη κίνηση στο κενό Σε αντίθεση με τη δυνατότητα φυσικής κίνησης στο κενό, η δυνατότητα βίαιης κίνησης εξετάστηκε ελάχιστα. [σε κενό χώρο δεν μπορεί να γίνει επίκληση σε καμία εξωτερική δύναμη ή αντίσταση] Νικόλαος Μπονέτους (-1343): «σε μια βίαιη κίνηση κάποια μη μόνιμη και παροδική μορφή εντυπώνεται στο κινητό έτσι ώστε η κίνηση σε κενό να είναι δυνατή όσο διατηρείται αυτή η μορφή» impetus (ενώθηση, όρμηση)

20 Jean Buridan ( ) Αναπτύσσει την πιο ολοκληρωμένη θεωρία για την εντυπωμένη δύναμη της εποχής: Το κινούν μεταδίδει στο κινούμενο σώμα μια δύναμη ανάλογη της ταχύτητας και της μάζας του που το διατηρεί σε κίνηση. [όση μεγαλύτερη η ποσότητα της ύλης, τόσο μεγαλύτερη η ενώθηση που μπορεί να δεχτεί το σώμα. Θυμίζει την ορμή του Νεύτωνα] Η ενώθηση είναι μόνιμη και απεριόριστης διάρκειας εφόσον δεν υπάρχουν εξωτερικές αντιστάσεις. [θυμίζει την αδρανειακή κίνηση, αν και η ιδέα μιας απεριόριστης ευθύγραμμης κίνησης φαίνεται παράλογη σε έναν πεπερασμένο αριστοτελικό κόσμο] Δεν δέχεται τη δυνατότητα πεπερασμένης κίνησης στο κενό (παρόλο που ο Θεός θα μπορούσε να παράγει τέτοιες κινήσεις με υπερφυσικό τρόπο).

21 Jean Buridan ( ) Χρησιμοποιεί την έννοια της ενώθησης προκειμένου να εξηγήσει την επιτάχυνση των πίπτοντων σωμάτων. Μέχρι και τον Γαλιλαίο το πρόβλημα της πτώσης αντιμετωπίζεται με 2 τρόπους: αιτία της πτώσης (στον Αριστοτέλη η φύση ή το βάρος του σώματος). Επιτάχυνση (Ο Αριστοτέλης δεν ασχολήθηκε/ οι Μεσαιωνικοί από τον 14 ο αι. και έπειτα προσθέτουν μια επιπλέον αιτία για να εξηγήσουν την επιτάχυνση) Για τον Buridan η επιτάχυνση είναι συσσωρευμένες αυξήσεις της ενώθησης. Η βαρύτητα ενός σώματος παράγει διαδοχικές και αθροιζόμενες αυξήσεις της ενώθησης (περιστασιακή βαρύτητα) παράγοντας τελικά μια επιταχυνόμενη κίνηση.

22 Jean Buridan ( ) Πτώση ενός σώματος: Βάρος ή βαρύτητα σώματος (W) Ενώθηση (Ι) Ταχύτητα Χρονικό διάστημα Βάρος Ενώθηση Ταχύτητα Δt W V 2Δt W I V+ΔV 3Δt W 2Ι V+2ΔV 4Δt W 3Ι V+3ΔV H αύξηση της ταχύτητας έχει πριν από αυτή μια αναλογική αύξηση της ενώθησης η οποία προκαλείται από το βάρος [~Αριστοτέλης. Στον Νεύτωνα η δύναμη είναι ανάλογη της επιτάχυνσης και όχι της ταχύτητας]

23 Η μαθηματική περιγραφή της κίνησης Ο Αριστοτέλης και οι Μεσαιωνικοί θεωρούσαν την κίνηση ως ένα από τα 4 είδη μεταβολής, τα περισσότερα εκ των οποίων δεν παρουσιάζουν εγγενή μαθηματικά χαρακτηριστικά. Τον 14 ο αι. ανθεί μια ομάδα διακεκριμένων μαθηματικών και λογικών στο Κολέγιο Merton της Οξφόρδης, οι οποίοι διαμορφώνουν ένα εννοιολογικό πλαίσιο και την τεχνική ορολογία για την περιγραφή της κίνησης. Έννοιες ταχύτητας, στιγμιαίας ταχύτητας, ομαλής κίνησης, μεταβαλλόμενης κίνησης, ομαλά μεταβαλλόμενης κίνησης. Οι ορισμοί αυτοί προέκυψαν από το φιλοσοφικό ενδιαφέρον που είχε δημιουργηθεί σχετικά με τη διαφοροποίηση των ιδιοτήτων και της έντασής τους [πχ. πως αλλάζει η θερμοκρασία του νερού]. Η εξέταση της κίνησης ακολουθεί την ίδια μεθοδολογία με αυτή των μεταβολών στην ένταση μιας ιδιότητας.

24 Θεώρημα Μέσης Ταχύτητας (ή κανόνας του Merton) Ένα σώμα που αρχίζει ομοιόμορφη επιτάχυνση από ακινησία, θα διανύσει μια ορισμένη απόσταση σε έναν ορισμένο χρόνο. Αν το ίδιο σώμα κινούνταν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα με ομοιόμορφη ταχύτητα ίση με τη στιγμιαία ταχύτητα που αποκτά κατά τη μεσαία στιγμή της ομοιόμορφης επιτάχυνσης, θα διένυε ίση απόσταση. Γεωμετρική απόδειξη από τον Νικόλαο Ορέμ στο έργο του «Περί των διαμορφώσεων των ιδιοτήτων» (1350).

25 ΑΒ= χρόνος Οι γραμμές στην ΑΒ παριστάνουν ταχύτητα Στο σημείο Β η ταχύτητα είναι 0, και αυξάνεται ομοιόμορφα ομαλά μέχρι το Α (μέγιστη ΑC) To τρίγωνο CBA παριστάνει τη συνολική απόσταση που διανύει το κινητό. DE= στιγμιαία ταχύτητα κατά τη μέση τιμή του χρόνου Αν το σώμα κινούνταν ομοιόμορφα με σταθερή ταχύτητα DE, η συνολική απόσταση που θα διάνυε θα ήταν AFGB Για να αποδείξουμε ότι ένα σώμα επιταχυνόμενο ομοιόμορφα από αρχική ακινησία θα διανύσει την ίδια απόσταση με ένα σώμα που κινείται κατά το ίδιο χρονικό διάστημα με ομοιόμορφη ταχύτητα ίση με αυτή της μεσαίας στιγμής της ομοιόμορφης επιτάχυνσης θα πρέπει: να αποδείξουµε ότι τα εµβαδά CBA και AFGB είναι ίσα.

26 Το ADEF είναι κοινό, άρα θα πρέπει να αποδείξουμε ότι τα τρίγωνα FEC και EBG είναι ίσα. Οι κατά κορυφήν γωνίες FÊC και BÊG είναι ίσες Tα τρίγωνα είναι ορθογώνια FE=EG Άρα τα τρίγωνα είναι ίσα σύμφωνα με το γνωστό θεώρημα του Ευκλείδη. Η απόδειξη αυτή έµεινε γνωστή ως κανόνας του Merton ή θεώρηµα της Μέσης Ταχύτητας, και υπήρξε ουσιαστικά µια προσπάθεια µέτρησης της οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης συγκρινόµενη µε τη οµαλή κίνηση.