Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΤΑ \ ΤΙΣΗΣ ΜΕ ΜΙΑ ΑΘΑΠΤΙΚΗ ΟΜΑΛΑ Κ.ΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟν ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ

Transcript

1 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΤΑ \ ΤΙΣΗΣ ΜΕ ΜΙΑ ΑΘΑΠΤΙΚΗ ΟΜΑΛΑ Κ.ΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟν ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Δημήτριος Σέλληνας ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ; Δρ Ευστάθιος Δημητριάδης ΜΑΡΤΙΟΣ :012 Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση του βασικού πτυχίου

2

3 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΑΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΙΣΗΣ ΜΕ ΜΙΑ ΑΘΑΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΠΟΑΙΤΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Δημήτριος Σέλληνας ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δρ Ευστάθιος Δημητριάδης ΜΑΡΤΙΟΣ 2012 Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση του βασικού πτυχίου

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της εργασίας αυτής ήταν ο προσδιορισμός της ετήδρασης της ταύτισης των μεταναστών με μια ντότηα αθλητική ομάδα, πάνω στην προσαρμογή τους στην κοινωνία υποδοχής. Η ταύτιση με την αθλητική ομάδα θεωρείται ως μια μορφή κοινωνικής ταύτισης (Jimenez και συν., 2007). Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας υποστηρίζει ότι τα άτομα εντάσσονται σε διάφορες κοινωνικές ομάδες προκειμένου αποκτήσουν μια θετική κοινωνική ταυτότητα (Finn, 1994). Ο επιπολιτισμός (acculturation) αναφέρεται στην προσαρμογή των μεταναστών στην φιλοξενούσα κοινωνία (Berry, 1997) και μπορεί να έχει 4 μορφές: της αφομοίωσης του μετανάστη από την κοινωνία υποδοχής, του διαχωρισμού, δηλαδή της συσχέτισής του μόνο με άτομα κοινής καταγωγής, της ενσωμάτωσης, που αντανακλά την καλή προσαρμογή στην κοινωνία υποδοχής αλλά όχι την αφομοίωση και της περιθωριοποίησης, που υπονοεί την απόσταση από άτομα τόσο της κοινωνίας καταγωγής όσο και της κοινωνίας υποδοχής (Berry, 1980). Το ερευνητικό δείγμα αποτελούνταν από 139 Αλβανούς μετανάστες, που ζούσαν στην Ελλάδα, κατά μέσο όρο περίπου 14 χρόνια (Ν=139). Από τους συμμετέχοντες οι 100 υποστήριζαν κάποια ελληνική ομάδα. Η ταύτιση με την αθλητική ομάδα μετρήθηκε με το όργανο Sport Spectator Identification Scale (SSIS - Wann & Brascombe, 1993), όπως προσαρμόστηκε για τον ελληνικό πληθυσμό από τους Theodorakis και συν. (2007). Το όργανο είναι μονοπαραγοντικό και αποτελείται από 7 θέματα. Για τη μέτρηση των διαστάσεων του εττυιολιτισμού χρησιμοποιήθηκε το όργανο East Asian Acculturation Measure -EAAM (Barry, 2001). To EAAM αποτελείται από 29 θέματα, που μετρούν τη διαδικασία προσαρμογής των μεταναστών στην φιλοξενούσα κοινωνία πάνω σε 4 διαστάσεις: 1) της αφομοίωσης (8 θέματα), 2) του διαχωρισμού (7 θέματα), 3) της ενσωμάτωσης (5 θέματα) και 4) της περιθωριοποίησης (9 θέματα). Οι απαντήσεις και στα δύο όργανα δίνονταν πάνω σε μια 5/βάθμια κλίμακα τύπου Likert (1= διαφωνώ απόλυτα, 5= συμφωνώ απόλυτα). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο βαθμός ταύτισης των μεταναστών με μια ελληνική αθλητική ομάδα σχετίζονταν θετικά, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό, τόσο με την αφομοίωση, όσο και με την ενσωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία (ρvalue<0,001). Αντίθετα με ότι αναμενόταν, δε σχετίζονταν αρνητικά, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό, με το διαχωρισμό. Μπορεί επομένως να διατυπωθεί ότι η υποστήριξη, από τιλευράς μεταναστών, των αθληπκών ομάδων της κοινωνίας υποδοχής, μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη προσαρμογή τους στη φιλοξενούσα κοινωνία. Αέξεις κλειδιά: Ταύτιση με την ομάδα, ετηπολιτισμός, μετανάστευση.

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σε).ίόα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ... 6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 7 ΚΕΦΑ.\ΑΙΟ 1 - ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ Εισαγωγή Σκοπός της εργασίας Ερευνητικές υποθέσεις Ερευνητική μεθοδολογία... 9 KEtPAyVAlO 2 - Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας Η κοινωνική κατηγοριοποίηση Κοινωνική σύγκριση ΚΕΦΑΑΑΙΟ 3 - Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΩΝ ΟΠΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΟΜ.ΑΔΑ Τ Ο \ΐ: 3.1 Η ταύτιση με την ομάδα ως κοινωνική ταύτιση Εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου ταύτιση με την ομάδα Η ταύτιση ως προϋπόθεση για την ανάτττυξη αφοσίωσης των φίλαθλων Τα συναισθήματα που βιώνουν οι οπαδοί Η ταύτιση των οπαδών με την ομάδα στην Ελλάδα Η μέτρηση του βαθμού ταύτισης με την ομάδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Ορισμοί της μετανάστευσης Κατηγορίες... 28

6 4.3 Ιστορική αναδρομή της μετανάστευσης Η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής μεταναστών Αιτίες μετανάστευσης Γεωγραφική θέση Ιδιομορφία των συνόρων Οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες Επιπτώσεις της μετανάστευσης Δημογραφικές Οικονομικές... Ίί Κοινωνικές... Ίδ Πολιτισμικές Συμπέρασμα ΚΕΦ.\ΛΑΙΟ 5 - ΕΠΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Μοντέλο Επιπολιτισμού Συλλογικός Επιπολιτισμός Χώρα προέλευσης - χώρα υποδοχής Παράγοντες που υπάρχουν πριν τον επιπολιτισμό Παράγοντες που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του επιπολιτισμού Ψυχολογικός Επιπολιτισμός Τακπκές Επιπολιτισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 - ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ Ερευνητικές υποθέσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δείγμα Όργανο μέτρησης Έλεγχος Αξιοπιστίας και Εγκυρότητας Έλεγχος οργάνου μέτρησης Τεχνικές Ανάλυσης Στοιχείων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αποτελέσματα... 71

7 8.2 Συμτιεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξένη βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία Άρθρα εφημερίδων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Β. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΤΑ ΑΛΒΑΝΙΚΑ Γ. ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ SPSS ,k d.

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 1 Οι μεταβλητές, οι φορτίσεις και η αξιοπιστία του παράγοντα «Ταύτιση με την Ομάδα». 2 Οι μεταβλητές, οι φορτίσεις και η αξιοπιστία του παράγοντα gy «περιθωριοποίηση». 3 Οι μεταβλητές, οι φορτίσεις και η αξιοπιστία του παράγοντα gy «αφομοίωση» 4 Οι μεταβλητές, οι φορτίσεις και η αξιοπιστία του παράγοντα «ενσωμάτωση». 5 Οι μεταβλητές, οι φορτίσεις και η αξιοτηστία του παράγοντα ^g «διαχωρισμός» 6 Η συσχέτιση της ενσωμάτωσης των αλβανών μεταναστών με την y Ταύτισή τους με ελληνική αθλητική ομάδα 7 Η συσχέτιση της αφομοίωσης των αλβανών μεταναστών με την yy Ταύτισή τους με ελληνική αθλητική ομάδα 8 Η συσχέτιση του διαχωρισμού των αλβανών μεταναστών με την Ταύτισή τους με αλβανική αθλητική ομάδα Η συσχέτιση της ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με ελληνική αθλητική ομάδα με την ταύτισή τους με αλβανική αθλητική ομάδα Η συσχέτιση της περιθωριοποίησης των Αλβανών μεταναστών με την ταύuσή τους με ελληνική αθλητική ομάδα και με αλβανική αθλητική ομάδα

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η πτυχιακή αυτή εργασία δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη βοήθεια και υποστήριξη πολλών προσώπων. Κατ αρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Παπαδόπουλο Δημήτριο κατ τον επτβλέπων καθηγητή μου κ. Δημητριάδη Ευστάθιο που με τις πολύτιμες συμβουλές τους με καθοδήγησαν για την διεκπεραίωση τις εργασίας. Τους ευχαριστώ πολύ για την ηθική και επιστημονική τους υποστήριξη. Άλλο ένα μεγάλο ευχαριστώ στους φίλους μου, που με βοήθησαν στην συγκέντρωση των ερωτηματολογίων για το ερευνητικό κομμάτι της τπυχιακής μου. Τέλος, και βασικότερο, θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για την απόλυτη στήριξη και συμπαράστασης τους σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου.

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ 1.1 Εισαγωγή Από τις αρχές τις δεκαετίας του 90 η Ελλάδα δέχεται ένα ισχυρό μεταναστευτικό ρεύμα από την Αλβανία. Κάποιοι από τους μετανάστες φτάνουν ακολουθώντας νόμιμες διαδικασίες, οι τιερισσότεροι όμως διαβαίνουν τα σύνορα τιαράνομα. Ο ελλ.ηνικός πληθυσμός, που χαρακτηρίζεται από ισχυρή εθνική και θρησκευτική συνοχή και δεν είχε την εμτιειρία της συνύπαρξης με αλλοεθνείς μετανάστες, τους αντιμετωπίζει από επιφυλακτικά έως εχθρικά. Ο αθλητισμός θεωρείται ως ένας από τους παράγοντες που διευκολύνουν την ένταξη των μεταναστών στην κοινωνία φιλοξενίας. Παράλληλα όμως βρέθηκε να συνδέεται με την ταύτιση με το έθνος και ως εκ τούτου να προκαλεί διεθνικές διαμάχες, κατά τη διάρκεια αθλητικών συναντήσεων. Έτσι, τίθεται το ερώτημα αν η υποστήριξη ελληνικών ομάδων από Αλβανούς μετανάστες διευκολύνει την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία και αν η υποστήριξη αλβανικών ομάδων δυσχεραίνει την ένταξη. Η παρούσα εργασία αποτελείται από το βασικό κείμενο, το οποίο είναι κατανεμημένο σε 8 κεφάλαια, ης βιβλιογραφικές αναφορές και το παράρτημα, όπου παρατίθενται το ερωτηματολόγιο της έρευνας στην ελληνική και αλβανική γλώσσα και οι στατιστικές αναλύσεις. 1.2 Σκοπός της εργασίας Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να διερευνήσει την επίδραση της ταύτισης των Αλβανών μεταναστών με ελληνικές ή αλβανικές ομάδες, πάνω στις διεργασίες ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία. 1.3 Ερευνητικές υποθέσεις Η παρούσα ερευνητική εργασία εξετάζει τις ακόλουθες 5 ερευνητικές υποθέσεις; Η1. Η ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με ελληνική αθλητική ομάδα σχετίζεται με την ενσωμάτωση. Η2. Η ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με ελληνική αθλητική ομάδα σχετίζεται με την αφομοίωση.

11 Η3. Η ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με αλβανική αθλητική ομάδα σχετίζεται με το διαχωρισμό. Η4. Η ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με αλβανική αθλητική ομάδα σχετίζεται αρνηηκά με την ταύτιση με ελληνική αθλητική ομάδα. Η5. Η ταύτιση των Αλβανών μεταναστών με ελληνική ή αλβανική αθλητική ομάδα σχετίζεται αρνητικά με την περιθωριοποίηση. 1.4 Ερευνητική μεθοδολογία Για τη διερεύνηση των ερευνητικών υποθέσεων επιλεχθηκε η διεξαγωγή μιας εμπειρικής έρευνας με τη χρήση δομημένου ερωτηματολογίου. Οι δύο βασικές ενότητες του ερωτηματολογίου σχετίζονταν με την ταύτιση των οπαδών με τις ομάδες τους και με τον επιπολιτισμό, που προβλέπει τέσσερεις διαφορετικές καταστάσεις ένταξης (ή μη ένταξης) των μεταναστών στις κοινωνίες φιλοξενίας. Το ερωτηματολόγιο μεταφράστηκε στα αλβανικά και δόθηκε προς συμπλήρωση σε Αλβανούς μιετανάστες που ζούσαν στην Ελλάδα.

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ 2.1 Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας ανατττύχθηκε αρχικά σαν μια προσπάθεια να κατανοηθεί η ψυχολογική βάση της διοομαδικής διάκρισης. Παράλληλα, μέσα από τις πολυάριθμες ερευνητικές εργασίες που επακολούθησαν, το θεωρητικό οικοδόμημα της κοινωνικής ταυτότητας τιλαισιώθηκε από ερευνητικές υποθέσεις που αναφέρονται τόσο στην κατανόηση των διομαδικών σχέσεων, όσο και στις διαδικασίες της κοινωνικής αλλαγής (Tajfel, 1978a Tajfel & Turner, 1979). Σύμφωνα με τον Doise (1982/2005, σ. 176), η προέλευση της συγκεκριμένης θεωρίας του Tajfel θα πρέπει να αναζητηθεί στη θεωρία για τις διαδικασίες κοινωνακής σύγκρισης του Festinger (1954). Ωστόσο, αν με βάση τη θεωρία του Festinger η κοινωνική σύγκριση είναι ουσιαστικά διατομική, η θεωρία του Tajfel αφορά τις συγκρίσεις μεταξύ κατηγοριών υπαγωγής. Δηλαδή, στο πλαίσιο της θεωρίας του Tajfel, η κοινωνική ταυτότητα περιλαμβάνει την κοινωνική σύγκριση, η οποία όμως γίνεται σε επίπεδο ομάδας (σε διομαδικό επίπεδο) και όχι σε διατομικό επίπεδο, όπως στην περίπτωση του Festinger. Με άλλα λόγια, τα μέλη μιας ομάδας ή μιας κατηγορίας αξιολογούνται σε σχέση με την κοινωνική ομάδα ή κατηγορία της οποίας είναι μέλη, και όχι ως άτομα. Ας εξετάσουμε όμως αναλυτικότερα τις πρώτες ερευνητικές υποθέσεις της θεωρίας, που αφορούσαν τη διομαδική διάκριση. Συγκεκριμένα, για την αναζήτηση απαντήσεων απέναντι σε ερωτήματα όπως; γιατί τα μέλη των ομάδων μεροληπτούν σε βάρος των άλλων ομάδων, και τι κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν τόσο συχνά ότι η δική τους ομάδα είναι καλύτερη, ικανότερη ή προτιμότερη από τις άλλες, διεξήχθη μία έρευνα από τον Tajfel και τους συνεργάτες του, η οποία αποσκοπούσε στην ταυτοποίηση των ελάχιστων συνθηκών που οδηγούν τα μέλη μίας ομάδας στο να προκαταλαμβάνονται υπέρ της ομάδας στην οποία ανήκουν και εναντίον άλλων εξωομάδων (Tajfel, Billig, Bundy & Flament, 1971). Τα πειράματα των παραπάνω ερευνητών, γνωστά ως «Πείραμα των Ελάχιστων Ομάδων», ( Ο Tajfel και οι συνεργάτες του θέλησαν να μοιράσουν τους συμμετέχοντες σε ομάδες που σκοπό είχαν να είναι όσο το δυνατό περισσότερο μικρές και ασήμαντες. Στις αρχικές μελάτες μοιράζονταν μαθητές στη μία από τις δύο ομάδες. Τα αγόρια καθοδηγούνταν 10

13 να τπσζεψουν οτι η κατανομή αυτή γινόταν σύμφωνα με ασήμαντα κριτήρια - είτε το αν μπορούσαν να εκτιμήσουν rov αριθμό τελειών σε μία οθόνη είτε την προτίμησή τους για τους κα/ιιτέχνες αφηρημένης τέχνης Klee και Kandinsky. Στην πραγματικότητα, όμως, η κατανομή στις ομάδες ήταν τυχαία.) έδειξαν ότι η απλή κατηγοριοποίηση, ακόμη κι αν στηρίζεται σε ένα μικρής σπουδαιότητας κριτήριο, είναι ικανή συνθήκη για να προκληθεί μεροληπτική συμπεριφορά, δηλαδή η εύνοια προς την ενδοομάδα και ταυτόχρονα η αρνητική πρόσληψη της εξωομάδας. Αποδείχρικε, επομένως, ότι η ένταξη σε μία ομάδα αποτελεί τη βάση της διομαδικής συμπεριφοράς. Τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιώθηκαν σε πάρα πολλές μελέτες που έγιναν σε διάφορες χώρες (Tajfel & Turner, 1979; Brewer. 1979; Brewer & Brown, 1998; Diehl, 1990; Brown, 2000). Ας δούμε όμως ποια ήταν τα πρώτα αξιοσημείωτα πορίσματα από τις έρευνες για τις «ελάχιστες» ομάδες. Ο Tajfel διαπίστωσε ότι, όταν οι συμμετέχοντες κατηγοριοποιούσαν τον εαυτό τους ως μέλη μίας ομάδας, αυτό έδινε στη συμπεριφορά τους μία διακριτή σημασία. Όπως το έθεσε ο ίδιος και το παραθέτει ο Haslam (2004, σ ): «Εύρισκαν αυτή τη σημασία στην υιοθέτηση μίας στρατηγικής για δράση στηριγμένη στην καθιέρωση μέσα από τη δράση, μιας διάκρισης ανάμεσα στη δική τους ομάδα" και στην άλλη, ανάμεσα στις δύο κοινωνικές κατηγορίες σε ένα πραγματικά μικρό κοινωνικό σύστημα". Η διάκριση από την άλλη" κατηγορία προϋπέθετε... μία ταυτότητα για την ίδια τους την ομάδα, και επομένως κάποιο είδος σημασίας σε μια κατά τα άλλα κενή κατάσταση» (Tajfel, 1972, σελ ). Στο ίδιο κείμενο ο συγγραφέας όρισε την κοινωνική ταυτότητα ως: «τη γνώση του ατόμου ότι αυτός ή αυτή ανήκει σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες μαζί με κάποια συναισθηματική και αξιολογική σημασία του ή της για αυτή τη συμμετοχή του στην ομάδα» (σ. 31). Στη συνέχεια, οι Tajfel και Turner (1979) συνέχισαν και ανέπτυξαν μία πληρέστερη εξήγηση των ευρημάτων που προέκυψαν αρχικά από τις μελέτες για τις ελάχιστες ομάδες. Έτσι, σχημάτισαν τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας. Πρόκειται για μία σημαντική θεωρία της Κοινωνικής Ψυχολογίας, που στην ουσία υποστηρίζει ότι από τη στιγμή που τα άτομα ετπλέξουν σε ποια κοινωνική κατηγορία ανήκουν - δηλαδή κατηγοριοποιηθούν ως μέλη μιας ομάδας και αυτοπροσδιοριστούν σε σχέση με την κοινωνική κατηγοριοποίηση - ετηζητούν να αποκτήσουν θετική αυτοεκτίμηση διαφοροποιώντας την ομάδα τους από μία εξωτερική ομάδα σύγκρισης σε κάποια αξιολογούμενη διάσταση. Αυτή η αναζήτηση της θετικής διάκρισης, σύμφωνα με τον Haslam (2004, σ. 21), σημαίνει ότι: όταν η αίσθηση των ανθρώπων για το ποιοι είναι καθορίζεται περισσότερο με όρους του «εμείς» παρά του «εγώ», θέλουν να θεωρούν το «εμάς» διαφορετικό και καλύτερο από το «αυτούς» για να 11

14 αισθανθούν καλά για το ποιοι είναι και το τι είναι. Με άλλα λόγια, στο «εμάς» εντάσσεται ο εαυτός ως μέλος μιας κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας, και στην περίπτοοση αυτή κάνουμε λόγο για κοινωνική ταυτότητα, ενώ στο «εγώ» αντιστοιχεί ο εαυτός ως άτομο, και στην τιερίπτωση αυτή κάνουμε λόγο για ατομική ταυτότητα. Εττίσης, οι Sherif και Sherif (1969) επισημαίνουν ότι η διομαδική συμπεριφορά σχετίζεται με τις πράξεις των ατόμων που ανήκουν σε μία ομάδα, όταν αυτά αλληλεπιδρούν συλλογικά ή ατομικά με μία άλλη ομάδα ή με τα μέλη της, με βάση την ιδιότητα του μέλους της ομάδας. Δηλαδή, και στην παραπάνω επισήμανση, γίνεται διάκριση ανάμεσα στη συμπεριφορά κάποιου ως μέλους μιας κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας (διομαδική συμπεριφορά) και τη συμπεριφορά κάποιου ως μεμονωμένου ατόμου (διατομική συμπεριφορά). Έτσι, η κοινωνική ταυτότητα είναι άμεσα συνυφασμένη με την ένταξη του ατόμου σε μία κοινωνική ομάδα με την έννοια ότι ένα άτομο, όταν αυτοπροσδιορίζετας συμπεριλαμβάνει σε αυτόν τον προσδιορισμό και τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας στην οποία θεωρεί ότι ανήκει. Συγχρόνως, η κοινωνική ταυτότητα αποτελεί την ψυχολογική δομή που καθορίζει τους δεσμούς μεταξύ ατόμου και ομάδας, και διαμορφώνει τις διομαδικές συμπεριφορές. Δηλαδή, η ιδιότητα του ανήκειν σε μία κοινωνική ομάδα ή κατηγορία δεν είναι απλώς και μόνο η γνώση των χαρακτηριστικών της, αλλά εμπεριέχει και μία ψυχολογική ταύτιση, η οποία δημιουργεί στα μέλη της την αίσθηση ότι είναι υποχρεωμένα να δρουν α>ς μέλη της συγκεκριμένης ομάδας και να καθορίζουν uς συμπεριφορές τους απέναντι σε άλλες κοινωνικές ομάδες (Tajfel & Turner, 1979). Επίσης, ο Tajfel (1979) αναφέρθηκε σε τρία κριτήρια που αντιδιαστέλλουν τη διομαδική από τη διατομική συμπεριφορά. Το πρώτο βασικό κριτήριο είναι η παρουσία, συμβολική ή πραγματική, δύο τουλάχιστον, σαφώς διακριτών, κατηγοριών ή ομάδων. Το δεύτερο κριτήριο αναφέρεται στην υψηλού ή χαμηλού βαθμού διαφοροποίηση ως προς τις αντιλήψεις, τις στάσεις και τη συμπεριφορά των μελών εντός κάθε κατηγορίας ή ομάδας, και, τέλος, το τρίτο κριτήριο σχετίζεται με την υψηλού ή χαμηλού βαθμού διαφοροποίηση ως προς τις αντιλήψεις και τις κρίσεις αναφορικά με τα μέλη της άλλης κοινωνικής κατηγορίας ή ομάδας. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι οι διομαδικές συμπεριφορές λαμβάνουν υπόψη όχι μόνο την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και τις αναπαραστάσεις της, έτσι όπως αυτές εμπεριέχονται στις πεποιθήσεις που μοιράζονται μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή τα μέλη της κοινωνίας. Υπό αυτήν την έννοια, η διομαδική συμπεριφορά δεν περιορίζεται μόνο σε πράξεις, αλλά αφορά και τις πεποιθήσεις, τις στάσεις ή τις συμπεριφορές των μελών μιας κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας για τα μέλη μιας άλλης 12

15 κοινωνικής ομάδας ή κατηγορίας. Ακόμα, θα σημειώσουμε ότι αρκετές έρευνες που ασχολήθηκαν με τη διομαδική συμπεριφορά επικεντρώθηκαν σε διάφορες μορφές της, όπως η προκατάληψη, η διάκριση, η διομαδική σύγκρουση, η πολιτική βία κτλ. Η θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας επιχείρησε να προσεγγίσει ερμηνευτικά τις παραπάνω διομαδικές συμπεριφορές διατυπώνοντας την υπόθεση ότι τα άτομα επιδιώκουν να αποκτήσουν, να διατηρήσουν ή και να διαμορφώσουν μία θετική κοινωνική ταυτότητα, γιατί αυτό φαίνεται ότι τα βοηθά στην ενδυνάμωση ή τη διατήρηση της αυτο-εκτίμησής τους σε σχέση με τη συγκεκριμένη ταυτότητα. Αυτό ετητυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό μέσω των συγκρίσεων που μπορούν να πραγματοποιηθούν σε σημαντικές διαστάσεις της κοινωνικής ταυτότητας ανάμεσα στην ενδοομάδα και τις άλλες σχετικές εξωομάδες. Έτσι, μία κοινωνική ταυτότητα με βάση το ευνοϊκό ή δυσμενές αποτέλεσμα της σύγκρισης μπορεί να είναι θετική ή αρνητική αντίστοιχα. Με άλλα λόγια, οι κοινωνικές ομάδες οδηγούνται σε διομαδική κοινωνική διαφοροποίηση εξαιτίας της πίεσης των μελών τους για θετική κοινωνική ταυτότητα. Πότε όμως προκύπτει ανάγκη εύνοιας της ομάδας και διαμέσου ποιων διαδικασιών διαμορφώνεται η διομαδική συμπεριφορά; Οι Tajfel και Turner (1979, σ. 41) προσδιορίζουν τρεις μεταβλητές που συνεισφέρουν σημαντικά στην εμφάνιση της εύνοιας της ομάδας. Αυτές είναι: α) ο βαθμός στον οποίο τα άτομα ταυτίζονται με την ομάδα τους, β) η έκταση στην οποία το υπερισχύον περιεχόμενο παρέχει βάση για σύγκριση ανάμεσα στην ενδοομάδα και την εξωομάδα, γ) η αντιλαμβανόμενη σχετικότητα της προς σύγκριση ομάδας, την οποία θα σχηματίσει η πρώτη ομάδα, ως προς το σχετικό και απόλυτο κύρος της. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα είναι πιθανόν να επιδείξουν εύνοια για τη δική τους ομάδα, όταν αυτή είναι κεντρική στον αυτο-προσδιορισμό τους, και η δεδομένη σύγκριση αποκτά σημασία για το κύρος της ομάδας τους, ή το αποτέλεσμα της σύγκρισης είναι αμφισβητήσιμο ή μη επισφαλές. Και αυτό επειδή η κοινωνία αποτελείται από ένα σύνολο κοινωνικών κατηγοριών διαφορετικής κοινωνικής θέσης και δυνατοτήτων ετηρροής, οι οποίες διαμορφώνουν την κοινωνική κατηγοριοποίηση εντός του εκάστοτε κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου, και κατ αυτήν την έννοια η ταυτότητα των κοινωνικών υποκειμένων βρίσκεται σε συνάρτηση με τις υπάρχουσες κοινωνικές κατηγορίες χαμηλού, υψηλού ή ενδιάμεσου κύρους. Πάντως, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα μέλη της ενδοομάδας είναι δυνατόν να επιδείξουν εύνοια για την αντίπαλη ομάδα, εάν η σχετική ανωτερότητά της δεν αμφισβητείται, ή εάν το προς εκτέλεση καθήκον είναι άσχετο με την ομάδα τους (Mummendey & Schreiber 1983, 1984). 13

16 Ετήσης, στο ερώτημα εάν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στο βαθμό ταύτισης με την ενδοομάδα και την εκδήλωση ενδοομαδικής εύνοιας, οι Hinkle & Brown (1990), ατιέδειξαν ότι κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να εττιβεβαιώνεται. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να γνωρίζει και να αισθάνεται ότι ανήκει σε μία συγκεκριμένη ομάδα, και παρά ταύτα μπορεί να μη νιώθει την υποχρέωση να συμτιεριφέρεται ως δεσμευμένο από αυτήν. Μία ερμηνεία για τη διαπίστωση της παραπάνω έρευνας αποτελεί το γεγονός ότι συνήθως οι μετρήσεις της ταύτισης με την ενδοομάδα ενσωματώνουν δύο ή περισσότερες διαστάσεις σε μία (Ellemers et all, 2000). Αλλά και απέναντι στο ζήτημα που αφορά την ενδο-ομαδική εύνοια και την αυτο-εκτίμηση, αρκετές μελέτες που διεξήχθησαν έδειξαν εττίσης όη δεν φαίνεται να υπάρχει υψηλού βαθμού συσχέτιση μεταξύ τους. (Messick & Mackie, 1989; Abrams & Hogg, 1988; Rubin & Hewstone, 1998). Ακόμα, όσον αφορά τη διαμόρφωση της διομαδικής συμπεριφοράς, σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας είναι υπεύθυνες οι διαδικασίες της κοινωνικής κατηγοριοποίησης και της κοινωνικής σύγκρισης. Οι δύο αυτές ψυχολογικές διαδικασίες συγκεκριμενοποιούν τις παραμέτρους «εντός των οποίων δρουν οι κοινωνικο-ιστορικοί παράγοντες ή, πιο σωστά, οι υποκειμενικές αντιλήψεις γι αυτούς» (Hogg & Abrams, 1998, σ. 54). Ας αναφερθούμε όμως αναλυτικότερα στις δύο παραπάνω διαδικασίες. 2.2 Η κοινωνική κατηγοριοποίηση Η λειτουργία της κατηγοριοποίησης συμβάλλει στην απλοποίηση και την ταξινόμηση του πολύπλοκου φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Κατά τον Wilder (1990), η σημαντικότητα της διαδικασίας της κατηγοριοποίησης έγκειται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι, εντάσσοντας τους εαυτούς τους και τους άλλους σε ομάδες, επιτυγχάνουν να οργανώσουν το κοινωνικό τους περιβάλλον. Ετηπλέον, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η κατηγοριοποίηση ετητελεί δύο τουλάχιστον λειτουργίες. Αφενός παρέχει τη δυνατότητα απλοποίησης του κοινωνικού περιβάλλοντος, και αφετέρου συμβάλλει στην πρόβλεψη της μελλοντικής συμπεριφοράς. Παράλληλα, στο ευρύτερο θεωρητικό πεδίο της κοινωνικής ταυτότητας και των διομαδικών σχέσεων υποστηρίζεται η θέση ότι η κατηγοριοποίηση επιτελεί δύο λειτουργίες: μια γνωσηκή λειτουργία και παράλληλα μια λειτουργία ταυτότητας. Οι γνωστικές συνέπειες της κατηγοριοποίησης μελετήθηκαν πειραματικά από τους Tajfel και Wilkes (1963), οι οποίοι, επιβεβαιώνοντας τις ερευνητικές υποθέσεις τους, έδειξαν ότι το αποτέλεσμα της κατηγοριοποίησης είναι η διαστρέβλωση στην προσληπηκή και γνωστική λειτουργία των ατόμων. Συγκεκριμένα οι παραπάνω ερευνητές 14

17 διατήστωσαν ότι οι διαφορές μεταξύ των ερεθισμάτων που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες μεγιστοποιήθηκαν (επίταση διομαδικών διαφορών) και παράλληλα οι διαφορές μεταξύ των ερεθισμάτων που εντάσσονται στην ίδια κατηγορία ελαχιστοποιήθηκαν (επίταση ενδοκατηγοριακών ομοιοτήτων. Τα ευρήματα των Tajfel & Wilkes (1963) επιβεβαιώθηκαν και από τις εργασίες άλλων ερευνητών (βλ. Doise, Deschamps & Meyer, 1978). Εκτός, όμως, από τη γνωστική λειτουργία, η κατηγοριοποίηση επιτελεί και μία λειτουργία ταυτότητας. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να κατηγοριοποιούν τους άλλους στη βάση των ομοιοτήτων και των διαφορών με τον εαυτό τους: προσλαμβάνουν τους άλλους ως μέλη της ίδιας κατηγορίας με τον εαυτό τους (ενδοομάδα) ή ως μέλη μιας διαφορετικής κατηγορίας από τον εαυτό τους (εξωομάδα). Συνοψίζοντας, «η απλή και μόνο αντίληψη του ανήκειν σε διακριτές ομάδες δηλαδή η κοινωνική κατηγοριοποίηση αυτή καθεαυτήν - είναι επαρκής για να προκαλέσει ενδοομαδική εύνοια σε βάρος της εξωομάδας. Με άλλα λόγια, η γνώση και μόνο της παρουσίας μιας εξωομάδας επαρκεί για να προκληθούν συμπεριφορές διάκρισης εκ μέρους της ενδοομάδας» (Tajfel και Turner, 1979, σ. 38). Με αυτό τον τρόπο, η ένταξη των ατόμων σε μία ομάδα έχει ως αποτέλεσμα την εξασφάλιση μιας θετικής κοινωνικής ταυτότητας σε σύγκριση με τις άλλες εξωομάδες. Ωστόσο, για να εγκαθιδρυθεί μία θετική διαφορά υπέρ της ενδοομάδας, χρειάζεται να γίνουν σε συλλογικό επίπεδο συγκρίσεις σε διαστάσεις που οι ομάδα θεωρεί σημαντικές. 2.3 Κοινωνική σύγκριση Για να αξιολογηθεί μια κοινωνική κατηγορία η οποία αποτελεί τμήμα του κοινωνικού περιβάλλοντος και βρίσκεται σε αλληλεπιδρασιακή σχέση με την ομάδα υπαγωγής μας, απαιτείται να προβούμε σε συγκρίσεις με άλλες κοινωνικές κατηγορίες ή ομάδες άλλων κατηγοριών. Κατά τον Turner (1991), η θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης είναι ουσιαστικά μία διαπροσωπική θεωρία του σχηματισμού ομάδων και της προσκόλλησης σε αυτές. Τα άτομα αναζητούν παρόμοιους άλλους για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες για κοινωνική πραγμάτωση και αυτοπροσδιορισμό. Οι ενδοομάδες απορρέουν από αυτή τη διαδικασία του αμοιβαίου δεσμού ανάμεσα στα άτομα. Επίσης, με βάση τη θεωρία της διακατηγοριακής σύγκρισης, «η τάση να διαμορφώνουμε μια θετική ταυτότητα σε σχέση με μια άλλη κατηγορία γίνεται ισχυρότερη όταν προβαίνουμε στην κατάλληλη σύγκριση με την άλλη κατηγορία» (Doise, 2005, σ. 179). Με άλλα λόγια, σε αρκετές περιπτώσεις 15

18 επιλέγουμε την ομάδα ή την κατηγορία με την οποία πρόκειται να συγκριθούμε, για να εξασφαλίσουμε τη θετική αξιολόγηση της κοινωνικής ταυτότητας της ομάδας υτμγωγής μας. Σύμφωνα επίσης με τον ο στόχος της διάκρισης της ενδοομάδας είναι να κατακτήσει ή να διατηρήσει τις διαφορές που αφορούν στην κοινωνική θέση προς όφελος της ενδοομάδας, ένας στόχος που ενεργοποιείται σε κάθε περιεχόμενο όπου οι συγκεκριμένες διακρίσεις ενδοομάδας και εξωομάδας είναι προεξέχουσες και επιτυγχάνουν τη συγκέντρωση της προσοχής των μελών των διαδρωσών κοινωνικών ομάδοον. Δηλαδή, οι άνθρωποι δεν περιορίζονται στην αποτίμηση και αξιολόγηση των συγκρίσεων, αλλά επιπλέον προσπαθούν να καταστήσουν θετικές τις συγκρίσεις για την κοινωνική τους ταυτότητα. Συνεπώς, η κοινωνική σύγκριση δεν είναι μία ουδέτερη διαδικασία. Εμπεριέχει μία αξιολογική διάσταση, αφού τα άτομα επιδιώκουν μία θετική ταυτότητα αναφορικά με κάποια εξωομάδα. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα θα προσπαθήσουν να διαφοροποιήσουν την ομάδα τους από μία εξωομάδα μεγιστοποιώντας τις μεταξύ τους διαφορές σε εκείνες τις διαστάσεις, ώστε το αποτέλεσμα της σύγκρισης να είναι ευνοϊκό για την ενδοομάδα. Με άλλα λόγια, η αυτοένταξη ή ταύτιση των ατόμων με μία συγκεκριμένη ομάδα οδηγεί στην κοινωνική σύγκριση, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε κοινωνική διαφοροποίηση, ώστε τα άτομα να αποκτήσουν ή να διατηρήσουν μία θετική κοινωνική ταυτότητα. Συνοψίζοντας, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι διαδικασίες της κοινωνικής κατηγοριοποίησης και της κοινωνικής σύγκρισης συμβάλλουν αμφότερες τόσο στη διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας όσο και στην παραγωγή της διομαδικής συμπεριφοράς. Η κατηγοριοποίηση οδηγεί αφενός στη στερεοτυτηκή αντίληψη των μελών της ομάδας, και αφετέρου σε μια διαφοροποίηση μεταξύ της ενδοομάδας και της εξωομάδας, ενώ η κοινωνική σύγκριση ετησημαίνει την ετπλεκτικότητα των συγκρίσεων και ρυθμίζει τις διαφορές ανάμεσα σuς κοινωνικές ομάδες. Επίσης, ο Haslam (2004, σ, 22-27), επιχειρώντας μία ανασκόπηση της συνολικής προσφοράς της παραπάνω θεωρίας, αναφερόμενος σε έρευνες που επικεντρώνονται στην κοινωνική ταυτότητα, σημειώνει ότι, παρόλο που η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας συνήθως καλείται να εξηγήσει σχήματα διάκρισης όπως αυτά στις μελέτες μικρών ομάδων, αυτή δεν είναι η μόνη της συνεισφορά στην ανάλυση της συμπεριφοράς της ομάδας. Δύο άλλα σημαντικά πλαίσια ιδεών, που σχετίζονται με τις διαδικασίες κοινωνικής αλλαγής, εξετάζουν πώς οι γνώσεις και η συμτιεριφορά των ανθρώπων επηρεάζονται: α) από την κίνηση κατά μήκος του διαπροσωπικού - διομαδικού συνεχούς και, β) από την αντιληπτή κοινωνική δομή.

19 Σε σχέοτη με το πρώτο από τα δύο παραπάνω ζητήματα, ο Tajfel (1978a) υποστηρίζει μεταξύ άλλων ότι το πού ακριβώς τοποθετούν τα άτομα τον εαυτό τους στο διαπροσωπικό -διομαδικό συνεχές, είναι συνέπεια διαντίδρασης κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων. Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας εξαρτάται και από τα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο γύρω μας και από τη θέση που λαμβάνουμε απέναντι σε αυτά. Και τα στοιχεία που καθορίζουν τη στάση των κοινωνικών υποκειμένων βρίσκονται σε ένα ακόμη συνεχές, δηλαδή σε αυτό που εκτείνεται ανάμεσα στην ιδεολογία της κοινωνικής κινητικότητας και σε αυτή της κοινωνικής αλλαγής. Στο πεδίο της κοινωνικής κινητικότητας εντάσσονται τα ιδεολογικά στοιχεία που υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κινούνται ανάμεσα στις ομάδες για να βελτιώσουν ή να διατηρήσουν την κοινωνική τους θέση. Στο πεδίο της κοινωνικής αλλαγής, από την άλλη, εντάσσονται τα στοιχεία που πρεσβεύουν ότι δεν είναι δυνατόν να δραπετεύσει κάποιος από την ομάδα του με σκοπό τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης του εαυτού του. Όσον αφορά το τελευταίο ζήτημα που αναφέρεται παραπάνω ως αντιλητττή κοινωνική δομή, αυτό εξετάζει με ποιο τρόπο η αντίληψη του κύρους που έχουν οι άνθρωποι οδηγεί σε διαφορετικές στρατηγικές αυτο-ενίσχόσης. Οι Tajfel και Turner (1979) αναγνώρισαν τρεις βασικές στρατηγικές αυτοενίσχυσης: την ατομική κινητικότητα, την κοινωνική δημιουργικότητα και τον κοινωνικό ανταγωνισμό. Η ατομική κινητικότητα θεωρείται ότι συνδέεται κυρίως με τη δυνατότητα για πραγμάτωση της κοινωνικής κινητικότητας, ενώ η κοινωνική δημιουργικότητα και ο κοινωνικός ανταγωνισμός συνδέονται με την κοινωνική αλλαγή. Σύμφωνα με τους ίδιους συγγραφείς, η ατομική κινητικότητα είναι πιθανότερο να επιδιωχθεί όταν μία ομάδα έχει σχετικά χαμηλό κύρος και τα όρια της ομάδας εκλαμβάνονται ως διαπερατά. Για παράδειγμα, οι γυναίκες που αντιλαμβάνονται ότι μπορούν να βελτιώσουν τη θέση τους, μπορεί να πιστεύουν ότι η καλύτερη στρατηγική για την κοινωνική τους άνοδο είναι να προσπαθήσουν να προοδεύσουν ως άτομα συμπεριφερόμενες σε ορισμένες περιστάσεις «σκληρότερα» και από τους άντρες, και όχι να προσπαθήσουν να εμπλακούν σε συλλογική δράση η οποία θα μπορούσε να βελτιώσει τη συμπεριφορά των κυρίαρχων ομάδων απέναντι στο γυναικείο φύλο και να ενασχύσει το κύρος του (Αβδελά, 2002). Παράλληλα, η κοινωνική δημιουργικότητα και ο κοινωνικός ανταγωνισμός είναι στρατηγικές που συνδέονται με τα ιδεολογικά στοιχεία της κοινωνικής αλλαγής, η οποία έχει ως σκοπό να βελτιώσει τις αρνηηκές ή να διατηρήσει τις θετικές επικρατούσες συνθήκες της κοινωνικής πραγματικότητας που βιώνει η εκάστοτε ομάδα. Αυτές οι στρατηγικές είναι πιθανότερο να προκόψουν όταν οι άνθρωποι πιστεύουν όη τα όρια των 17

20 ομάδων είναι μη διατιερατά, και, επομένως, δεν είναι ικανοί να βελτιώσουν τη θέση του εαυτού τους μέσα από τη μετακίνηση από ομάδα σε ομάδα. Ειδικότερα, οι ομάδες χαμηλού κύρους ετπλέγουν τη στρατηγική της κοινωνικής δημιουργικότητας, έτσι ώστε η χαμηλής θέσης ενδοομάδα να επιτύχει θετική διαφοροποίηση σε σχέση με την εξωομάδα υψηλής θέσης, χρησιμοποιώντας τρεις διαφορετικές τακτικές: 1) την εύρεση μιας νέας διάστασης σύγκρισης μεταξύ ενδοομάδας και εξωομάδας, για να διασφαλιστεί μία θετικότερη αξιολόγηση της πρώτης ομάδας, 2) την αλλαγή των αξιών που προσδίδονται στα χαρακτηριστικά της ενδοομάδας, ώστε να αξιολογούνται θετικότερα ορισμένα χαρακτηριστικά που κατά το παρελθόν αξιολογούνταν αρνητικά, και 3) την επιλογή διαφορετικών ομάδων προς σύγκριση, για παράδειγμα ετπλέγοντας ομάδες χαμηλότερης κοινωνικής θέσης προς σύγκριση. Όσον αφορά τις ομάδες υψηλού κύρους, είναι πιθανόν να ετιιδεικνύουν διαφορετικές μορφές κοινωνικής δημιουργικότητας. Σε περίπτωση που το κύρος τους είναι αρκετά ασφαλές, αυτή μπορεί να πάρει μεταξύ άλλων τη μορφή της μεγαλοψυχίας ατιέναντι στην αντίπαλη ομάδα ή μια φαινομενικά ήτηα μορφή διάκρισης (Platow et al., 1999; Ellemers, N., Doosje, B., van Knippenberg, A. and Wilke, H, 1992). Αντίθετα, στις περιπτώσεις που το κύρος των ομάδων υψηλού κύρους είναι μη ασφαλές, για παράδειγμα μη νόμιμο ή μη δημοκρατικό η κοινωνική δημιουργικότητα των ομάδων υψηλού κύρους είναι πιθανόν να λάβει μία πιο αυστηρή μορφή και να αντανακλάται σε αυταρχικές ιδεολογικές μορφές, οι οποίες προσπαθούν να δικαιολογήσουν και να εκλογικεύσουν την ανωτερότητα της ενδοομάδας και την κατωτερότητα της εξω-ομάδας. Τέλος, ο κοινωνικός ανταγωνισμός είναι η τρίτη στρατηγική, η οποία είναι δυνατόν να προκόψει όταν τα όρια των κοινωνικών ομάδων είναι μη διαπερατά. Επειδή, όμως, ο κοινωνικός ανταγωνισμός αντιπαραθέτει τα συμφέροντα της μίας ομάδας απέναντι στα συμφέροντα ή και τις αξίες της άλλης ομάδας, είναι πιθανόν να εκδηλωθεί κάποιας μορφής κοινωνική σύγκρουση και έμπρακτου ανταγωνισμού, σε σύγκριση με τις στρατηγικές ατομικής κινητικότητας ή κοινωνικής δημιουργικότητας, οι οποίες συνήθως αποφεύγουν την άμεση αντιπαράθεση με τα συμφέροντα και τις αξίες των ομάδων υψηλής θέσης ή κύρους. Δηλαδή, η τρίτη στρατηγική διαφοροποιείται από τις δύο προηγούμενες, επειδή αντιπροσωτιεύει μία άμεση και ορατή απόπειρα να προκαλέσει ή να διατηρήσει το υπάρχον καθεστώς με τρόπο που οι άλλες στρατηγικές δεν το πράττουν. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, μπορούμε να διατυπώσουμε την άποψη ότι το είδος της στρατηγικής, ατομικής ή συλλογικής, που θα υιοθετήσουν τα άτομα προκειμένου να αντιμετωπίσουν μία αρνητική κοινωνική ταυτότητα, εξαρτάται από τη δομή του

21 κοινωνικού τους πλαισίου, η οποία μπορεί να χαρακτηρίζεται από μία σειρά μεταβλητών. Τέτοιου είδους μεταβλητές μπορούν να είναι η σταθερότητα της κοινωνικής θέσης της ομάδας, η διαπερατότητα των ορίων της και η νομιμοποίηση της κοινωνικής της θέσης (Ellemers, 1993).

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΩΝ ΟΠΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ ΤΟΥΣ 3.1 Η ταύτιση με την ομάδα ως κοινωνική ταύτιση Η ταύτιση με μια αθλητική ομάδα αποτελεί μια μορφή κοινωνικής ταύτισης. Στη μελέτη των στάσεων και συμπεριφορών των φιλάθλων η έννοια της ταύτισης κατέχει σημαντική θέση σε όλα τα θεωρητικά και εμπειρικά μοντέλα της διεθνούς βιβλιογραφίας (Trail, Anderson και Fink, 2000; Trail, Fink και Anderson, 2003). Σύμφωνα με τους Wann και Branscombe (1993) η ταύτιση των φιλάθλων εκφράζει τη ψυχολογική σύνδεση με την ομάδα τους και το βαθμό με τον οποίο βλέπουν την απόδοση της ομάδας τους ως κεντρικό στοιχείο του εαυτού τους. Ο ορισμός αυτός βασίζεται στη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας. Αποτελέσματα ερευνητικών εργασιών έχουν δείξει ότι η ταύτιση των φιλάθλων με μια ομάδα σχετίζεται με την αλλαγή στάσεων προς την ομάδα, όπως για παράδειγμα αναπτύσσουν την πρόθεση να παρακολουθήσουν περισσότερους αγώνες της, να κάνουν θετικά σχόλια για την ομάδα σε άλλους ανθρώπους (Mahoney, Madrigal και Howard, 2000). Σε σχετική ερευνητική εργασία οι Murrell και Dietz (1992) διαπίστωσαν ότι οι ένθερμοι οπαδοί μιας αθλητικής ομάδας επηρεάζονται ισχυρά όταν παρακολουθούν τους αγώνες της. Παρουσιάζουν υψηλή καρδιακή συχνότητα πριν και κατά τη διάρκεια του αγώνα, εμφανίζουν την ίδια ψυχολογική ένταση με τους αγωνιζόμενους αθλητές και διαθέτουν ένα σημαντικό μέρος του χρόνου και του εισοδήματός τους στην ομάδα. Σημαντική θέση στη βιβλιογραφία κατέχει η διάκριση ανάμεσα στους φιλάθλους οι οποίοι ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με την ομάδα τους και σε αυτούς που παρουσιάζουν μικρότερη ταύτιση, με αποτέλεσμα η ταύτιση αυτή να αποτελεί περιφερειακό στοιχείο της αντίληψης του εαυτού τους (Warm et αΐ, 2003). Η διάκριση μεταξύ απλών και ενεργητικών οπαδών έχει διερευνηθεί αρκετά διεξοδικά, με εστίαση στη συμπεριφορά και στις ψυχολογικές αντιδράσεις των φιλάθλων μετά από επιτυχή ή ανεπιτυχή αποτελέσματα των ομάδων τους (Bizman και Yinon, 2002; Wann και Dolan, 1994; Wann και Branscombe, 1995). Αν και οι περισσότεροι ερευνητές συμφώνησαν ότι οι ενεργητικοί φίλαθλοι παρακολουθούν περισσότερους αγώνες της ομάδας τους και γνωρίζουν περισσότερα για την ιστορία και τους αθλητές της (Wann και Branscombe, 1995), ωστόσο δεν υπάρχει συμφωνία για τις ψυχολογικές αντιδράσεις μετά τους αγώνες. Για παράδειγμα οι Bizman και Yinon (2002) αναφέρουν ότι οι ενεργητικοί οπαδοί εκδήλωσαν σε 20

23 μεγαλύτερο βαθμό την ετηθυμία τους να συνδεθούν περισσότερο με την ομάδα μετά από ένα ετητυχές αποτέλεσμά της, από ότι οι απλοί φίλαθλοι. Αντίθετα οι Wann και Dolan (1994) υποστηρίζουν ότι οι ενεργητικοί φίλαθλοι αποστασιοποιούνται λιγότερο από τους απλούς, όταν η ομάδα τους ηττάται. 3.2 Εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου ταύτιση με την ομάδα Όσο αφορά στο εννοιολογικό τιεριεχόμενο του όρου, είναι ευρέως αποδεκτός ο ορισμός των Wann και Branscombe (1993) σύμφωνα με τον οποίο η ταύτιση των φιλάθλων εκφράζει την ψυχολογική σύνδεση με την ομάδα τους και το βαθμό με τον οποίο βλέπουν την απόδοση της ομάδας τους ως κεντρικό στοιχείο του εαυτού τους. Ο όρος «ταύτιση» των φιλάθλων δεν είναι ο μοναδικός ο οποίος έχει χρησιμοποιηθεί στη διεθνή βιβλιογραφία για να περιγράφει την παραπάνω σχέση. Όροι όπως «ψυχολογική προσκόλληση» (Kwon και Armstrong, 2004), «ψυχολογική δέσμευση» (Mahoney, Madrigal, και Howard, 2000), και «αφοσίωση στην ομάδα» (Wakefield και Sloan, 1995), έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί για να προσδιορίσουν την ένταση με την οποία ο φίλαθλος βιώνει το ψυχολογικό δέσιμο με την ομάδα του. Πρέπει να σημειωθεί ότι το εττίπεδο της ταύτισης δεν θα πρέπει να συγχέεται με το εάν κάποιος φίλαθλος είναι μέλος ή όχι σε κάποιον από τους οργανωμένους συνδέσμους φιλάθλων μιας ομάδας. Επιπρόσθετα, η αίσθηση που έχει κάποιος φίλαθλος ότι ανήκει σε ένα συγκεκριμένο σύνολο, των φιλάθλων που υποστηρίζουν την αγαπημένη του ομάδα, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι έχει αναπτύξει σημαντικούς δεσμούς ή ότι συμπαθεί τα άλλα μέλη του συνόλου αυτού (Madrigal, 2000). Η έννοια της ταύτισης των φιλάθλων με τις αθλητικές ομάδες είναι ίσως η σημαντικότερη στην προσπάθεια κατανόησης της συμπεριφοράς των φιλάθλων. Για αυτό το λόγο πολλοί ερευνητές την έχουν συμπεριλάβει σε μοντέλα καταναλωτικής συμπεριφοράς ή έχουν εξετάσει τη σχέση της με μία σειρά ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες και έννοιες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των φιλάθλων. Για παράδειγμα, έρευνες έχουν δείξει ότι οι φίλαθλοι με υψηλά επίπεδα ταύησης παρουσιάζουν μεγαλύτερη ψυχολογική διέγερση κατά τη διάρκεια του αγώνα της αγαπημένης τους ομάδας σε σχέση με αυτούς η ταύτιση των οποίων βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο (Branscombe και Wann, 1992), αποδίδουν τα επιτυχή αποτελέσματα της ομάδας τους στην υπεροχή της στον αγωνιστικό χώρο ενώ τα ανεπιτυχή σε εξωτερικούς παράγοντες (Warm και Schrader, 2000), παραμένουν σταθερά κοντά στην ομάδα τους ακόμα και μετά από ανεπιτυχή αποτελέσματα (Dietz-Uhler και Murrell, 1999; Wann και Dolan, 1994), είναι 21

24 περισσότερο πιθανό να εκδηλώσουν επιθετική συμπεριφορά (Wann, Haynes, McLean, και Pullen, 2003), ή και να προβούν σε παράνομες και αξιόποινες πράξεις με σκοπό την παροχή βοήθειας προς την ομάδα τους (Wann et αΐ., 2001; Wann et αΐ, 1999) και έχουν θετικότερη αντίληψη σχετικά με τις γηπεδικές εγκαταστάσεις, τις υπηρεσίες και την αγωνιστική απόδοση της ομάδας τους (Greenwell, Fink, και Pastore, 2002). Εττίσης το εττίπεδο ταύησης των φιλάθλων ήταν σημαντικός παράγοντας πρόβλεψης της παρακολούθησης αγώνων στο γήπεδο (Fisher και Wakefield, 1998: Matsuoka, Chelladurai, και Harada, 2003: Pease και Zhang 2001: Wann, Bayens, και Driver, 2004), της αγοράς προϊόντων με το σήμα της ομάδας (Fisher και Wakefield, 1998), και της αγοράς προϊόντων των χορηγών της ομάδας (Gwinner και Swanson, 2003: Madrigal, 2000) Η ταύτιση ως προϋπόθεση για την ανάπτυξη αφοσίωσης των φίλαθλων Η έννοια της ταύτισης των φιλάθλων με τις αθλητικές ομάδες φαίνεται να αποτελεί σημείο αναφοράς και περιλαμβάνεται σε όλες τις έρευνες που έχουν γίνει. Το αυξημένο ενδιαφέρον οφείλεται στο γεγονός ότι η ταύτιση αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για τη δημιουργία και την ανάπτυξη αφοσίωσης των φιλάθλων με τις ομάδες (Kolbe και James, 2Θ03). Σύμφωνα με τους Trail et αΐ. (2003) το επίπεδο ταύησης ενός φιλάθλου εττηρεάζει τις προσδοκίες του για το αποτέλεσμα και την απόδοση της ομάδας του και έμμεσα την απόφασή του να παρακολουθήσει αγώνες στο μέλλον. Οι Pease και Zhang (2001) βρήκαν όη η ταύηση των φιλάθλων ήταν ο σημανηκότερος παράγοντας πρόβλεψης της παρακολούθησης αγώνων του επαγγελμαηκού πρωταθλήματος καλαθοσφαίρισης στις Η.Π.Α. Σύμφωνα με αποτελέσματα των Matsuoka, Chelladurai και Herada (2003) και των Warm et αΐ. (2003), οι φίλαθλοι που είναι περισσότερο «δεμένοι» με την ομάδα τους, είναι πιθανότερο να παρακολουθήσουν περισσότερους αγώνες της στο μέλλον. Στην Ελλάδα των τριών επαγγελμαηκών αθλημάτων, μόνο το επαγγελμαηκό πρωτάθλημα της Α' εθνικής κατηγορίας ποδοσφαίρου έχει υπολογισθεί όη προσελκύει ετησίως 1.5 εκατομμύρια φιλάθλους και συμβάλλει με δέκα δισεκατομμύρια ευρώ στο Εθνικό Ακαθάριστο Εισόδημα (Deloitte και Touche, 2002). Παρόλα αυτά, ελάχιστες έρευνες έχουν μελετήσει τη συμπεριφορά των Ελλήνων φιλάθλων Τα συναισθήματα που βιώνουν οι οπαδοί Το φάσμα συγκινήσεων που προσφέρουν, ο αγώνας ποδοσφαίρου και το πάθος του οπαδού, βιώνονται έντονα. Η ιταλική λέξη ti/bso (οπαδός) αποδίδει καλά αυτή τη βία των 22

25 σωματικών αισθημάτων. Παράγεται από τη λέξη tifo (υποστήριξη) η οποία αρχικά παραπέμπει στον τύφο, τη γνωστή μεταδοτική αρρώστια, μια από τις μορφές τις οποίας χαρακτηρίζεται από έντονο πυρετό και μια νευρική διαταραχή. Όλοι οι οπαδοί εκφράζουν με τα λόγια και τη συμτιεριφορά τους την ένταση αυτής της σωματικής και συγκινησιακής εμπειρίας. Οι τηο ένθερμοι λένε πως «φτιάχνονται» μερικές μέρες πριν από κάθε σημαντικό παιχνίδι. Κοιμούνται άσχημα την παραμονή της συνάντησης. Τρώνε ελάχιστα ή καθόλου πριν το ματς και τιηγαίνουν στο γήπεδο συγκεντρωμένος με ένταση και περισυλλογή- Στη διάρκεια του ματς ζουν έντονα τις επιτυχίες της ομάδας τους, σχολιάζουν το παιχνίδι με χειρονομίες και λόγια, ενθαρρύνουν τους δικούς τους, αποδοκιμάζουν τους άλλους, επαναστατούν ενάντια στην αδικία και την κακιά μοίρα, χλομιάζουν όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά, εκφράζουν με τρόπο θορυβώδη τη χαρά και την ανακούφιση τους μόλις η νίκη σιγουρεύεται. Αντίθετα «τα πόδια τους κόβονται» και «το στομάχι τους γεμίζει κόμπους», μόλις τα πράγματα δεν πάνε καλά. Στην περίπτωση αυτή, γυρνάνε βιαστικά στο σπίτι. Θα δουν στον ύπνο τους εφιάλτες και θα ξυπνήσουν κακόκεφοι (Bromberger, 1988). Ασφαλώς, οι παθιασμένοι φίλαθλοι δεν βιώνουν, ούτε εκδηλώνουν όλοι το παραπάνω φάσμα συγκινήσεων με την ίδια ένταση. Η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικό ^ριβάλλον, ο βαθμός εμπλοκής, ενισχύουν ή απαλύνουν τα συναισθήματα και τις εκδηλώσεις των οπαδών (Bromberger, 1988). 3.3 Η ταύτιση των οπαδών με την ομάδα στην Ελλάδα Στην Ελλάδα φαίνεται να επικρατεί το εξής στυλ φιλάθλου ποδοσφαίρου: υποστηρίζει και ταυτίζεται με την ομάδα του πολύ περισσότερο από ότι υποστηρίζει και ταυτίζεται με την Εθνική ομάδα της χώρας. Σε πολλές περιπτώσεις υποστηρίζει ομάδες του εξωτερικού, ακόμη και Εθνικές ομάδες άλλων χωρών. Μια αλλαγή στα παραπάνω συνέβη το καλοκαίρι του 2004, όταν η Εθνική ομάδα ποδοσφαίρου, που μέχρι τότε ήταν μάλλον παραμελημένη από το ευρύ κοινό, έγινε η «επίσημη αγαπημένη» όλων των Ελλήνων. Η συλλογική αυτή αντίδραση του ελληνικού πληθυσμού αντανακλά τη σημασία που έχει η υποστήριξη μιας ομάδας ή ενός ατόμου στην ατομική και συλλογική ψυχολογία (Γκόλτση, 2007). Η ανάγκη του ατόμου να ανήκει κάπου, είναι βασική. Η συμμετοχή των ατόμων σε ομάδες - όχι απαραίτητα ενεργή συμμετοχή αλλά έμμεση - υποστηρίζοντας μια ομάδα, έχει εμφανή και άμεση επίδραση στην αυτο-εκτίμησή τους και στην εικόνα τους. Όταν οι οπαδοί υποστηρίζουν επιτυχημένες ομάδες τότε αυτομάτως, μέσα από τον ψυχολογικό 23

26 μηχανισμό της ταύτισης, αισθάνονταν και οι ίδιοι επιτυχημένοι, και θέλουν με κάθε τρόπο να δηλώνουν και να επιδεικνύουν τη σχέση τους με την επιτυχημένη ομάδα. Το ετήτευγμα των άλλων, των μελών της ομάδας που υποστηρίζουν, γίνεται και δικό τους εττίτευγμα, ενώ νιώθουν πως έχουν ακόμη και μερίδιο στην επιτυχία. Η κοινωνική τους ταυτότητα ενισχύεται και η συλλογική τους αυτοεκτίμηση ανεβαίνει. Αυτό εξηγεί την μεγάλη αγάπη για την Εθνική ομάδα ποδοσφαίρου του 2004, αφού αποτελεί μια από τις περισσότερο ετητυχημένες ομάδες στην ιστορία του ελληνικού αθλητισμού. Το φαινόμενο της ταύτισης με την ομάδα αυτή, παύει να είναι θέμα ποδοσφαιρικό ή αθλητικό αλλά κυρίως ευρύτερα κοινωνικό και δηλωτικό της συλλογικής σκέψης και συμπεριφοράς ως λαός. Σε μια εποχή όπου η κοινωνία βιώνει δύσκολα τις εξελίξεις και τις αλλαγές, που οι Έλληνες δηλώνουν γενικώς απαισιόδοξοι, που ταλανίζονται από οικονομικά, επαγγελματικά, προσω^κά και περιβαλλοντικά προβλήματα, η ανάγκη για άντληση δύναμης, αισιοδοξίας και αίσθημα υπέρβασης είναι επιτακτική. Επειδή οι εκδηλώσεις λατρείας και θαυμασμού ήταν εξαιρετικά έντονες, στηρίζει την άποψη ότι η ταύτιση με την επιτυχημένη ομάδα είναι εντονότερη όταν απειλείται η εικόνα τους ως άτομα, ως κοινωνικό σύνολο ή ακόμη και ως έθνος (πράγματι, πανευρωπαϊκές έρευνες κυρίως, καταγράφουν συνεχώς, μια κοινωνία με πολλά προβλήματα και κυρίως με πολλά ανεκπλήρωτα όνειρα). Ο βαθμός ταύτισης ενός φιλάθλου με την ομάδα, μπορεί να εξηγήσει και τι συμβαίνει όταν έρχεται μια αποτυχία. Ο φίλαθλος που είναι στενά συνδεδεμένος με τον ομάδα του (αυτός που την υποστήριζε πάντα), δεν θα απομακρυνθεί, ούτε θα αρνηθεί τη σχέση του μαζί της αλλά θα προσπαθήσει να εξηγήσει μια αποτυχία, αποδίδοντάς την σε εξωτερικά αίτια (π.χ. τύχη, συγκυρίες, δύσκολη κλήρωση) και όχι κατηγορώντας την ομάδα, που αποτελεί το αντικείμενο της ταύτισης του (μέρος της ταυτότητας του). Χαρακτηριστική είναι η λεκτική αλλαγή σε περίπτωση νίκης και ήττας. Μετά από νίκη συνήθως χρησιμοποιείται πρώτο πληθυντικό πρόσωπο «νικήσαμε» και μετά από ήττα, τρίτο πληθυντικό, «έχασαν». Πιθανό είναι να μην εμφανιστούν πολλοί φίλαθλοι στο γήπεδο στο επόμενο παιχνίδι, αλλά να εμφανιστούν και πάλι όταν η ομάδα αρχίσει να νικά ξανά. Αλλοι πάλι θα συνεχίσουν να υποστηρίζουν την ομάδα, παρόλο που έγιναν οπαδοί της μετά την επιτυχία, γιατί απλά προσδοκούν πως θα γίνουν περήφανοι για εκείνη, ξανά (Γκόλτση, 2007). Συνοψίζοντας, η παρούσα ανάλυση προσπαθεί να κάνει γνωστό το γεγονός ότι η συμπεριφορά του φιλάθλου ή οπαδού (η διαφορά είναι σαφής) όντας ανθρώτηνη και μάλιστα κοινωνική συμπεριφορά, ερμηνεύεται με τη ψυχολογική και κοινωνιολογική γνώση. Η συμμετοχή σε ομάδες και η υποστήριξη ομάδων, κυρίως επιτυχημένων, συνδέεται με την αυτο-εκτίμησή τους. Έτσι υιοθετείται η άποψη του Bromberger, (1988), 24

27 που αναφέρει ότι υποστηρίζεις κάτι όταν βλέπεις πως η αυτο-εκτίμησή σου ενασχύεται ή μειώνεται σύμφωνα με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του αντικειμένου θαυμασμού σου. 3.4 Η μέτρηση του βαθμού ταύτισης με την ομάδα Η ταύτιση με την αθλητική ομάδα ή η οργανωσιακή ταύτιση μετρήθηκε από τους Κούγκα et αΐ, (2006) με έξι μεταβλητές. Οι μεταβλητές αυτές χρησιμοποιήθηκαν σε προγενέστερες έρευνες των Bhattacharya et αΐ. (1995), καθώς ετήσης και των Mael και Ashforth (1992). Η πλέον διαδεδομένη κλίμακα μέτρησης της ταύτισης του οπαδού με την αθλητική ομάδα η SSIS (Sport Spectator Identification Scale) των Wann και Branscombe (1993). Οι Theodorakis et at. (2006) προσάρμοσαν την SSIS των Wann και Branscombe (1993) στα ελληνικά δεδομένα. Η κλίμακα αποτελείται από 7 ερωτήσεις τα οποία οι συμμετέχοντες καλούνται να απαντήσουν πάνω σε μια 8/βάθμια κλίμακα Likert.

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ 4.1 Ορισμοί της μετανάστευσης Ως μετανάστευση (migration) ορίζεται κάθε μετακίνηση ατόμων από μία περιοχή ή χώρα σε άλλη, ανεξάρτητα από τους λόγους που την προκαλούν. Η μετακίνηση εντός μιας ετηκράτειας ή εκτός αυτής διακρίνει τη μετανάστευση σε εσωτερική και εξωτερική (Schnapper, 1991). Η μετακίνηση εκτός μιας χώρας ή γεωγραφικής περιοχής των τόπων προέλευσης χαρακτηρίζεται ως αποδημία ή εκροή μεταναστών από τους τόπους προέλευσης (emigration) ενώ εκείνη προς τους τόπους υποδοχής ως εισροή ή είσοδος μεταναστών (immigration). Ο όρος (migration) ταυτίζεται συνήθως στην ετηστημονική βιβλιογραφία με τον όρο μετανάστευση (Έμκε-Πουλοπούλου, 1986 και 2007). Αναφορικά με τον τόπο προορισμού διακρίνουμε τη μετανάστευση σε ευρωπαϊκή ή ενδοευρωπαϊκή και σε υπερπόντια ή διητιειρωτική, (Μουσούρου, 1991). Τέλος σε σχέση με τη νομική της υπόσταση η μετανάστευση χαρακτηρίζεται σε νόμιμη και παράνομη (με ή δίχως τα απαιτούμενα ταξιδιωτικά έγγραφα, αντίστοιχα). Ανάλογα με τη χρονική διάρκεια παραμονής του μετανάστη στη χώρα υποδοχής η μετανάστευση διακρίνεται σε α) βραχυπρόθεσμη μετανάστευση (short-term or temporary migration) και β) μακροπρόθεσμη μετανάστευση (long-term or permanent migration). Η πρώτη αφορά στη μετακίνηση του ατόμου σε μια άλλη χώρα από αυτή του συνήθους τόπου διαμονής και για χρονικό διάστημα τουλάχιστον τριών μηνών και το πολύ μέχρι δώδεκα μήνες, με σκοπό τη βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου και όχι για λόγους διακοπών, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης κ.λ.π. Η δεύτερη αφορά στη μετακίνηση του ατόμου για μια χρονική περίοδο τουλάχιστον ενός έτους η οποία μπορεί εκ των πραγμάτων να παραταθεί ώστε η χώρα προορισμού να γίνει εκ των πραγμάτων η νέα χώρα συνήθους διαμονής (OECD, 2001 στο Σταματάκου, 2006). Η μετανάστευση, ως φαινόμενο ερμηνεύεται και προσεγγίζεται διαφορετικά και γι' αυτό έχει αποδοθεί με πολλούς ορισμούς. Για ορισμένους μελετητές συνίσταται στη φυσική μετάβαση ατόμων και ομάδων από μια κοινωνία σε μια άλλη με αποτέλεσμα την απομάκρυνσή τους από ένα κοινωνικό περιβάλλον και την εγκαθίδρυσή σε άλλο (Eisenstadt, 1955). Για άλλους αποτελεί ένα σύνολο διαδικασιών που πυροδοτούνται με το πέρασμα από μια παραδοσιακή σε μια σύγχρονη κοινωνία. Οι διαφορές μεταξύ των 26

29 πολιτισμών αιτιολογούνται στη βάση ύπαρξης σταδίων που οδηγούν σε μια γραμμική συνέχεια, αντίστοιχη με εκείνη των βιολογικών οργανισμών, από το απλό στο σύνθετο και ιεραρχούνται με βάση την έννοια της προόδου (Thomas και Znaniecki, 1984). Η μετανάστευση μπορεί ετήσης να αποτελεί τη μεταφορά ανθρώτηνου και εργατικού δυναμικού από περιοχή σε περιοχή (Castles και Kosack, 1985; Βεντούρα, 1994). Η μετανάστευση ορίζεται ακόμα ως μια κυκλική διαδικασία ατομική αλλά και ταυτόχρονα συλλογική, που ξεκινάει από προσωτηκή και αβίαστη απόφαση για μετακίνηση και εγκατάσταση σε ξένη χώρα, για να καταλήξει σε παλιννόστηση και επαναπατρισμό των ίδιων ατόμων ή ομάδων. Η κυκλική αυτή πορεία έχει το μετανάστη στο επίκεντρο αυτής της διαδικασίας με παθητικό ή ενεργητικό ρόλο. Πρόκειται για μια ανατροφοδοτούμενη διαδικασία καθώς ένα μεταναστευτικό ρεύμα όταν αρχίζει να κινείται, αποτελεί την κινητήρια δύναμη του ίδιου του ρεύματος. Οι μετανάστες διευκολύνουν τους φίλους τους και τους συγγενείς τους που έχουν μείνει στην πατρίδα σχετικά με το πώς να μεταναστεύσουν, τους παρέχουν πόρους για να πραγματοποιήσουν τη μετακίνησή τους και βοήθεια στην αναζήτηση εργασίας και κατοικίας (Χάντινγκτον, 1999). Το ζήτημα που εγείρεται είναι κατά πόσο η μετανάστευση αποτελεί προϊόν ατομικής ελεύθερης ετπλογής (ατομικής δράσης), ή είναι αποτέλεσμα ευρύτερων γεωπολιτικών και διακρατικών δυναμικών (Σάσσεν, 2003). Υπό αυτή την ανάλυση υποστηρίζεται ότι η μεγάλης κλίμακας διεθνείς μεταναστεύσεις αποτελούν μέρος των πολύπλοκων οικονομικών, κοινωνικών και εθνικών δικτύων, που είναι ελεγχόμενα γι αυτό και δεν είναι εύκολα προσβάσιμα. Έτσι η μετανάστευση δεν περιορίζεται στη μαζική εισβολή των φτωχών και γι αυτό αποτελεί περισσότερο πρόβλημα διαχείρισης παρά μια κρίση (Σάσσεν, 2003). Ενδιαφέρουσα είναι η προσέγγιση του όρου της μετανάστευσης μέσα από τη διάσταση της φιλοξενίας, η οποία είναι συνυφασμένη με την ευρωπαϊκή αλλά κυρίως την ελληνική κουλτούρα και έχει τις ρίζες της στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Μιας φιλοξενίας απροϋπόθετης, χωρίς όρους, που παρέχεται a priori σε κάθε άλλον ερχόμενο, όποιος και αν είναι, πριν από οποιοδήποτε προσδιορισμό ταυτότητας, ανεξάρτητα αν πρόκειται ή όχι για ξένο, μετανάστη, προσκεκλημένο ή απροσδόκητο επισκέπτη, ανεξάρτητα αν ο ερχόμενος είναι ή όχι πολίτης μιας άλλης χώρας. Ειδικότερα στην προσέγγιση αυτή η χώρα υποδοχής αποτελεί χώρο φιλοξενίας μεταναστών και αποδίδεται με τον όρο «πόλις - καταφύγιο». Μία λέξη που έλκει την καταγωγή της από τη Βίβλο,