ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΠΣΤΥΙΑΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΠΣΤΥΙΑΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΤΗ: ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ ΚΑΙ ΜΟΤΕΙΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΜΕΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΕΡΓΑΙΑ της Μάργαρη Φιλιππίτσας (Α.Μ. 254) «Η Προπαγάνδα και η Εκπαιδεσηική πολιηική ηων Ιηαλικών ηραηεσμάηων Καηοτής ζηα Επηάνηζα ( )». Επηβιέπωλ Καζεγετής: Μποσδάθες Σήυες Επητροπή: Φωτόποσιος Αζαλάσηος Φωτεηλός Δεκήτρες Ακαδημαϊκό Έτος

2 Φαζιζηικό πεπιοδικό για παιδιά Φαζιζηικό πεπιοδικό για παιδιά 1

3 Πποπαγανδιζηική αθίζα ηηρ Gil (Φεξάξα 1939) 2

4 ΔΗΑΓΩΓΖ Mare nostrum Η πεξίθεκε θξάζε ησλ Ρσκαίσλ ραξαθηήξηδε ηελ επέθηαζε ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπο γχξσ απφ ηε Μεζφγεην θαη κε ην ίδην λνεκαηηθφ θέληξν ρξεζηκνπνηήζεθε, θαηά ηελ επνρή ηνπ κεζνπνιέκνπ, απφ ηνλ Μπελίην Μνπζνιίλη θαη ηνπο Ιηαινχο εζληθηζηέο θαη θαζίζηεο. Απηέο ήηαλ νη πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ έιεγραλ ηελ Ιηαιία θαη εμέθξαδαλ ηε ιατθή δπζαξέζθεηα κεηά ην ηέινο ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Ο θαζηζκφο ήηαλ έλα αθξαίν εζληθηζηηθφ θαη ηκπεξηαιηζηηθφ θίλεκα πνπ επηθξάηεζε ζηελ Ιηαιία πεξί ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ Η θνηλή γλψκε ηεο Ιηαιίαο βίσλε ήδε κηα βαζηά θαη δξακαηηθή νηθνλνκηθή θξίζε, ε νπνία κάιηζηα είρε εμαπισζεί ζε κεγάιν κέξνο ηεο Δπξψπεο θαη πνπ ηφζν κεγάιε είρε λα γλσξίζεη ε Δπξψπε απφ ηελ επνρή ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο. Η Μεγάιε Ύθεζε απηή, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα πξνβιήκαηα πνπ είρε θιεξνδνηήζεη ζηελ Δπξψπε ε πλζήθε Δηξήλεο, έθεξαλ ζηελ εμνπζία, ζε Ιηαιία, Γεξκαλία, Ιαπσλία, ηηο πνιηηηθέο δπλάκεηο ηνπ κηιηηαξηζκνχ θαη ηεο άθξαο Γεμηάο, πνπ επεδίσμαλ άκεζα ηε ζχγθξνπζε γηα λα κεηαβιεζνχλ νη παγθφζκηεο ηζνξξνπίεο. 1 Η Ιηαιία κάιηζηα αηζζαλφηαλ φηη δελ είρε απνθνκίζεη απφ ηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν ηα νθέιε πνπ πξνζδνθνχζε απφ ηνπο ζπκκάρνπο. Η αιήζεηα είλαη φηη είρε απνθνκίζεη ζεκαληηθά εδαθηθά νθέιε ζηηο Άιπεηο, ζηελ πεξηνρή ηεο Αδξηαηηθήο θαη ζην Αηγαίν. Σν 1933 ν Αδφιθνο Υίηιεξ θαηέιαβε ηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία θαη κεηά απφ δπν ρξφληα θαηήγγεηιε ηηο πλζήθεο Δηξήλεο, εκθαληδφκελνο σο ε λέα ζηξαηησηηθή θαη λαπηηθή δχλακε ηνπ θφζκνπ. Σελ ίδηα ρξνληά, 1935, ν Μνπζνιίλη, κε ηελ ίδηα πεξηθξφλεζε πξνο ηε δηεζλή θνηλή γλψκε, εηζέβαιε ζηελ Αηζηνπία, απνρσξψληαο θαηφπηλ θαη ν ίδηνο απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Δζλψλ. 2 Οη θηιειεχζεξνη πνιηηηθνί ζεζκνί, πνπ θπξηάξρεζαλ ζηελ Δπξψπε απφ ην 1920 θαη κεηά, θαίλνληαη λα νπηζζνρσξνχλ απφηνκα κεηά ην 1933, νπφηε ν Υίηιεξ εθιέρηεθε θαγθειάξηνο ηεο Γεξκαλίαο. Η παγθφζκηα ηάζε έξεπε θαζαξά πξνο ηνλ «νινθιεξσηηζκφ», φξνο πνπ δεκηνπξγήζεθε γηα λα πξνζδηνξίζεη ηνλ ηηαιηθφ θαζηζκφ (fascismo). Μηα νκάδα εζληθηζηψλ ζνζηαιηζηψλ θαη αξηζηεξηζηψλ παξεκβαηηζηψλ, κε βαζηθφηεξν εγέηε ηνλ Μνπζνιίλη, ηδξχνπλ ην 1919 ζην Μηιάλν ην θίλεκα ησλ Fasci Italiani di Combattimento (Λίγθα ησλ Ιηαιψλ Βεηεξάλσλ). Βαζηθέο ηνπο επηδηψμεηο είλαη ε αλαθήξπμε ηεο Γεκνθξαηίαο, ην θαζνιηθφ εθινγηθφ δηθαίσκα, ε θαηάξγεζε ησλ ηίηισλ επγελείαο, ηεο γξαθεηνθξαηίαο, ηεο Γεξνπζίαο θαη ηεο ππνρξεσηηθήο ζεηείαο. Δπηζπκνχλ ηνλ γεληθφ αθνπιηζκφ θαη ηελ απαγφξεπζε ηεο πνιεκηθήο παξαγσγήο γηα φια ηα θξάηε, ηελ ειεπζεξία γλψκεο, Σχπνπ, ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηδεψλ. 1 Eric Hobsbawm 1995, Η εποσή ηυν άκπυν Ο ζύνηομορ εικοζηόρ αιώναρ , ζει Eric Hobsbawm 1995, ο. π. ζει

5 Οη ππέξκαρνη φισλ απηψλ δελ ζα παξαιείςνπλ ζηηο 13 Απξηιίνπ 1919 λα επηηεζνχλ θαηά ζνζηαιηζηψλ ζην Μηιάλν ζθνηψλνληαο ηξεηο απφ απηνχο θαη λα απνδείμνπλ έκπξαθηα γηα πνηα ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ ελδηαθέξνληαλ. Ωζηφζν νη Φαζίζηεο γλσξίδνπλ πνιχ θαιά απφ δεκαγσγία θαη ιατθηζκφ. Γαλεηδφκελνη παξαδνζηαθά ζπλζήκαηα ηεο αξηζηεξάο, δηαδειψλνπλ ππέξ ηεο θαζηέξσζεο ηνπ εξγαηηθνχ νθηαψξνπ, ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ θαηψηαηνπ κεξνθάκαηνπ θαη ηεο ζπλδηθαιηζηηθήο ζπκκεηνρήο ζηελ δηνίθεζε ησλ εξγνζηαζίσλ. Πξνσζνχλ ηηο ζπλερείο θαηαιήςεηο, βάιινπλ θαηά ησλ κεγαιντδηνθηεηψλ ηεο αγξνηηθήο γεο θαη επηδεηνχλ ηελ αλαδηαλνκή ησλ κε παξαγσγηθψλ θιήξσλ ζηνπο αγξφηεο. ην ζηφραζηξν αζθαιψο ηίζεληαη θαη νη δηεθζαξκέλνη αζηνί πνιηηηθνί θαη βνπιεπηέο, γηα ηνπο νπνίνπο ε ηηκσξία δελ κπνξεί λα είλαη άιιε απφ ηελ θξεκάια. Γελ είλαη ινηπφλ ε (αλχπαξθηε έηζη θη αιιηψο) θνκκνπληζηηθή απεηιή, πνπ ζπγθεληξψλεη ηα ππξά ηνπ Φαζηζκνχ ζηα πξψηα ηνπ βήκαηα, αιιά ην θηιειεχζεξν αζηηθφ θξάηνο θαη ε κπνπξδνπαδία ηεο αξηζηνθξαηίαο, ηα θαηάινηπα ηνπ πάιαη πνηέ θξαηαηνχ θενπδαξρηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ε νξγαλσκέλε εθθιεζία. Η πεξίθεκε «πνξεία πξνο ηε Ρψκε» ησλ Ιηαιψλ κειαλνρηηψλσλ νινθιεξψζεθε ζηηο 31 Οθησβξίνπ 1992 θαη ν αδχλακνο βαζηιηάο Vittorio Emmanuelle III παξαδίδεη ηελ εμνπζία ζην θαζηζηηθφ θφκκα, ην νπνίν ζηηο εθινγέο ηνπ 1924 αλαδεηθλχεηαη ην κεγαιχηεξν θφκκα ζηε Βνπιή. Ο Μνπζνιίλη ζηα 1925 θαηαξγεί ην θνηλνβνπιεπηηθφ ζχζηεκα, επηβάιιεη δηθηαηνξία θαη ζέηεη ζε εθαξκνγή ην πξφγξακκα θαζηζηηθνπνίεζεο ηνπ θξάηνπο. Η ηξνκνθξαηία θαη ε πξνπαγάλδα έγηλαλ ηα κέζα θπξηαξρίαο ηνπ θαζεζηψηνο, ην νπνίν πηζηεχεη φηη ε κνληέξλα Ιηαιία ήηαλ ν πλεπκαηηθφο θιεξνλφκνο ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο θαη ζθνπφο ηνπ θαζηζκνχ ήηαλ λα επαλαθέξεη ην ηηαιηθφ πλεχκα ζηε ξσκατθή παξάδνζε. ηελ θαηεχζπλζε απηή θηλείηαη θαη ε νξγαλσκέλε πξνπαγάλδα πνπ άζθεζαλ ηα ηηαιηθά ζηξαηεχκαηα θαηνρήο ζηα Δπηάλεζα, ηα νπνία πξνφξηδαλ γηα κφληκε πξνζάξηεζε ζην Ιηαιηθφ θαζηζηηθφ θξάηνο. Η εξγαζία απηή ζηνρεχεη λα αλαδείμεη ηνπο άμνλεο ηεο ηηαιηθήο πνιηηηθήο ζηα Δπηάλεζα ηα νπνία απνηεινχζαλ πφιν έιμεο γηα ηνπο Ιηαινχο απφ ηελ επνρή ηεο Δλεηνθξαηίαο. Πξφθεηηαη λα κειεηήζνπκε ηελ ηνπηθή ηζηνξία κέζα απφ πξσηνγελείο πεγέο (ηνπηθφο ηχπνο ηεο επνρήο, έξγα ή καξηπξίεο αλζξψπσλ πνπ βίσζαλ πξνζσπηθά ηα γεγνλφηα, λνκνζεηήκαηα θαη απνθάζεηο ηεο δηνίθεζεο) θαη απφ δεπηεξνγελείο πεγέο (βηβιηνγξαθηθή αλαδήηεζε ζε λεψηεξα έξγα). Η ππφζεζε, ζηελ νπνία βαζίζηεθε ε εξγαζία απηή, είλαη φηη νη Φαζηζηηθέο αξρέο πξνζπάζεζαλ λα επηηχρνπλ ην δηαρσξηζκφ ησλ Δπηαλήζσλ απφ ηελ ππφινηπε επεηξσηηθή Διιάδα, ηελ απνκάθξπλζή ηνπο απφ ηνλ έιεγρν ηεο θεληξηθήο Διιεληθήο Κπβέξλεζεο θαη ηελ ηειηθή ηνπο ζχλδεζε κε ηε Ρψκε. Σα κέζα πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ γηα ηελ εθαξκνγή ησλ παξαπάλσ ζηφρσλ, δειαδή γηα λα πεηχρνπλ ηε λνκηκνπνίεζε ηεο εμνπζίαο ηνπο ζηα Ιφληα, ππνζέηνπκε φηη ήηαλ ε πξνπαγάλδα, ε θαηαπίεζε θαη ε ηξνκνθξαηία ηνπ ληφπηνπ πιεζπζκνχ. Σν θεληξηθφ εξψηεκα πνπ πξνθχπηεη ακέζσο κεηά απφ ηε δηαηχπσζε ηεο ππφζεζεο εξγαζίαο, δελ κπνξεί λα είλαη άιιν απφ ην εμήο: 4

6 Πφζν ηειηθά επηηεχρζεθε ν ζηφρνο ησλ Ιηαιψλ γηα αθειιεληζκφ ησλ ζπλεηδήζεσλ ησλ θαηνίθσλ ησλ Ιφλησλ Νεζηψλ θαη, ζηε ζπλέρεηα, αλ ππήξμε ην επηζπκεηφ, γη απηνχο, απνηέιεζκα σο πξνο ηε κχεζε ησλ πνιηηψλ ζηηο θαζηζηηθέο αξρέο. Παξάιιεια δεκηνπξγνχληαη θαη εηδηθφηεξα εξσηήκαηα: - Πνηνη αθξηβψο ήηαλ νη θαηαπηεζηηθνί κεραληζκνί ηνπ θξάηνπο ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνίεζε ν θξαηηθφο κεραληζκφο γηα λα εθαξκφζεη ηε θαζηζηηθή πξνπαγάλδα; Πνηα ήηαλ ε ζηάζε ηνπ ληφπηνπ πιεζπζκνχ, ήηαλ εληαία ή δηαθνξνπνηείηαη κε βάζε ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή ζέζε ηνπ ζηελ ηνπηθή θνηλσλία, ην κνξθσηηθφ θαη ην επαγγεικαηηθφ επίπεδν; Σειηθά, ππήξμαλ θνηλσληθά κνξθψκαηα πνπ ιεηηνχξγεζαλ σο «νκάδεο πίεζεο» πξνο ηελ θξαηηθή εμνπζία ή ε εμνπζία δξνχζε εληειψο νινθιεξσηηθά; - Η εθπαίδεπζε απνηέιεζε έλαλ ζεζκφ πνπ ιεηηνχξγεζε σο θαηεμνρήλ ηδενινγηθφο κεραληζκφο πνπ θξάηνπο θαη κάιηζηα, φρη κφλν ε εθπαίδεπζε εληφο ζρνιείνπ, αιιά θαη γεληθφηεξα ε παηδεία, κε ηελ επξχηεξε έλλνηα ηνπ φξνπ; Τπήξμε άιιε, ππφγεηα θαη απαγνξεπκέλε, πιεξνθφξεζε γηα ην ιαφ ή ε κφλε πιεξνθφξεζε ήηαλ απηή πνπ εθπνξεπφηαλ απφ ηελ ηηαιηθή δηνίθεζε; Δθδειψζεθαλ ηνπηθέο αληηζηάζεηο, αλ λαη ζε πνην βαζκφ θαη πψο εθθξάζηεθαλ; Πψο αληέδξαζε ε ηηαιηθή δηνίθεζε ζε πεξηπηψζεηο απείζεηαο ή θαη αληίζηαζεο ηνπ ιανχ; -Λεηηνχξγεζαλ νη ζεζκνί πνπ πξνυπήξραλ ζηα Ιφληα λεζηά θαη ήηαλ ζεζπηζκέλνη απφ ην Διιεληθφ θξάηνο πξηλ απφ ηνλ πφιεκν ηνπ 1940; Σν εξψηεκα απηφ αθνξά ηε ζπλέρεηα, ή φρη, ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο δηνίθεζεο θαη ηε δηαηήξεζε ζηε ζέζε ηνπο ησλ δηαθφξσλ ιεηηνπξγψλ πνπ είραλ άκεζε εμάξηεζε απφ ην ειιεληθφ θξάηνο. Αλ φρη, κε πνηνπο αληηθαηαζηάζεθαλ θαη πφζν απηνί πέηπραλ ηελ θνηλσληθή ζπλνρή θαη ηελ νκαιή ιεηηνπξγία ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ; 5

7 ΠΔΡΗΛΖΨΖ ηελ εξγαζία απηή πξνζπαζνχκε λα πξνζεγγίζνπκε ηελ πεξίνδν ηεο Ιηαιηθήο Καηνρήο ησλ Δπηαλήζσλ απφ ηνλ Απξίιην ηνπ 1941 σο ην επηέκβξην ηνπ 1943, φρη απφ ηε ζπλήζε πιεπξά ησλ ζηξαηησηηθψλ θαη πνιηηηθψλ γεγνλφησλ, αιιά απφ ηε ζθνπηά ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ζηα λεζηά θαη ηνλ ηξφπν πνπ νη αξρέο θαηνρήο πξνζπάζεζαλ λα εθαξκφζνπλ ην ζρέδηφ ηνπο γηα ηελ πξνζάξηεζε ησλ λεζηψλ ζηελ Ιηαιηθή επηθξάηεηα. πγθεθξηκέλα επηθεληξσζήθακε ζην πξνπαγαλδηζηηθφ πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ θηλήζεθαλ νη αξρέο, επηζπκψληαο λα αθειιελίζνπλ ηηο ζπλεηδήζεηο ησλ θαηνίθσλ, άιινηε κέζσ ηεο πεηζνχο θαη άιινηε κέζσ ηεο βίαο θαη ηεο θαηαπίεζεο. Η εξγαζία ρσξίδεηαη ζε ηέζζεξηο ελφηεηεο: ε πξψηε πεξηιακβάλεη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην, ηα κεζνδνινγηθά θαη εξεπλεηηθά δεηήκαηα θαη ηνπο ελλνηνινγηθνχο πξνζδηνξηζκνχο. Η δεχηεξε ελφηεηα θαηαγξάθεη ην ηζηνξηθφ πιαίζην πξηλ απφ ηελ ηηαιηθή θαηάιεςε ησλ Δπηαλήζσλ θαη αθνξά γεγνλφηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ ζηελ Δπξψπε θαη ηελ Διιάδα, ηα νπνία πξνεηνίκαζαλ ην Β Παγθφζκην Πφιεκν θαη αλέδεημαλ ην Φαζηζκφ, ν νπνίνο επξφθεηην λα εκπιέμεη πνιεκηθά, ζηα ηκπεξηαιηζηηθά ηνπ ζρέδηα, νιφθιεξε ζρεδφλ ηελ αλζξσπφηεηα. Η ηξίηε ελφηεηα πεξηιακβάλεη ηα αληηζηαζηαθά θηλήκαηα ησλ πνιηηψλ θαη ηηο πεξηπηψζεηο ζπλεξγαζίαο Διιήλσλ κε ηνλ θαηαθηεηή. Η ηέηαξηε ελφηεηα πεξηιακβάλεη ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο πνπ δηελεξγήζεθε ζε πξσηνγελείο θαη δεπηεξνγελείο πεγέο, ηα θαζαπηφ ηζηνξηθά δεδνκέλα θαη ηελ εμαγσγή ησλ ζπκπεξαζκάησλ καο. Αθνινπζεί ε θαηαγξαθή ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, ειιελφγισζζεο θαη μελφγισζζεο. Δηδηθφηεξα, κειεηήζακε ηα ηεθκήξηα πνπ απερνχζαλ ηελ πξνπαγαλδηζηηθή πνιηηηθή ησλ Ιηαιψλ, επηθεληξψλνληαο πεξηζζφηεξν ζην ζέκα ηεο αγσγήο ησλ λέσλ, ε νπνία εμεηάζηεθε θαη κε ηελ ζηελή έλλνηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη κε ηελ επξχηεξε ηεο δηαπαηδαγψγεζεο. Αλαθαιχςακε φηη ζηε βάζε ηεο πνιηηηθήο ησλ Ιηαιψλ βξίζθεηαη ην ηδενιφγεκα ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο ηεο παξνπζίαο ηνπο ζηα Δπηάλεζα, ην νπνίν εμππεξεηνχζε εμαξρήο ηελ ζθνπηκφηεηα ηεο δηακφξθσζεο κηαο αλζειιεληθήο εζληθήο ζπλείδεζεο, αξρηθά ζηνπο λένπο θαη θαηφπηλ ζε νιφθιεξν ηνλ πιεζπζκφ. Οη αλαθνξέο ζην παξειζφλ θαη ε πξνβνιή ελφο θαιχηεξνπ κέιινληνο, ζε επίπεδν αηνκηθφ θαη ζπιινγηθφ, απνηέιεζαλ ηα θχξηα κέξε ηεο ηαθηηθήο ηνπο. Η κεηάδνζε ηεο επηιεθηηθά ηεξαξρεκέλεο θαη θαηάιιεια δηακνξθσκέλεο γλψζεο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο - ππνζηεξηθηέο ηνπ θαζηζκνχζα κπνξνχζε λα θέξεη εηο πέξαο ην ζρέδην ησλ αξρψλ. Όια απηά ζε ζπλδπαζκφ κε ην ζηξαγγαιηζκφ ηεο νηθνλνκίαο ησλ λεζηψλ θαη ηελ ηειεία εμαζιίσζε ηνπ πιεζπζκνχ, ν νπνίνο ζα έπξεπε λα εκπηζηεπηεί ην παηεξλαιηζηηθφ θξάηνο πξφλνηαο ησλ Ιηαιψλ Φαζηζηψλ, πξνθεηκέλνπ λα επηβηψζεη. Λέμεηο θιεηδηά: πξνπαγάλδα, θαζηζκφο, έζλνο, ηδενινγία, θαηαπηεζηηθνί θαη ηδενινγηθνί κεραληζκνί ηνπ θξάηνπο, εθπαίδεπζε, εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. 6

8 ABSTRACT In this project we try to approach the Italian occupation of the Ionian Islands from April 1941 till September 1943, not the military and the political events, but the everyday lives on the islands and the way the authorities of occupation tried to implement their plan to adjust the islands in the Italian territory. We particularly focused on the propaganda, which the authorities used wishing to remove the Greek identity of the consciousness of people, sometimes by persuasion and sometimes through violence and oppression. The project is divided in four units. The first involves the theoretical framework, the methodological research issues and concept definitions. The second unit refers to the historical framework of the Ionian Islands before the Italian occupation, and has to do with events of the interwar in Europe and in Greece which prepared World War II and distinguished fascism, which was going to involve in its imperialistic plans almost all humanity. The third unit includes resistance movements of people and cases of cooperation with the conqueror. The fourth unit contains the results of research which was carried out from primary and secondary sources, the historical facts and our conclusion. A reference of the Greek and foreign bibliography which were used follows. We mainly studied the presumption which reflected the propagandist policy of the Italians, focused more on the issue of treatment for young people, which was examined in a close conception of the educational system and the wider education. We discovered that the ideology of the historical continuation of their presence in the Ionian Islands is found in the basis of the Italian policy, which from the beginning served the feasibility of building the anti Hellenic national consciousness, firstly to the young people and later on all the population. A reference in the past and a showing of a better future in an individual and association level consisted the main parts of their tactics. The spread of the selective hierarchy and suitably formed knowledge from the educators - supporters of fascism could accomplish the plan of the authorities. All this in combination with the strain of economy of the islands and the total impoverishment of the population who would have to trust the paternalistic providence state of the Italian fascism so as to survive. Key words: propaganda, fascism, nation, ideology, oppressive and ideological mechanism of the state, education, educational system. 7

9 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 Α. ΘΔΩΡΖΣΗΚΔ ΠΡΟΔΓΓΗΔΗ Σν θαηεμνρήλ ζηνηρείν ηεο εθάζηνηε εμνπζίαο, ζχκθσλα κε ηηο κεηαζεηηθηζηηθέο θαη κεηακνληέξλεο ζεσξίεο, δελ είλαη άιιν απφ ην δήηεκα ηεο ζχγθξνπζεο ησλ ηδεψλ θαη ησλ ζεκαζηψλ. ρεηηθέο απφςεηο γηα ην ζέκα απηφ έρνπλ εθθξάζεη θαηά θαηξνχο δηαθνξεηηθνί ζηνραζηέο φπσο ν Κ. Σζνπθαιάο, ν Φνπθψ, ν Βηηγθελζηάηλ, νη νπνίνη εμέιαβαλ ηελ εμνπζία σο «αθεξεκέλε λνεκαηηθή θαηεγνξία, σο θνξκαιηζηηθφ θέιπθνο». 3 Ο Βηηγθελζηάηλ δηαηχπσζε ζηηο Φιλοζοθικέρ Έπεςνερ ηε ζεσξία ηνπ λνήκαηνο θαηά ηε ρξήζε ηνπ. χκθσλα κε απηήλ, νη ιέμεηο έρνπλ έλαλ ζπγθεθξηκέλν ξφιν κέζα ζηε γιψζζα, ν νπνίνο θαζνξίδεη θαη ην λφεκά ηνπο. Άξα κηα ιέμε κπνξεί λα έρεη πνιιέο ρξήζεηο θαη πνιιά λνήκαηα, αιιά ην λφεκα δελ είλαη θάηη ην δηαλνεηηθφ θαη άπιν, αθνχ ζπγθξνηείηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθέο εληφο ζπγθεθξηκέλσλ κνξθψλ δσήο. Ωο κηα απζαίξεηε έλσζε ραξαθηήξηδε θαη ν Saussure ηελ έλσζε ηνπ ζεκαηλνκέλνπ (signifie) κε ην ζεκαίλνλ (significant). 4 Με ηε έλλνηα απηή ε γιψζζα ηεο εμνπζίαο, πνπ καο ελδηαθέξεη ζηελ παξνχζα εξγαζία, ζα πξέπεη λα εξεπλεζεί φρη κε κηα αηνκηθηζηηθή θαη απνθιεηζηηθά ηζηνξηθή αλάιπζε αιιά κε κηα νξηδφληηα ηνκή ζε φιν ην ζχζηεκα ηεο εμνπζίαο, κε κηα πεξηζζφηεξν νιηζηηθή πξνζέγγηζε ζηηο θνηλσληθέο πιεπξέο ηεο γιψζζαο ηεο επνρήο θαη ζηηο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο. Άιισζηε θαίλεηαη φηη κε ηηο απφςεηο ηνπ Saussure ήξζε πην θνληά ε γιψζζα κε ηελ θνηλσληνινγία θαη κε απηφλ ζπκθσλεί θαη ν Durkheim πνπ ππνζηήξηδε φηη ε θνηλσλία είλαη εμσηεξηθή πξνο ην άηνκν θαη αζθεί θαηαλαγθαζκφ ζε απηφ, άξα φιε ε αηνκηθή θνηλσληθή δξάζε πξνθαζνξίδεηαη νινθιεξσηηθά απφ ηελ θνηλσλία. χκθσλα κε ηνλ Durkheim, φινη νη ζεζκνί θαη ηα κέξε ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο ζπκβάιινπλ ζηε δηαηήξεζε ηεο θνηλσληθήο δνκήο θαη ζπλνρήο. Πξνθαλήο είλαη εδψ ε βαζηθή ηδέα ηεο ιεηηνπξγηθήο ζπιινγηζηηθήο σο πξνο ηελ αιιειεμάξηεζε ησλ κεξψλ, κέζα απφ ηελ νπνία δεκηνπξγείηαη ε ηζνξξνπία ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. Αλ δερηνχκε φκσο ηελ απνθαζηζηηθή ζεκαζία ησλ ηδεψλ θαη ησλ εζηθψλ αμηψλ γηα ηε δηακφξθσζε ηεο ζπιινγηθήο ζπλείδεζεο θαη γηα ηε ζπλνρή ησλ θνηλσληψλ ζα δπζθνιεπηνχκε λα εμεγήζνπκε ηελ απνηπρία ησλ ηηαιηθψλ αξρψλ θαηνρήο λα αθειιελίζνπλ ηνπο θαηνίθνπο ησλ Ινλίσλ λεζηψλ, παξφιν πνπ άζθεζαλ απνπληθηηθφ έιεγρν ζε φινπο ηνπο ζεζκνχο ηνπ θξάηνπο θαη θχξηα ζηελ εθπαίδεπζε, ε νπνία, θαηά ηνλ Durkheim, είλαη ε νξγαλσκέλε θαη κεζνδεπκέλε άζθεζε αγσγήο ελειίθσλ πξνο αλειίθνπο, κε ζηφρν ηε ζπζηεκαηηθή εζηθή θαη θνηλσληθή ηνπο αλάπηπμε. 3 Κσλ/λνο Σζνπθαιάο 1999, Η εξοςζία υρ λαόρ και υρ έθνορ: Πεπιπέηειερ ζημαζιών, ζει Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο 1998, Σύγσπονη κοινυνιολογική θευπία, η. ΙΙ, ζει. 35 8

10 Ο νξηζκφο ηνπ Durkheim, αλ θαη ζε άιιεο πεξηφδνπο κπνξεί λα είλαη ηθαλνπνηεηηθφο, ζηε ζπγθεθξηκέλε θαίλεηαη αλεπαξθήο θπξίσο σο πξνο ην φηη δελ αλαθέξεηαη ζηηο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη δε δηεπθξηλίδεη πνηνο απνθαζίδεη γηα ην πνηεο αληηιήςεηο πξέπεη λα δηδαρηνχλ θαη πνηεο φρη. Ο Parsons ζέιεζε λα θαιχςεη απηφ ην θελφ κε ηε ρξήζε ηνπ φξνπ ηεο θνηλσληθήο δξάζεο, ηνλ νπνίν είρε αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεη ν Weber. Η θνηλσληθή δξάζε θαηά ηνλ Parsons έρεη εζεινληηθφ ραξαθηήξα, θαη είλαη πξνζαλαηνιηζκέλε ζηελ επίηεπμε ζπγθεθξηκέλσλ ζθνπψλ κέζα ζε ζπγθεθξηκέλεο θαηαζηάζεηο θαη ζπλζήθεο. Σν άηνκν πνπ δξα κπνξεί λα αιιάμεη κεξηθψο κφλν κηα θαηάζηαζε, γηαηί νη θνηλσληθνί ξφινη είλαη δεδνκέλνη θαη πεξηνξίδεηαη απφ ηα πνιηηηζηηθά πξφηππα θνηλσληθήο δξάζεο. ηελ νπζία δειαδή παξαβιέπεηαη ν δπλακηζκφο ησλ θνηλσληψλ, φπσο θαη ε χπαξμε ζπγθξνχζεσλ απφ ηηο αληζνξξνπίεο πνπ γελλνχλ νη δνζκέλεο ηεξαξρίεο. ην ζεκείν απηφ δηαπηζηψλνπκε φηη θαη κε ηε ζεσξία ηνπ Parsons είλαη δχζθνιν λα βξνχκε ηηο αηηίεο ηεο δπζιεηηνπξγίαο ηνπ ζπζηήκαηνο δηαθπβέξλεζεο ησλ Ιηαιψλ ζηα Δπηάλεζα, πηζαλψο ιφγσ ηεο ηειενινγηθήο αληίιεςεο πνπ έρεη σο πξνο ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο θνηλσλίαο. Καζίζηαηαη αλαγθαίν εδψ λα αλαθέξνπκε φηη ε βαζηθή αξρή ζην δνκνιεηηνπξγηζκφ είλαη φηη θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο, θαη έρεη δπλαηφηεηεο απηνξξχζκηζεο κε ηελ επηβνιή ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ ζε εθείλα ηα ζηνηρεία πνπ είλαη δπζιεηηνπξγηθά ή θπγφθεληξα, εμνπδεηεξψλνληάο ηα. Μέζσ ηνπ θνηλσληθνχ ξφινπ ην άηνκν ζπλαληηέηαη κε ηελ θνηλσλία θαη ε αηνκηθή ζπκπεξηθνξά γίλεηαη θνηλσληθή, ππαθνχνληαο ζε θαλφλεο κέζσ ησλ νπνίσλ ηειηθά ελζσκαηψλεηαη ζηε ιεηηνπξγία ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. Μηα πην αξκφδνπζα ζηελ εξγαζία καο ζεσξεηηθή ζηήξημε ζα κπνξνχζε λα είλαη ν δνκηθφο καξμηζκφο ηνπ L. Althusser ( ), ν νπνίνο επηθεληξψζεθε, θπξίσο, ζηνλ θαζνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο ηδενινγίαο. Η εθάζηνηε ηδενινγία είλαη απηή πνπ δηακνξθψλεη ηελ αληίιεςή καο γηα ηηο θνηλσληθέο δνκέο. Η καξμηζηηθή ζεσξία γηα ηε δηακφξθσζε ηεο ηδενινγίαο είρε ηελ παγησκέλε ζέζε φηη ε θνηλσλία θαζνξίδεη ηε ζπλείδεζε. Άξα νη ηδενινγηθέο ζέζεηο είλαη ζπλάξηεζε ησλ ηαμηθψλ ζέζεσλ θαη ε θπξίαξρε ηδενινγία, γηα ηελ θάζε θνηλσλία, είλαη ε ηδενινγία ηεο άξρνπζαο ηάμεο ηεο. Αθφκα θαη ζηηο πεξηπηψζεηο ηεο «τεςδούρ ζςνείδηζηρ» (δειαδή ηεο ζπλείδεζεο ησλ αηφκσλ ζε ζπλζήθεο αιινηξίσζεο, φπσο ζπλέβαηλε ζηηο ειιεληθέο ηάμεηο πνπ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο ζηήξηδαλ ηηο αξρέο θαηνρήο), ν καξμηζκφο δηαβιέπεη ηε κίκεζε ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο απφ ηελ πιεπξά εθείλσλ ησλ νπνίσλ δελ αληαλαθιά ηα ζπκθέξνληα. Απφ ηελ άπνςε απηή φινη νη ζεζκνί, θπξίσο απηνί πνπ καο ελδηαθέξνπλ εδψ, δειαδή ε εθπαίδεπζε θαη ηα ΜΜΔ, δελ θάλνπλ άιιν απφ ην αλαπαξάγνπλ ηηο αμίεο ηεο ηάμεο πνπ θαηέρεη θαη ειέγρεη ηελ εμνπζία. Ο φξνο αναπαπαγυγή έρεη κηα επξχηεηα θαη κηα πνιπζεκία θαη εθθξάδεη δηάθνξεο νκάδεο ηζρχνο θαη γηα ηελ αμηνπνίεζή ηνπ 9

11 είλαη αλαγθαίν λα θαηαθχγνπκε ζηνπο Ιδεολογικούρ Μησανιζμούρ ηος Κπάηοςρ (ΙΜΚ), πνπ ζπζηεκαηνπνίεζε ν Althusser απφ ηε δεθαεηία ηνπ Ο Althusser είρε ηελ αληίιεςε πσο «γηα λα ππάξμεη ν νπνηνζδήπνηε θνηλσληθφο ζρεκαηηζκφο, πξέπεη ηελ ίδηα ψξα πνπ παξάγεη, θαη γηα λα είλαη ζε ζέζε λα παξάγεη, λα αλαπαξάγεη ηνπο φξνπο ηεο παξαγσγήο ηνπ, δειαδή πξέπεη λα αλαπαξάγεη ηηο παξαγσγηθέο δπλάκεηο θαη ηηο ππάξρνπζεο ζρέζεηο παξαγσγήο». 5 Η καξμηζηηθή ζεσξία ηνπ θξάηνπο ζηακαηά ζηε πεξηγξαθή ησλ δπν επηπέδσλ ηνπ νηθνδνκήκαηνο: ηεο ππνδνκήο ή ηεο νηθνλνκηθήο βάζεο, θαη ηεο ππεξδνκήο, πνπ πεξηιακβάλεη δπν αθφκε ζηνηρεία ή επίπεδα: ην λνκηθν-πνιηηηθφ (ην δίθαην θαη ην θξάηνο) θαη ηελ ηδενινγία (ηηο δηάθνξεο ζξεζθεπηηθέο, εζηθέο, λνκηθέο, πνιηηηθέο ηδενινγίεο). Πξφθεηηαη γηα έλα νηθνδφκεκα πνπ θαζνξίδεηαη απνθιεηζηηθά απφ ην δείθηε ηεο βάζεο, αλ θαη ζε θάπνηα ζεκεία ηεο ππεξδνκήο αλαγλσξίδεηαη κηα ζρεηηθή απηνλνκία ζε ζρέζε κε ηε βάζε (φπσο είλαη ε εθπαίδεπζε). Σν θξάηνο θαηά ηε καξμηζηηθή αληίιεςε απνηειεί έλαλ κεραληζκφ θαηαζηνιήο θαη θαηαπίεζεο, πνπ επηηξέπεη ζηηο θπξίαξρεο ηάμεηο λα εμαζθαιίδνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπο ζηελ εξγαηηθή ηάμε θαη λα ηελ ππνηάζζνπλ ζηελ δηαδηθαζία ηεο εμαγσγήο ηεο ππεξαμίαο, δειαδή ζηελ θαπηηαιηζηηθή εθκεηάιιεπζε. Καζψο φκσο απηή ε πεξηγξαθή ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ δελ αξθνχζε γηα λα εμεγήζεη ην πψο έλα κεγάιν κέξνο ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ παξέκελε ζηαζεξφ, αθφκα θαη κεηά απφ κεγάιεο θνηλσληθέο επαλαζηάζεηο, φπσο εθείλε ηνπ 1917, πξνέθπςε ε δηάθξηζε κεηαμχ ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαη ηνπ κεραληζκνχ ηνπ θξάηνπο θαη θάπνηεο αλαγθαίεο εκπεηξηθέο ζπκπιεξψζεηο ζηελ θιαζηθή καξμηζηηθή ζεσξία ηνπ θξάηνπο. Τπφ απηή ηε έλλνηα ν Althusser θαη ν Antonio Gramsci ( ), πξνρψξεζαλ κεξηθά βήκαηα πην πέξα πξνζζέηνληαο ηελ έλλνηα ηεο ιδεολογίαρ ζην ζχζηεκα ειέγρνπ ηεο εμνπζίαο. Καη νη δπν απέξξηςαλ ηνλ νηθνλνκηζκφ, επηκέλνληαο ζηελ αλεμαξηεζία ηεο ηδενινγίαο απφ ηνλ νηθνλνκηθφ ληεηεξκηληζκφ. Ο Gramsci ρξεζηκνπνηνχζε ηνλ φξν ηγεμονία γηα λα νξίδεη ηελ θπξηαξρία κηαο θνηλσληθήο ηάμεσο επί ησλ άιισλ θαη ν φξνο απηφο δελ αθνξά κφλν ηνλ πνιηηηθφ θαη νηθνλνκηθφ έιεγρν, αιιά θαη ηελ πξνβνιή κηαο θνζκνζεσξίαο, κηα ηδενινγηθήεληέιεη-εγεκνλία. ηνλ θιαζηθφ κεραληζκφ ηνπ θξάηνπο (ζπλήζσο θαηαπηεζηηθφ) ν Gramsci πξφζζεηε έλαλ αξηζκφ ζεζκψλ ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο (εθθιεζία, ζρνιεία, ζπλδηθάηα), πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ επηβνιή ηεο θνζκνζεσξίαο ηεο θπξίαξρεο ηάμεο, νχησο ψζηε φζνη ηε δέρνληαη λα ηε ζεσξνχλ σο ινγηθή θαη θπζηθή. 6 ην θνηλσληθφ πεδίν ν Gramsci επέκελε φηη νη πνιηηηθέο ιεηηνπξγίεο ζα πξέπεη λα αλαιχνληαη κέζα ζηηο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο δηαδηθαζίεο, αθνχ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηελ αληηιακβαλφηαλ σο έλαλ δσληαλφ νξγαληζκφ πνπ δελ έρεη φκσο γξακκηθή πνξεία εμέιημεο. Αθφκα θαη ην θαζηζκφ, ήηαλ απφ ηνπο ειάρηζηνπο καξμηζηέο επηζηήκνλεο πνπ κπφξεζε λα ηνλ δεη σο έλα απηφλνκν ηζηνξηθφ θαηλφκελν κε ηε 5 Λνπί Αιηνπζζέξ , Θέζειρ, ζει Antonio Gramsci 1971, Selections from the prison Notebooks, ζει

12 δηθή ηνπ ηδηνηππία. 7 Αθφκε ν Gramsci πίζηεπε φηη ε θπξίαξρε ηδενινγία εθθξάδεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ θπξίαξρε θαη ηηο άιιεο ηάμεηο, κηα ζρέζε πνπ είλαη πνιηηηθή θαη βηψλεηαη δηαθνξεηηθά απφ ηελ θπξίαξρε θαη ηηο ππνηειείο ηάμεηο. Λφγσ ηνπ πξψηκνπ ζαλάηνπ ηνπ (απφ ηελ θαηαπφλεζε ηεο πγείαο ηνπ ζηε θπιαθή, φπνπ ηνλ είρε νδεγήζεη ν θαζηζκφο ηνπ Μνπζνιίλη, καδί κε πνιιά άιια ζηειέρε ηνπ ηηαιηθνχ θνκκνπληζηηθνχ θαη ζνζηαιηζηηθνχ ρψξνπ), νη απφςεηο ηνπ Gramsci δελ ζπζηεκαηνπνηήζεθαλ πεξαηηέξσ. Ο Althusser αλέιαβε λα πξνρσξήζεη ηε ζθέςε ηνπ Gramsci γηα ηελ ηδενινγία (ζηελ νπνία αλαγλψξηδε θαη κηα ζρεηηθή απηνλνκία), θαη λα θαηνλνκάζεη ηνπο Ιδεολογικούρ Μησανιζμούρ ηος Κπάηοςρ (ΙΜΚ), νη νπνίνη βξίζθνληαη πιάη ζηνπο Καηαπιεζηικούρ Μησανιζμούρ ηος Κπάηοςρ (αζηπλνκία, ζηξαηφο), αιιά δελ ζπγρένληαη κε απηνχο. Με ηνλ φξν ΙΜΚ ν Althusser ελλνεί νξηζκέλεο πξαγκαηηθφηεηεο πνπ εκθαλίδνληαη κε ηε κνξθή δηαθξηηψλ θαη εμεηδηθεπκέλσλ ζεζκψλ θαη νη ζεκαληηθφηεξνη εθ ησλ νπνίσλ είλαη: ν ζξεζθεπηηθφο ΙΜΚ, ν ζρνιηθφο ΙΜΚ, ν νηθνγελεηαθφο ΙΜΚ, ν λνκηθφο ΙΜΚ, ν πνιηηηθφο ΙΜΚ, ν ζπλδηθαιηζηηθφο ΙΜΚ, ν πνιηηηζηηθφο ΙΜΚ, θαη ν ΙΜΚ ησλ ΜΜΔ. 8 Οη ΙΜΚ ιεηηνπξγνχλ κε θπξίαξρν ζηνηρείν ηελ ηδενινγία θαη δεπηεξεπφλησο κε ηε βία, ελψ κε αληίζηξνθν ηξφπν ιεηηνπξγνχλ νη Καηαπηεζηηθνί Μεραληζκνί ηνπ Κξάηνπο. Η βία ζηνπο ΙΜΚ ζπλαληάηαη ζε εηδηθέο νξηαθέο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο, εθηφο απφ ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο θπξψζεσλ ζε κέιε θαη ιεηηνπξγνχο ηνπο. Φπζηθά ε ιεηηνπξγία ησλ ΙΜΚ κέζσ ηεο ηδενινγίαο αλαθέξεηαη ζηελ θπξίαξρε ηδενινγία, ηελ ηδενινγία ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ. Ο Αιηνπζζέξ ππνγξακκίδεη φηη «θακηά θνηλσληθή ηάμε δελ είλαη ζε ζέζε λα δηαηεξεζεί ζηελ πνιηηηθή εμνπζία αλ δελ αζθεί ζπγρξόλσο ηελ εγεκνλία ηεο κέζα ζηνπο ΙΜΚ». Δηδηθή βαξχηεηα αλάκεζα ζηνπο άιινπο ΙΜΚ θαηέρεη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα ηε δηαηήξεζε, θαη ζην κέιινλ, ηεο θπξίαξρεο ηάμεο. «Ο ΙΜΚ πνπ θπξηαξρεί ζήκεξα ζηηο ώξηκεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο είλαη ν ζρνιηθόο ΙΜΚ». 9 Σν ζρνιείν απνηππψλεη αζφξπβα θαη κε δηάξθεηα ζηηο επάισηεο λεαληθέο ςπρέο ηελ θπξίαξρε ηδενινγία, θαη πξνεηνηκάδεη ην θάζε καζεηή γηα ηνλ θνηλσληθφ ξφιν πνπ ηνπ επηθπιάζζεη ην ζπγθεθξηκέλν πνιηηηθφ ζχζηεκα: Δθείλν φκσο πνπ πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ηειηθά φινη νη ΙΜΚ, έζησ θαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ν θαζέλαο, ηείλνπλ ζην ίδην απνηέιεζκα, δει. ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ ζρέζεσλ θαπηηαιηζηηθήο εθκεηάιιεπζεο. Η ζέζε απηή ρξεζηκνπνηήζεθε, αιιά θαη εκπινπηίζηεθε, απφ ηνλ Κ. Σζνπθαιά ζην γλσζηφ έξγν ηνπ Εξάπηηζη και Αναπαπαγυγή: Ο κοινυνικόρ πόλορ ηυν εκπαιδεςηικών μησανιζμών ζηην Ελλάδα ( ). ην έξγν απηφ, κε αληηθνκθνξκηζηηθφ θαη αληηδνγκαηηθφ βιέκκα, ν ζπγγξαθέαο θαηαιήγεη φηη ε εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα, φληαο πνιπζχλζεηε, ζπλδπάδεη ηηο αληηιήςεηο γηα ηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή κε απηέο γηα ηελ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα κέζσ ηνπ ζρνιείνπ. 7 Robert O. Paxton 2004, Η αναηομία ηος θαζιζμού, ζει Λνπί Αιηνπζζέξ , ο.π.ζει Σηο ίδιο, ζει

13 Έηζη νη ζπνπδέο εκθαλίδνληαη λα είλαη «αλνηρηέο» ζε φινπο ηνπο καζεηέο, ελψ νη εθπαηδεπηηθέο αληζφηεηεο θαη ηα θίιηξα επηινγήο «νδεγνχλ» κε θπζηθφ ηξφπν ηνπο καζεηέο ζηηο πξνεπηιεγκέλεο ζέζεηο ηνπο κέζα ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ν θπξίαξρνο κεραληζκφο επηδηψθεη «κφλν ην (πέξα απφ έλα ζεκείν αδηέμνδν) πνζνηηθφ άλνηγκα ησλ ζπνπδψλ θαη φρη ηελ πνηνηηθή ηνπο κεηαβνιή». 10 Η λνκηκφηεηα, πνπ είλαη ην επηδησθφκελν γηα ηελ εθάζηνηε ηγεμονία, εμαζθαιίδεηαη κε ηελ ειεγρφκελε θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα κέζσ ησλ εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ. Λφγσ ινηπφλ ηεο ηδηαίηεξεο βαξχηεηαο πνπ έρεη ν εθπαηδεπηηθφο κεραληζκφο σο ΙΜΚ, ζηελ εξγαζία απηή ζα δνζεί ηδηαίηεξε έκθαζε ζηηο ζρνιηθέο δνκέο ηεο πεξηφδνπ ηεο ηηαιηθήο θαηνρήο ζηα Δπηάλεζα, θαζψο θαη ζε άιιεο εμσζρνιηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζπλζέηνπλ ηελ επξχηεξε έλλνηα ηεο αγσγήο ησλ λέσλ. Η πξνζέγγηζε απηή άιισζηε ζα ήηαλ αλαπφθεπθηε θαζψο θαη νη ίδηεο νη αξρέο θαηνρήο ησλ λεζηψλ είραλ έκπξαθηα απνδείμεη ην έληνλν ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ηε δηαπαηδαγψγεζε ησλ λέσλ. Με επηζηεκνινγηθά εξγαιεία πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ παξαπάλσ, ζπγθξνπζηαθή, ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε, επηδηψθνπκε ζηελ εξγαζία απηή λα δψζνπκε ηελ ηζηνξία ηεο ζπγθεθξηκέλεο επνρήο κε κηα ζχγρξνλε νπηηθή, κηα νπηηθή πνπ δε ζηεξίδεηαη ζην κεγάιν ζπκβάλ, αιιά, ρσξίο λα ην παξαιείπεη, ζηξέθεηαη πεξηζζφηεξν ζηελ θαζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ θαη ησλ αλζξψπσλ ηνπο. Η εξγαζία απηή ζπλδπάδεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηνπηθήο ηζηνξίαο (κηθξντζηνξία), πνπ αλαθέξεηαη ζε έλαλ πεξηνξηζκέλν ηφπν θαη ελδηαθέξεηαη θπξίσο γηα ηηο κηθξέο θνηλσληθέο νκάδεο, κε ηα ραξαθηεξηζηηθά κηαο histoire totale (Braudel), πνπ ελδηαθέξεηαη γηα ηνπο ζηελνχο δεζκνχο αλάκεζα ζηηο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο δνκέο θαη ζηα κνληέια ζθέςεο θαη ζπκπεξηθνξάο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή, ζην ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ ζεκείν. Άιισζηε δελ είλαη θαζφινπ εχθνιν λα απνκνλψζνπκε ηελ αηνκηθή φςε ηνπ αλζξψπνπ απφ ηηο φςεηο ηνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη (θπξίσο ηελ νηθνλνκηθή θαη ηελ πνιηηηζκηθή). Πξφθεηηαη γηα έλα εγρείξεκα θαηαγξαθήο κηαο ηζηνξίαο ηεο θνηλσλίαο, ε νπνία κειεηά ηηο δηάθνξεο εθθάλζεηο ηεο δσήο ησλ θαζεκεξηλψλ αλζξψπσλ, αιιά θαη κε ηνληζκέλν ην ελδηαθέξνλ πάλσ ζηηο εμνπζηαζηηθέο δνκέο, πνπ είλαη θπξίαξρεο ζηε ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή πεξίνδν. Πξνθαλψο ε βησκαηηθή φςε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο δε ζα κπνξνχζε λα ιείςεη απφ κηα ηέηνηνπ είδνπο θαηαγξαθή θαη γηα ηνχην πξφθεηηαη λα ζπκπεξηιάβνπκε θαη ηηο πξνθνξηθέο καξηπξίεο επηδψλησλ Δπηαλεζίσλ, νη νπνίεο, σο καξηπξίεο, είλαη θπζηθφ λα δηαθαηέρνληαη απφ έλα ζπγθεθξηκέλν θάζε θνξά ζπγθηλεζηαθφ θαη πιεξνθνξηαθφ θνξηίν. 10 ηέιηνο Υησηάθεο 2010, Ο ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα θαηά ηνλ Κ. Σζνπθαιά θαη νη «αλαπαξαγσγηθέο ζεσξίεο ηεο εθπαίδεπζεο,, ζην Εξοςζία και Κοινυνία, Δυπήμαηα ζηον Κ. Τζοςκαλά, ζει

14 ηελ ηζηνξηθή απηή δηαδξνκή δελ αλαδεηήζακε ην ηζηνξηθφ ζπκβάλ, κε ηε ζεηηθηζηηθή έλλνηα ηνπ φξνπ, αιιά ζπλδηαιερηήθακε κε ην δηαζέζηκν πιηθφ γηα λα «δεκηνπξγήζνπκε» ην ηζηνξηθφ γεγνλφο πνπ ηαηξηάδεη ηφζν ζηελ ππφζεζε εξγαζίαο πνπ ζέζακε αξρηθά, φζν θαη ζηνλ επξχηεξν πξνβιεκαηηζκφ ηεο επνρήο καο, ν νπνίνο αλαδεηθλχεηαη απφ ηε γλσζηή ζέζε ηνπ E.Carr πσο «ε ηζηνξία είλαη έλαο δηάινγνο αλάκεζα ζην παξειζφλ θαη ζην παξφλ ή κάιινλ, αλάκεζα ζηα γεγνλφηα ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπο κειινληηθνχο ζθνπνχο πνπ αλαθαίλνληαη πξννδεπηηθά». 13

15 Β. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΚΑ ΕΖΣΖΜΑΣΑ Η ηζηνξηθή έξεπλα έρεη νξηζηεί σο κηα ζπζηεκαηηθή θαη αληηθεηκεληθή πξνζπάζεηα ζχλζεζεο θαη εθηίκεζεο καξηπξηψλ, πξνθεηκέλνπ λα ζεκειησζνχλ γεγνλφηα θαη λα ζπλαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε παξειζνχζεο επνρέο. Δίλαη κηα πξάμε αλαδφκεζεο πνπ ηελ αλαιακβάλνπκε κε έλα πλεχκα θξηηηθήο αλαδήηεζεο, ε νπνία ζηνρεχεη λα πεηχρεη ηελ φζν πην πηζηή αλαπαξάζηαζε ηνπ παξειζφληνο. 11 Καηά ηελ έξεπλα απηή ρξεζηκνπνηήζακε ινηπφλ κηα απφ ηηο δπν πην δηαδεδνκέλεο κεζφδνπο έξεπλαο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, ηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ. Παξάιιεια ρξεζηκνπνηήζεθε ε θξηηηθή εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε, ε νπνία πξνζπαζεί λα πξνζεγγίζεη ηα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα πνπ πξνθχπηνπλ ζηαδηαθά απφ ηα δεδνκέλα. Η επηινγή ηεο θξηηηθήο εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο έγηλε νχησο ψζηε ηα θείκελα λα κε ιεηηνπξγνχλ κνλνζήκαληα, αιιά λα ειέγρνληαη κέζα απφ ηηο ηδενινγηθέο παξακέηξνπο ηεο παξαγσγήο ηνπο. Η ίδηα ε αλάιπζε πεξηερνκέλνπ έρεη νξηζηεί σο «εξεπλεηηθή κέζνδνο κε πνιιαπινχο ζθνπνχο πνπ έρεη αλαπηπρζεί εηδηθά γηα λα δηεξεπλήζεη έλα επξχ θάζκα πξνβιεκάησλ κε ζηφρν ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ». 12 Καηά ηνλ Β. Berelson, ε αλάιπζε πεξηερνκέλνπ πξνζθέξεηαη γηα ηε κειέηε ησλ απφςεσλ ή ησλ αληηιήςεσλ ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο αηφκσλ. 13 Οη πξνζεγγίζεηο ζηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ επηδηψθνπλ λα εληνπίζνπλ θαηάιιειεο θαηεγνξίεο θαη κνλάδεο αλάιπζεο, νη νπνίεο ζα αληηθαηνπηξίδνπλ ηελ αξρηθή ζεψξεζε ελφο γξαπηνχ κλεκείνπ θαη ζα θαιχπηνπλ, ζε βαζηθέο γξακκέο, ην πεξηερφκελν. Δίλαη πξνθαλέο φηη ε κνλάδα αλάιπζεο απνηειεί ην βαζηθφ θξηηήξην γηα ηελ απνδειηίσζε ηνπ πιηθνχ, πξηλ ηελ ηαμηλφκεζή ηνπ ζε θαηεγνξίεο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε θαηάιιειε επηινγή κνλάδαο αλάιπζεο είλαη ζεκαληηθή πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηνχληαη νη απαηηήζεηο ηνπ πξνβιήκαηνο. 14 ηελ εξγαζία απηή επηιέμακε σο κνλάδα αλάιπζεο ην ζέκα θαη ζηε ζπλέρεηα νξγαλψζακε ηηο θαηεγνξίεο κε βάζε ην «ηη ιέγεηαη» ζην πεξηερφκελν ησλ ηεθκεξίσλ. Μεηά ηελ ηαμηλνκήζεθε ην πιηθφ ζηηο αληίζηνηρεο θαηεγνξίεο θαη αθνινχζεζε ε ζπζηεκαηηθή πεξηγξαθή ηνπ. ηα ζπκπεξάζκαηά καο πξνζπαζήζακε, αθνχ εξκελεχζακε θαηά ην δπλαηφλ ηα δεδνκέλα καο, λα πξνβνχκε ζηελ επαιήζεπζε ηεο αξρηθήο καο ππφζεζεο εξγαζίαο. Αλαδεηήζακε απηφ πνπ ν Holsti νλνκάδεη «αλάγλσζε πίζσ απφ ηηο γξακκέο», πξνθεηκέλνπ λα νδεγεζνχκε, κε βάζε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην, ζε απαληήζεηο ησλ εξσηεκάησλ ηεο έξεπλαο, ζε θαηαλφεζε θαη ζε εξκελεία. Οη πεγέο ησλ δεδνκέλσλ καο ρσξίδνληαη ζε πξσηνγελείο θαη ζε δεπηεξνγελείο πεγέο. Πξσηνγελείο πεγέο είλαη ηα ληνθνπκέληα ηεο επνρήο, πνπ έθζαζαλ ζε καο ρσξίο δηακεζνιάβεζε. 11 L. Cohen, L. Manion, K.Morrison 2007, Μεθοδολογία εκπαιδεςηικήρ έπεςναρ, ζει ζηο ίδιο, ζει Β. Berelson , Content Analysis in Communication Research, New York, The free Press 14 O. Holsti 1969, Content analysis for the social sciences and humanities, ζει

16 πγθεθξηκέλα: εθεκεξίδεο θαη πεξηνδηθά ηεο επνρήο, έξγα ηέρλεο, αξρεηαθφ πιηθφ, γξάκκαηα θαη θπζηθά πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο 15 θαη ζπιινγή καξηπξηψλ απφ απηφπηεο κάξηπξεο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ. Ωο δεπηεξνγελείο πεγέο ρξεζηκνπνηήζακε ηζηνξηθέο εξγαζίεο παιαηφηεξσλ εηψλ απφ Δπηαλήζηνπο ζπγγξαθείο, πνπ είραλ ην πιενλέθηεκα ηεο εγγχηεηαο ηφζν ζην ρψξν φζν θαη ζηνλ θπξίσο ρξφλν ηεο ηζηνξίαο. Οξηζκέλνη δε απφ απηνχο ππήξμαλ δξψληα πξφζσπα ησλ γεγνλφησλ ηεο επνρήο (φπσο ν π. Λνπθάηνο, ν Γ. ηξαβφιεκνο, ν Νη. Βπζνχιθαο, ν Ν. Μειίηαο) θαη ηα έξγα έρνπλ μερσξηζηή βαξχηεηα σο ηεθκήξηα. Δπίζεο ζηεξηρζήθακε ζε έξγα αλαγλσξηζκέλνπ ηζηνξηθνχ θχξνπο, γηα ηελ ειαρηζηνπνίεζε ηεο εκθάληζεο ηνπ ππνθεηκεληθνχ ζηνηρείνπ θαηά ηελ εμηζηφξεζε ησλ γεγνλφησλ θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. 15 Οη ζπλεληεχμεηο, πνπ ήηαλ ειεχζεξεο θαη κε ηππνπνηεκέλεο, απνηεινχλ απφ ηα βαζηθφηεξα εξγαιεία ηεο πνηνηηθήο κεζφδνπ. 15

17 Γ. ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟΗ ΠΡΟΓΗΟΡΗΜΟΗ Απφ ηηο ιέμεηο θιεηδηά πνπ αλαθέξακε ζηελ Πεξίιεςε ζπιιακβάλνπκε θαη ηνπο ελλνηαθνχο άμνλεο απηήο ηεο έξεπλαο. Ωο ζεκαληηθφηεξν άμνλα γηα ηελ έξεπλα ζεσξήζακε ηελ εθπαίδεπζε, έλαλ απφ ηνπο πην ηζρπξνχο Ιδενινγηθνχο Μεραληζκνχο ηνπ Κξάηνπο. Η εθπαίδεπζε είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο ΙΜΚ, πνπ επηζηξαηεχεηαη απφ ηελ θξαηηθή εμνπζία γηα λα εμαζθαιηζηεί ε ζπλέπεηα ηνπ ζπζηήκαηνο θαη ε ζπλέρεηα ησλ πνιηηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ αμηψλ 16 πλεπψο θαηαλννχκε φηη ε θξαηηθή εμνπζία επηδηψθεη, κέζα απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ηε «λνκηκνπνίεζή» ηεο αζθψληαο κηα «ζπκβνιηθή βία» πνπ δελ είλαη άιιε απφ ηελ θπξίαξρε ηδενινγία. Με ηνλ φξν ιδεολογία ελλννχκε εθείλε ηε γλσζηηθή δνκή πνπ πεξηέρεη αιιεινεμαξηψκελεο πεπνηζήζεηο, απφςεηο, αξρέο θαη κχζνπο πνπ επηθξαηνχλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσληθή νκάδα θαη αληαλαθινχλ ηηο πξνηηκήζεηο θαη ηα ελδηαθέξνληα απηήο ηεο θνηλσληθήο νκάδαο ζηελ πνιηηηθή, ζηελ θνηλσληθή, ζηελ εζηθή θαη ζηε ζξεζθεπηηθή ζθαίξα. Οη πξνηηκήζεηο απηέο είλαη απνδεθηέο απφ ηα κέιε ηεο νκάδαο σο ζέκαηα πίζηεο θαη ππνζηεξίδνληαη απφ ηελ ηζρπξή ζπλαηζζεκαηηθή ζχλδεζε κε απηέο. 17 Η ηδενινγία είλαη θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη γη απηφ πξέπεη λα εμεηάδεηαη κέζα ζην δηθφ ηεο ηζηνξηθφ ρψξν θαη ρξφλν. ηε ζχγρξνλε ηδενινγία,(δειαδή απφ ηνλ 20ναη.θαη κεηά), δηαπηζηψλνπκε φηη ε επίθιεζε θάζε εμσ-θνηλσληθήο απζεληίαο απνζχξεηαη θαη αληηθαζίζηαηαη απφ ηελ αλάγθε λα πξνζαρζνχλ εκπεηξηθά απνδεηθηηθά ζηνηρεία θαη νξζνινγηθά επηρεηξήκαηα. Ο νξζνινγηζκφο απηφο δελ αθνξά ζηνλ ηξφπν λνκηκνπνίεζεο ησλ ηδεψλ ηεο, αιιά ζηελ αλάγθε νη ηδέεο λα ζεκειηψλνληαη κε απνδείμεηο θαη επηρεηξήκαηα εκπεηξηθνχ, εγθφζκηνπ, κε κεηαθπζηθνχ ηχπνπ Η λνκηκνπνίεζή ηεο βαζίδεηαη ζηε δπλαηφηεηά ηεο λα πείζεη γηα ηελ νξζφηεηα φζσλ ππνζηεξίδεη θαη ε βησζηκφηεηά ηεο εμαξηάηαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηεο λα αηηηνινγεί ινγηθά ηνπο ηζρπξηζκνχο ηεο, λα αληηθξνχεη πεηζηηθά ηελ θξηηηθή θαη λα αλαλεψλεη αδηάιεηπηα ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο θψδηθέο ηεο. Βέβαηα δελ απνθιείεηαη ην ελδερφκελν ηεο θαηαλαγθαζηηθήο επηβνιήο ηδενινγηθψλ αληηιήςεσλ, θάηη πνπ ζπκβαίλεη ζε νινθιεξσηηθά θαη ηκπεξηαιηζηηθά θαζεζηψηα, φπσο είλαη απηφ πνπ εμεηάδνπκε ζηελ παξνχζα εξγαζία. Αθφκα φκσο θαη ζε απηά ηα θαζεζηψηα παξακέλεη ε απαίηεζε γηα απνδνρή ηεο νξζφηεηαο ησλ αξρψλ ηεο απφ κηα κεξίδα αηφκσλ, νη νπνίνη κεηέξρνληαη κεζφδνπο θαηαλαγθαζκνχ γηα λα πείζνπλ θαη άιινπο πνιίηεο. Παξακέλεη δειαδή πξσηαξρηθφ ηεο κέιεκα ην λα «πείζεη». 18 ην δνκηθφ πεδίν ηεο ηδενινγίαο εληάζζνληαη νη Ιδεολογικοί Μησανιζμοί ηος Κπάηοςρ, θαζψο θαη νη Καηαπιεζηικοί Μησανιζμοί. Απφ ηνπο ΙΜΚ ζα εμεηάζνπκε ελλνηνινγηθά ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, πνπ ζεσξείηαη απφ ηνπο ζπνπδαηφηεξνπο. 16 M. Apple 1986, Ιδεολογία και Αναλςηικά Ππογπάμμαηα θαη L.Althusser 1977, ο.π. 17 Z. Lamm 1989, Παιδαγυγική, Ψςσολογική Εγκςκλοπαίδεια Λεξικό, η. 4, ζει Παληειήο Λέθθαο 1992, Η εθνικιζηική ιδεολογία πένηε ςποθέζειρ επγαζίαρ ζηην ιζηοπική κοινυνιολογία, ζει

18 Ωο εκπαιδεςηικό ζύζηημα ελλννχκε ην ζχλνιν ησλ νξγαλσηηθψλ δνκψλ, δηαδηθαζηψλ, κεζφδσλ θαη κέζσλ, δηα ησλ νπνίσλ ε θνηλσλία παξέρεη ζηα κέιε ηεο ζπζηεκαηηθή θαη ειεγρφκελε εθπαίδεπζε ζηνπο δηάθνξνπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο, κε ζθνπφ ηε δηαηήξεζε (απφ ιεηηνπξγηθή θαη ηερληθή άπνςε) θαη απνδνρή (απφ εζηθή άπνςε), ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ησλ αμηψλ, νη νπνίεο ηηο δηθαηψλνπλ. 19 Άξα ε εκπαίδεςζη, σο ζεζκνζεηεκέλε ζρνιηθή αγσγή, εθηειεί δχν βαζηθέο ιεηηνπξγίεο: ηε δηδαζθαιία θαη ηελ θνηλσληθνπνίεζε, κε ηηο νπνίεο δηαπιέθεηαη θαη κηα ηξίηε: ε επηινγή, σο δηαδηθαζία δηαλνκήο ζέζεσλ θαη ξφισλ κέζα ζην θνηλσληθφ ζχλνιν. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε εθπαίδεπζε θξνληίδεη γηα ηελ ελζσκάησζε ησλ λέσλ κειψλ ηεο (ελζσκάησζε θαη λνκηκνπνίεζε) θαη ζπληεξεί θαη αλακεηαδίδεη έλα ζχζηεκα γλψζεσλ θαη αμηψλ. Σν ζρνιείν νξγαλψλεηαη θαη ιεηηνπξγεί κέζα απφ ηηο αιιειεπηδξάζεηο πνπ αζθνχλ νη θπξίαξρεο ηδενινγηθέο αξρέο. Μεηαβηβάδεη ζηνπο καζεηέο εθείλεο ηηο γλψζεηο θαη ηηο αμίεο πνπ εληζρχνπλ ηελ θαηεζηεκέλε ηάμε θαη απαιείθνπλ θάζε άιιε γλψζε θαη αμία πνπ αληηβαίλεη ζηελ θαηεζηεκέλε ηεξαξρία. Σα ζρνιεία ελζαξθψλνπλ ηελ εθαξκνζκέλε πνιηηηθή θηινζνθία θαη ηαπηφρξνλα πινπνηνχλ ηνπο θαηεπζπληήξηνπο άμνλεο ηεο θνηλσληθήο δξάζεο. Γηα ην ιφγν απηφ ε θξαηηθή (ή ε εζληθή) πνιηηηθή είλαη απηή πνπ θαζνξίδεη απνθαζηζηηθά ηελ εθπαηδεπηηθή ιεηηνπξγία. ηνλ ίδην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο (αλαπαξαγσγηθφ, λνκηκνπνηεηηθφ, ζηαζεξνπνηεηηθφ) θαηαηάζζεηαη θαη ε Ιζηνξία ηφζν σο εθαξκνζκέλε δηδαζθαιία φζν θαη σο αθεγεκαηηθφ (εζληθφ) δεκηνχξγεκα. Καηά πνιιέο απφςεηο ε ηζηνξία κπνξεί λα κεηαηξαπεί ζε «ζεξαπαηλίδα ηεο εμνπζίαο» θαη ζε πξνλνκηαθφ πεδίν άξζξσζεο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο. 20 Ο θξνλεκαηηθφο ξφινο ηεο ηζηνξίαο έρεη πηα δηαπηζησζεί κε πνιιέο εξγαζίεο έγθξηησλ ηζηνξηθψλ θαη κέζσ απηνχ κεηαδίδεηαη ην «εζληθφ αθήγεκα», ην νπνίν θαηαζθεπάδεηαη απφ ηνπο «εζληθνχο κχζνπο». Αλ θαη ε ηζηνξία δεζκεχεηαη απφ ηελ αμίσζε γηα αιήζεηα, ζπρλά είλαη δχζθνιε ε δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ αιεζηλνχ θαη ηνπ κπζνπιαζηηθνχ ζηνηρείνπ κέζα ζην ηζηνξηθφ πιηθφ θαη ην ηζηνξηθφ θείκελν. Με ηνλ φξν εθνικόρ μύθορ δελ ελλννχκε νπσζδήπνηε ην αληίζεην ηνπ πξαγκαηηθνχ. Μπνξεί λα είλαη θαη επηλελνεκέλν γεγνλφο (φπσο νη κχζνη πνπ αλαθέξνπλ νη Ιηαινί γηα ηε θπιεηηθή ζπγγέλεηα ησλ Ινλίσλ πνιηηψλ κε ηνπο Ιηαινχο), ή κπνξεί λα απνηεινχληαη απφ ζηνηρεία πνπ απνδεηθλχνπλ ηε ζχλδεζε κε ην (έλδνμν ζπλήζσο), παξειζφλ κε εμσηεξηθέο αλαθνξέο ζχγθξηζεο θαη θίλεηξα γηα καδηθή δξάζε. Με απηή ηελ αληίιεςε νη Ιηαινί πξνζπάζεζαλ ελαγσλίσο λα απνδείμνπλ ηελ αλψηεξε πνηνηηθά δσή ηεο Δπηαλήζνπ θαη ησλ θαηνίθσλ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Δλεηνθξαηίαο ζε ζρέζε κε ηελ εθκεηάιιεπζε απφ ηελ Αγγιηθή Πξνζηαζία θαη, θαηφπηλ, ηελ εγθαηάιεηςε απφ ην θξάηνο ησλ Αζελψλ. 19 Παιδαγυγική, Ψςσολογική Εγκςκλοπαίδεια Λεξικό, 1989, η. 2, ζει Γ. Κφθθηλνο , Από ηην Ιζηοπία ζηιρ Ιζηοπίερ. Πποζεγγίζειρ ζηην ιζηοπία ηηρ Ιζηοπιογπαθίαρ, ηην επιζηημολογία και ηη διδακηική ηηρ Ιζηοπίαρ, ζει

19 Με ηνλ ίδην κπζνινγηθφ άμνλα πξνζπαζνχζαλ λα πξνδηαγξάςνπλ, κε έξγα, ππνζρέζεηο, αιιά θαη κε βία, ην κειινληηθφ πξφζσπν ησλ Ινλίσλ κέζα ζηνπο θφιπνπο ηνπ λένπ Ρσκατθνχ imperium. Αιιά θαη ε ίδηα ε ζχιιεςε ηνπ έθνοςρ απνηειεί κηα κπζηθή θαηεγνξία, ε νπνία ζεκεησηένλ δηακνξθψζεθε κέζα ζηηο λεσηεξηθέο ζπλζήθεο πνπ γέλλεζε ν θαπηηαιηζκφο θαη ν δηαθσηηζκφο θαη φρη πξηλ ην 18 ν αηψλα. 21 Οη ίδηεο νη θαηεγνξίεο πνπ παξαδνζηαθά πεξηθιείνληαη ζηελ έλλνηα ηνπ έζλνπο (γιψζζα, πνιηηηζηηθή παξάδνζε, θαηαγσγή, ηζηνξία, γεσγξαθία), θαηαζθεπάζηεθαλ σο «κχζνη» ψζηε λα νξίδνπλ (θαη λα πεξηνξίδνπλ), ηελ εζληθή θνηλφηεηα σο γισζζηθή, ζξεζθεπηηθή, θπιεηηθή ή εζλνγξαθηθή. Με ηελ έλλνηα απηή ν θάζε κχζνο εληαζζφκελνο ζε έλα αθεγεκαηηθφ πιέγκα ζρέζεσλ, απνηειεί, καδί κε άιινπο κχζνπο, ην βαζηθφ ζπζηαηηθφ θάζε εζληθήο θνηλφηεηαο θαη ζπλδέεηαη αλαπφζπαζηα κε ηε δηάζηαζε ηνπ παξειζφληνο θαη ην ιφγν πεξί «εζληθήο θαηαγσγήο». Με ηνλ ηξφπν απηφ επηηπγράλεηαη θαη κηα επξεία ζπλαίλεζε (πνπ είλαη ην δεηνχκελν ηεο θπξίαξρεο ηάμεο θαη, ζηελ ελ ιφγσ επνρή, ησλ ηηαιηθψλ αξρψλ), ε νπνία εμαθαλίδεη απφ ην νπηηθφ πεδίν ηηο επηκέξνπο δηαθνξέο θαη ελψλεη θαη νκνγελνπνηεί ηνπο δηαθνξεηηθνχο πιεζπζκνχο ζε έλα έζλνο. 22 Οη πιεζπζκνί απηνί απνθηνχλ έηζη ηελ επηδησθφκελε, απφ θάζε εζληθηζηηθφ θαζεζηψο, εζληθή ηαπηφηεηα. Αλ ηψξα εμεηάζνπκε ηα κέζα δηάδνζεο ησλ εζληθψλ (θαη φρη κφλν) κχζσλ, ζα νδεγεζνχκε άκεζα ζηελ έλλνηα πποπαγάνδα. Η πξνπαγάλδα απνηειεί ην νπζηψδεο κέζν ηεο ηδαληθήο απηνπαξνπζίαζεο ελφο πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη κηαο εμνπζίαο. Ο φξνο πποπαγάνδα έρεη ιαηηληθή πξνέιεπζε θαη αθνξνχζε αξρηθά ηε δηάδνζε ηεο θαζνιηθήο ρξηζηηαληθήο πίζηεο, ηελ επνρή ηεο Αληηκεηαξξχζκηζεο. Με ηε ζεκεξηλή ηεο έλλνηα δηακνξθψζεθε ην πξψην ηέηαξην ηνπ 20νπ αηψλα. Η πξνπαγάλδα ζπληζηά κηα κέζνδν πξνζεηαηξηζκνχ, δηακφξθσζεο θαη άζθεζεο ειέγρνπ επί ηεο θνηλήο γλψκεο. Μηα ηερληθή γηα ηελ πξφθιεζε ησλ επηζπκεηψλ αλζξψπηλσλ αληαλαθιαζηηθψλ ζηνλ δέθηε κέζσ ηεο απνζηνιήο, απφ ηνλ πνκπφ, θαηάιιεισλ ιεθηηθψλ θαη νπηηθψλ κελπκάησλ. Η πξνπαγάλδα δηαθξίλεηαη ζε ιεπθή (πξνέξρεηαη απφ κηα πξνζδηνξηζκέλε πεγή, φπσο ν θξαηηθφο θνξέαο), ζε θαηά (πξνέξρεηαη απφ κηα ερζξηθή πεγή πνπ εκθαλίδεηαη σο θηιηθή ή νπδέηεξε) θαη ζε καχξε (πνπ πξνέξρεηαη απφ πιαζηή ή πξνθαηαζθεπαζκέλε πεγή). 23 Οη δπν ηειεπηαίεο είλαη νη κνξθέο πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ αθεηδψο νη Ιηαινί ζηα Δπηάλεζα, ρξεζηκνπνηψληαο ηε δχλακή ηνπο γηα ηελ εμαπάηεζε φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξσλ θνηλσληθψλ καδψλ. Η ηηαιηθή πξνπαγάλδα ηεινχζε ππφ ηελ επνπηεία ηνπ Τπνπξγείνπ Λατθήο Κνπιηνχξαο κε έδξα ηε Ρψκε. ηελ νπζία δελ θαίλεηαη λα πεηπραίλεη ηνπο ζθνπνχο ηεο, ιφγσ: έιιεηςεο καθξνπξφζεζκεο ζηξαηεγηθήο, αλαληηζηνηρίαο κεηαμχ ησλ δηαθεξπγκέλσλ αξρψλ ηνπ 21 E. Hobsbawm 1994, Έθνη και Εθνικιζμόρ από ηο 1870 μέσπι ζήμεπα, ζει A. Smith 1999, Myths and memories of the Nation, ζει Ισάλλεο Κσηνχιαο 2006, Η Πξνπαγάλδα θαηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν Σα ηδενινγηθά φπια ησλ αληηπάισλ, ζην πεξ. Σηπαηιυηική Ιζηοπία, Νν 20, ζει

20 θαζεζηψηνο θαη ησλ πξαγκαηηθψλ δεδνκέλσλ ηνπ πνιέκνπ θαη θπξίσο ηεο νπζηαζηηθήο αδπλακίαο νινθιεξσηηθήο θίκσζεο ηνπ ειεχζεξνπ ηχπνπ. Η ηηαιηθή πξνπαγάλδα ζηεξηδφηαλ θπξίσο ζην λα παξνπζηάζεη έλα Κξάηνο θηιεχζπιαρλν θαη δίθαην πξνο ηηο εξγαηηθέο ηάμεηο, ζθιεξφ πξνο ηνπο αλππάθνπνπο πνιίηεο, θαζψο θαη ηνπο αλέληηκνπο θαη αιαδφλεο ερζξνχο (ζηελ αξρή ελλννχζαλ κφλν ηνπο Άγγινπο θαη κεηά ηνπο νβηεηηθνχο θαη ηέινο θαη ηνπο Ακεξηθαλνχο, επεηδή απηνί είραλ απνβηβαζηεί ζηελ Ιηαιία ην Ιδηαίηεξα νη Ακεξηθαλνί παξνπζηάδνληαλ σο απνιίηηζηνη εηζβνιείο θαη θαηαζηξνθείο ηεο ξσκατθήο θνπιηνχξαο). Ο ηηαιηθφο θαζηζκφο ρξεζηκνπνίεζε ηελ πξνπαγάλδα γηα λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ πεξί ηδενινγηθνχ θαη πνιηηηζηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ ηηαιηθνχ έζλνπο θαη, θαηφπηλ, γηα λα εδξαηψζεη ηελ θπξηαξρία ηνπ θαη λα θαηαζηήζεη θπξίαξρε ηελ ηδενινγία ηνπ ζηηο ππφ θαηνρή πεξηνρέο, ηηο νπνίεο ζθφπεπε λα ελζσκαηψζεη ζηελ λέα εζληθή θαη θξαηηθή ηνπ νληφηεηα. Η αληίδξαζε φκσο ησλ αλψηεξσλ ηάμεσλ θαη ηεο αξηζηνθξαηίαο αθχξσζε ην εγρείξεκα απηφ κε ηελ αλαηξνπή ηνπ Μνπζνιίλη ην Έθηνηε ην θαζηζηηθφ φξακα έγηλε πεξηζζφηεξν ξηδνζπαζηηθφ ζε πνιηηεηαθφ επίπεδν θαη νδήγεζε, ζηα 1944, ζηε βξαρχβηα Ιηαιηθή Κνηλσληθή Γεκνθξαηία ηνπ αιφ. Οη ξίδεο ηνπ θαζιζμού αλάγνληαη ζηνπο λεσηεξηζκνχο ηνπ ηέινπο ηνπ 19 νπ αη. θαη ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ, νπφηε παξαηεξήζεθαλ ξαγδαίεο αιιαγέο ζηελ θνηλσληθή δνκή (επηηάρπλζε ηεο αζηηθνπνίεζεο, αλάπηπμε ηεο λέαο εξγαηηθήο ηάμεο θαη επέθηαζε ησλ ηνκέσλ ηεο κεζαίαο ηάμεο). Σν Fin de Siecle έγηλε ε πξψηε επνρή ησλ καδψλ θαη ε αλάδπζε κηαο καδηθήο θνηλσλίαο ζπλνδεχηεθε απφ ηελ εκπνξηθή θαηαλάισζε θαη ηε καδηθή βηνκεραληθή παξαγσγή, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ καδηθή θνπιηνχξα, πνπ θαηεπζπλφηαλ απφ ηνλ θηλεκαηνγξάθν, ν νπνίνο εμαπιψζεθε ζε απηή ηελ αξρηθή επνρή ηεο εηθφλαο. 24 Πξνάγγεινο κηαο λέαο αληίιεςεο πνπ έξεπε πξνο ηνλ ππνθεηκεληζκφ, ηνλ αλνξζνινγηζκφ, ην ζπλαηζζεκαηηζκφ θαη απέξξηπηε ην θηιειεπζεξηζκφ, ην ζεηηθηζκφ θαη ηνλ πιηζκφ, ήηαλ ν Γεξκαλφο θηιφζνθνο Φ. Νίηζε, ελψ ζηελ Ιηαιία εγέηεο ηεο λέν- ηδεαιηζηηθήο θηινζνθίαο ήηαλ ν Μπελεηέην Κξφηζε, ν νπνίνο ππνζηήξηδε φηη ε αιήζεηα ζε θάπνην βαζκφ πξέπεη λα ζηεξίδεηαη κφλν ζηελ πίζηε, αθνχ δελ μέξνπκε απφ πξηλ πψο ζα εμειηρζεί ε ηζηνξία. Αλ φκσο επηθεληξσζνχκε ζηνπο δηαλννχκελνπο γηα λα αλαδεηήζνπκε ηηο ξίδεο ηνπ Φαζηζκνχ, ζα έρνπκε παξαβιέςεη ηνλ πην ζεκαληηθφ παξάγνληα: ηα πθέξπνληα πάζε, ηα ζπλαηζζήκαηα, γεληθφηεξα ηελ πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα πνπ ζηε βάζε ηεο βξηζθφηαλ έλαο έλζεξκνο εζληθηζκφο παξά κηα θαινζρεκαηηζκέλε θηινζνθηθή ζεσξία. 25 Παξάιιεια κε ηνλ εζληθηζκφ ζπλππάξρεη κηα ζπλσκνηηθή άπνςε γηα ηελ Ιζηνξία, σο πάιεο αλάκεζα ζηα ζηξαηφπεδα ηνπ θαινχ θαη ηνπ θαθνχ, αλάκεζα ζην θαζαξφ θαη ην θαχιν, φπνπ ν εθιεθηφο ιαφο, (ν φξνο ζπλήζσο αθνξά ηηο εξγαηηθέο ηάμεηο), έρεη απνδπλακσζεί απφ ηα πνιηηηθά θφκκαηα, ηηο 24 Stanley G. Payne 2000, ο.π., ζει Robert O. Paxton 2004, ο.π. ζει