Β Λυκειακή Τάξη Εσπερινού Γυμνασίου Τυμπακίου Κρήτη:Ιστορία & Πολιτισμού

Transcript

1 Κρήτη:Ιστορία & Πολιτισμού Το νησί της Κρήτης είναι το λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, με γεωγραφική θέση όπου τα κλιματολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα διατηρούν μια λεπτή ισορροπία καθώς αποτελεί και τον τόπο γεννήσεως διαφορετικών αλλά παράλληλα αρμονικών πολιτισμών. Μεταξύ του 2800 π.χ. και 1400 π.χ., ο Μινωικός πολιτισμός (ο πρώτος ευρωπαϊκός) έχτισε θαυμάσια παλάτια όπως εκείνα της Κνωσού, Φαιστού, Ζάκρου, Μαλίων και Αρχανών.Μετά από μια φυσική καταστροφή που κατέστρεψε τους Μίνωες, οι Αχαιοί και οι Δωριεείς κατέλαβαν και εξουσίασαν το νησί. Ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός άκμασε στα έτη που ακολούθησαν. Το 67 π.χ. η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους. Η Γόρτυνα ήταν η πόλη που έγινε η πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Κρήτης και ήταν μια από τις πρώτες πόλεις που υποδέχτηκε το χριστιανισμό. Κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου η Κρήτη έγινε σημαντικό κέντρο για το χριστιανισμό. Από το 824 μ.χ. μέχρι το 961 μ.χ., οι Σαρακηνοί κατέλαβαν το νησί και το 1204 η Κρήτη [1]

2 αναλήφθηκε από τους Βενετούς μέχρι και το 1669 όπου «έπεσε» στους οθωμανικούς Τούρκους μετά από μια 22-ετή πολιορκία. Η Κρήτη επανάκτησε την αυτονομία της το 1897 και ενώθηκε με την Ελλάδα το Τα προβλήματά της όμως δεν τελείωσαν καθώς υπέφερε κάτω από τη ναζιστική κατάληψη κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια διαδρομή στο νησί της Κρήτης είναι η αύρα των αρωμάτων από τα ανοιξιάτικα λουλούδια που φυτρώνουν στις αυλές των σπιτιών. Εδώ έζησαν γενιές Μινωιτών, Ελλήνων, Ρωμαίων, Βυζαντινών, Ενετών, Τούρκων, Εβραίων, Αιγυπτίων. Είναι οι εικόνες του ηλιοβασιλέματος από το αρχαίο λιμάνι στα Φαλάσαρνα, ή στο κάστρο της Γραμπούσας. Η ιστορία είναι ζωντανή στην Κρήτη, αναπνέει στις δοξαριές της λύρας και του βιολιού, στον ήχο του λαούτου και της ασκομαντούρας. Είναι οι γεύσεις μιας ιστορίας από μπαχαρικά της ανατολής, μοναδικών χόρτων και βοτάνων, ευλογημένου λαδιού και κρασιού. Εδώ στο σταυροδρόμι των πολιτισμών πολλές μνήμες είναι ζωντανές και πάρα πολλά στοιχεία άλλων πολιτισμών είναι ακόμη μέρος της καθημερινότητας των Κρητικών.

3 Χρονιά: Τετράμηνο: Β Στην Ερευνητική εργασία με τίτλο: Κρήτη : Ιστορία και Πολιτισμός του σχολείου(τμήματος): Εσπ_λύκειο_Β_2012 συμμετείχαν οι παρακάτω μαθητές: Β1 Γιαννικάκης_Νικόλαος Γιαννόπουλος_Νικόλαος Καργάκη_Μαρία Καργάκης_Κωνσταντίνος Κουτεντάκη_Αικατερίνη Β2 Ζαμπετάκης_Ελευθέριος Ρουκουνάκη_Ουρανία Σαραντουλάκης_Στυλιανός Σταματάκη_Αικατερίνη Γκεβιζούδη_Ελένη Θεοδωράκη_Ελένη Κελαντωνάκης_Δημήτριος Μαράκη_Μαρία Μαυρογιαννάκη_Ειρήνη Σκαντζάκη_Ελένη Φαραγκουλιτάκης_Εμμανουήλ Β3 Β4 Αλεξάκης_Νικόλαος Ανδρουλιδάκης_Κωνσταντίνος Μπαλασάκης_Εμμανουήλ Χριστοφακάκης_Γεώργιος Υπεύθυνος καθηγητής Παπάζογλου Νικόλαος ΠΕ20 Ευχαριστούμε για την αρωγή του καθηγητή Αντώνη Δρίτσα ΠΕ11

4 Η εργασία πραγματοποιήθηκε μέσω της διαδραστικής εκπαιδευτικής πλατφόρμας που δημιούργησε ο καθηγητής Πληροφορικής Νικόλαος Παπάζογλου. Περιεχόμενα Γεωγραφική εξέλιξη Καταγωγή των Κρητών...10 Προέλευση ονόματος Κρήτη...11 Κρητική διάλεκτος Συνοπτικά η Ιστορία της Κρήτης...14 Η Κρήτη στη Νεολιθική εποχή...14 Η Κρήτη στη Μινωική εποχή...14 Μεταμινωική και Ελληνιστική περίοδος...15 Ρωμαϊκή περίοδος Πρώτη Βυζαντινή περίοδος...17 Αραβική κατοχή Δεύτερη Βυζαντινή περίοδος...17 Βενετοκρατία Τουρκική κατοχή της Κρήτης...19 Ανεξαρτησία της Κρήτης και ένωση με την Ελλάδα...21 Παγκόσμιος πόλεμος και κατάκτηση...21 Πρόσφατο παρελθόν και παρόν...22 Η Εκκλησία της Κρήτης...22 Ρέθυμνο Χανιά Κρήτης Ιστορια της πολης των Χανίων...30 Τυμπάκι Ηρακλείου Ιεράπετρα Μύθοι Η Κρήτη στην αρχαιότητα...32 Μυθολογία Αριάδνη & Θησέας Γέννηση του Δια Δαίδαλος & Ίκαρος Η βασιλεία του Μίνωα Πασιφάη & Μινώταυρος...38

5 Τάλως Ο Λαβύρινθος Μίνωας, Βασιλιάς της Κρήτης...39 Ο Πόλεμος του Μίνωα με την Αθήνα...40 Ο Θησέας, η Αριάδνη και ο Μινώταυρος...40 Ο Θάνατος του Αιγαία...41 Ο θάνατος του Μίνωα...41 Η οικογένεια του Μίνωα...41 Ο Ηρακλής και ο Κρητικός Ταύρος...41 Η Κρήτη και οι Δελφοί...42 Η Κρήτη και ο Όμηρος...42 Ο Άγιος του μεγάλου κάστρου...43 Τα έθιμα της Κρήτης τα Χριστούγεννα...44 Χριστούγεννα: Η νηστεία των Χριστουγέννων...45 Προετοιμασίες για τα Χριστούγεννα...45 Ο χοίρος των Χριστουγέννων...45 Τα κάλαντα Το Χριστουγεννιάτικο Δέντρο...46 Πρωτοχρονιά στην Κρήτη και την Ελλάδα...46 Χαρτοπαιξία την Πρωτοχρονιά...46 Η Βασιλόπιτα με το Φλουρί...46 Νυκτερινή Διασκέδαση...47 Πυροτεχνήματα την Πρωτοχρονιά...47 Το Ποδαρικό Η Καλή Χέρα Κρεμύδα για Γούρι Tα Αγια Θεοφάνια ή Φώτα...48 Καθαρά Δευτέρα Πάσχα Τα έθιμα του Κρητικού γάμου...50 Μαντινάδες - Ηθη και Έθιμα...50 Περίπυστες(ονομαστές) και άγνωστες Φανερωμένες...59 εικόνες της Παναγίας στην νησιωτική Ελλάδα.(Β)-(Κρήτη)...59 Παναγία η Καλυβιανή...59 Αξιοθέατα και Τουρισμός της Κρήτης...61 Ν. Ηρακλείου Πόλη Ηρακλείου : Μεσαιωνικά κτίσματα:...61 Εκκλησίες: Μουσεία: Ενδιαφέρουσες τοποθεσίες:...62 Αρχαιολογικοί χώροι:...63 Μοναστήρια του Ν.Ηρακλείου:...65

6 Σπήλαια: Φαράγγια Ν. Ρεθύμνου Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο...66 Ενδιαφέρουσες τοποθεσίες:...66 Αρχαιολογικοί χώροι:...67 Εκκλησίες και Μοναστήρια:...68 Σπήλαια: Φαράγγια: Το φυσικό πάρκο του Ψηλορείτη:...69 Ν. Χανίων Μεσαιωνικά κτίσματα:...69 Εκκλησίες: Μουσεία: Ενδιαφέρουσες τοποθεσίες:...71 Παραλίες: Εκκλησίες και Μοναστήρια:...73 Άλλα Μεσαιωνικά κτίσματα του νομού Χανίων:...73 Αρχαιολογικοί χώροι :...74 Ν. Λασιθίου Μεσαιωνικά κτίσματα:...75 Αρχαιολογικοί χώροι:...75 Μουσεία: Εκκλησίες και Μοναστήρια:...76 Ενδιαφέρουσες τοποθεσίες:...76 Άγιος Νικόλαος : Ιεράπετρα: Φαράγγια: Σπήλαια: Βιογραφίες σημαντικών Προσωπικοτήτων...80 Νίκος Καζαντζάκης η ζωή και το έργο του Παιδικά και εφηβικά χρόνια ( )...80 Στην Ελλάδα της Μεγάλης Ιδέας ( )...81 Η επιστροφή και η Οδύσσεια ( )...82 Ταξιδεύοντας στον κόσμο ( )...82 Η ερημιά της Αίγινας ( )...83 Ο B' Παγκόσμιος πόλεμος και η εμπειρία της μεταπολεμικής Ελλάδας ( ) Η αποδημία και η αναγνώριση ( )...83 Το τέλος Τα πιο γνωστά του έργα:...84 Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ζωγράφος Η ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου...85 Αναχώρηση από την πατρίδα...86

7 Στη Ρώμη Στην Ισπανία Στο Τολέδο Τα τελευταία του χρόνια...89 Τα κυριότερα Έργα του Θεοτοκόπουλου...90 Ελευθέριος Βενιζέλος Η ζωή και το έργο του...93 Ιωάννης Κονδυλάκης (συγγραφέας)...95 Δασκαλογιάννης Ξυλούρης Νίκος Κατράκης Μάνος (ηθοποιός) Κορνάρος Βιτσέντζος (ποιητής) Ονοματολογία Απο την συχνή της χρήση ή κατάληξη - ακης Μάνη - Κρήτη Συμπληρωματικά στοιχεία Η κατάληξη των επωνύμων αυτών προέρχεται από την Μάνη και μετά την Κρήτη Η Κρητική Μουσική, οι Κρητικοί χοροί, τα παραδοσιακά όργανα Παράδειγµα µαντινάδας Οι ερωτήσεις που θα να καλύψουµε είναι οι εξής: Τα μουσικά όργανα στην Κρητική παράδοση Ασκοµ(π)αντούρα ή φλασκοµ(π)αντούρα Μπουλγαρί Το μαντολίνο H κιθάρα Η Λύρα σήμερα Το βιολί Το λαούτο Η μαντούρα Το νταουλάκι Ας πούμε, όμως, δυο λόγια για κάθε έναν από τους κρητικούς χορούς Γιτσικιά σούστα Χανιώτικος ή χανιώτης Πεντοζάλι Ρόδο Γλυκομηλίτσα Φτερωτός συρτός Κουτσαμπαδιανός Σούστα Τριζάλης Πηδηχτός Απανωμερίτης Μικρό μικράκι Σιγανός

8 Μαλεβιζώτης Μπρ(α)ϊμιανός - πρινιώτης Αγκαλιαστός Ζερβόδεξος Λαζότης Ντουρνεράκια Τι είναι μαντινάδα Ετυμολογία της λέξης μαντινάδα κ η ιστορια της Μαντινάδα (Μαντιναδολόγοι) Κατηγορίες Οι κρητικές φορεσιές Ανδρική φορεσιά Γυναικεία φορεσιά Οι βασικοί τύποι των ενδυμασιών Επαγγέλματα στην Κρήτη του χθες Ο γανωματής Αγωγιάτης Αλετράς Πεταλωτής Βαρελάς Γανωτής (Καλαντζής) Δερματέμπορας Καρεκλάς Σαμαράς (σαμαρτζής) Αγγειοπλάστης Καλαθοποιός Μυλωνάς Τενεκετζής Σωμαράς Τζαγκάρης Τζαμπάζης Υφαντική Τα Κρητικά στιβάνια (κατασκευή) Ζώα που βρίσκουμε στη Κρήτη Κρητικός Αίγαγρος Κρητικός Αγριόγατος Ζουρίδα Κρητική Νυφίτσα Άρκαλος Σκαντζόχοιρος Κρητικός Ιχνηλάτης...154

9 Γεωργαλίδικο Άλογο Ποντικοσκίουρος Μυγαλή Ακανθοποντικός Λαγός Αγριοκούνελο Νυχτερίδες της Κρήτης Ποντίκια και Αρουραίοι της Κρήτης Το αγρίμι της Κρήτης, Κρι-Κρι Βότανα-Λουλούδια Ορχιδέες, ο θησαυρός της Κρήτης Ενδημικά φυτά Συνθήκες βλάστησης Ονομασία- χαρακτηριστικά Τα δέκα ενδημικά είδη της Κρήτης Κρητικό κεφαλάνθηρο Μαλοτίρας Χαμομήλι (Marticaria chamomila) Φασκόμηλο (Salvia fruticosa) Δίκταμο (Έρωντας) Origanum dicatmus Μαντζουράνα (Origanum majorana) Μέντα (Mentha x piperita) Τίλιο Ρίγανη (Origanum Vulgare) Δάφνη (Laurus nobilis) Δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis) Βασιλικός (Ocimum basilicum) Θρούμπα Αγγούρι Αγκινάρα Αγιόκλημα Αμυγδαλιά Αγριομάρουλο Βασιλικός Βρώμη Πηγές - Βιβλιογραφία...166

10 Γεωγραφική εξέλιξη Η Κρήτη αποσυνδέθηκε από τον κορμό της Ελλάδας την εποχή του Μειόκαινου. Το σημερινό σχήμα του νησιού άρχισε να διαμορφώνεται από την Πλειστόκαινο εποχή. Καταγωγή των Κρητών Η καταγεγραμμένη ιστορία της Κρήτης ξεκινά κατά την Νεολιθική περίοδο το 7000 με 6000 πχ. Σαν πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης φαίνονται οι Ετεοκρήτες, οι γηγενείς κάτοικοι. Οι Κρητικοί είναι αυτόχθονες.ο μεσογειακός τύπος που χαρακτηρίζει τους Κρητικούς έχει τις ρίζες του στη Νεολιθική Εποχή. Ο Στράβωνας (Ι, ΙV 6-7) λέει ότι οι Ετεοκρήτες και Κύδωνες, κάτοικοι της Κρήτης είναι αυτόχθονες. Ο Διόδωρος ( βίβλος 5, ) λέει ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης ήταν οι Ετεοκρήτες που θεωρούνται αυτόχθονες. Ο Παυσανίας λέει ότι οι Ετεοκρήτες και οι Κύδωνες ήταν οι παλιοί κάτοικοι της Κρήτης. Ο Όμηρος στην Ιλιάδα λέει ότι οι αρχαίοι κάτοικοι της Κρήτης ήταν Αχαιοί στη γενιά και αυτή την άποψη την στηρίζει στο γεγονός ότι οι Κρήτες στον Τρωικό πόλεμο πολέμησαν στο πλάι των Αχαιών. Στην Ιλιάδα ( Β ) λέει : << Ο θαυμαστός στο δόρυ Ιδομενέας (εγγονός του Μίνωα) ήταν αρχηγός των Κρητών, οι άνδρες της Κνωσού, της Γόρτυνας με τα τείχη, της Λύκτου, της Μιλήτου, της ασπροχώματης Λύκαστου, της Φαιστού και του Ρύτιου, πόλεις καλοχτισμένες που κατοικούν στη Κρήτη με τις 100 πόλεις.όλοι αυτοί είχαν αρχηγό τον Ιδομενέα, ικανό στο δόρυ και τον Μηριόνη, τον ισότιμο του ανδροφονία Ευαλίου, έφεραν μαζί τους 80 μαύρα καράβια>>.

11 Προέλευση ονόματος Κρήτη Για το όνομα της Κρήτης υπάρχουν δύο επικρατέστερες εκδοχές : Α) Το όνομα Κρήτη και Κρήτες προέρχεται από τους Κουρήτες, Κου ρήτες. Β) Ο Κρής, γιός του Δία και της νύμφης Ίδας, θεωρείται να έχει δώσει το όνομα του στο νησί, αφού το ψηλότερο βουνό έχει το όνομα της μητέρας του, Ίδη. Κρητική διάλεκτος Η Κρητική διάλεκτος θεωρείται η μακροβιότερη στον ελληνικό χώρο. Έχει πολλά αρχαϊκά στοιχεία. Πλήθος λέξεων έρχονται κατ ευθείαν από τα αρχαία ή βυζαντινά χρόνια. Πχ : αλισάχνι = πολύ αλμυρό, προέρχεται από την λέξη άλος άχνην που σημαίνει αφρός της θάλασσας και απαντάται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. εσάβαξε = σείστηκε, από το αρχαίο ρήμα σαβάζω συνεικάζω = συγκρίνω, από το αρχαίο ρήμα συνεικάζω ρέγομαι = θαυμάζω ανεστορούμαι = θυμάμαι διηγούμαι Οι αρχαίοι Κρήτες φαίνεται να μιλούν την ετεοκρητική διάλεκτο, πρόκειται για προελληνικό κρητικό ιδίωμα, όπως μαρτυρούν επιγραφές από την αρχαία πόλη Πραισό. Οι Μινωίτες έχουν την Γραμμική Α και μια ιερογλυφική γραφή. Αργότερα, από επιγραφή της Γόρτυνας, φαίνεται να υπήρχε και η δωρική διάλεκτος. Η Ελληνική γλώσσα μιλιέται στην Κρήτη μετά την κάθοδο των Αχαιών και των Δωριέων.Ο Όμηρος χαρακτηρίζει την γλώσσα των Κρητών << μεμειγμένη >>. Στην κρητική διάλεκτο υπάρχουν πολλές τούρκικες λέξεις. Όπως : Αντε = πάμε αμπλά = αδερφή Η κρητική διάλεκτος εκτός από την Κρήτη μιλιέται στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας, στα παράλια της Μ. Ασίας στα χωρία των Τουρκοκρητικών και σε ορισμένα χωρία της κάτω νότιας Ιταλίας. Κατά την περίοδο της ενετοκρατίας έχομε γραπτά κείμενα από τις αρχές του 14ου αιώνα. Τα κυριότερα λογοτεχνικά κείμενα σε κρητική διάλεκτο είναι, όπως είναι γνωστό, τα έργα της «Κρητικής σχολής» των δυο τελευταίων αιώνων της ενετοκρατίας. Στην ιστορία της νεοελληνικής διαλεκτολογίας η Κρήτη κατέχει ιδιαίτερη θέση, η οποία οφείλεται όχι τόσο στη φύση της διαλέκτου της και των γλωσσικών χαρακτηριστικών, αλλά κυρίως στη σχέση της με τη λογοτεχνία. Κατά τον 16ο και 17ο μ.χ. αιώνα, περίοδο που είναι γνωστή και ως «Κρητική Αναγέννηση» η γλώσσα της κρητικής λογοτεχνίας έπαιξε το ρόλο μιας κρητικής κοινής γλώσσας, σχετικά με τα

12 κρητικά ιδιώματα. Η Κρήτη δηλαδή κατά τον Α. Μirambel δημιούργησε μια ιδιωματική κοινή γλώσσα στην οποία η νεοελληνική κοινή αλλά και η λογοτεχνία του σύγχρονου ελληνισμού οφείλει πολλά. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μπορούμε να παρακολουθήσομε την εξέλιξη της διαλέκτου κυρίως από τα δημοτικά τραγούδια (μαντινάδες, ριζίτικα, ρίμες κ.τ.λ.) και από κάποια δικαιοπρακτικά έγγραφα. Η κρητική διάλεκτος κατά την άποψη όλων των διακεκριμένων επιστημόνων, οι οποίοι τη μελετούν συστηματικά, είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες τοπικές μορφές της γλώσσας μας, με πολλά αρχαϊκά στοιχεία στο λεξιλόγιο, στη μορφολογία και στη σύνταξη. Ο συντηρητικός της χαρακτήρας συνετέλεσε ώστε να διατηρηθούν παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας (κλασική, Βυζαντινή) γι αυτό η γνώση της κρητικής διαλέκτου βοηθά πολλές φορές στη επίλυση διαφόρων προβλημάτων ετυμολογικών κ.ά. της κοινής νεοελληνικής. Μάλιστα όπως υποστηρίζουν νεώτεροι μελετητές πολλές λέξεις των ομηρικών επών που δεν μαρτυρούνται στην αττική πεζογραφία, επιβίωσαν στις ελληνικές διαλέκτους. Μια απ αυτές είναι και η κρητική. Πέρα όμως από τις ομηρικές λέξεις που είναι σπανιότερες ένα τεράστιο πλήθος λέξεων έρχονται κατ ευθείαν από τα αρχαία ή τα μεταγενέστερα βυζαντινά ελληνικά. Συστηματική καταγραφή τους δεν έχει γίνει ακόμη και δυστυχώς πολλές απ αυτές χάνονται με το πέρασμα του χρόνου. Ενδεικτικά θα αναφέρω μερικές. Το ρήμα παίζω (από το αρχ. παίω = κτυπώ) διατηρεί την ίδια σημασία. Ήπαιξέ ντου ένα σκαμπίλι μα τού βγαινε». Αλλά και «παίζει τη γκαμπάνα» ή «παίζει του λαγού». Το ρήμα ρέγομαι (αρχ. ορέγομαι) και θαμάζομαι, το οποίο μάλιστα διατηρεί τη σημασία του απορώ, εκπλήσσομαι, όπως φαίνεται καθαρά στα τραγούδια και τις μαντινάδες της Κρήτης. «Πως ρέγομαι να σε θωρώ τσι ράπες φορτωμένηνα `σαι του ήλιου κόκκινη και του φιλιού γραμμένη» «Θαμάζομαι η μάνα σου πώς δε μ-πετά στα νέφητέθοιο σγουρό βασιλικό απού `χει κι ανεθρέφει». «Λουλούδι σ είχα στη γ-καρδιά και γίνηκες αγκάθικι ο κόσμος το θαμάζεται η αγάπη πώς εχάθη». Ανεστορούμαι και ανεστορίζω που σημαίνει θυμούμαι και διηγούμαι (από το αρχ. ανιστορέω). «Όντε δα σ ανεστορηθώ α γεύγομαι σκολάζω κι αν είμαι και με συντροφιά κλαίω κι αναστενάζω». Πολλές φορές άκουγα από τη γιαγιά αλλά και από τη μητέρα μου τη φράση «εσάβαξε το σπίτι», δηλαδή σείστηκε το

13 σπίτι. Δε μπορούσα όμως να ξέρω τότε ότι επρόκειτο για το αρχαίο ρήμα σαβάζω το σχετικό με τη λατρεία του Βάκχου, ο οποίος στη Φρυγία της Μ. Ασίας λεγόταν Σαβάζιος. Ίσως από τη θορυβώδη αυτή λατρεία το ρήμα κατέληξε να σημαίνει προξενώ μεγάλο θόρυβο, σείομαι και μετακινούμαι. «Όλη νύχτα εκοιμούντανε και δεν εσάβαξε» (δε σάλεψε καθόλου). Η αρχ. ελληνική λέξη όμβρος έγινε ομπρά και το ομβρέω, ομπριώ. «Εγόρασα ένα θραψανιώτικο σταμνί απού κρατεί το νερό κρυγιό μα ομπρεί», (δηλαδή δεν είναι στεγανό, βγάζει νερό από την εξωτερική επιφάνειά του). Η δρόσος επιβιώνει στην κρητική διάλεκτο αλλά με τη σημασία επιθέτου και μόνο στην ονομαστική. «Ήκοψα δυο απίδια και τά φαγα κι ήτονε δρόσος» (πολύ δροσερά). Λέγεται και δροσά με τη σημασία επιρρήματος «Όλη μέρα δεν ήβαλα στο στόμα μου δροσά» (δεν έφαγα τίποτα). Απαντάται όμως και σε πολλά άλλα παράγωγα και σύνθετα. π.χ. Δροσούλα, δροσερεύγω (δροσίζομαι), δροσάπιδο, δροσοκοκαλιάζω (δροσίζομαι ως το κόκαλο), δροσοποτά (ως απρόσωπο ρήμα, σημαίνει πως το μέρος είναι δροσερό). Από την ίδια λέξη προέρχεται και το δροσερικό (το δροσερό φρούτο, κυρίως το αγγούρι). «Έλα μπρε να σου δώσω ένα δροσερικό απού το `κοψα ίδια εδά απ το περβόλι». Αλλά και μεταφορικά η δροσοπεζούλα σημαίνει το καθησιό, τα ην ξάπλα, όπως φαίνεται από τη λαϊκή ρήση «όποιος τον ύπνο αγαπά και τη δροσοπεζούλα, πολλά καλά λιγώνεται η γι-έρημή ντου γούλα». Πρόσφατα, σε μια επίσκεψή μου στο χωριό Γκαγκάλες, άκουσα μια ηλικιωμένη γυναίκα να χρησιμοποιεί το αρχαίο ρήμα συνεικάζω, που σημαίνει συγκρίνω. «Εγώ τον ε-συνείκασα και μου φάνηκε πως είναι απού το σόι μας» μου είπε. Θα αναφερθώ ακόμη στη λέξη πουργός ή προυγός και προυγεύγω. Που να φανταστεί κανείς πως ο ταπεινός πουργός, δηλαδή ο βοηθός του χτίστη που μετέφερε λάσπη και άλλα υλικά, έχει σχέση με τον υπουργό; Κι όμως αυτή είναι η πρώτη σημασία της λέξης στην αρχ. ελληνική. Ο αρχαίος υπουργός ήταν ο υπηρέτης, ο βοηθός κάποιου. Ο ιστορικός Πολύβιος (2ος αι. π.χ.) αναφερόμενος στον κολοσσό της Ρόδου, λέει «Πτολεμαίος επηγγείλατο εις την του κολοσσού κατασκευήν τάλαντα τρισχίλια, οικοδόμους εκατόν, υπουργούς τριακοσίους και πεντήκοντα». Τη λέξη διασώζει στα «Δίφορά» του ο αείμνηστος Κ. Φραγκούλης. «Μιαν εκκλησάν εχτίζανε σ ένα περιθαλάσσιμα αποβραδίς τελεύγουν τη και το πρωί χαλούσε. Χλίβεται ο πρωτομάστορας χλίβουνται κι οι μαστόροικι απορημένοι στέκουνται πουργοί και πετροκόποι» Επίσης αντί των κοινών κατσίκα, κρεβάτι, λάσπες, οι κρητικοί διατήρησαν τα αρχαϊκά: αίγα, κλίνη, πηλά. Αλλά και στη σύνταξη διατηρήθηκαν πολλά από τα γνωρίσματα της αρχ. ελληνικής, όπως π.χ. η αντίστροφη θέση της αντωνυμίας ως προς το ρήμα.

14 Ήφερά σου, παρακαλώ σε, λέω σου ( αντί σου έφερα, σε παρακαλώ κ.τ.λ.). Όπως διαπιστώνουμε λοιπόν, η κρητική διάλεκτος, εκτός από τον πλούτο του λεξιλογίου, την πολυσημία των λέξεων, τον εκπληκτικό αριθμό των συνωνύμων, διατηρεί και την αρχαϊκότερη μορφή μεγάλου πλήθους λέξεων και βρίσκεται πλησιέστερα στις παλαιότερες φάσεις της ελληνικής και συγκεκριμένα στη μεταγενέστερη φάση της ελληνιστικής και στη βυζαντινή. Αποτελεί επομένως ένα κρίκο ανάμεσα στη σύγχρονη μορφή της γλώσσας μας και στις παλαιότερες εκείνες μορφές της. Όμως εκτός από τους ειδικούς επιστήμονες, για τους οποίους η μελέτη της είναι πολύ χρήσιμη, πρέπει και μεις και κυρίως οι νεότεροι, όποτε μπορούμε, να την μελετούμε γιατί αποτελεί σημαντικότατο μέρος της παράδοσής μας. της Ευαγγελίας Πετρουγάκη Συνοπτικά η Ιστορία της Κρήτης Η Κρήτη στη Νεολιθική εποχή Αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν την παρουσία του ανθρώπου στην Κρήτη πριν τουλάχιστον χρόνια (οι περιοχές που εμφανίζονται στο χάρτη). Οι πρώτοι κάτοικοι ζούσαν σε σπηλιές και χρησιμοποιούσαν πέτρινα εργαλεία. Αυτή η Νεολιθική περίοδος διήρκησε από το 5000 μέχρι το 2600 π.χ. περίπου. Η θρησκευτική λατρεία αυτής της περιόδου ήταν αφιερωμένη στη θεά της ευφορίας. Σημαντικός αριθμός από πήλινες φιγούρες σωματωδών γυναικών έχει βρεθεί όχι μόνο στην Κρήτη αλλά στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Οι πρώτοι Κρητικοί ήταν πολύ πρωτόγονοι άνθρωποι που ίσως έφθασαν εδώ από τη Μικρά Ασία ή τη Βόρεια Αφρική και αναπτύχθηκαν πολύ αργά τα επόμενα χρόνια, αρχίζοντας να καλλιεργούν με πρωτόγονα μέσα τη γη και μαθαίνοντας να εκτρέφουν ζώα. Η πρωτόγονη αρχικά αγγειοπλαστική εξελίχθηκε με τη χρήση της φωτιάς και σταδιακά έγινε πιο περίτεχνη. Η Κρήτη στη Μινωική εποχή Τη μακρά περίοδο της Νεολιθικής εποχής διαδέχτηκε η Μινωική περίοδος. Ο Αρθουρ Έβανς, ο αρχαιολόγος που διενέργησε τις ανασκαφές στο Παλάτι της Κνωσού, ονόμασε αναδρομικά αυτή την εποχή Μινωική από το μυθικό κυβερνήτη της Κνωσού, το βασιλιά Μίνωα. Αυτή η περίοδος διάρκεσε περίπου χρόνια και αποτέλεσε τη Χρυσή Εποχή της Κρήτης. Ο Έβανς χώρισε τη Μινωική εποχή σε Πρωτομινωική ( π.χ.), Μεσομινωική Ι και ΙΙ ( π.χ.), Μεσομινωική ΙΙΙ, Υστερομινωική Ι και ΙΙ ( π.χ.) και Υστερομινωική ΙΙΙ ( π.χ.).

15 Οι Μινωίτες κυβέρνησαν εκτός από την Κρήτη και άλλα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά, καθώς και αρκετές πόλεις της ενδοχώρας. Νέα κτίρια αντικατέστησαν τις κατοικίες των σπηλαίων της προηγούμενης εποχής ενώ η αρχιτεκτονική της υστερομινωικής περιόδου άγγιξε τα όρια της τελειότητας. Τότε κατασκευάστηκαν τα επιβλητικά παλάτια της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων και της Ζάκρου που διατηρούνται ως τις μέρες μας. Κατά τη διάρκεια αυτής της Χρυσής Εποχής κορυφώθηκε η κατασκευή έργων τέχνης υψηλής αισθητικής και εντυπωσιακών οικοδομημάτων. Κατά την ίδια περίοδο ο μεγάλος Μινωικός στόλος κυριαρχούσε στη Μεσόγειο παρέχοντας πλούτο στο νησί από το εμπόριο και προσφέροντας παράλληλα προστασία από τους εισβολείς. Γενικά, πάντως οι Μινωίτες ήταν ένας ειρηνικός λαός που αγαπούσε τη ζωή και είχε παγιώσει την ισότητα ανδρών γυναικών. Γύρω από τις μινωικές πόλεις δε βρέθηκαν σημάδια οχύρωσης, γεγονός που αποκαλύπτει ότι η διαρκής ειρήνη και η ασφάλεια κυριαρχούσαν στο νησί. Ένας μεγάλος σεισμός έπληξε την Κρήτη γύρω στο 1700 π.χ. καταστρέφοντας ολοκληρωτικά τα παλάτια, τα οποία όμως ξαναχτίστηκαν αμέσως και ο μινωικός πολιτισμός συνέχισε να ακμάζει ακόμα περισσότερο εμπλουτισμένος και επιβλητικός. Λίγους αιώνες αργότερα όμως, γύρω στο 1450 π.χ., ένα νέο κύμα καταστροφής χτύπησε την Κρήτη προκαλώντας μεγάλης κλίμακας καταστροφές στα παλάτια και τους οικισμούς. Το γεγονός αυτό μάλιστα είχε σαν αποτέλεσμα τη εξαφάνιση του περίλαμπρου αυτού πολιτισμού. Τα παλάτια κατέρρευσαν και κάηκαν και οι μικρότεροι οικισμοί ερημώθηκαν. Οι πραγματικές αιτίες που οδήγησαν σ αυτή την καταστροφή είναι ακόμα άγνωστες και αμφισβητούμενες. Μια θεωρία λέει ότι κάποια ισχυρή έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ήταν αυτή που ερήμωσε τότε την Κρήτη. Όποια κι αν ήταν η αιτία, το τέλος του Μινωικού πολιτισμού ήταν ξαφνικό. Ο μινωικός στόλος καταστράφηκε, οι οικισμοί ισοπεδώθηκαν και ο πληθυσμός ελαττώθηκε. Την ίδια περίοδο μετανάστευσαν στην Κρήτη Μυκηναίοι Έλληνες (Αχαιοί) από την Πελοπόννησο. Δεν είναι γνωστό αν υπήρξε μία μαζική εισβολή στο κατεστραμμένο νησί ή αν ήταν μία σταδιακή μετανάστευση που διάρκεσε κάποια χρόνια και υποστηρίχτηκε από γάμους μεταξύ των οικογενειών των ευγενών. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ των Μινωιτών και των Μυκηναίων δημιούργησαν ένα κράμα στους τομείς του πολιτισμού και της τέχνης, ενώ νέες πόλεις και παλάτια εμφανίζονται, ειδικά στη δυτική Κρήτη. Μεταμινωική και Ελληνιστική περίοδος Πολλές Ελληνικές φυλές από την ηπειρωτική Ελλάδα μετανάστευσαν στην Κρήτη στο πέρασμα των χρόνων. Αποδείχτηκε ότι τα ευρήματα που βρέθηκαν γραμμένα σε

16 Γραμμική Β είναι σε Ελληνική γλώσσα, αν και τα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν δεν ήταν τα Ελληνικά γράμματα. Ο λαμπρός Μινωικός πολιτισμός παρήκμασε μετά το 1400 π.χ., ύστερα από νέους σεισμούς και πυρκαγιές που έπληξαν το νησί. Το επόμενο κύμα εισβολέων, οι Δωριείς Έλληνες, αφού κατέστρεψαν τις Μυκήνες στην κεντρική Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν στο νησί γύρω στο 1100 π.χ. Οι Δωριείς καθιέρωσαν ένα αριστοκρατικό τύπο πολιτεύματος κάτω από τη διακυβέρνηση τους. Η Κρητική κοινωνία χωρίστηκε σε τρεις κοινωνικές τάξεις: τους ελεύθερους πολίτες, που υπέκυψαν στους εισβολείς, τους γαιοκτήμονες, που κράτησαν τη γη τους και πλήρωναν υπερβολικούς φόρους και τους σκλάβους. O περίφημος Νομικός Κώδικας της Γόρτυνας δείχνει την απόλυτη εξουσία των κυβερνώντων σε όλους τους τομείς της ζωής. Ο Μινωικός πολιτισμός συνέχισε να ακμάζει σε κάποιες απομονωμένες πόλεις και χωριά, ιδιαίτερα στο ανατολικό μέρος της Κρήτης. Πόλεις όπως το Καρφί στα βουνά του Λασιθίου, κατοικήθηκαν από τους Μινωίτες, οι οποίοι αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Ετεοκρήτες (αληθινοί Κρήτες). Αλλες μεγάλες πόλεις,όπως η Πραισός στο Λασίθι συγκέρασαν σταδιακά το Μινωικό με τον Ελληνικό πολιτισμό. Η Πραισός διατήρησε τη δική της διάλεκτο (που δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμα) και παρέμεινε ακμαία μέχρι τον 3ο αιώνα π.χ. Για κάποια περίοδο γύρω στον 7ο αιώνα π.χ. η Κρήτη έγινε ένα σημαντικό κέντρο για την Ελλάδα, αλλά παρήκμασε και πάλι όταν μεγαλύτερη έμφαση για τον Ελληνικό Πολιτισμό δόθηκε στα κέντρα της Αθήνας, της Σπάρτης και της Μακεδονίας. Οι Κρητικές πολιτείες, όπως η Λατώ, η Γόρτυνα, η Πραισός, η Ίτανος, η Κυδωνία, η Απτερα και η Κνωσός είχαν συνεχείς διαμάχες μεταξύ τους και πόλεμοι μεταξύ των πόλεων διεξάγονταν συνεχώς σ ολόκληρο το νησί. Όταν όμως κάποιος εξωτερικός εχθρός έκανε την εμφάνισή του, οι κάτοικοι του νησιού τον αντιμετώπιζαν ενωμένοι. Παρ όλα αυτά το νησί έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων το 69 π.χ.. Ρωμαϊκή περίοδος Η Κρήτη ήταν ένα στρατηγικό σημείο στην ανατολική Μεσόγειο που αποτέλεσε πρόκληση για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το 74 π.χ. ο σύμβουλος Μάρκος Αντώνιος ξεκίνησε μια εκστρατεία ενάντια στο νησί, αλλά οι Κρήτες καλά προετοιμασμένοι τον νίκησαν στη θάλασσα. Αργότερα, το 69 π.χ. η Κρήτη έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων και έγινε Ρωμαϊκή επαρχία μέχρι το 369 μ.χ.. Η Γόρτυνα, που πάντα ήταν σύμμαχος της Ρώμης, έγινε η πρωτεύουσα του νησιού. Άλλες σημαντικές ρωμαϊκές πόλεις υπήρχαν στην Ελευθέρνα, στην Πολυρρήνια, στον Λιμήν Χερσονήσου και στην Άπτερα. Οι συνθήκες διαβίωσης σιγά-σιγά

17 βελτιώθηκαν και ο πληθυσμός αυξήθηκε. Όμως οι Κρητικοί ποτέ δεν έπαιξαν ενεργό ρόλο στις πολιτικές και τις πολιτιστικές δραστηριότητες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πρώτη Βυζαντινή περίοδος Η πρώτη περίοδος Βυζαντινής διακυβέρνησης διάρκεσε από το 395 μ.χ. μέχρι το 824 μ.χ.. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η Κρήτη υπήρξε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε πρωτεύουσά της την Κωνσταντινούπολη. Έγινε ξεχωριστή επαρχία της Αυτοκρατορίας και την κυβερνούσε ένας Βυζαντινός Στρατηγός, γεγονός που της επέτρεψε να συμμετέχει στο χτίσιμο της Ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε και εδραιώθηκε στο νησί. Χτίστηκαν μάλιστα υπέροχες εκκλησίες, κυρίως βασιλικές. Υπάρχουν ερείπια από 40 τουλάχιστον βασιλικές αυτής της περιόδου. Οι πιο σημαντικές απ αυτές βρίσκονται στη Γόρτυνα, την Ίτανο, τη Χερσόνησο, τη Σούγια, τη Πάνορμο, την Ελούντα και τη Μητρόπολη. Αραβική κατοχή Άραβες (Σαρακηνοί) κατέκτησαν το νησί το 824 μ.χ. καταστρέφοντας την πρωτεύουσα Γόρτυνα και χτίζοντας μια νέα στη θέση του σημερινού Ηρακλείου. Στην περιφέρεια γύρω από τη νέα πρωτεύουσα έχτισαν μια τάφρο (Χάνδακα) και τη βάφτισαν El Khandak. Έτσι ξεκίνησε η Αραβική διακυβέρνηση που κράτησε ενάμιση αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η Κρήτη έγινε το κέντρο των Σαρακηνών πειρατών στην ανατολική Μεσόγειο. Ο ντόπιος χριστιανικός πληθυσμός εκδιώχτηκε αλλά εξακολούθησε να επιβιώνει, ειδικά στις περιοχές των βουνών. Δεύτερη Βυζαντινή περίοδος Ο στρατηγός του Βυζαντίου Νικηφόρος Φωκάς απελευθέρωσε την Κρήτη από την Αραβική κατοχή κατά το 961 μ.χ.. Το Ηράκλειο έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών μετά από πολιορκία τεσσάρων μηνών, κατά τη διάρκεια της οποίας οι Άραβες είχαν περίπου νεκρούς. Ο Φωκάς έκτισε το Βυζαντινό φρούριο Τέμενο στο Κανλί Καστέλλι και προσπάθησε να μετακινήσει την πόλη του Ηρακλείου εκεί. Η προσπάθειά του δεν πραγματοποιήθηκε και η πόλη παρέμεινε εκεί που ήταν. Ο Χριστιανισμός άνθισε και πάλι, το Ηράκλειο έγινε έδρα του αρχιεπισκόπου ενώ εκκλησίες και μοναστήρια χτίστηκαν σ όλο το μήκος του νησιού. Πολλές εκκλησίες αυτής της περιόδου σώζονται σε όλο το νησί. Μερικές από τις πιο σημαντικές εκκλησίες είναι: η Παναγιά Κερά στην Κριτσά, ο Μιχαήλ Αρχάγγελος στην Επισκοπή, ο Αϊ Κυρ-Γιάννης στον Αλικιανό, ο Αγιος Νικόλαος στα Κυριακοσέλια, ο Αγιος Φανούριος στην Μονή Βαρσαμόνερου, ο Αγιος Παντελεήμωνας

18 στην Πηγή, και ο Αγιος Φανούριος στην Κιθαρίδα. Μερικά από τα πιο σημαντικά μοναστήρια της περιόδου είναι: Μονή Αρκαδίου, Μονή Παλιανής, Μονή Γκουβερνιώτισσα, Μονή Αγίας Τριάδας, Μονή Γκουβερνέτου, Μονή Βροντήσι, Μονή Αγκαράθου, Μονή Τοπλού, Μονή Χαλεπά και Μονή Πρεβέλης. Την περίοδο αυτή εγκαταστάθηκαν στο νησί οικογένειες ευγενών του Βυζαντίου καθώς και πολλοί από τους στρατιώτες του Νικηφόρου Φωκά, οι οποίοι έχτισαν νέα χωριά. Βενετοκρατία Το 1204 οι Σταυροφόροι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και διαμέλισαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Κρήτη έπεσε στα χέρια του Μπονιφέις Μονφεράτ, ο οποίος την πούλησε στους Βενετούς για περίπου χίλια νομίσματα από ασήμι. Η Κρήτη ήταν πολύτιμη για τους Βενετούς, επειδή, λόγω της τοποθεσίας της, θα συντελούσε στην ανάπτυξη του βενετικού εμπορίου στην Ανατολή. Οι Γενοβέζοι, παραδοσιακοί αντίπαλοι των Βενετών, αντιτάχθηκαν στην κατοχή παίρνοντας το μέρος του ντόπιου πληθυσμού. Κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της Βενετοκρατίας ξεσπούσαν συνεχώς επαναστάσεις. Το Βενετικό σύστημα διακυβέρνησης ήταν καταπιεστικό και επέβαλε αυστηρή τήρηση της τάξης και των κανόνων. Οι ηγεμόνες ορίζονταν κατευθείαν από τη Βενετία και εκμεταλλεύονταν στο έπακρο τους θησαυρούς της Κρήτης. Η βαριά φορολογία, οι χαμηλές τιμές των προϊόντων και η κατάσχεση της ιδιωτικής περιουσίας προκάλεσαν την έντονη δυσαρέσκεια των ντόπιων. Σιγά-σιγά οι Βενετοί χαλάρωσαν το καθεστώς τους και επέτρεψαν τη σύναψη γάμων μεταξύ ντόπιων και Βενετών καθώς και την ελεύθερη εγκατάσταση οπουδήποτε στο νησί. Μ αυτές τις αλλαγές η οικονομική και κοινωνική κατάσταση αρκετών Κρητών βελτιώθηκε. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα εξαγωγές καλαμποκιού, λαδιού και αλατιού πραγματοποιούνταν απ όλα τα λιμάνια. Το Κρητικό κρασί εξαγόταν σε ευρεία κλίμακα και έγινε

19 διάσημο σ όλη την Ευρώπη. Παρ όλα αυτά το σύστημα της δουλοπαροικίας και της θεσμοθετημένης δουλείας κράτησε μέχρι το τέλος της Βενετοκρατίας. Μετά την τελική πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453 μ.χ., πολλοί επιστήμονες βρήκαν καταφύγιο στην Κρήτη, με συνέπεια το νησί να γίνει κέντρο για τις τέχνες και τα γράμματα. Σύντομα οι επιρροές της Ιταλικής Αναγέννησης συνδυάστηκαν με τις αρχές της κλασικής αισθητικής και το Βυζαντινό χαρακτήρα και μία νέα σχολή ζωγραφικής, η Κρητική σχολή δημιουργήθηκε. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο ξακουστός αγιογράφος Δαμασκηνός φοίτησε μαζί με το Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, γνωστό ως Ελ Γκρέκο, στη σχολή της Αγίας Αικατερίνης του Ηρακλείου. Με την ανάπτυξη των χαμηλότερων και των μεσαίων βαθμίδων της εκπαίδευσης σύμφωνα με το πρότυπο της Βενετίας, η εκπαίδευση αναβαθμίστηκε. Πολλοί Κρήτες φοίτησαν στα Πανεπιστήμια της Βενετίας και της Πάδοβας και επέστρεψαν στη Κρήτη σα γιατροί και νομικοί. Τα μοναστήρια έγιναν κι αυτά κέντρα μάθησης και οι επιστήμονες-μοναχοί της Κρήτης προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Καθώς η εκπαίδευση άκμασε, άκμασε και ο γραπτός λόγος. Οι πιο σημαντικές προσωπικότητες της Κρητικής Λογοτεχνίας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου υπήρξαν ο Γεώργιος Χορτάτζης, συγγραφέας του δραματικού έργου Ερωφίλη και ο Βιντσέντζος Κορνάρος, συγγραφέας του Ερωτόκριτου, που είναι ένα βαθιά ερωτικό δημιούργημα της Κρητικής λογοτεχνίας, το οποίο ακόμα και σήμερα απαγγέλλεται σ όλο το νησί. Κατά τη διάρκεια της Βενετικής κατοχής η Ιταλική αρχιτεκτονική εξαπλώθηκε γρήγορα σ όλο το νησί. Οι Κρητικές πόλεις (Ηράκλειο) άρχισαν να μοιάζουν με τις Βενετικές Μεσογειακές πόλεις καθώς τα κτίρια, τα κάστρα, τα λιμάνια και οι εκκλησίες τους σχεδιάστηκαν από Ιταλούς αρχιτέκτονες. Το δέκατο έκτο αιώνα, και ενώ κυριαρχούσε η απειλή της Τουρκικής εισβολής, άρχισε η προσπάθεια να χτιστούν ξανά τα μεγάλα κάστρα. Προς το τέλος του αιώνα, με την επιβολή καταναγκαστικής εργασίας κτίστηκε το Μεγάλο Κάστρο, το οχυρό του Ηρακλείου που διατηρείται ως σήμερα. Όλες οι μεγάλες πόλεις και τα λιμάνια της Κρήτης απόχτησαν τέτοια κάστρα. Τουρκική κατοχή της Κρήτης H Κρήτη τελούσε υπό συνεχή απειλή Τουρκικής εισβολής κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της Βενετοκρατίας. Η εισβολή άρχισε το 1645 με επίθεση κατά των Χανίων. Εξήντα χιλιάδες Τούρκοι στρατιώτες αποβιβάστηκαν με στόλο που αποτελούνταν από 400 καράβια και σύντομα κατάλαβαν τα Χανιά. Το Ρέθυμνο ήταν ο επόμενος στόχος και έπεσε στα χέρια των Τούρκων το

20 1646. Με το τέλος του 1648, ο Τούρκος Αυτοκράτορας Οττομάν είχε υπό τον έλεγχό του ολόκληρη την Κρήτη εκτός το Ηράκλειο, του οποίου η πολιορκία κράτησε εικοσιένα χρόνια. Τελικά στις 27 Σεπτεμβρίου 1669, το Ηράκλειο παραδόθηκε. Η ηρωική μάχη στοίχισε τη ζωή Τούρκων και περίπου Κρητών και Βενετών. Απίστευτη καταστροφή ακολούθησε την κατάκτηση. Εκκλησίες λεηλατήθηκαν ενώ άλλες μετατράπηκαν σε τζαμιά. Ακόμα και δρόμοι και σπίτια υπέκυψαν στην καταστροφική μανία του κατακτητή. Πολλοί από τους ντόπιους έφυγαν από την Κρήτη για να γλιτώσουν την εκτέλεση από το καθεστώς του Οττομάν, χιλιάδες φυλακίστηκαν, ενώ άλλοι κατέφυγαν στα βουνά. Μεγάλος αριθμός Τούρκων εποίκων έφτασε βυθίζοντας στη μιζέρια το συνεχώς συρρικνούμενο χριστιανικό πληθυσμό. Στους Κρητικούς επιβλήθηκαν φόροι πολύ ψηλότεροι από ότι σε άλλες περιοχές της Τουρκικής αυτοκρατορίας. Ορισμένοι από τους αγρότες έγιναν δουλοπάροικοι και η ιδιωτική ιδιοκτησία κατασχέθηκε. Οι συνθήκες σκλαβιάς οδήγησαν σε συνεχείς σχεδόν εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων. Ο Δασκαλογιάννης ηγήθηκε της πρώτης μεγάλης εξέγερσης το Η εξέγερση ήταν επιτυχής αρχικά αλλά τελικά καταπνίχτηκε από τις Τουρκικές δυνάμεις. Αυστηρά αντίποινα εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού ακολούθησαν τόσο αυτή όσο και τις περισσότερες από τις υπόλοιπες εξεγέρσεις. To 1821, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, η Κρήτη συμμετείχε δυναμικά. Οι Τούρκοι ζήτησαν βοήθεια από τον Πασά της Αιγύπτου και τα στρατεύματά του έκαμψαν την αντίσταση του νησιού. Το 1832 ιδρύθηκε το Ελληνικό Κράτος, το οποίο όμως δεν περιλάμβανε την Κρήτη και το νησί πέρασε στα χέρια των Αιγυπτίων σαν αναγνώριση για τη βοήθειά που οι τελευταίοι προσέφεραν στους Τούρκους. Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση ξέσπασε το 1866 υποβοηθούμενη από εθελοντές και ενισχύσεις από όλη την ελεύθερη Ελλάδα. Αρχικά οι επαναστάτες σημείωσαν μια σειρά από συνεχείς νίκες. Καθώς όμως όλο και περισσότερες Τουρκικές δυνάμεις αποβιβάζονταν στο νησί, τα αντίποινα έγιναν σκληρότερα και επιβάλλονταν πιο συχνά, ακόμα και σε άτομα που δε συμμετείχαν στις επαναστάσεις. Το ολοκαύτωμα στο Μονή του Αρκαδίου έγινε ένα τραγικό σύμβολο του Κρητικού αγώνα για ανεξαρτησία. Εκατοντάδες γυναικόπαιδα βρήκαν καταφύγιο στο Μοναστήρι αρνούμενοι να παραδοθούν στις Τουρκικές δυνάμεις και ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη, παίρνονταν μαζί τους στον τάφo πολλές εκατοντάδες Τούρκους στρατιώτες. Τελικά, μετά από χρόνια σκληρών αγώνων οι Μεγάλες Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία) αποφάσισαν ότι η Τουρκία

21 δεν μπορούσε πλέον να ελέγχει την Κρήτη και παρενέβησαν, έτσι ώστε οι Τουρκικές δυνάμεις εκδιώχτηκαν το 1898 και διακηρύχτηκε η ανεξαρτησία της Κρητικής Δημοκρατίας. Ανεξαρτησία της Κρήτης και ένωση με την Ελλάδα Το 1898 σχηματίστηκε Κρητική κυβέρνηση στο νησί με ανώτατο κυβερνήτη τον Πρίγκιπα Γεώργιο, νεότερο γιο του βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιου. Ο στόχος όμως των περισσότερων Κρητικών παρέμεινε η ένωση με την Ελλάδα. Υπήρχαν αρκετές αντιδράσεις κάθε φορά που ο ανώτατος κυβερνήτης επέβαλλε περιορισμούς στις ανθρώπινες ελευθερίες ή άλλαζε τις μεθόδους διοίκησης. Αυτό το άσβηστο επαναστατικό πνεύμα οδήγησε στην Επανάσταση του Θερίσου το Αρχηγός της επανάστασης ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος είχε πολεμήσει στους τελευταίους αγώνες για την ανεξαρτησία και είχε διοριστεί Υπουργός Δικαιοσύνης από τον Πρίγκιπα Γεώργιο. Η επανάσταση δεν κράτησε πολύ, η υποστήριξη όμως στον Βενιζέλο ήταν τόσο ισχυρή ώστε ο Πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να υποβάλλει παραίτηση. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απέσυραν τις στρατιωτικές δυνάμεις τους από την Κρήτη, ο ανώτατος διοικητής αποχώρησε και διενεργήθηκαν εκλογές από τις οποίες νικητής βγήκε ο Βενιζέλος. Όταν ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος της Αθήνας ήρθε στην εξουσία ζητήθηκε από το Βενιζέλο να γίνει πρωθυπουργός της Ελλάδας. Η πολυπόθητη ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1913, όταν με τη Συνθήκη του Λονδίνου, ο Σουλτάνος Μωχάμετ ΙΙ παραιτήθηκε των δικαιωμάτων του από το νησί. Το Δεκέμβριο η Ελληνική σημαία υψώθηκε στο Κάστρο του Φιρκά στα Χανιά, ενώπιον του Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Η Κρήτη πλέον ήταν ένα με την υπόλοιπη Ελλάδα. Παγκόσμιος πόλεμος και κατάκτηση Η επιθυμία των Κρητών για ανεξαρτησία και η πολεμική παράδοση ήρθαν ξανά στην επιφάνεια το Η Κρήτη πήρε μέρος στον πόλεμο για την απόκρουση των Ιταλικών Δυνάμεων του Μουσολίνι. Μετά την ταπεινωτική αποτυχία του Μουσολίνι, η Κρήτη έγινε στόχος για τις δυνάμεις του Χίτλερ. Τον Απρίλη του 1941 οι Γερμανοί επιτέθηκαν δυναμικά εναντίον της ηπειρωτικής Ελλάδας και γρήγορα κατατρόπωσαν τις Ελληνικές δυνάμεις και κυρίευσαν τη χώρα. Ενώ οι Κρητικές πολεμικές δυνάμεις απουσίαζαν από το νησί, οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους εναντίον της Κρήτης. Οι επίλεκτες γερμανικές αεροπορικές δυνάμεις έπεσαν με αλεξίπτωτα στις 2 Μαΐου Μόλις φτωχά οπλισμένοι στρατιώτες του Βρετανικού συμμαχικού στρατού και

22 Έλληνες στρατιώτες συμπαραστάθηκαν στον αγώνα των ντόπιων για την άμυνα του νησιού. Η Μάχη της Κρήτης διάρκεσε μόνο δέκα μέρες, αλλά προξένησε τεράστιες απώλειες και στις δύο πλευρές. Χωρίς να είναι βαριά οπλισμένοι οι Σύμμαχοι και οι ντόπιοι μαχητές απέκρουσαν επιτυχώς τη Γερμανική αεροπορική επίθεση. Όμως η κατάληψη από τους Γερμανούς του αεροδρομίου του Μάλεμε, κοντά στα Χανιά, ισχυροποίησε τη θέση τους στο νησί. Στις 30 Μαΐου η μάχη τελείωσε και οι συμμαχικές δυνάμεις αποχώρησαν από τα βουνά και επιβιβάστηκαν για την Αίγυπτο από τη Χώρα Σφακίων και άλλα νότια χωριά. Η Γερμανική κατοχή κράτησε περίπου τέσσερα χρόνια, και χαρακτηρίστηκε από την αντίσταση των ντόπιων (όπως τα χωριά Κάντανος και Κουστογέρακο στην δυτική Κρήτη και η περιοχή της Άρβης στην κεντρική Κρήτη). Επίλεκτοι στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων, κυρίως των Αγγλικών επιβιβάστηκαν στο νησί και οργάνωσαν κινήματα αντίστασης. Οι περισσότεροι απ αυτούς κρύβονταν στα βουνά, τις σπηλιές και τα μοναστήρια, προστατευμένοι από τους ριψοκίνδυνους Κρητικούς. Μια σημαντική επιτυχία του αντιστασιακού κινήματος ήταν η απαγωγή του Γερμανού Γενικού Διοικητή Κράιπε, το Η ενέργεια αυτή ήταν απίστευτα τολμηρή και θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία για τη σχετικά άπειρη ομάδα που την ανέλαβε. Τα αντίποινα πάντως σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια ήταν άμεσα και σκληρά. Πρόσφατο παρελθόν και παρόν Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου η Κρήτη ξεκίνησε την προσπάθεια ανασυγκρότησης, σε μια εποχή που η υπόλοιπη Ελλάδα σπαρασσόταν από Εμφύλιο Πόλεμο. Εξαιτίας αυτής της περιόδου ειρήνης και του υπέροχου κλίματος της Κρήτης, το νησί σύντομα έγινε μία από τις πιο πλούσιες περιοχές της χώρας. Τα αγροτικά προϊόντα έγιναν ο βασικός τροφοδότης της οικονομίας του νησιού. Σήμερα ο τουρισμός σηματοδοτεί μια νέα εποχή οικονομικής άνθισης στο νησί. Τα τελευταία είκοσι χρόνια χτίζονται αρκετά ξενοδοχεία για να μπορέσουν να εξυπηρετήσουν το τουριστικό κύμα, καθώς το ήπιο κλίμα και η ξεχωριστή ομορφιά του νησιού προσελκύουν πολυάριθμους επισκέπτες κάθε χρόνο απ όλη την Ευρώπη. Η Εκκλησία της Κρήτης Η Εκκλησία της Κρήτης είναι Αποστολική. Πρώτοι κήρυκες του Χριστιανισμού στην νήσο ήταν οι Εβραιοκρήτες, που παραβρέθηκαν στο κήρυγμα του Πέτρου την ημέρα της

23 Πεντηκοστής στα Ιεροσόλυμα, σύμφωνα με την αφήγηση των Πράξεων των Αποστόλων ( β, 11). Ο πρώτος όμως πυρήνας που οργανώθηκε περί το 64 μ.χ. από τον Απόστολο Παύλο κατά την γ αποστολική περιοδεία του. Ο Παύλος ανέθεσε το συστηματικό έργο του εκχριστιανισμού της νήσου στον μαθητή του Απόστολο Τίτο, πρώτο επίσκοπο της νήσου. Ο επεκτεινόμενος Χριστιανισμός συνάντησε και στην Κρήτη την ισχυρή αντίδραση της εθνικής θρησκείας. Κατά τον διωγμό του Δεκίου ( μ.χ.) η Κρήτη προσέφερε τους Δέκα καλλίνικους μάρτυρες, που είναι εφεξής και η μεγάλη δόξα της. Οι βυζαντινοί συγγραφείς, οσάκις αναφέρονται στην Κρήτη, δεν παραλείπουν να μνημονεύσουν και τους Δέκα Καλλίνικους μάρτυρες ως ύψιστο τίτλο τιμής για την νήσο. Με την επέκταση του Χριστιανισμού, οργανώθηκε και η Κρητική Εκκλησία με προκαθήμενο και επισκόπους, που αποτέλεσαν την τοπική σύνοδο. Ο προκαθήμενος της Εκκλησίας της Κρήτης έφερε τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου και η Κρήτη ήταν μία από τις δώδεκα Αρχιεπισκοπές του Ιλλυρικού (όπως ονομαζόταν τότε η Βαλκανική Χερσόνησος). Από την άποψη των πρεσβειών κατείχε την ενδέκατη θέση ανάμεσα στις 64 αρχιεπισκοπές του Οικουμενικού Θρόνου της Κων/πόλεως. Αγνοούμε τους άμεσους διαδόχους του Τίτου κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού. Αναφέρεται ο Φίλιππος στα τέλη του 2ου αιώνα και αργότερα ο Κύριλλος και ο Ευμένιος, όλοι επίσκοποι Γορτύνης, που τιμώνται και ως άγιοι. Κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο ο προκαθήμενος της Εκκλησίας της Κρήτης είχε έδρα τη Γόρτυνα, που ήταν και το διοικητικό κέντρο της νήσου ήδη από την εποχή της ρωμαιοκρατίας. Εδώ ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα, πιθανώς επί Ιουστινιανού, μεγαλοπρεπής ξυλόστεγη βασιλική προς τιμήν του πρώτου επισκόπου και πάτρωνα της κρητικής Εκκλησίας Αποστόλου Τίτου, και ο ναός αυτός εξελίχθηκε σε μέγα προσκύνημα, από τα μεγαλύτερα της χριστιανικής Ανατολής. Στον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης υπήγοντο οι τοπικές επισκοπές, των οποίων ο αριθμός κυμαινόταν κατά περιόδους από δώδεκα έως και είκοσι. Στις αρχές του 8ου αιώνα οι επισκοπές ήταν δώδεκα και η Κρήτη αποκαλείται «δωδεκάθρονος». Ως την εποχή αυτή η Αρχιεπισκοπή Κρήτης υπαγόταν διοικητικά στο θρόνο της Ρώμης, αλλά οι εικονομάχοι βυζαντινοί αυτοκράτορες την απέσπασαν και την προσάρτησαν στο θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως ( περί το 754 ), επειδή ο πάπας ακολουθούσε πολιτική εικονόφιλη. Την κρίσιμη περίοδο της εικονομαχίας κατείχε τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κρήτης ο Αγιος Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης, μια από τις μεγαλύτερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του Βυζαντίου, λαμπρός ρήτορας και υμνογράφος, ο οποίος ποίμανε την κρητική εκκλησία τριάντα περίπου χρόνια ( ), επέδειξε σπάνια διοικητικά προσόντα και δημιούργησε στενούς δεσμούς αγάπης με

24 το ποίμνιό του. Λίγο αργότερα ποίμανε την εκκλησία της Κρήτης ένας άλλος λόγιος ιεράρχης, ο Ηλίας. Έλαβε μέρος στην Ζ\\\\\\\' Οικουμενική Σύνοδο (787), μαζί με όλους τους τότε επισκόπους της Κρήτης. Τα ονόματά τους σώζονται στα Πρακτικά της συνόδου αυτής: Λάμπης Επιφάνιος, Ηρακλειουπόλεως (Ηρακλείου) Θεόδωρος, Κνωσού Αναστάσιος, Κυδωνίας Μελίτων, Κισσάμου Λέων, Σουρβίτων Θεόδωρος, Φοίνικος Λέων, Αρκαδίας Ιωάννης, Ελευθέρνης Επιφάνιος, Καντάνου Φωτεινός, Χερρονήσου Σισίνιος. Η περίοδος της Αραβοκρατίας (περίπου μ.χ.) αποτελεί τομή στην πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία της Κρήτης. Οι Άραβες ίδρυσαν εδώ ένα ιδιότυπο εμιράτο, με κέντρο το Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο. Η Κρήτη αποκόπηκε για 135 περίπου χρόνια από τον κορμό της βυζαντινής αυτοκρατορίας και από την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως και βυθίστηκε σε πλήρες σκότος. Οι γνώσεις μας για τα πολιτικά και εκκλησιαστικά πράγματα της νήσου κατά την περίοδο εκείνη είναι πενιχρότατες. Κατά την περίοδο αυτή γνωρίζουμε ορισμένα ονόματα μητροπολιτών της Κρήτης, που ζούσαν εκτός της νήσου ως «υπερόριοι». Ασφαλώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο εξακολουθούσε να χειροτονεί προκαθημένους της Εκκλησίας Κρήτης, ως τιτουλάριους, εκτός της νήσου. Μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το961 αρχίζει η λεγόμενη δεύτερη περίοδο στην Κρήτη ( ). Πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο τώρα είναι ο Χάνδακας, που γίνεται έτσι και έδρα του προκαθημένου της Εκκλησίας Κρήτης. Κατά την επικρατούσα τότε εκκλησιαστική τάξη στο κλίμα του Οικουμενικού Θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως, η Εκκλησία Κρήτης είναι μητρόπολη και ο προκαθήμενος έχει τον τίτλο του μητροπολίτη, με υποκείμενου δώδεκα επισκόπους. Στον Χάνδακα ιδρύθηκε περικαλλής μητροπολιτικός ναός και πάλι προς τιμή του Αποστόλου Τίτου, προστάτη της Κρητικής Εκκλησίας, πιθανότατα στην ίδια θέση που βρίσκεται σήμερα ο ομώνυμος ναός. Από τους γνωστούς μητροπολίτες της περιόδου αυτής αναφέρουμε τον Ηλία, λαμπρό λόγιο (αρχές του 11ου αιώνα), τον Ιωάννη (περίπου ) και τον Νικόλαο. Ο τελευταίος αυτός κατέφυγε στη Νίκαια της Βιθυνίας, λίγο μετά το 1204, όταν η Κρήτη καταλήφθηκε από τους Βενετούς. Μαζί του έφυγαν οι επίσκοποι Πέτρας Γρηγόριος και Αρκαδίας Ιωάννης, ενώ στην Κρήτη παρέμειναν ο επίσκοπος Κνωσού Παύλος και οι επίσκοποι Χερσονήσου και Αγρίου, των οποίων όμως αγνοούμε τα ονόματα. Κατά την μακρότατη περίοδο της βενετοκρατίας ( ) η εκκλησιαστική κατάσταση στην Κρήτη μεταβάλλεται ριζικά. Οι Βενετοί απομάκρυναν τους Ορθόδοξους αρχιερείς της νήσου, ονόμασαν Εκκλησία Κρήτης Αρχιεπισκοπή, κατά τα λατινικά πρότυπα, και εγκατέστησαν λατίνο αρχιεπίσκοπο και λατίνους επισκόπους, σε μία φανερή προσπάθεια να εκλατινίσουν τον

25 ορθόδοξο κρητικό λαό, ο οποίος εντούτοις παρέμενε φανατικά προσηλωμένος στο δόγμα των πατέρων του. Και είναι αξιοθαύμαστο γεγονός ότι η Ορθοδοξία στην Κρήτη αντιστάθηκε στις καταθλιπτικές πιέσεις της λατινικής Εκκλησίας, και μάλιστα χωρίς επισκόπους. Την ορθοδοξία στην Κρήτη στήριξαν τους κρίσιμους εκείνους καιρούς τα πολυάριθμα ορθόδοξα μοναστήρια, δραστήριοι ηγούμενοι και λόγιοι μοναχοί, και ο απλός κλήρος των χωριών και των αστικών κέντρων. Τα μοναστήρια ήταν οι μεγάλες και ισχυρές εστίες της βυζαντινής παράδοσης και της ορθοδοξίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Η μοναστική ορθοδοξία της Κρήτης ύψωσε αρραγές τείχος ανάμεσα στους κυρίαρχους Βενετούς και στο βασανιζόμενο λαό και διαφύλαξε έτσι όχι μόνο τη θρησκευτική, αλλά και την εθνική ενότητα της νήσου σε καιρούς εξαιρετικά σκληρούς. Οι πρωτοπαπάδες, που είχαν την έδρα τους στις πόλεις της νήσου και στα μεγάλα κέντρα της υπαίθρου, ήταν άνθρωποι του καθεστώτος, ουνίτες κατά το δόγμα, μισθοδοτούμενοι από το κράτος, με όχι πάντοτε ακμαία εθνική και θρησκευτική συνείδηση. Οι Βενετοί απαγόρευαν αυστηρά ακόμα και την παρουσία ορθόδοξων επισκόπων στην Κρήτη, και το Οικουμενικό Πατριαρχείο φρόντιζε να διατηρεί τον τίτλο του ορθόδοξου προκαθημένου της Κρητικής Εκκλησίας, ως «υπερορίου», δηλαδή έξω από τα φυσικά όρια της εκκλησιαστικής του δικαιοδοσίας. Έτσι εξέλεγε μητροπολίτες Κρήτης ή απένεμε τον τίτλο του «προέδρου Κρήτης» σε ιεράρχες εκτός της νήσου, συνήθως κρητικής καταγωγής. Οι διαπρεπείς ιεράρχες και λόγιοί Νικηφόρος Μοσχόπουλος (περίπου ) και Ανθιμος μητροπολίτης Αθηνών (+ 1371), Κρητικοί και οι δύο, έφεραν και τον τίτλο του «προέδρου» της Κρητική Εκκλησίας. Η σημαντικότερη παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κρήτη κατά την περίοδο της βενετοκρατίας, ήταν η αποστολή ενός δραστήριου θεολόγου και κήρυκα του Ευαγγελίου, του Ιωσήφ Βρυεννίου. Ο Βρυέννιος, που παρέμεινε στην Κρήτη μία περίπου εικοσαετία ( ), στήριξε την ορθοδοξία στη νήσο και αντιμετώπισε επιτυχώς τους φιλοδυτικούς θεολόγους της εποχής, όπως τον Μάξιμο Χρυσοβέργη και τον Δημήτριο Κυδώνη. Η τουρκοκρατία ( ) μετέβαλε, ανάμεσα στα άλλα, και τη θρησκευτική κατάσταση στην Κρήτη. Μία από τις πρώτες πολιτικές πράξεις της τουρκικής διοίκησης ήταν και η αποκατάσταση της ορθόδοξης ιεραρχίας στην κρητική Εκκλησία. Με εισήγηση πιθανώς του μεγάλου διερμηνέα Παναγιώτη Νικουσίου, που παρακολουθούσε την τουρκική εκστρατεία στην Κρήτη, χειροτονήθηκε ήδη από το 1647 μητροπολίτης Κρήτης ο Νεόφυτος Πατελλάρος, αδελφός της ιστορικής μονής Αρκαδίου, και συγγενής του τότε Οικουμενικού Πατριάρχου Αθανασίου Γ του Πατελλάρου. Η παραχώρηση αυτή, που ήταν βέβαια σύμφωνη

26 με την πάγια πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποσκοπούσε συν τοις άλλοις και στον ψυχολογικό επηρεασμό των ορθοδόξων Κρητών, που θα έβλεπαν τώρα, για πρώτη φορά έπειτα από την μακρόχρονη περίοδο της βενετικής κυριαρχίας, ορθόδοξους ιεράρχες στη νήσο. Η αρχαιότερη πληροφορία για την ύπαρξη επισκόπων στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη βρίσκεται σε χειρόγραφο του 1659, δηλαδή δέκα χρόνια πριν από την άλωση του Χάνδακα (1669). Στον μητροπολίτη Κρήτης υπήγοντο τότε δώδεκα επισκοπές, που διατηρούσαν μάλιστα τα ιστορικά ονόματα: Γορτύνης Κνωσού, Αρκαδίας, Χερρονήσου, Αυλοποτάμου, Αγρίου (=Ρεθύμνης), Λάμπης, Κυδωνίας, Ιεράς, Πέτρας, Σητείας και Κισσάμου. Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας ο αριθμός αυτός των επισκόπων κυμαίνεται από και είναι ενδιαφέρον ότι λίγο πριν από το 1821 αναφέρεται και βοηθός του μητροπολίτη Κρήτης, που έχει τον τίτλο Διοπόλεως. Μετά το 1700 ο μητροπολίτης Κρήτης τιτλοφορείται «Κρήτης και πάσης Ευρώπης». Είναι ο επίσημος τίτλος που φέρει και σήμερα. Στην επισκοπική του περιφέρεια είχε την αρχαία επισκοπή Γορτύνης, καθώς και την μακρινή επαρχία Σφακίων, που λόγω της μεγάλης αποστάσεως, έμενε ουσιαστικά αποίμαντη. Εκτός από τα διοικητικά προβλήματα, που αντιμετώπιζε ο μητροπολίτης Κρήτης κατά τους σκοτεινούς χρόνους της τουρκοκρατίας, μείζον πρόβλημα ήταν και η έλλειψη μητροπολιτικού ναού. Μετά την άλωση του Χάνδακα οι Τούρκοι αναγνώρισαν και παραχώρησαν στους Χριστιανούς του Χάνδακα μια μόνο εκκλησία, τον Αγιο Ματθαίο, που ήταν μετόχι της μεγάλης Μονής του Σινά. Οι σχέσεις των Σιναϊτών με τον Μητροπολίτη δεν ήταν καλές. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν την οικοδομή ναού και ο μητροπολίτης αναγκαζόταν να περιπλανάται και να εγκαταβιώνει συχνά σε πλησιόχωρα μοναστήρια. Με σκληρούς αγώνες κατόρθωσε ο δραστήριος μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος Λετίτζης (καταγόμενος από το Βενεράτο Τεμένους) να αποσπάσει την άδεια και να ανεγείρει το μικρό ναό του Αγίου Μηνά (περί το 1735) και να τον καθιερώσει ως μητροπολιτικό ναό. Ο ναός αυτός, που εγκαινιάστηκε στις 10 Νοεμβρίου 1735, αλλά αναγνωρίστηκε επίσημα με ιερονομική πράξη ως μητροπολιτικός στις 19 Ιουνίου 1742, συνδέθηκε με την ιστορία και τη ζωή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα. Έγινε το κέντρο και η εστία της μικρής και φοβισμένης χριστιανικής κοινότητας του Ηρακλείου και ο Αγιος Μηνάς κατέστη το σύμβολο της υπερφυσικής προστασίας της πόλης. Ο ναός κοσμήθηκε με πολύτιμες εικόνες και αφιερώματα και είναι σήμερα ένα αληθινό μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης, το σέμνωμα της ιστορικής πόλης του Ηρακλείου. Το 1800 ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης έφερε από τη μονή Βροντησίου έξι μεγάλες εικόνες του περιώνυμου ζωγράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού και διακόσμησε το ναό.

27 Κατά τους σκληρούς εκείνους χρόνους το Οικουμενικό Πατριαρχείο βοηθούσε με διάφορους τρόπους την Εκκλησία Κρήτης. Το πιο σημαντικό είναι ότι, εκμεταλλευόμενο τα αναγνωρισμένα προνόμιά του, έσπευσε να θέσει υπό την προστασία του τα μεγάλα μοναστήρια της Κρήτης, ανακηρύσσοντάς τα σταυροπηγιακά. Ασφαλώς για το λόγο αυτό, της πρόνοιας δηλαδή για τη σωτηρία τους ο πρώτος μητροπολίτης της περιόδου της τουρκοκρατίας, ο Νεόφυτος Πατελλάρος, παραχώρησε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ήδη από το 1654 μερικά πλούσια και μεγάλα κρητικά μοναστήρια, όπως του Αρκαδίου, του Αρσανίου, της Αγίας Τριάδος των Τζαγκαρόλων, της Θεοτόκου του Γδερνέττου, της Χρυσοπηγής των Χανίων, της Ιερουσαλήμ Μαλεβυζίου κλπ. Κατά τη μεγάλη επανάσταση του 1821 η Εκκλησία Κρήτης αποκεφαλίστηκε. Στη μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου της 24 Ιουνίου 1821, που έμεινε στη μνήμη του λαού ως «ο μεγάλος αρπεντές», οι εξαγριωμένοι Τούρκοι κατέσφαξαν τον μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη και πέντε επισκόπους: τον Κνωσού Νεόφυτο, τον Χερρονήσου Ιωακείμ, τον Λάμπης Ιερόθεο, τον Σητείας Ζαχαρία και τον τιτουλάριο επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο. Για δύο και περισσότερα χρόνια η Εκκλησία Κρήτης έμεινε και πάλι ακέφαλη. Το 1823 με άδεια του σουλτάνου Μαχμούτ Δ, το Πατριαρχείο χειροτόνησε μητροπολίτη Κρήτης τον Καλλίνικο τον εξ Αγχιάλου ( ) και προσάρτησε στη μητρόπολη την επισκοπή Κνωσού, που έτσι καταργήθηκε. Επί του μητροπολίτη Κρήτης Μελετίου Α Νικολετάκη ( ) οι επισκοπές της Κρήτης συγχωνεύτηκαν σε 5, λόγω της μεγάλης ελάττωσης του πληθυσμού. Με τη μητρόπολη συγχωνεύτηκαν οι πρώην επισκοπές Κνωσού, Λάμπης και Χερρονήσου. Το 1862 οι επισκοπές της Κρήτης ανασυστήθηκαν, εκτός από την Κνωσού, που οριστικά καταργήθηκε και προσαρτήθηκε στην μητρόπολη. Ο δραστήριος μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης, ο κατόπιν Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Ε\\\\\\\', θεμελίωσε το νέο μεγάλο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά. Ο τελευταίος μητροπολίτης της περιόδου της τουρκοκρατίας στην Κρήτη ήταν ο Τιμόθεος Καστρινογιαννάκης ( ). Επί της αρχιερατείας του αποπερατώθηκε και εγκαινιάστηκε ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Μηνά (εγκαίνια 18 Απριλίου 1895). Η κατάσταση της Εκκλησίας Κρήτης ρυθμίστηκε με τον καταστατικό Νόμο 276 / 1900 της Κρητικής Πολιτείας. Με τον νόμο αυτόν καταργήθηκε οριστικά και η επισκοπή Χερσονήσου, η οποία επίσης προσαρτήθηκε στη μητρόπολη Κρήτης. Παγιώθηκε έτσι μία κατάσταση, που ισχύει με ελάχιστες τροποποιήσεις ως σήμερα, σύμφωνα με τον καταστατικό νόμο 4149 / Ο προκαθήμενος της Κρητικής Εκκλησίας εκλέγεται από το