Εισαγωγή του James R. Allen, M.D., στην έκδοση του 2004: Σαν ν ανοίγει ξαφνικά μια πόρτα...11

Transcript

1

2 ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Εισαγωγή του James R. Allen, M.D., στην έκδοση του 2004: Σαν ν ανοίγει ξαφνικά μια πόρτα Πρόλογος ΕΙΣΑΓΩΓΉ...39 α. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ β. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ...43 ΜΕΡΟΣ Ι: Ανάλυση παιχνιδιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Δομική ανάλυση...55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Συναλλακτική Ανάλυση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Διαδικασίες και τελετουργίες...72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Πάρεργα...81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Παιχνίδια...91 α. ΟΡΙΣΜΟΣ β. ΕΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ...94 γ. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ δ. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ ε. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ ΜΕΡΟΣ ΙΙ: Συλλογή παιχνιδιών ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. ΣΥΣΤΗΜΑ ΓΡΑΠΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ β. ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ

3 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Παιχνίδια ζωής Αλκοολικός Οφειλέτης Κλότσα Με Τώρα Σ Έπιασα, Παλιάνθρωπε Κοίτα Τι Έκανα Εξαιτίας Σου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Γαμήλια παιχνίδια Στρίμωγμα Δικαστήριο Ψυχρή Γυναίκα Ταλαιπωρημένη Αν Δεν Ήσουν Εσύ Κοίτα Πόσο Σκληρά Προσπάθησα Αγάπη Μου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Παιχνίδια για πάρτι Δεν Είναι Φοβερό Κουσούρι Ατζαμής Γιατί Δεν Ναι, Αλλά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Σεξουαλικά παιχνίδια Τσακωθείτε Εσύ κι Αυτός Διαστροφή Βιαστής Το Παιχνίδι της Κάλτσας Σαματάς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: Παιχνίδια του υποκόσμου Κλέφτες και Αστυνόμοι Πώς Βγαίνεις Αποδώ Μέσα Ας τη Φέρουμε στον Τζόι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Παιχνίδια ιατρείου Θερμοκήπιο Εγώ Προσπαθώ Απλώς να Σε Βοηθήσω Ανέχεια

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4 Χωρική Ψυχιατρική Βλάκας Ξύλινο πόδι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12: Καλά παιχνίδια Αργία του Αμαξά Ιππότης Χαρά Μου να Βοηθήσω Σοφός της Διπλανής Πόρτας Θα Χαίρονται που Με Γνώρισαν ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: Πέρα από τα παιχνίδια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: Η σπουδαιότητα των παιχνιδιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14: Οι παίκτες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15: Ένα τυπικό παράδειγμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16: Αυτονομία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17: Η επίτευξη της αυτονομίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18: Μετά τα παιχνίδια, τι; ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Η ταξινόμηση της συμπεριφοράς Σχολιασμός του Kurt Vonnegut, Jr. στο περιοδικό Life ( ) για την πρώτη έκδοση του βιβλίου Θεματικό ευρετήριο

5 ΠΡΌΛΟΓΟΣ Το παρόν βιβλίο γράφτηκε πρωτίστως ως συνέχεια του βιβλίου μου Transactional Analysis in Psychotherapy 1, αλλά σχεδιάστηκε έτσι, ώστε να μπορεί να διαβαστεί και να κατανοηθεί αυτοτελώς. Στο Μέρος Ι συνοψίζεται η θεωρία που απαιτείται για την ανάλυση και σαφή κατανόηση των παιχνιδιών. Το Μέρος ΙΙ περιλαμβάνει τις περιγραφές των παιχνιδιών. Το Μέρος ΙΙΙ περιέχει νέο κλινικό και θεωρητικό υλικό το οποίο, σε συνδυασμό με το προϋπάρχον, θα βοηθήσει τους αναγνώστες να κατανοήσουν σε κάποιο βαθμό τι σημαίνει η απαλλαγμένη από παιχνίδια ύπαρξη. Όσοι επιθυμούν να εντρυφήσουν στο υπόβαθρο της ανάλυσης παιχνιδιών παραπέμπονται στο προηγούμενο έργο. Ο αναγνώστης που έχει ήδη μελετήσει το προηγούμενο βιβλίο θα παρατηρήσει ότι, εκτός από τις θεωρητικές εξελίξεις, έχουν σημειωθεί ορισμένες ελάσσονες αλλαγές στην ορολογία και την οπτική, οι οποίες στηρίζονται σε περαιτέρω σκέψη και μελέτη, καθώς και σε νέο κλινικό υλικό. Η ανάγκη για το παρόν βιβλίο αναδείχτηκε από εκπαιδευόμενους και ακροατές διαλέξεων οι οποίοι εκδήλωσαν ενδιαφέρον για έναν κατάλογο των παιχνιδιών ή για περαιτέρω 35

6 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ανάλυση των παιχνιδιών που αναφέρθηκαν συνοπτικά ως παραδείγματα στο πλαίσιο μιας γενικής παρουσίασης των αρχών της Συναλλακτικής Ανάλυσης. Ευχαριστίες οφείλονται γενικά στους εν λόγω εκπαιδευόμενους και ακροατές, και ιδιαίτερα στους πολλούς ασθενείς που έφεραν στο φως, διέκριναν ή ονομάτισαν νέα παιχνίδια. Ειδικότερα, ευχαριστώ τη δεσποινίδα Barbara Rosenfeld για τις πολλές ιδέες της σχετικά με την τέχνη και τη σημασία της ακρόασης, καθώς και τον κ. Melvin Boyce, τον κ. Joseph Concannon, τον δρα Franklin Ernst, τον δρα Kenneth Everts, τον δρα Gordon Gritter, την κα Frances Matson και τον δρα Ray Poindexter, μεταξύ άλλων, για την ανεξάρτητη ανακάλυψη ή επιβεβαίωση της σημασίας πολλών παιχνιδιών. Στον κ. Claude Steiner, πρώην Διευθυντή Έρευνας των Σεμιναρίων Κοινωνικής Ψυχιατρικής του Σαν Φρανσίσκο και σήμερα στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, αξίζει ιδιαίτερη μνεία για δύο λόγους. Είναι αυτός που διεξήγαγε τα πρώτα πειράματα τα οποία αφενός επιβεβαίωσαν πολλά από τα θεωρητικά σημεία που θα αναπτυχθούν στο παρόν βιβλίο και αφετέρου συνέβαλαν σημαντικά στην αποσαφήνιση της αυτονομίας και της οικειότητας. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης στη δεσποινίδα Viola Litt, Γραμματέα-Ταμία των Σεμιναρίων, και στην κα Mary N. Williams, προσωπική γραμματέα μου, για την αδιάκοπη βοήθειά τους, καθώς και στην Anne Garrett για τη συνδρομή της στον έλεγχο του τυπογραφικού δοκιμίου. 36

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΑΦΗΣΕΙΣ Για λόγους συντομίας τα παιχνίδια περιγράφονται κυρίως από την αντρική οπτική, εκτός και αν είναι σαφώς γυναικεία. Ως εκ τούτου, ο βασικός παίκτης συνήθως αναφέρεται σε αρσενικό γένος, χωρίς προκατάληψη εντούτοις, αφού η ίδια κατάσταση εκτός και αν αναφέρεται κάτι διαφορετικό θα μπορούσε απλούστατα να περιγραφεί με βασικό παίκτη θηλυκού γένους, τηρουμένων των αναλογιών. Όταν ο ρόλος της γυναίκας διαφέρει σημαντικά από εκείνον του άντρα, αναφέρεται χωριστά. Παρομοίως, ο θεραπευτής αναφέρεται χωρίς προκατάληψη σε αρσενικό γένος. Το λεξιλόγιο και η οπτική προσανατολίζονται πρωτίστως στον κλινικό επιστήμονα, ωστόσο είναι πιθανό να βρουν το βιβλίο ενδιαφέρον ή χρήσιμο μέλη άλλων επαγγελματικών κλάδων. Σαφής διάκριση θα πρέπει να γίνει μεταξύ της συναλλακτικής ανάλυσης παιχνιδιών και της αναπτυσσόμενης αδελφής επιστήμης της μαθηματικής ανάλυσης παιγνίων, μολονότι υπάρχουν ελάχιστοι όροι που χρησιμοποιούνται στο παρόν κείμενο, όπως η «απολαβή» (payoff), οι οποίοι είναι πλέον αναγνωρισμένα μαθηματικοί. Για μια λεπτομερή επισκόπηση της μαθηματικής θεωρίας παιγνίων, ο αναγνώστης παραπέμπεται στο έργο των R. D. Luce και H. Raiffa Games & Decisions 2. Καρμέλ, Καλιφόρνια, Μάιος

8 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Berne, E. Transactional Analysis in Psychotherapy. Grove Press, Inc., Νέα Υόρκη, Luce, R.D., & Raiffa, H. Games & Decisions. John Wiley & Sons, Inc., Νέα Υόρκη,

9 ΕΙΣΑΓΩΓΉ α. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Η θεωρία της διαπροσωπικής επικοινωνίας (social intercourse), η οποία σκιαγραφήθηκε σε κάποια έκταση στο Transactional Analysis 1, έχει συνοπτικά ως εξής: Ο Spitz διαπίστωσε 2 ότι τα βρέφη τα οποία για μακρά χρονική περίοδο στερούνται το άγγιγμα είναι επιρρεπή σε σταδιακό, μη αναστρέψιμο μαρασμό και πιθανόν να υποκύψουν τελικά σε μια παρεμπίπτουσα νόσο. Ουσιαστικά αυτό σημαίνει πως η συναισθηματική στέρηση, όπως την εννοεί ο Spitz, μπορεί να οδηγήσει στον θάνατο. Από αυτές τις παρατηρήσεις ανακύπτει η ιδέα της αισθητηριακής πείνας (stimulus-hunger) και υποδεικνύεται ότι τα ερεθίσματα που προτιμώνται περισσότερο είναι εκείνα που παρέχει η στενή φυσική επαφή, συμπέρασμα υπέρ του οποίου συνηγορεί η καθημερινή εμπειρία. Ένα συγγενές φαινόμενο παρατηρείται σε ενηλίκους οι οποίοι υφίστανται αισθητηριακή στέρηση. Πειραματικά, η στέρηση αυτού του είδους έχει ως πιθανή συνέπεια μια παροδική ψύχωση ή, τουλάχιστον, προσωρινές διανοητικές διαταραχές. Κατά το παρελθόν παρόμοιες επιδράσεις της κοινωνικής και αισθητηριακής στέρησης παρατηρήθηκαν σε άτομα καταδικασμένα σε 39

10 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ μακροχρόνιο εγκλεισμό, σε συνθήκες απομόνωσης. Για την ακρίβεια, η απομόνωση συνιστά μια από τις πιο τρομακτικές τιμωρίες ακόμα και για κρατούμενους που δεν τους συγκινεί η φυσική κτηνωδία 3, 4 και αποτελεί σήμερα διαβόητη διαδικασία για την επιβολή πολιτικής συμμόρφωσης. (Αντιστρόφως, μεταξύ των γνωστών όπλων ενάντια στην πολιτική συμμόρφωση το ισχυρότερο είναι η κοινωνική οργάνωση. 5 ) Από βιολογικής πλευράς, είναι πιθανό ότι η συναισθηματική και αισθητηριακή στέρηση τείνει να επιφέρει ή να ευνοεί οργανικές μεταβολές. Όταν το σύστημα εγρήγορσης του δικτυωτού σχηματισμού (reticular activating system) 6 στο εγκεφαλικό στέλεχος δεν διεγείρεται επαρκώς, ενδέχεται να επέλθουν εκφυλιστικές μεταβολές στους νευρώνες, τουλάχιστον έμμεσα. Μπορεί να πρόκειται για δευτερογενή επίπτωση λόγω αθρεψίας, αλλά αυτή καθαυτήν η αθρεψία ενδέχεται να είναι αποτέλεσμα απάθειας, όπως στα βρέφη που υποφέρουν από μαρασμό (marasmus). Επομένως, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υπάρχει μια βιολογική αλυσίδα η οποία οδηγεί από τη συναισθηματική και αισθητηριακή στέρηση, μέσω της απάθειας, σε εκφυλιστικές αλλοιώσεις και στον θάνατο. Με αυτή την έννοια, η έλλειψη ερεθισμάτων και η έλλειψη τροφής έχουν την ίδια σχέση με την επιβίωση του ανθρώπινου οργανισμού. Μάλιστα, η πείνα για ερεθίσματα εμφανίζει πολλές αναλογίες με την πείνα για τροφή, όχι μόνο σε βιολογικό αλλά επίσης σε ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο. Όροι όπως ασιτία, κορεσμός, καλοφαγάς, αδηφάγος, εμμονή με διατροφικές μόδες, λιτοδίαιτος, γαστρονομία και καλός μάγειρας μεταφέρονται 40

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ εύκολα από το πεδίο της διατροφής στο πεδίο της αίσθησης. Το μπούχτισμα είναι ανάλογο με την υπερδιέγερση. Και στα δύο πεδία υπό κανονικές συνθήκες, κατά τις οποίες υπάρχουν άφθονα διαθέσιμα αγαθά και δυνατότητα διαφοροποίησης του μενού, οι επιλογές επηρεάζονται σημαντικά από τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου. Είναι πιθανό μερικές ή πολλές από αυτές τις ιδιαιτερότητες να καθορίζονται ιδιοσυγκρασιακά, αλλά αυτό είναι άσχετο με τα προβλήματα που πραγματευόμαστε εδώ. Ο προβληματισμός του κοινωνικού ψυχιάτρου αφορά το τι συμβαίνει, αφού το βρέφος αποχωριστεί τη μητέρα του κατά τη φυσιολογική πορεία της ανάπτυξης. Μπορούμε να συνοψίσουμε όσα προαναφέρθηκαν με τη «δημώδη φράση» 7 : «Χωρίς χάδια, θα μαζέψει ο νωτιαίος μυελός σου». Επομένως, αφού τελειώσει η περίοδος της στενής οικειότητας με τη μητέρα, το άτομο έρχεται αντιμέτωπο για το υπόλοιπο της ζωής του με μια σύγκρουση στις αντίθετες δυνάμεις της οποίας «παίζονται» συνεχώς η τύχη και η επιβίωσή του. Από τη μία, είναι οι κοινωνικές, ψυχολογικές και βιολογικές δυνάμεις που παρεμποδίζουν την αδιάκοπη φυσική οικειότητα με τον τρόπο που τη βιώνει το βρέφος. Από την άλλη, είναι ο ακατάπαυστος αγώνας του ατόμου να την κατακτήσει. Υπό τις περισσότερες συνθήκες θα συμβιβαστεί. Θα μάθει να αρκείται σε πιο ανεπαίσθητες, ακόμα και συμβολικές, μορφές «αγγίγματος», ώσπου το παραμικρό νεύμα αναγνώρισης να εξυπηρετεί τον σκοπό σε κάποιο βαθμό, αν και η αρχική του λαχτάρα για φυσική επαφή ενδέχεται να παραμείνει ασίγαστη. Μπορούμε να ονομάσουμε την εν λόγω διαδικασία συμβι 41

12 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ βασμού με διάφορους όρους, όπως η μετουσίωση. Όπως και αν ονομαστεί, ωστόσο, το αποτέλεσμα είναι μια μερική μετατροπή της βρεφικής αισθητηριακής πείνας σε κάτι που μπορούμε να αποκαλέσουμε πείνα για αναγνώριση (recognitionhunger). Όσο αυξάνεται η πολυπλοκότητα του συμβιβασμού, εξατομικεύεται όλο και περισσότερο η αναζήτηση αναγνώρισης και αυτές οι ιδιαιτερότητες προσδίδουν ποικιλία στη διαπροσωπική επικοινωνία και καθορίζουν την τύχη του ατόμου. Ένας ηθοποιός του κινηματογράφου μπορεί να χρειάζεται εκατοντάδες «χάδια» κάθε βδομάδα από ανώνυμους θαυμαστές αδιακρίτως, προκειμένου να μη συρρικνωθεί ο νωτιαίος μυελός του, ενώ ένας επιστήμονας μπορεί να παραμείνει φυσικά και ψυχικά υγιής με ένα μόλις χάδι τον χρόνο από έναν διαπρεπή ειδήμονα. Το «χάιδεμα» μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως γενικός όρος για τη στενή φυσική επαφή. Στην πράξη, μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Κάποιοι χαϊδεύουν στην κυριολεξία ένα βρέφος, άλλοι το αγκαλιάζουν ή του δίνουν χαϊδευτικά χτυπηματάκια, ενώ κάποιοι το τσιμπάνε παιχνιδιάρικα ή το πιέζουν ελαφρά με την άκρη του δαχτύλου. Όλα αυτά αντιστοιχούν σε ανάλογες συμπεριφορές στη συζήτηση, επομένως θα μπορούσε κανείς, ακούγοντας ένα άτομο να μιλά, να προβλέψει πώς θα χειριζόταν ένα βρέφος. Δίνοντας μια εννοιολογική προέκταση στον όρο, το «χάιδεμα» μπορεί να χρησιμοποιηθεί άτυπα για να δηλωθεί οποιαδήποτε πράξη η οποία υπονοεί αναγνώριση της παρουσίας ενός άλλου ανθρώπου. Ως εκ τούτου, το χάδι μπορεί να θεωρηθεί η θεμελιώδης μονάδα της κοινωνικής δράσης (social 42

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ action). Μια ανταλλαγή χαδιών συνιστά μια συναλλαγή (transaction), η οποία αποτελεί τη μονάδα της διαπροσωπικής επικοινωνίας. Αναφορικά με τη θεωρία των παιχνιδιών, η αρχή η οποία αναδύεται εδώ είναι πως η οποιαδήποτε διαπροσωπική αλληλεπίδραση ανεξαιρέτως υπερτερεί βιολογικά έναντι της πλήρους απουσίας αλληλεπίδρασης. Αυτό έχει αποδειχτεί σε ορισμένα αξιοσημείωτα πειράματα που διεξήγαγε ο S. Levine 8 με ποντίκια, όπου παρατηρήθηκαν θετικές επιδράσεις του αγγίγματος όχι μόνο στη φυσική, διανοητική και συναισθηματική ανάπτυξη, αλλά και στη βιοχημεία του εγκεφάλου, ακόμα και στην αντίσταση στη λευχαιμία. Το σημαντικό εύρημα των εν λόγω πειραμάτων ήταν ότι η απαλή επαφή και τα οδυνηρά ηλεκτροσόκ συνέβαλαν εξίσου αποτελεσματικά στην υγεία των ζώων. Αυτή η επιβεβαίωση των όσων προαναφέρθηκαν μας ενθαρρύνει να προχωρήσουμε με μεγαλύτερη σιγουριά στην επόμενη ενότητα. β. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Ας δεχτούμε ότι το άγγιγμα των βρεφών και το συμβολικό ισοδύναμό του στους ενηλίκους, η αναγνώριση, είναι κρίσιμης αξίας για την επιβίωση. Το ερώτημα είναι «Και μετά, τι;». Με απλά λόγια, τι μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι αφού χαιρετηθούν αμοιβαία, είτε ο χαιρετισμός συνίσταται σε ένα απλό «Γεια!» είτε σε μια ασιατική ιεροτελεστία που κρατά αρκετές ώρες; Μετά την αισθητηριακή πείνα και την πείνα για αναγνώ 43

14 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ριση, έρχεται η πείνα για δομή (structure-hunger). Το αιώνιο πρόβλημα των εφήβων είναι «Τι της/του λες μετά;». Για πολλούς ανθρώπους, πέρα από τους εφήβους, δεν υπάρχει τίποτα πιο άβολο από μια διαπροσωπική παύση, ένα χρονικό διάστημα σιωπής, χωρίς καμία δομή, κατά το οποίο κανένας από τους παρόντες δεν μπορεί να σκεφτεί τίποτα πιο ενδιαφέρον να πει από ένα «Δεν νομίζεις πως οι τοίχοι είναι κάθετοι απόψε;». Το αιώνιο πρόβλημα του ανθρώπου είναι πώς θα δομήσει τις ώρες εγρήγορσης. Η κοινωνική ζωή στο σύνολό της λειτουργεί ως αμοιβαία βοήθεια μεταξύ των ανθρώπων στην οργάνωση του χρόνου με αυτή την υπαρξιακή έννοια. Η διαδικαστική πτυχή της οργάνωσης του χρόνου μπορεί να ονομαστεί προγραμματισμός, ο οποίος έχει τρεις επιμέρους διαστάσεις: την υλική, την κοινωνική και την ατομική. Η πιο συνηθισμένη, πρακτική, βολική και χρηστική μέθοδος οργάνωσης του χρόνου είναι μέσω ενός έργου που προορίζεται για την αντιμετώπιση της υλικής πλευράς της εξωτερικής πραγματικότητας: πρόκειται για την «εργασία», κατά το κοινώς λεγόμενο. Ένα τέτοιο έργο ονομάζεται ακριβέστερα δραστηριότητα. Ο όρος «εργασία» είναι ακατάλληλος, καθώς μια γενική θεωρία κοινωνικής ψυχιατρικής θα πρέπει να αναγνωρίζει ότι η διαπροσωπική επικοινωνία είναι επίσης μια μορφή εργασίας. Ο υλικός προγραμματισμός ανακύπτει από τις διαφορετικές φάσεις ή τις μεταβαλλόμενες συνθήκες που βιώνει κανείς κατά την αντιμετώπιση της εξωτερικής πραγματικότητας. Μας ενδιαφέρει εδώ μόνο στον βαθμό που οι δραστηριότητες προσφέρουν ένα πλαίσιο για «χάιδεμα», αναγνώριση και άλλες, πιο 44

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ σύνθετες μορφές διαπροσωπικής επικοινωνίας. Ο υλικός προγραμματισμός δεν είναι πρωτίστως κοινωνικό πρόβλημα. Στην ουσία βασίζεται στην επεξεργασία δεδομένων. Η δραστηριότητα της κατασκευής ενός πλοίου στηρίζεται σε μια μακρά σειρά μετρήσεων και υπολογισμών πιθανοτήτων, και οι όποιες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις θα πρέπει να μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα, προκειμένου να προχωρήσει η κατασκευή. Ο κοινωνικός προγραμματισμός συνεπάγεται παραδοσιακές τελετουργικές ή ημιτελετουργικές αλληλεπιδράσεις. Το κύριο κριτήριο γι αυτόν είναι το κοινωνικώς αποδεκτό σε τοπικό επίπεδο, οι «καλοί τρόποι», όπως αποκαλούνται ευρέως. Οι γονείς σε όλα τα μέρη της γης μαθαίνουν στα παιδιά τους τρόπους, ώστε να γνωρίζουν τις σωστές τελετουργίες για τον χαιρετισμό, το φαγητό, την απέκκριση, το φλερτ και το πένθος, καθώς και πώς να κάνουν συζητήσεις για διάφορα θέματα, με τις κατάλληλες απαγορεύσεις και ενισχύσεις. Οι απαγορεύσεις και οι ενισχύσεις συνιστούν τη λεπτότητα ή τη διπλωματία, η οποία είναι εν μέρει πανανθρώπινη και εν μέρει τοπική. Το ρέψιμο την ώρα του φαγητού ή το να ρωτήσεις τι κάνει η σύζυγος ενός άλλου άντρα ενδέχεται να ευνοείται ή να απαγορεύεται από τις εκάστοτε τοπικές προγονικές παραδόσεις. Μάλιστα, υπάρχει υψηλός βαθμός αντίστροφης συσχέτισης μεταξύ των συγκεκριμένων συναλλαγών. Κατά κανόνα, σε μέρη όπου οι άνθρωποι ρεύονται την ώρα του φαγητού, είναι απερισκεψία να ρωτήσεις για τις γυναίκες των άλλων και, σε μέρη όπου οι άνθρωποι ρωτάνε για τις συζύγους, είναι απερισκεψία να ρευτείς την ώρα του φαγητού. Συνήθως οι επίσημες τελετουργίες 45

16 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ προηγούνται των ημιτελετουργικών συζητήσεων για διάφορα θέματα. Τις τελευταίες θα τις ονομάσουμε πάρεργα. Όσο οι άνθρωποι γνωρίζονται καλύτερα, όλο και περισσότερο παρεισφρέει ο ατομικός προγραμματισμός κι έτσι αρχίζουν να εμφανίζονται «περιστατικά». Τα εν λόγω περιστατικά φαίνονται τυχαία και ενδέχεται να χαρακτηριστούν ως τέτοια από τους συμμετέχοντες. Ωστόσο, προσεκτική εξέταση αποκαλύπτει ότι έχουν την τάση να ακολουθούν συγκεκριμένα μοτίβα, τα οποία επιδέχονται ομαδοποίηση και ταξινόμηση, και ότι η αλληλουχία των συναλλαγών ορίζεται από άρρητους κανόνες και κανονισμούς. Αυτοί οι κανονισμοί παραμένουν άδηλοι όσο οι φιλικές ή εχθρικές σχέσεις εξελίσσονται σύμφωνα με τους προδιαγεγραμμένους, αδιαπραγμάτευτους κανόνες *, γίνονται όμως φανεροί όταν κάποιος προβεί σε μια παράτυπη κίνηση, η οποία κάνει τον άλλο να φωνάξει συμβολικά, λεκτικά ή νομικά «Φάουλ!». Οι αλληλουχίες αυτού του είδους, οι οποίες σε αντίθεση με τα πάρεργα βασίζονται περισσότερο στον ατομικό παρά στον κοινωνικό προγραμματισμό, μπορούν να ονομαστούν παιχνίδια. Η οικογενειακή και η έγγαμη ζωή, καθώς και η ζωή σε οργανισμούς διαφόρων ειδών είναι πιθανό να βασίζονται για χρόνια σε παραλλαγές του ίδιου παιχνιδιού. Λέγοντας ότι το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνικής δραστηριότητας συνίσταται από παιχνίδια δεν σημαίνει απαραιτήτως * Η ακριβής έκφραση στο πρωτότυπο είναι according to Hoyle, η οποία παραπέμπει στον Άγγλο Edmond Hoyle ( ), αυθεντία και συγγραφέα βιβλίων σχετικά με διάφορα τυχερά παιχνίδια. 46

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ότι είναι κατά κύριο λόγο «διασκεδαστική» ή ότι οι άνθρωποι δεν μετέχουν σοβαρά στη σχέση. Από τη μία, το να «παίζεις» ράγκμπι και άλλα αθλητικά «παιχνίδια» μπορεί να μην είναι καθόλου διασκεδαστικό και οι παίκτες να είναι έντονα βλοσυροί. Εξάλλου, τα παιχνίδια αυτού του είδους έχουν, όπως και ο τζόγος και άλλες μορφές «παιχνιδιού», τη δυνατότητα να αποβούν πράγματι πολύ σοβαρά και ενίοτε μοιραία. Από την άλλη, ορισμένοι συγγραφείς, για παράδειγμα ο Huizinga 9, υπάγουν στην κατηγορία «παιχνίδι» πράγματα τόσο σοβαρά όσο οι κανιβαλικές τελετουργίες. Επομένως, το να αποκαλέσουμε τραγικές συμπεριφορές όπως η αυτοκτονία και οι εξαρτήσεις από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, η εγκληματικότητα ή η σχιζοφρένεια «παίξιμο παιχνιδιών» δεν είναι ανεύθυνο, φαιδρό ή βάρβαρο. Το ουσιώδες χαρακτηριστικό του ανθρώπινου παιχνιδιού δεν είναι πως τα συναισθήματα είναι ψεύτικα, αλλά ότι ρυθμίζονται από κανόνες. Αυτό αποκαλύπτεται όταν επιβάλλονται κυρώσεις σε μια αντικανονική επίδειξη συναισθημάτων. Το παιχνίδι μπορεί να είναι βλοσυρά ή ακόμα και θανάσιμα σοβαρό, αλλά οι κοινωνικές κυρώσεις είναι σοβαρές μόνο αν παραβιαστούν οι κανόνες. Τα πάρεργα και τα παιχνίδια υποκαθιστούν την πραγματική ζωή της γνήσιας οικειότητας. Λόγω αυτού, μπορούν να θεωρηθούν προκαταρκτικές συμπλοκές μάλλον παρά ενώσεις, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο χαρακτηρίζονται ως οδυνηρές μορφές παιγνιώδους δραστηριότητας. Η οικειότητα αρχίζει όταν ο ατομικός (συνήθως ενστικτώδης) προγραμματισμός γίνεται εντονότερος και τόσο η κοινωνική τυποποίηση όσο και 47

18 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ οι συγκαλυμμένοι κανόνες και τα κίνητρα αρχίζουν να υποχωρούν. Η οικειότητα είναι η μόνη πλήρως ικανοποιητική λύση για την αισθητηριακή πείνα, την πείνα για αναγνώριση και την πείνα για δομή. Υπόδειγμα αυτής αποτελεί η εν αγάπη δημιουργία νέας ζωής. Η πείνα για δομή έχει την ίδια αξία για την επιβίωση όπως και η αισθητηριακή πείνα. Η πείνα για ερεθίσματα και η πείνα για αναγνώριση εκφράζουν την ανάγκη του ανθρώπου να αποφύγει την αισθητηριακή και συναισθηματική στέρηση, οι οποίες οδηγούν ομοίως σε βιολογική κατάπτωση. Η πείνα για δομή εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου να αποφύγει την ανία. Ο Kierkegaard 10 έχει επισημάνει τα δεινά που απορρέουν από τον μη δομημένο χρόνο. Αν η ανία επιμείνει για καιρό, γίνεται συνώνυμη με τη συναισθηματική στέρηση και έχει τις ίδιες συνέπειες. Το μοναχικό άτομο μπορεί να οργανώσει τον χρόνο του με δύο τρόπους: με μια δραστηριότητα ή με τη φαντασία. Ένα άτομο μπορεί να παραμείνει μόνο ακόμα και όταν είναι άλλοι παρόντες, όπως ξέρουν όλοι οι δάσκαλοι. Όταν κάποιος συμμετέχει σε μια κοινωνική συνάθροιση δύο ή περισσότερων ανθρώπων, υπάρχουν διάφορες επιλογές για την οργάνωση του χρόνου, οι οποίες είναι κατά αύξουσα σειρά πολυπλοκότητας: (1) οι Τελετουργίες, (2) τα Πάρεργα, (3) τα Παιχνίδια, (4) η Οικειότητα και (5) η Δραστηριότητα, η οποία μπορεί να σχηματίσει ένα πλαίσιο για οποιαδήποτε από τις άλλες. Σκοπός κάθε μέλους της συνάθροισης είναι να εξασφαλίσει τις περισσότερες δυνατές ικανοποιήσεις από τις συναλλαγές του με τα 48

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ άλλα μέλη. Όσο πιο ευπρόσιτος είναι, τόσο περισσότερες ικανοποιήσεις μπορεί να αποκομίσει. Ο προγραμματισμός των κοινωνικών του ενεργειών είναι ως επί το πλείστον αυτόματος. Επειδή κάποιες από τις «ικανοποιήσεις» που εξασφαλίζει το άτομο μέσω αυτού του προγραμματισμού λόγου χάρη, ορισμένες αυτοκαταστροφικές είναι δύσκολο να γίνουν αντιληπτές ως «ικανοποιήσεις» με τη συνήθη σημασία της λέξης, είναι προτιμότερο να την αντικαταστήσουμε με κάποιον πιο ουδέτερο όρο όπως «κέρδη» ή «οφέλη». Τα οφέλη της κοινωνικής επαφής άπτονται της σωματικής και ψυχικής ισορροπίας και αφορούν τους ακόλουθους παράγοντες: (1) την εκτόνωση της έντασης, (2) την αποφυγή επιβλαβών καταστάσεων, (3) την εξασφάλιση χαδιών και (4) τη διατήρηση μιας εδραιωμένης ισορροπίας. Όλα αυτά τα στοιχεία έχουν διερευνηθεί και αναλυθεί διεξοδικά από φυσιολόγους, ψυχολόγους και ψυχαναλυτές. Μεταφράζοντάς τα σε όρους της κοινωνικής ψυχιατρικής, μπορούμε να τα διατυπώσουμε ως: (1) τα πρωτογενή εσωτερικά οφέλη, (2) τα πρωτογενή εξωτερικά οφέλη, (3) τα δευτερογενή οφέλη και (4) τα υπαρξιακά οφέλη. Τα πρώτα τρία είναι ανάλογα με τα «οφέλη της ασθένειας» που περιέγραψε ο Freud: το εσωτερικό παρανοσηματικό όφελος, το εξωτερικό παρανοσηματικό όφελος και το επινοσηματικό όφελος αντίστοιχα. 11 Η εμπειρία έχει δείξει ότι είναι πιο χρήσιμο και διαφωτιστικό να εξετάζουμε τις κοινωνικές συναλλαγές από την οπτική των οφελών που αποφέρουν στα άτομα, παρά να τις αντιμετωπίζουμε ως αμυντικές διεργασίες. Κατά πρώτον, η καλύτερη άμυνα είναι η αποχή από κάθε συναλλαγή. 49

20 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ Κατά δεύτερον, η έννοια των «αμυνών» καλύπτει μόνο ένα μέρος από τις δύο πρώτες κατηγορίες οφελών, ενώ τα υπόλοιπα αυτών, μαζί με την τρίτη και την τέταρτη κατηγορία, παραβλέπονται εντελώς. Οι πιο ικανοποιητικές μορφές κοινωνικής επαφής, είτε ενσωματώνονται σε ένα πλαίσιο δραστηριότητας είτε όχι, είναι τα παιχνίδια και η οικειότητα. Η παρατεταμένη οικειότητα είναι σπάνια και, ακόμα και όταν υπάρχει, είναι πρωτίστως ιδιωτικό ζήτημα. Η σημαντική διαπροσωπική επικοινωνία παίρνει κατά κανόνα τη μορφή παιχνιδιών και αυτό είναι το θέμα που κυρίως μας απασχολεί εδώ. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την οργάνωση του χρόνου, ο αναγνώστης θα πρέπει να συμβουλευτεί το βιβλίο του γράφοντος που αφορά τη δυναμική των ομάδων. 12 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Berne, E. Transactional Analysis in Psychotherapy. Grove Press, Inc., Νέα Υόρκη, Spitz, R. «Hospitalism: Genesis of Psychiatric Conditions in Early Childhood». Psychoanalytic Study of the Child. 1: 53-74, Belbenoit, R. Dry Guillotine. E. P. Dutton & Company, Νέα Υόρκη, Seaton, G. J. Isle of the Damned. Popular Library, Νέα Υόρκη, Kinkead, E. In Every War But One. W. W. Norton & Company, Νέα Υόρκη, French, J. D. «The Reticular Formation». Scientific American. 196: 54-60, Μάιος,

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7. Οι «δημώδεις εκφράσεις» που χρησιμοποιούνται ανέκυψαν στην πορεία του χρόνου στα Σεμινάρια Κοινωνικής Ψυχιατρικής του Σαν Φρανσίσκο. 8. Levine, S. «Stimulation in Infancy». Scientific American. 202: 80-86, Μάιος, «Infantile Experience and Resistance to Physiological Stress». Science. 126: 405, 30 Αυγούστου Huizinga, J. Homo Ludens. Beacon Press, Bοστόνη, Kierkegaard, S. A Kierkegaard Anthology, επιμ. R. Bretall. Princeton University Press, Πρίνστον, 1947, σ. 22 κ.ε. 11. Freud, S. «General Remarks on Hysterical Attacks». Collected Papers, Hogarth Press, Λονδίνο, 1933, II, σ «Analysis of a Case of Hysteria». Ό.π. ΙΙΙ, σ Berne, E. The Structure and Dynamics of Organizations and Groups. J. B. Lippincott Company, Φιλαδέλφια και Μόντρεαλ, (Βλ. κυρίως Κεφάλαια 11 και 12). 51

22