Ηµερίδα. «Η αγορά εργασίας σε κρίση» ευτέρα, 9 Ιουλίου Οι επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στους κοινωνικούς δείκτες.

Transcript

1 Ηµερίδα «Η αγορά εργασίας σε κρίση» ευτέρα, 9 Ιουλίου 2012 Ξενοδοχείο Τιτάνια Πανεπιστηµίου 52, Αθήνα, ώρα Υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας Οι επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στους κοινωνικούς δείκτες Θεόδωρος Μητράκος Τράπεζα της Ελλάδος Περίληψη H μελέτη των προβλημάτων της ανισότητας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης. Τα ευρήματα των εμπειρικών μελετών μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στο δημόσιο διάλογο. Σκοπός της παρουσίασης είναι να συνοψίσει τα ευρήματα από τις λίγες διαθέσιμες ποσοτικές εκτιμήσεις σε σχέση με τις διαστάσεις, τη δομή και τη διαχρονική μεταβολή των κοινωνικών δεικτών της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα, κυρίως κατά την πρόσφατη χρηματοπιστωτική και δημοσιονομική κρίση. Για το σκοπό αυτό αξιοποιούνται τα πιο πρόσφατα δεδομένα από τις διαθέσιμες έρευνες νοικοκυριών (EU SILC, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού κ.ά.) καθώς και τα ευρήματα των διαθέσιμων μελετών. 1

2 Οι επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στους κοινωνικούς δείκτες 1. Εισαγωγή Μέτρα Μνηµονίων: προτεραιότητα στη ηµοσιονοµική προσαρµογή - Αναδιανοµή; - Κοινωνική προστασία και συνοχή; Κοινωνική συνοχή εύθραυστη - εντεινόµενη η χρηµατοοικονοµική πίεση προς τα νοικοκυριά - υψηλό επίπεδο κατανάλωσης µέσω πρόσβασης στο δανεισµό - κλονισµός της εµπιστοσύνης των πολιτών προς το κράτος, θεσµούς κ.ά. - η έννοια των «αναγκών» µεταβλήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες - ανάπτυξη νέων «κοινωνικών κινδύνων» (π.χ. νέοι πτυχιούχοι, στελέχη) - διαχρονικά αποδυνάµωση του θεσµού της οικογένειας - έλλειψη αποτελεσµατικού δικτύου κοινωνικής προστασίας 2. Οι κοινωνικοί δείκτες της φτώχειας και της ανισότητας Κίνδυνος σχετικής φτώχειας (EUSILC 2010, εισοδήµατα του 2009) - 20,1% του πληθυσµού ή νοικοκυριά ή άτοµα (ΕΕ 16,4%) - άτοµα σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό (27,7%, πληθυσµός που στερείται τουλάχιστον 4 από 9 αγαθά ή που διαβιεί σε νοικοκυριά µε χαµηλή ένταση εργασίας) - βάθος/χάσµα φτώχειας (23,4% σύνολο, 26,4% παιδιά έως 17, 14,7% 65+) - υψηλότερος ο κίνδυνος φτώχειας και η εισοδηµατική ανισότητα από ό,τι στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, παρά την ελαφρά µείωση τις τελευταίες δεκαετίες πριν την κρίση - χρηµατικό όριο σχετικής φτώχειας: 1 άτοµο 7.178, 4-µελές νοικ.: υποεκτιµούνται οµάδες υψηλού κινδύνου (άστεγοι, ROMA, µετανάστες) - ιαχρονική σταθερότητα στην περίοδο (µεταξύ 19,5% και 23%) Οµάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας - άνεργοι (38,5%), άνεργες γυναίκες (40%) - µονογονεϊκά νοικοκυριά (33,4%) - µερικώς απασχολούµενοι (29,4%) - πολυµελή νοικοκυριά (3 ενήλικες µε εξαρτηµένα παιδιά 29,4) - ηλικιωµένοι που ζουν µόνοι (30,1%) - διαµένουν σε ενοικιασµένη κατοικία (27,2%) - οικονοµικοί µετανάστες (48%) - παιδία ηλικίας 0-17 ετών (23,0%) 2

3 Ισχυρή αντίστροφη σχέση µε την ένταση της απασχόλησης - εργαζόµενοι 13,8% (ΕΕ 8%), λοιποί µη οικον. ενεργοί 27,4%, άνεργοι 38,5% - πλήρη απασχόληση 11,7%, µερική απασχόληση 29,4% - τα τεκµαρτά εισοδήµατα µειώνουν τη φτώχεια κατά 3,3 ποσοστιαίες µονάδες και στους ηλικιωµένους κατά περίπου 7 µονάδες Απόλυτη φτώχεια - 16% ο κίνδυνος φτώχειας το 2010 µε βάση τις συνθήκες του διαχρονικά βελτίωση της απόλυτης φτώχειας πριν την κρίση Συνθήκες διαβίωσης και «ευηµερία» - Η οικονοµική ευηµερία και οι συνθήκες διαβίωσης βελτιώθηκαν σηµαντικά στην περίοδο («ευηµερία»: θεαµατικά , παρέµεινε περίπου σταθερή και σταθερά αυξανόµενη ) - η στέρηση βασικών αγαθών/υπηρεσιών δεν αφορά µόνο τους φτωχούς - πχ το 23,2% των µη φτωχών διαβιεί σε κατοικία µε στενότητα χώρου: (34,7% των φτωχών), - το 27,8% των µη φτωχών επιβαρύνεται πάρα πολύ από τις συνολικές δαπάνες στέγασης (50,6% των φτωχών) υσµενής και η σχετική θέση της Ελλάδας σε όρους εισοδ. ανισότητας - συντελεστής Gini 32,9 (ΕΕ 30,5) - δείκτης S80/S20 (πλουσιότερο/φτωχότερο 20%) 5,6 (ΕΕ 5,0) - ιαχρονική σταθερότητα ή ελαφρά βελτίωση πριν την κρίση Σηµαντικές µετατοπίσεις του κινδύνου φτώχειας διαχρονικά - από την οµάδα των ηλικιωµένων (65+: ,9%, ,3%) προς την οµάδα των νεότερων ζευγαριών µε παιδιά αλλά και προς τους νέους εργαζοµένους - η παιδική φτώχεια φαίνεται να βρίσκεται σε µια διαδικασία διεύρυνσης ( παιδιά ζουν σε φτωχά νοικοκυριά, 2005: 19,3%, 2010: 23%) - από τις αγροτικές προς τις αστικές περιοχές και από τους λιγότερο εκπαιδευµένους προς τις υψηλότερες εκπαιδευτικές βαθµίδες 3. Η αναδιανεµητική επίδραση των κοινωνικών παροχών Είναι περιορισµένη σε σχέση µε τις άλλες χώρες της ΕΕ - Ελλάδα 2010: µείωση της φτώχειας λόγω κοινωνικών δαπανών κατά 22,7 µονάδες: 19,0 λόγω συντάξεων και µόλις 3,7 λόγω κοινωνικών επιδοµάτων - ΕΕ: µείωση της φτώχειας λόγω κοινωνικών δαπανών κατά 27,0 µονάδες: 17,5 λόγω συντάξεων και µόλις 9,5 λόγω κοινωνικών επιδοµάτων - αύξηση των κοινωνικών δαπανών ως ποσοστό του ΑΕΠ, από 24,9% το 2005 σε 28,0% το

4 Βελτιώθηκε τα τελευταία έτη η αποτελεσµατικότητα στην Ελλάδα - Ελλάδα 2005: µείωση της φτώχειας κατά 19,6 µονάδες, κυρίως λόγω των συντάξεων (από 16,6 µονάδες το 2005 σε 19,0 το 2010) και ειδικότερα λόγω των πολύ σηµαντικών αυξήσεων στις κατώτερες συντάξεις και το ΕΚΑΣ. 4. Πρόσφατες εξελίξεις στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης Επιδείνωση των κοινωνικών δεικτών, λόγω: ραµατική αύξηση του ποσοστού ανεργίας - από 7,2% το β και το γ τρίµηνο του 2008 σε 22,6% το α τρίµηνο ,7% το ποσοστό ανεργίας στους νέους ηλικίας ετών (ΕΕ: 22,7%), και στις νέες γυναίκες φθάνει στο 60,4%. ραµατική επιδείνωση του δείκτη απόγνωσης µισθωτών (ανεργία, χαµηλά εισοδήµατα, επίδοµα ενεργείας) από 0,17 α τρίµηνο 2009 σε 0,30 το α τρίµηνο 2012 (αύξηση 79%) Πλήττεται ο σκληρός πυρήνας του κοινωνικού ιστού («αρχηγοί») Αύξηση ΦΠΑ και Ειδικών Φόρων Κατανάλωσης (ποτά τσιγάρα, καύσιµα) Αύξηση τιµών και φορολογίας ακινήτων (ΕΤΑΚ, µέσω ΕΗ χωρίς εξαιρέσεις) Κάποιες κοινωνικές παροχές θύµατα της κρίσης (επιδότηση ενοικίου ΟΕΚ, διακοπή ΕΚΑΣ, πιο επιλεκτική «Βοήθεια στο σπίτι» κά. Μείωση συντάξεων και περικοπή δώρων συνταξιούχων Όµως, κάποια µέτρα πιθανόν να λειτουργούν προοδευτικά, όπως: Μείωση των κερδών τα οποία κατευθύνονται κυρίως στα πλουσιότερα µέλη του πληθυσµού Έκτακτη οικονοµική εισφορά που συνήθως επιβάλλεται στα υψηλά εισοδήµατα και την µεγάλη ακίνητη περιουσία Προοδευτικότερη φορολογική κλίµακα (9 από 5 κλιµάκια µε ανώτερο συντελεστή 45% από 100 χιλ και άνω) 4

5 Αποτελέσµατα πρώτων εκτιµήσεων (προσοµοιώσεις) Το πρώτο έτος της κρίσης (2009) η σχετική φτώχεια αυξήθηκε ελαφρά (EUSILC: εισοδήµατα 2008: 19,7%, 2009: 20,1%). Το 2010 αυξήθηκε περαιτέρω (20,9%, µελέτη Ματσαγγάνης-Λεβέντη) Κατά πάσα πιθανότητα η εισοδηµατική ανισότητα και η σχετική φτώχεια αυξήθηκαν, χωρίς ωστόσο δραµατικές µεταβολές στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης Η απότοµη µείωση του διαθέσιµου εισοδήµατος του πληθυσµού πιθανότατα οδήγησε σε σηµαντική επιδείνωση της οικονοµικής ευηµερίας και της φτώχειας όταν η γραµµή φτώχειας παραµένει σταθερή σε πραγµατικούς όρους (απόλυτη έννοια της φτώχειας) Το 2010 η απόλυτη φτώχεια αυξήθηκε δραµατικά (από 20,1% το 2009 σε 25,5% το 2010 µε σταθερή τη γραµµή φτώχειας, µελέτη Ματσαγγάνης-Λεβέντη) - αυξηµένη επιβάρυνση κυρίως σε νοικοκυριά µε αρχηγό άνεργο, µισθωτό (εκτός τραπεζών), νέους και ηλικίας ετών - µικρότερη επιβάρυνση για ηλικιωµένους και αγρότες Ο πληθωρισµός επιβαρύνει στην περίοδο της κρίσης περισσότερο τους οικονοµικά ασθενέστερους : το 20% των πιο φτωχών νοικοκυριών αντιµετωπίζει πληθωρισµό 3,7% έναντι 2,6% για το 20% των πιο εύπορων (διαφορά 44,6%) - Α τρίµηνο 2012: το 20% των πιο φτωχών νοικοκυριών αντιµετωπίζει πληθωρισµό 2,8% έναντι 1,5% για το 20% των πιο εύπορων (διαφορά 89,9%) - τους τελευταίους 17 µήνες (έως Μάιο 2012) ο πληθωρισµός των φτωχών υπερέχει κατά 1,12 ποσοστιαίες µονάδες (3,3% έναντι 2,2%). - το 2009 και 2010 ο µέσος πληθωρισµός των φτωχών ήταν κατά 0,46 ποσοστιαίες µονάδες χαµηλότερος έναντι των πιο πλουσίων, 2,5% έναντι 2,9%) Έντονα υφεσιακές οι επιπτώσεις των µνηµονίων 5. Προτάσεις πολιτικής Η εκπαίδευση παραµένει διαχρονικά ως ο ισχυρότερος παράγοντας άµβλυνσης της οικονοµικής ανισότητας και αποτροπής από καταστάσεις φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού - οι εκπαιδευτικές ανισότητες είναι πολύ πιο στενά συνδεδεµένες µε τις οικονοµικές ανισότητες σε σχέση µε άλλους παράγοντες (η ανισότητα βρίσκεται κατά τα ¾ «εντός των οµάδων») - η εκπαίδευση µπορεί από µόνη της να ερµηνεύσει σχεδόν το 1/4 της συνολικής ανισότητας - η πιθανότητα φτώχειας µειώνεται σηµαντικά όσο αυξάνεται το επίπεδο εκπαίδευσης 5

6 - πολιτικές άµβλυνσης των εκπαιδευτικών ανισοτήτων, µακροχρόνια οδηγούν στον περιορισµό των οικονοµικών ανισοτήτων και της φτώχειας Ως ζητούµενο παραµένει η καθιέρωση ενός ελάχιστου «εγγυηµένου» εισοδήµατος για όλους, σαν το ύστατο δίχτυ κοινωνικής προστασίας - κατακερµατισµένο, διάτρητο, κοινωνικά άδικο και αναποτελεσµατικό το κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα - χαµηλός βαθµός στόχευσης προς τους πραγµατικούς δικαιούχους - η επανα-στόχευση είναι επιθυµητή αλλά αποφεύγεται συστηµατικά (το 10% των φτωχότερων λαµβάνουν το 6,6% των κοινωνικών επιδοµάτων έναντι 12,5% των µεσαίων στρωµάτων και 7,4% του πλουσιότερου 10%) - σηµαντικές διαρροές από το δίχτυ κοινωνικής προστασίας - σύνθεση των κοινωνικών παροχών υπέρ των συντάξεων και χαµηλός βαθµός στοχοθέτησης των παροχών προς τους πραγµατικούς δικαιούχους - ανάγκη θέσπισης ενός καθολικού και ταυτόχρονα επιλεκτικού ως προς το εισόδηµα µέτρου που θα αποβλέπει στην εξάλειψη της ακραίας φτώχειας o µύθος το υψηλό κόστος, σηµαντικά τα προβλήµατα στη διαχείριση o πολύ θετική η εµπειρία των άλλων χωρών o πολύ θετική η εµπειρία από την σύνταξη των ανασφαλίστων - προτεινόµενα χαρακτηριστικά ενός Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος: o είναι καθολικό (µε την προϋπόθεση των πόρων). o συνδυάζει την εισοδηµατική ενίσχυση µε ενεργητικές πολιτικές επανένταξης και υποχρεώσεις αναζήτησης εργασίας o προϋποθέτει έλεγχο των πόρων σε επίπεδο νοικοκυριού o συµµετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ( ήµων) στον εντοπισµό των δικαιούχων, όχι όµως στην οικονοµική του διαχείριση o είναι µη ανταποδοτικό και χρηµατοδοτείται κυρίως από τον κρατικό προϋπολογισµό o συµπληρωµατικός άξονας κοινωνικής στήριξης και ενσωµάτωσης µε σηµαντική παροχή κοινωνικών υπηρεσιών o ενιαίος κεντρικός διοικητικός µηχανισµός για τον έλεγχο και την καταβολή της παροχής 6

7 7