ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ / ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Δ : ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (ΤΟΜΕΑΣ Δ : ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ) ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΓΓΙΩΡΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ. ΣΧΕΣΗ ΕΝΤΑΣΗΣ Η ΑΡΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ; Πρωτ. ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ Ι. ΕΠΙΤΡΟΠΑΚΗΣ Αρχαιολόγος στο ΥΠ.ΠΟ.Α./ΓΔΑΠΚ/ΔΒΜΑ/ΤΑΧΜΑΕ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ Δ ΕΞΑΜΗΝΟ / ΑΡΙΘΜ. ΕΙΔ. ΜΗΤΡΩΟΥ: 1562 Θεσσαλονίκη 2013

2 2

3 3 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ. ΣΧΕΣΗ ΕΝΤΑΣΗΣ Η ΑΡΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ;

4 4

5 5 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ / ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Δ : ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (ΤΟΜΕΑΣ Δ : ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ) ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΓΓΙΩΡΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ. ΣΧΕΣΗ ΕΝΤΑΣΗΣ Η ΑΡΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ; Πρωτ. ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ Ι. ΕΠΙΤΡΟΠΑΚΗΣ Αρχαιολόγος στο ΥΠ.ΠΟ.Α./ΓΔΑΠΚ/ΔΒΜΑ/ΤΑΧΜΑΕ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ Δ ΕΞΑΜΗΝΟ / ΑΡΙΘΜ. ΕΙΔ. ΜΗΤΡΩΟΥ: 1562 Θεσσαλονίκη 2013

6 6

7 7 «καὶ μέσον τὸ δίκαιον τοῦτ ἐστί, τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογον τὸ γὰρ ἀνάλογον μέσον, τὸ δὲ δίκαιον ἀνάλογον». (και αυτό το δίκαιο είναι η μεσότης, δηλαδή η αναλογία. Διότι η αναλογία είναι μεσότης, το δε δίκαιο είναι αναλογία). ΑΡΙΣΤ., ΗΝικ 1131b:13-15.

8 8

9 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία αποτελεί προσπάθεια θεωρητικής προσέγγισης του συνταγματικού εναρμονισμού της θρησκευτικής ελευθερίας με την κρατική προστασία του χριστιανικού ναού ως ακίνητου, θρησκευτικού, πολιτιστικού αγαθού με λατρευτικό προορισμό. Σε αυτή την κατηγορία μνημείων με διττό χρακτήρα, το ζήτημα συμφιλίωσης της λατρευτικής χρήσης με την πολιτιστική αξία αποτελεί τη βασική αιτία της κρίσης που, επί δεκαετίες, ταλανίζει τις σχέσεις κράτους και εκκλησιαστικών αρχών. Πρόκειται, ουσιαστικά, για σύγκρουση έννομων συμφερόντων, όπου θρησκευτικοί θεσμοί και ζώσα λατρευτική πραγματικότητα αντιπαρατίθεται με την ανάγκη προστασίας σπουδαίων ιστορικών, επιστημονικών και καλλιτεχνικών μαρτυριών της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι ολοένα αυξανόμενοι κίνδυνοι που απειλούν τα πολιτιστικά αγαθά, κινητά και ακίνητα, ώθησαν την τελευταία πεντηκονταετία διεθνείς οργανισμούς, όπως την UNESCO και το Συμβούλιο της Ευρώπης, να πάρουν πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του προβλήματος σε διεθνές επίπεδο. Αποτέλεσμα αυτών των κινητοποιήσεων, ήταν η σύναψη διεθνών συμβάσεων για την αντιμετώπιση επιμέρους θεμάτων της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στόχος της μελέτης είναι η διερεύνηση των αρμοδιοτήτων Ελληνικού Κράτους και Εκκλησίας στο θέμα της προστασίας του χριστιανικού ναού που αποτελεί μνημείο, όπως αυτή προκύπτει, τόσο από τη συνταγματική εγγύηση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας όσο και από τη συνταγματική υποχρέωση της Πολιτείας για προστασία των πολιτιστικών αγαθών γενικά. Το εγχείρημα δυσχεραίνει η ύπαρξη ελάχιστων ελληνόγλωσσων και ξενόγλωσσων σύγχρονων και συστηματικών μελετών που να αφορούν στη εν λόγω σύγκρουση. Το Μέρος Ι αναφέρεται στα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα της θρησκευτικής ελευθερίας (κεφάλαιο 1) και του πολιτισμού (κεφάλαιο 2). Το Μέρος ΙΙ, στην κατά περίπτωση σύγκρουση των δύο αυτών δικαιωμάτων (κεφ. 3) καθώς και στο μεθοδολογικό εργαλείο και τις δυνατότητες άρσης αυτής της σύγκρουσης (κεφ. 4). Στο Μέρος ΙΙΙ παραθέτονται, ενδεικτικά, δύο νομολογιακά παραδείγματα και επιχειρείται η κριτική τους προσέγγιση. Δέηση ταπεινή στον Επουράνιο Πατέρα, ευγνωμοσύνης έκφραση στους Πνευματικούς μου κι ελάχιστο αντίδωρο αγάπης στους κατά σάρκα γεννήτορες μου. π. Π.Ι.Ε. Αρχαιολόγος, Νεάπολη Εξαρχείων, ανήμερα του Αγίου Αποστόλου & πανευφήμου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, ˏβιγˊ.

10 10

11 11 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. 9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 11 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ Ι. Ελληνόγλωσσα..15 ΙΙ. Ξενόγλωσσα 18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.20 ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 1.1. Εισαγωγικά Έννοια και περιεχόμενο του δικαιώματος στη θρησκευτική ελευθερία Ιστορική εξέλιξη Έννοια και περιεχόμενο του δικαιώματος στη λατρεία Προστασία του δικαιώματος στη θρησκευτική ελευθερία Σε διεθνές επίπεδο Σε περιφερειακό επίπεδο Περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας και του δικαιώματος στη λατρεία 45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ 2.1. Έννοια και περιεχόμενο του δικαιώματος στον πολιτισμό Η προστασία του χριστιανικού ναού ως ακίνητου θρησκευτικού πολιτιστικού αγαθού με λατρευτικό χαρακτήρα Το ελληνικό Σύνταγμα 1975/1986/2001/ Προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος Σε διεθνές επίπεδο Σε ενωσιακό επίπεδο Ο Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» 57

12 Θεμελιώδεις αρχές του νέου Αρχαιολογικού Νόμου Αντικείμενο προστασίας Περιεχόμενο προστασίας και ενέργειες σε ακίνητα μνημεία Κυριότητα επί των μνημείων Εκκλησιαστική νομοθεσία Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας της Ελλάδος (Κ.Χ.Ε.) Κανονισμοί Εγκύκλιοι.74 ΜΕΡΟΣ ΙΙ Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ 3.1. Ο διφυής χαρακτήρας του ναού-μνημείου Μπορεί να αποκλειστεί το δικαίωμα στη λατρεία με διοικητική πράξη; Η σύγκρουση υπό το πρίσμα του συστήματος σχέσεων Εκκλησίας και Κράτους Συμβιβαστικές προσεγγίσεις του προβλήματος της σύγκρουσης Συμπεράσματα...98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ 4.1. Η αρχή της αναλογικότητας ως μεθοδολογικό εργαλείο. Έννοια και περιεχόμενο Θεμελίωση της αρχής στο εσωτερικό δίκαιο Εφαρμογή της αρχής σε ενωσιακό επίπεδο Η στάθμιση των συμφερόντων Αξιολόγηση της αρχής ως νομικής μεθόδου Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Η εφαρμογή της αρχής στην προστασία των ναών-μνημείων κατά το νέο Αρχαιολογικό Νόμο Συμπεράσματα.111

13 13 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΔΥΟ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΙΚΗ 1. Η περίπτωση του «Ναού του Αγίου Γεωργίου» ή «Ροτόντα» Θεσσαλονίκης και η Απόφαση του ΣτΕ Έγκριση ή μη αιτήματος για παραχώρηση χρήσης ορθόδοξου ναού-μνημείου στην Κάτω Πόλη Μονεμβασίας, για τέλεση του μυστηρίου του γάμου ετεροδόξων κατά το Καθολικό δόγμα από ρωμαιοκαθολικό θρησκευτικό λειτουργό ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΥΤΟΤΕΛΩΝ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΑΡΘΡΩΝ Ι. Ελληνόγλωσση 129 ΙΙ. Ξενόγλωσση..144

14 14

15 15 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ Ι. Ελληνόγλωσσα ΑΔ Αρχαιολογικό Δελτίο Α.Ε. Ανώνυμη Εταιρεία ΑΚ Αστικός Κώδικας ανατ. ανατύπωση ΑΠ Αρείου Πάγου (Απόφαση) Α.Π.Θ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αρ. ή αριθμ. αριθμός αρ. παρ. αριθμός παραγράφου αριθμ. πρωτ. αριθμό/ς πρωτοκόλλου ΑΡΙΣΤ., ΗΝικ Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Αρμ Αρμενόπουλος. Μηνιαία Νομική Επιθεώρηση, εκδ. Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Αρχιμ. Αρχιμανδρίτης ΑρχΝ Ο νέος Αρχαιολογικός Νόμος 3028/2002 (Φ.Ε.Κ.: 153/Α / ) «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» Β.Δ. Βασιλικό Διάταγμα βιβλ. βιβλίο βλ. βλέπε ΓΓΠ Γενική Γραμματεία Πολιτισμού ΓΔΑΠΚ Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς Γεν. Γένεσις (το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης) Γ.Ο.Κ. Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός Γρηγ.Παλ. Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Δ Δίκη. Περιοδικό επιστημονικού, φιλοσοφικού και πρακτικού προβληματισμού και διαλόγου του Δικονομικού Δικαίου (Dike International) Δ. Διάταγμα ΔΑΑΠ Διεύθυνση Απαλλοτριώσεων και Ακίνητης Περιουσίας ΔΑΜΔ Διεύθυνση Αρχείου Μνημείων & Δημοσιευμάτων ΔΒΜΑ Διεύθυνση Βυζαντινών & Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων ΔΕΑΜ Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων δηλ. δηλαδή ΔιΔικ Διοικητική Δίκη. Διμηνιαία Επιθεώρηση Νομολογίας των Διοικητικών Δικαστηρίων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Δ.Ι.Σ. Διαρκής Ιερά Σύνοδος. Διαρκές διοικητικό όργανο το οποίο αποφασίζει για τρέχοντα θέματα της Εκκλησίας της Ελλάδος ΔΝΣΤΕ Δελτία Νομολογίας Συμβούλιο της Επικρατείας Ε.Β.Α. Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εβδ. εβδομάδα ΕΓΚ. Α Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατοστί περιόδω από των εργασιών αυτής, τ. Α : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1955

16 16 ΕΓΚ. Β Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατοστί περιόδω από των εργασιών αυτής, τ. Β : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1956 ΕΓΚ. Γ Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι από της ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου αυτής, τ. Γ : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 2000 ΕΓΚ. Δ Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι από της ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου αυτής, τ. Δ : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 2000 ΕΓΚ. Ε Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι από της ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου αυτής, τ. Ε : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 2001 ΕΓΚ. ΣΤ Αι Συνοδικαί Εγκύκλιοι, εκδιδόμεναι υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος επί τη εκατονπεντηκονταετηρίδι από της ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου αυτής, τ. ΣΤ : , εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 2001 εδ. εδάφιο ΕΔΔ Επιθεώρηση Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου ΕΔΔΑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (έδρα: Στρασβούργο) ΕΔΔΔ Επιθεώρηση Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου (τριμηνιαίο επιστημονικό περιοδικό) ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση εισερχ. εγγρ. εισερχόμενο/ου έγγραφο/ου ΕΚ Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εκδ. έκδοση ή εκδόσεις Εκκλ Εκκλησία. Επίσημον Δελτίον της Εκκλησίας της Ελλάδος (μηνιαία περιοδική έκδοση της Ι.Σ.Ε.Ε.) Ε.Κ.Π.Α. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕλλΔνη, ΕλΔ Ελληνική Δικαιοσύνη. Διμηνιαίο Νομικό Περιοδικό Ένωσης Δικαστών και Εισαγγελέων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Ε.ΝΟ.Β.Ε. Εταιρεία Νομικών Βορείου Ελλάδος ΕΟΚ Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα επ. επόμενα ΕπετΑρμεν Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης Αρμενόπουλος, Θεσσαλονίκη επιμ. επιμέλεια Επίσκ. Επίσκοπος Ε.Π.Κ. Εφημερίς της Προσωρινής Κυβερνήσεως ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση «Για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών» ΕφΔΔ Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου (περιοδικό), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα - Κομοτηνή ΕφΚρ Εφετείο Κρήτης ηλεκτρ. δ/νση ηλεκτρονική διεύθυνση Θεοφ. Θεοφιλέστατος Ι.Σ.Ε.Ε. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος

17 17 Ι.Σ.Ι. Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας. Ανώτατη Εκκλησιαστική Αρχή της Εκκλησίας της Ελλάδος ΙΤΕ-ΙΠ-ΕΠΣ Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας Ινστιτούτο Πληροφορικής Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Κανον.Εκκλ.Ε. Κανονισμός Εκκλησίας της Ελλάδος Κ.Α.Σ. Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο Κ.Ε.Δ.Κ.Ε. Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδας κεφ. κεφάλαιο κτλ. ή κλπ. και τα λοιπά, και λοιπά ΚΠΔ, ΚΠοινΔ Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ΚΠολΔ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας Κ.Σ.Ν.Μ. Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων Κ.Χ.Ε. Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας της Ελλάδος κωδ. Ν. κωδικοποιημένος/ου Νόμος/ου Μητρ. Μητροπολίτης μτφρ. μετάφραση Ν. Νόμος Ν.Δ. Νομοθετικό Διάταγμα ΝΔίκ Νέον Δίκαιον (περιοδικό που έπαψε να εκδίδεται), Αθήναι ΝκΦ Νόμος και Φύση. Δίκαιο περιβάλλοντος & αειφόρου ανάπτυξης (Επιθεώρηση) ΝοΒ Νομικό Βήμα Ν.Π.Δ.Δ. Νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου Ν.Π.Ι.Δ. Νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου ΝΣΘρΜελΕΔΠ Νομικές μελέτες του ΕΔΠ του Πανεπιστημίου Θράκης (περιοδική έκδοση που έπαψε να εκδίδεται), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή ΟΗΕ Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών ΟλΣτΕ Ολομέλεια Συμβουλίου της Επικρατείας ό.π. όπου παραπάνω Ο.Τ.Α. Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης παρ. παράγραφος/οι Π.Δ. Προεδρικό Διάταγμα π.ε. παρελθόντος έτους περ. περίπτωση ΠερΔικ Περιβάλλον & Δίκαιο. Τριμηνιαία Επιθεώρηση Επιστημών του Χώρου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα ΠΚ Ποινικός Κώδικας ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη. Νομοθεσία & νομολογία Θεωρία & πράξη (μηνιαία έκδοση), εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα ΠοινΧρ Ποινικά Χρονικά, εκδ. Π. Ν. Σάκκουλας (Δίκαιο & Οικονομία), Αθήνα ΠΠΚ Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά πρβλ. παράβαλε Πρωτ. Πρωτοπρεσβύτερος Π.Υ. Περιφερειακή/ές Υπηρεσία/ες π.χ. παραδείγματος χάριν Σ ΣΓΠ Σύνταγμα της Ελλάδας 1975/1986/2001/2008 (το ισχύον) Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Geographic Information System ή GIS)

18 18 Σεβ. Σεβασμιώτατος Σ.Ε. Συνοδική Επιτροπή ΣΕΕ Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σημ. σημείωση ΣΛΕΕ Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας ΣτΕ (Ολομ.) Συμβούλιο της Επικρατείας (Ολομέλεια) στο: στο συλλογικό έργο ΣυμβΑΠ Συμβουλίου Αρείου Πάγου ΣυνθΕΟΚ Συνθήκη της ΕΟΚ τ. τόμος Τ.Α.Π. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων ΤΑΧΜΑΕ Τμήμα Αρχ/κών Χώρων, Μνημείων & Αρχαιογνωστικής Έρευνας ΤΕΞΕΙ Τμήμα Ελληνικών & Ξένων Επιστημονικών Ιδρυμάτων, Οργανισμών & Διεθνών Θεμάτων 4Κώδικες Τετράβιβλος (ΑΚ, ΚΠολΔ, ΠΚ, ΚΠΔ συν 36 Νομοθετήματα) τεύχ. τεύχος/η τίτλ. τίτλος Τμ. Τμήμα/τος ΤοΣ Το Σύνταγμα. Τριμηνιαία Επιθεώρηση Συνταγματικής Θεωρίας και Πράξης, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Τ.Σ. τόπος σφραγίδας τύπ. τύποις (εκ του τυπογραφείου) Υ.Α. Υπουργική Απόφαση Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων, Πολιτισμού & Αθλητισμού υποπερ. υποπερίπτωση υποσημ. υποσημείωση ΥΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού ΥΠ.ΠΟ.Α. Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Συγκροτήθηκε στις 24 Ιουνίου 2013 από υπηρεσίες του τέως Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. Είναι το 7 ο στη σειρά τάξης των Υπουργείων, σύμφωνα με απόφαση του Πρωθυπουργού (Φ.Ε.Κ.: 1594/Β / ) ΥΠ.ΠΟ.Τ. Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού Φ.Ε.Κ. Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως χ.α. χωρίς αρίθμηση (σελίδα/ες) ΧρΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου, εκδ. Π. Ν. Σάκκουλας (Δίκαιο & Οικονομία), Αθήνα χ.χ. χωρίς χρονολογία έκδοσης ΙΙ. Ξενόγλωσσα AMC Ariz.St.L.J. BayVBl DÖV Architecture, Mouvement, Continuité. Revue mensuelle française d actualité architectural du groupe Le Moniteur, Paris Arizona State Law Journal Bayerische Verwaltungsblätter. Zeitschrift für öffentliches Recht und öffentliche Verwaltung, Richard Boorberg Verlag, München Die Öffentliche Verwaltung. Zeitschrift für öffentliches Recht und Verwaltungswissenschaft, Heinrich Siedentopf Eberhard Laux (επιμ.), Stuttgart

19 19 GIS ICCROM ICOMOS ICLQ IUCN JSLC NVwZ R.F. R.I.D.C. S.E.C.I. SIS UNESCO Geographic Information System (Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών ή ΣΓΠ) International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property (Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη Διατήρησης και Αποκατάστασης της Πολιτιστικής Ιδιοκτησίας) International Council on Monuments and Sites (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών) The International and Comparative Law Quarterly (Journal of the British Institute of International and Comparative Law) International Union for Conservation of Nature and Natural Resources ή World Conservation Union (Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης) Journées de la Société de Législation Comparée Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht. Vereinigt mit Verwaltungsrechtsprechung (In Zusammenarbeit mit der Neuen Juristischen Wochenschrift). C. H. Beck sche Verlagsbuchhandlung München und Frankfurt República Federal (Ομοσπονδιακή Δημοκρατία) Revue Internationale de Droit Comparé Southeast European Cooperative Initiative Center (Κέντρο της Πρωτοβουλίας Συνεργασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης, με έδρα το Hofburg Palace στη Βιέννη και 13 συμμετέχοντα κράτη μέλη: Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Κροατία, Ελλάδα, Ουγγαρία, πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Μολδαβία, Μαυροβούνιο, Ρουμανία, Σερβία, Σλοβενία και Τουρκία) Σύστημα Σημασιολογικού Ευρετηριασμού από το ΙΤΕ-ΙΠ-ΕΠΣ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών)

20 20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τ ο εν λόγω αντικείμενο άπτεται περισσοτέρων δικαιικών κλάδων και ενδιαφέρει άμεσα την Πολιτεία, την Εκκλησία, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό. Οι θέσεις της παρούσας εργασίας επιχειρούν να αναδείξουν την αληθινή βούληση του νομοθέτη η οποία δεν κωφεύει στη θρησκευτική πραγματικότητα που διαμορφώνει η θεολογική οπτική του ζητήματος. Η θεματική του πρώτου μέρους αναφέρεται στα δύο συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα της ελευθερίας στη λατρεία (εντός του ευρύτερου δικαιώματος στη θρησκευτική ελευθερία), και στον πολιτισμό, στην προστασία δηλαδή και την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών και στα λατρευτικού χαρακτήρα θρησκευτικά πολιτιστικά αγαθά, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές, φιλοσοφικές και ιδεολογικές πεποιθήσεις του καθενός. Το δεύτερο μέρος αφορά στη συχνά αναπόφευκτη, έμμεση ή άμεση, σύγκρουση των δύο συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων σε περιπτώσεις ζωντανών λατρευτικών χώρων που είναι συγχρόνως και μνημεία. Η σύγκρουση μεταξύ θρησκευτικού-λατρευτικού και μνημειακού-ιστορικού χαρακτήρα ορισμένων ναών προκύπτει σαφώς από τη διαφορετική αφετηρία και προοπτική με την οποία τοποθετείται κάποιος απέναντι σε τέτοια μνημεία, γεγονός που μοιραία διαφοροποιεί τη θέση και την αντιμετώπισή του. Χαρακτηριστική νομολογιακά είναι η περίπτωση της «Ροτόντας» ή «Ναού του Αγίου Γεωργίου» Θεσσαλονίκης που τόσο απασχόλησε όχι μόνο τη Θεσσαλονίκη αλλά και το νομικό πανελλήνιο και η οποία κατέληξε στο συγκερασμό των δύο φύσεων και λειτουργιών του μνημείου με την Υ.Α.: ΥΠ.ΠΟ./ΑΡΧ/Β1/Φ.34/ΜΝΗΜ.7161/255/ Αφομοιώνοντας, λοιπόν, τα πορίσματα που εξήχθησαν από την περίπτωση αυτή, ως μόνη ασφαλής λύση προτείνεται η δια της συνεχούς λατρευτικής χρήσης διατήρηση ενεργού της φύσεως παρόμοιων μνημείων ως λατρευτικών χώρων. Ο προβληματισμός, οι κριτικές παρατηρήσεις και ορισμένες προτάσεις των Ιερών Μονών και των λοιπών εκκλησιαστικών νομικών προσώπων που απετέλεσαν τη βάση του υπ αριθμ. πρωτ. 1767/ υπομνήματος της αρμόδιας Συνοδικής Επιτροπής της Εκκλησίας της Ελλάδος προς το Υπουργείο Πολιτισμού αναφορικά με

21 21 τις διατάξεις του αρχικού προσχεδίου του ισχύοντος σήμερα ΑρχΝ 1, καταγράφηκαν από τον Γεώργιο Στ. Αποστολάκη σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο 2. Ωστόσο, κατά τη συγγραφή και δημοσίευση του εν λόγω βιβλίου δεν είχε ακόμα ψηφιστεί ο ΑρχΝ, κρίνεται απαραίτητη μια συνοπτική αναφορά σε σχετικές με τα ακίνητα μνημεία παρατηρήσεις, οι οποίες συμπεριλήφθηκαν ή παραλήφτηκαν τελικά από τον νέο νόμο: Όσον αφορά στην αποδιδόμενη στο προσχέδιο νόμου προσπάθεια πνευματικού και ιστορικού αποχρωματισμού των μνημείων, ο ΑρχΝ δεν καθιέρωσε τελικά την προταθείσα διάκριση των πολιτιστικών αγαθών σε θρησκευτικού και κοσμικού χαρακτήρα 3, έκανε ωστόσο δεκτή μια σαφή ιστορικά και χρονολογικά διάκρισή τους σε προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς, μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους (άρθρο 2, περ. β, υποπερ. αα, ββ). Συνέπεια του προηγούμενου θρησκευτικού αποχρωματισμού των εκκλησιαστικών μνημείων θεωρήθηκε και η εξομοίωσή τους με τα «κοσμικά» πολιτιστικά αγαθά σε ότι αφορά επίσης στο νομοθετικό καθεστώς της κυριότητας, των υποχρεώσεων των κατόχων, των επεμβάσεων της Πολιτείας επ αυτών κλπ. Ο νέος ΑρχΝ διαφοροποιήθηκε από τον προηγούμενο ως προς τη δυνατότητα κυριότητας και τρίτων (πλην του Κράτους) προσώπων επί των μνημείων εν γένει. Ωστόσο, ο ΑρχΝ μη προβλέποντας αυτοτελή ρύθμιση 1 Πρόκειται για το από προσχέδιο νόμου «για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς», που απέστειλε ο τότε Υπουργός Πολιτισμού κ. Ευάγγελος Βενιζέλος ( ) στα πολιτικά κόμματα, στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, στις ελληνικές και ξένες αρχαιολογικές σχολές, στους αρχαιολόγους και στα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα για να ενημερωθούν, να λάβουν γνώση και να συμμετάσχουν στη σχετική ημερίδα που οργάνωσε το Υπουργείο Πολιτισμού, όπου θα μπορούσαν να εκφράσουν τις απόψεις τους. Στην ημερίδα αυτή ( ) που, λόγω στενότητας χρόνου συνεχίστηκε για μια ακόμα ημέρα ( ), την Εκκλησία της Ελλάδος εκπροσώπησε ο τότε Θεοφ. Επίσκ. Διαυλείας ( ) και νυν Σεβ. Μητρ. Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου κ. Δαμασκηνός Απ. Καρπαθάκης. Τηρήθηκαν Πρακτικά των ανακοινώσεων που εκδόθηκαν από το ΥΠ.ΠΟ. Βλ. Μυρτώ Λοβέρδου, «Ο υπουργός Πολιτισμού μιλάει για όσα δεν είχαν γίνει και για όσα τώρα γίνονται στον χώρο του πολιτισμού» [συνέντευξη του Υπουργού Πολιτισμού κ. Ευάγγελου Βενιζέλου ( )], Εφημερίδα Το Βήμα , ηλεκτρ. δ/νση: 2 Γεώργιος Στ. Αποστολάκης, Προστασία Αρχαιοτήτων και Θρησκευτικά Μνημεία, Νομικές Μελέτες Εκκλησιαστικού Ενδιαφέροντος 1 / Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, Τρίκαλα Αθήνα 2002, Η διάκριση αυτή έχει ήδη κατοχυρωθεί νομικά τόσο στο άρθρο 1 περ. α Ν. 1114/1981 (Φ.Ε.Κ.: 6/Α / ), που κύρωσε την από Διεθνή σύμβαση της Χάγης «διά την προστασίαν των πολιτιστικών αγαθών εις περίπτωσιν ενόπλου συρράξεως», όσο και στο άρθρο 1 περ. α Ν. 1103/1980 (Φ.Ε.Κ.: 297/Α / ), που κύρωσε την από Διεθνή Σύμβαση των Παρισίων την «αφορώσα εις τα ληφθησόμενα μέτρα διά την απαγόρευσιν και παρεμπόδισιν της παρανόμου εισαγωγής, εξαγωγής και μεταβιβάσεως της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών».

22 22 κυριότητας, νομής και κατοχής επί των μνημείων θρησκευτικού χαρακτήρα σε ΝΠΔΔ (Εκκλησία, Μητροπόλεις, Ενορίες, Μονές), ΝΠΙΔ (ησυχαστήρια, προσκυνήματα) και φυσικά πρόσωπα, νόμιμους κύριους τέτοιων μνημείων, ορίζει ότι «τα αρχαία ακίνητα μνημεία που χρονολογούνται έως και το 1453 ανήκουν στο Δημόσιο κατά κυριότητα και νομή και είναι πράγματα εκτός συναλλαγής και ανεπίδεκτα χρησικτησίας» (άρθρο 7 παρ. 1. Βλ. και για κινητά και άρθρο 21 παρ. 1). Έτσι το Κράτος, κατοχυρώνοντας και νομοθετικά τη νομή (πλασματική και πραγματική) των αρχαίων μνημείων, χωρίς περαιτέρω εξειδίκευση της έννοιας και του περιεχομένου της, αυτή μπορεί να εκληφθεί με την έννοια του ΑΚ, που σημαίνει άμεση παρουσία και σύνδεσμο του νομέα με το πράγμα. Πρακτικά, αυτό σημαίνει δυνατότητα μόνιμης κρατικής παρουσίας, εγκατάστασης και διαχείρισης των εν λόγω μνημείων καθώς και δικαίωμα κάρπωσης των φυσικών και πολιτιστικών ωφελημάτων του αρχαίου (καθορισμό ωραρίου, όρων και προϋποθέσεων επισκέψεως, επιβολή και προσδιορισμό ύψους εισιτηρίου εισόδου και δυνατότητα προσωρινού ή μονιμότερου περιορισμού της χρήσης και του τρόπου λειτουργίας του μνημείου με στόχο την προστασία του (άρθρο 3 παρ. 1 περ. β, άρθρο 10 παρ. 7 και άρθρο 46 παρ. 1, 2). Επίσης, ο ΑρχΝ δεν οριοθετεί ούτε την έννοια της κατοχής ούτε και τα δικαιώματα που αυτή παρέχει, με αποτέλεσμα τη συμπληρωματική εφαρμογή διατάξεων του αστικού (εμπραγμάτου) δικαίου. Για τα μετά το 1453 αρχαία ακίνητα και κινητά μνημεία επιτρέπεται η κυριότητα και σε άλλα πλην του Δημοσίου φυσικά ή νομικά πρόσωπα, η οποία θα ασκείται υπό τους περιορισμούς που καθιερώνει ο νόμος, παραλείποντας ωστόσο μια σαφή αναφορά στο θέμα της νομής και κατοχής του κυρίου (άρθρο 7 παρ. 3 και άρθρο 21 παρ. 4). Τέλος, προβληματική από τα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα θεωρείται και η προβλεπόμενη στο άρθρο 2 περ. β, υποπερ. γγ εδ. β και άρθρο 6 παρ. 2, 3 δυνατότητα της Πολιτείας να μεταβάλλει με διοικητική πράξη το καθεστώς κυριότητας ενός κινητού μνημείου που τους ανήκει, συνδέοντάς το με ορισμένη χρήση του ακινήτου και μετατρέποντάς το ουσιαστικά σε αρχαίο ακίνητο. Ουσιαστική όμως αναφορά στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των αρχαίων μνημείων θρησκευτικού χαρακτήρα, ακόμη και αν αυτά χρονολογούνται μέχρι το 1453, γίνεται στο άρθρο 73 παρ. 1, 2 των μεταβατικών και ειδικών διατάξεων του Αρχ.Ν, όπου αναγνωρίζονται οι προηγούμενες ευνοϊκές

23 23 ρυθμίσεις για την Εκκλησία. Διατηρούνται, δηλαδή, τα υπάρχοντα κατά την έναρξη ισχύος του ΑρχΝ δικαιώματα κυριότητας των εκκλησιαστικών και άλλων νομικών προσώπων και ενώσεων προσώπων που εκπροσωπούν θρησκείες ή δόγματα. Για τα αρχαία κινητά μνημεία, που αποτελούν ευρήματα ανασκαφής ή άλλης αρχαιολογικής έρευνας ανεξάρτητα από τη χρονολόγησή τους, ο ΑρχΝ δεν κάνει ειδική εξαίρεση ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων επ αυτών, ακόμα και αν πρόκειται για ευρήματα άμεσα συνδεδεμένα με τον ιστορικό βίο του λατρευτικού μνημείου (άρθρο 21 παρ. 3). Στην ορθή πρόβλεψη του ΑρχΝ για προστασία και των άυλων πολιτιστικών αγαθών [βλ. Π.Δ. 62 (Φ.Ε.Κ.: 112/Α / ), «Καταγραφή, αποτύπωση και τεκμηρίωση άυλων πολιτιστικών αγαθών», το οποίο εκδόθηκε κατ εξουσιοδότηση του άρθρου 5 του ΑρχΝ], παραλήφθηκε η συναίνεση του φορέα ή των προσώπων που τελούν το δρώμενο ή εκφράζουν αυτά τα πολιτιστικά αγαθά. Για επιστημονικούς και παιδαγωγικούς λόγους (άρθρο 3 παρ. 1 περ. ε, στ, ζ), παραλήφθηκε η προτεινόμενη συναίνεση του κυρίου και κατόχου ακινήτου ή κινητού θρησκευτικού μνημείου, ο οποίος πλέον έχει εξαναγκαστή υποχρέωση για διευκόλυνση της πρόσβασης προς επιθεώρηση, φωτογράφιση και μελέτη από ειδικούς υπαλλήλους, επιστήμονες και το κοινό κατά περίπτωση (βλ. άρθρο 11 παρ. 1 εδ. β και παρ. 3, άρθρο 25 παρ. 1 εδ. α, άρθρο 29 παρ. 1, 2). Στο άρθρο 18 για τις απαλλοτριώσεις, απαλείφθηκε ο όρος «δημόσια περιουσία» για την Εκκλησία και τα νομικά της πρόσωπα, στην παρ. 3 διατηρήθηκε ωστόσο η μη υποχρέωση του δημοσίου για απαλλοτρίωση ακινήτων ιδιοκτησίας Ο.Τ.Α., άλλων Ν.Π.Δ.Δ. και εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, εντός των οποίων βρίσκονται ακίνητα μνημεία, θεωρώντας ότι αυτά εντάσσονται στην κατά προορισμό χρήση των ακινήτων αυτών που είναι η ανάδειξη και η προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς (άρθρο 18 παρ. 3 και άρθρο 19 παρ. 8). Παραλήφθηκε, επίσης, η προτεινόμενη προηγούμενη συναίνεση του κυρίου και κατόχου ακινήτου θρησκευτικού μνημείου σε περιπτώσεις επεμβάσεων

24 24 επί των μνημείων (άρθρο 3 παρ. 1 περ. β, δ, στ, και άρθρο 11 παρ. 1 εδ. α ). Επίσης, προβλέφτηκαν οι όροι και οι προϋποθέσεις έγκρισης από το Κ.Α.Σ. των εργασιών επί ακινήτων μνημείων (άρθρο 40 παρ.4). Όσον αφορά τώρα στην συμμετοχή στα διοικητικά όργανα (άρθρο 49 και άρθρο 50) εκπροσώπων των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, άλλων νομικών προσώπων ή ενώσεων προσώπων που εκπροσωπούν θρησκείες ή δόγματα δεν υπάρχει τέτοια πρόβλεψη στον ΑρχΝ. Ωστόσο, η ρύθμιση των διατάξεων του άρθρου 52 παρ. 2, 6, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, προτίνεται η εισαγωγή στον ΑρχΝ της παρατήρησης ότι τα λατρευτικού προορισμού κινητά και ακίνητα πολιτιστικά αγαθά, ουδέποτε αποβάλλουν τον ιερό χαρακτήρα τους και οι ανάγκες προστασίας και συντήρησής τους δεν αποκλείουν την, κατά περίπτωση, λελογισμένη λατρευτική τους χρήση. Ιδιαίτερη είναι η προβληματική για το θέμα της προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος, όταν αυτή έρχεται σε σύγκρουση με το ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Τέτοιας μορφής σύγκρουση εμφανίζεται στα πολιτιστικά μνημεία που έχουν λατρευτικό χαρακτήρα, όπως στην περίπτωση του χριστιανικού ναού. Η Πολιτεία, επικαλούμενη το άρθρο 24 Σ σε συνδυασμό με τις προστατευτικές διατάξεις του ΑρχΝ, έχει τη δυνατότητα επέμβασης και επί ενεργών λατρευτικών μνημείων υψίστης ιστορικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής αξίας, ζητώντας τον περιορισμό ή ακόμα και τη διακοπή της λατρευτικής τους χρήσης. Έτσι, ναοί αυτής της κατηγορίας, από ζωντανοί λατρευτικοί χώροι μπορούν εύκολα να μετατραπούν σε «μνημεία-μουσεία» με την έκδοση διοικητικών πράξεων, οι οποίες προκρίνουν τον μνημειακό-ιστορικό χαρακτήρα τους σε βάρος του λατρευτικού προορισμού τους. Η περίπτωση του Ιερού ναού του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης, της γνωστής στο πανελλήνιο «Ροτόντας», αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κρατικής «επέμβασης» στον χαρακτήρα και τον προορισμό λατρευτικού μνημείου 4. Η χρήση του μνημείου ως τόπου λατρείας περιορίστηκε αισθητά με την με αριθμ. πρωτ.: ΥΠ.ΠΟ./Β1/Φ.34/3522/ Υ.Α. μόνο σε τρεις φορές το χρόνο, γιατί θεωρήθηκε ότι έχει προέχοντα «μνημειακό-ιστορικό και παρεπόμενο λατρευτικό 4 Μιχάλης Τιβέριος, «Η Ροτόντα του Καίσαρα Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη. Σύντομο ιστορικό», Εφημερίδα Το Βήμα

25 25 προορισμό» 5. Ανάλογη ήταν στο παρελθόν και η περίπτωση της Μονής του Οσίου Λουκά Βοιωτίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράθεση της θέσης που έλαβε για το ζήτημα η Επιτροπή Αναστολών του ΣτΕ που εκδίκασε την αίτηση αναστολής εκτέλεσης της σχετικής Υ.Α., κατά της οποίας ασκήθηκε αίτηση ακυρώσεως ενώπιον του ΣτΕ 6. Βασική αιτιολογία της διαταγής αναστολής της εκτελέσεως της Υ.Α. ήταν: «Υπό τας συνθήκας αυτάς, η δια της προσβαλλομένης αποφάσεως του Υπουργού Πολιτισμού ουσιαστική απαγόρευση τελέσεως της λατρείας εις τον Ιερόν Ναόν 7, πλην τριών συγκεκριμένων περιπτώσεων κατ έτος, συνιστά βαρείαν και ανεπανόρθωτον προσβολήν του θρησκευτικού συναισθήματος των εις τον εν λόγῳ Ναόν εκκλησιαζομένων πιστών». Ιδιαίτερης προσοχής χρήζουν και οι λοιπές αιτιολογίες της παραπάνω αποφάσεως, ότι δηλαδή ο Ναός του Αγίου Γεωργίου καθαγιάστηκε αρχικά την εποχή του Μεγάλου Θεοδοσίου ( μ.χ.). Το 1591 μ.χ. μετατράπηκε βίαια σε μουσουλμανικό τέμενος 8, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το 1914, καθαγιάστηκε ξανά, τελέσθηκαν Θυρανοίξια και «έκτοτε δεν απέβαλε την ιδιότητα ταύτην (ως Ναού), τουθ όπερ άλλωστε δεν ηδύνατο να γίνει δυνάμει πολιτειακής πράξεως» 9. Η ιδιαίτερη σημασία των σκέψεων αυτών 5 Σουλτάνα Δ. Λάμπρου Γλυκερία Μιχ. Χατζούλη (επιμ.), Άγιος Γεώργιος Ροτόντα: Λατρευτικός ή μνημειακός χώρος; Ιστορική, Αρχαιολογική, Νομοκανονική και Θεολογική προσέγγιση (Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδος: ), εκδ. Τμ. Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1999, σπρδ. 6 Αντώνης Μανιτάκης, «Η αντιδικία για την εξουσία χρήσης της Ροτόντας του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη», στο: Ροτόντα, μνημείο πολιτισμού: Ιστορική και αρχαιολογική προσέγγιση - Νομικό καθεστώς, εκδ. Ένωσης Πολιτών Θεσσαλονίκης για το Περιβάλλον και τον Πολιτισμό, Θεσσαλονίκη 1996, Ως Ιεροί Ναοί θεωρούνται εκείνοι, οι οποίοι καθιερώθηκαν πανηγυρικά στη θεία λατρεία με την (για τον σκοπό αυτό) κανονική και λειτουργική τελετή, παλαιότερα δε με την ανέγερσή τους πάνω στους τάφους των μαρτύρων και στη συνέχεια με την εναπόθεση λειψάνων σ αυτούς και περαιτέρω με την άδεια του Επισκόπου. 8 Η ιερότητα ενός καθαγιασθέντος χώρου δεν αναιρείται ούτε με την κατάληψή του από τα εχθρικά στρατεύματα, διότι κατά τη διάρκεια αυτής απλώς ανεστέλλετο για να επανέλθει μετά τη λήξη της στην προηγούμενη κατάσταση. Τα Βασιλικά (59, 1, 36), επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά διάταξη των Πανδεκτών (11, VII, 36), όριζαν: «τα ιερά γινόμενα υπό τους πολεμίους, παύεται είναι ιερά, ώσπερ ο ελεύθερος δουλωθείς απολυθέντα δε της συμφοράς αναλαμβάνει την προτέραν κατάστασιν». Την ίδια διάταξη επικαλούνται οι συγγραφείς του Πηδαλίου Αγάπιος ιερομόναχος και Νικόδημος μοναχός στη σημ. Ι κάτω από τον ΚΔ κανόνα της Δ Οικουμενικής Συνόδου, γράφοντας: «Του ούν τοιούτου ιερού και ο Ναός εάν πέσῃ, μένει ο τόπος ιερός και δεν ημπορεί κανείς κατά τον Αρμενόπουλον να τον εξουσιάσῃ. Ο άπαξ γαρ γενόμενος ιερός, παύει ποτέ από του να είναι ιερός. Ει δε και η λστ διάταξις βιβλ. ια, τίτλ. Ζ λέγει ότι τα ιερά, όταν δουλωθούν από τους πολεμίους, παύουσι να είναι ιερά, καθώς και ο ελεύθερος παύει από του να είναι ελεύθερος όταν δουλωθῄ, μετά δε την δουλείαν γίνονται δε πάλιν ιερά και εν συνεχείᾳ προσθέτοντες τούτο λέγω, εννοείται, ότι παύουσιν από του να είναι ιερά τῃ ενεργείᾳ, όχι όμως και κατά την δύναμιν αεί κατ αυτήν είναι ιερά, και μάλιστα τα ιερά και κινητά σκεύη». 9 Για τη θεωρητική θεμελίωση της άποψης, ότι η ιδιότητα ενός κτίσματος ως ναού δεν είναι δυνατόν να αφαιρεθεί με πολιτειακή πράξη βλ. Κωνσταντίνος Α. Βαβούσκος, «Είναι δυνατή η άρσις της

26 26 έγκειται: α) Το Δ. 2134/1911 (Φ.Ε.Κ: 77/Α / ) της προσωρινής Κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου με το οποίο η Ροτόντα τέθηκε «υπό την άμεσο εποπτεία του Τμηματάρχου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων», δεν μπορούσε να την καταστήσει «μουσείο» αφού η Πολιτεία δεν έχει εξουσία καθαγιασμού ή άρσης του καθαγιασμού ενός θρησκευτικού χώρου, και β) Η θρησκευτική ελευθερία του ατόμου και η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος είναι δύο συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα με ισοδύναμη ισχύ. Ένας εν λειτουργία χριστιανικός ναός μπορεί, δηλαδή, να χαρακτηρισθεί ως διατηρητέο μνημείο, για τη διατήρηση του οποίου απαιτείται μάλιστα η λήψη αναγκαίων προστατευτικών μέτρων, ελέγχεται ωστόσο το κατά πόσο το γεγονός αυτό είναι από μόνο του ικανό να επιφέρει αποκλεισμό του λατρευτικού προορισμού. Μπορεί, δηλαδή, μονομερώς η Πολιτεία ακόμα και με απλή διοικητική πράξη της, να παραμερίσει τον λατρευτικό προς χάριν του μνημειακού χαρακτήρα ενός ναού προσβάλλοντας άμεσα το δικαίωμα της λατρείας των πιστών της Εκκλησίας υπέρ της οποίας κατοχυρώνεται επίσης συνταγματικώς η θρησκευτική ελευθερία 10 ; Περαιτέρω, η προαναφερόμενη απόφαση της Επιτροπής Αναστολών ορίζει: «Οίκοθεν νοείται, ότι κατά την λειτουργίαν του Ναού δέον να αποφεύγεται η καθ οιονδήποτε τρόπον φθορά των μνημειακών μερών αυτού», κάνοντας αναφορά στην γενομένης καθιερώσεως ιερού ναού;», στο: Φιλία εις Κωνσταντίνον Μπόνην Αφιέρωμα, εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη Ο Αντώνης Μανιτάκης υποστηρίζει ότι η άσκηση του δικαιώματος της λατρείας τελεί «υπό την επιφύλαξη του νόμου». Βλ. Αντώνης Μανιτάκης, «Το συνταγματικό δικαίωμα στον πολιτισμό», Νέες Εποχές (ένθετο) Εφημερίδας Το Βήμα , 6. Ο Αναστάσιος Μαρίνος αντικρούει την παραπάνω άποψη, υποστηρίζοντας ότι: «δεν ευρίσκει έρεισμα στην 2 η παράγραφο του άρθρου 13 του Συντάγματος, το οποίον ορίζει ότι τα σχετικά με τη λατρεία τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων και όχι υπό την επιφύλαξη του νόμου και ως μόνο περιορισμό θέτει στην άσκηση της λατρείας τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Συνεπώς, εάν ένας ναός, ανεξάρτητα εάν είναι παλαιός ή νέος, χρησιμοποιείται σταθερά ως χώρος λατρείας και έχει καθαγιαστεί προς τούτο, δύναται μεν να χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποχαρακτηρισθεί και να μετατραπεί παρά την θέληση της Εκκλησίας σε μουσείο απαγορευομένης εφ εξής της ασκήσεως της λατρείας εις αυτόν. Αντίθετη εκδοχή σημαίνει βαρεία προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας της Εκκλησίας, υπέρ της οποίας κατοχυρώνεται επίσης τι δικαίωμα αυτό. Διάφορο είναι το ζήτημα της απαγορεύσεως ανεγέρσεως ναού σε χώρους όπου δεν επιτρέπεται, κατά τις κείμενες διατάξεις (πολεοδομικές ή άλλες), η ανέγερση τέτοιου κτίσματος ή οποιουδήποτε άλλου κτίσματος π.χ. εντός δάσους». Βλ. Αναστάσιος Ν. Μαρίνος, Η ανακήρυξη των Μετεώρων σε Χώρο Ιερό, 2η έκδοση, Αθήνα 1997, 32, υποσημ. 22. Επίσης, ο Γεώργιος Αποστολάκης για τη γνώμη του Αντώνη Μανιτάκη γράφει: «Η άποψη αυτή, εάν επικρατήσει, σημαίνει ότι ο νόμος δύναται να θέτει ορισμένους περιορισμούς στην άσκηση αυτού του δικαιώματος, όπως λ.χ. μπορεί να περιορίσει και το δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας, για την οποία το άρθρο 5 παρ. 4 Σ ορίζει ότι: «ουδείς καταδιώκεται, συλλαμβάνεται, φυλακίζεται ή άλλως πως περιορίζεται, ει μη όταν και όπως ο νόμος ορίζει». Βλ. Γεώργιος Στ. Αποστολάκης, Προστασία Αρχαιοτήτων ό.π. (υποσημ. 2), 82, υποσημ. 9. Βλ. επίσης, Κωνσταντίνος Α. Βαβούσκος, «Εἶναι δυνατή ἡ ἄρσις τῆς γενομένης καθιερώσεως ἱεροῦ ναοῦ;», στο: Αρχιμ. (νυν Μητρ. Λαγκαδά, Λητής & Ρεντίνης) Ιωάννης Χ. Τασσιάς (επιμ.), Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα): Κατάθεση Μαρτυρία, έκδ. Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα), Θεσσαλονίκη 1998,

27 27 ιδιότητα του Ναού ως μνημείου που χρήζει προστασία κατά το άρθρο 24 Σ. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η απαιτούμενη ισορροπία για την αρμονική συνύπαρξη των δύο αγαθών, της θρησκευτικής δηλαδή ελευθερίας και του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Έξι μήνες αργότερα, η Επιτροπή Αναστολών επανήλθε και με βάση νεότερα στοιχεία, από τα οποία προέκυπτε «επιτακτική ανάγκη για τη συνέχιση το έτος 1995 των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου της Ροτόντας» και ότι το μνημείο είχε εν τῳ μεταξύ υποστεί «σημαντικές αρχαιολογικές καταστροφές, αλλά και πολλές αισθητικές βλάβες και αλλοιώσεις της αρχικής του εικόνας», ανακάλεσε, με την υπ αριθμ. 775/1995 απόφασή της, την προηγούμενη (327/1995), για την προστασία της Ροτόντας με τα αναγκαία μέτρα που προέβλεπε η Απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, όχι μόνο ως ρωμαϊκό κτίσμα, «αλλά και ως θρησκευτικό μνημείο (χριστιανικός ναός)». Η δεύτερη Απόφαση της Επιτροπής Αναστολών προσέθετε επιπλέον ότι οι περιορισμοί που ετέθησαν με την Υπουργική Απόφαση δεν θίγουν «το θρησκευτικό αίσθημα των εκκλησιαζομένων πιστών», διότι «αποβλέπουν και στην συντήρηση του μνημειακού χαρακτήρα του κτίσματος του Ιερού Ναού». Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίστηκε και σε αυτήν την περίπτωση η ισορροπία για την αρμονική συνύπαρξη των δύο αγαθών. Βέβαια, καθοριστικό ρόλο για την έκδοση της δεύτερης Απόφασης υπήρξε και το γεγονός ότι στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν, εκτός από τη Ροτόντα, και πολλοί άλλοι Ναοί, όπου οι χριστιανοί μπορούν να τελούν ανεμπόδιστα τη λατρεία του Θεού και επομένως δεν υφίστανται ανεπανόρθωτη βλάβη από τη διακοπή της λειτουργίας της Ροτόντας ως Ναού, αφού μέχρι να εκδικαστεί η αίτηση ακυρώσεως θα μπορούσαν να εκκλησιάζονται αλλού 11. Πρόβλημα θα ήταν αν δεν υπήρχε άλλος ναός στην πόλη, αφού η Επιτροπή Αναστολών όφειλε να μην ανακαλέσει την αναστολή προκειμένου να μην περιορίσει το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, η απόλαυση του οποίου δεν μπορεί να αναπληρωθεί με αποζημίωση, όπως γίνεται δεκτό για την απόλαυση του ατομικού δικαιώματος της ιδιοκτησίας 12. Κρίσιμο πάντως ζήτημα για την έκβαση παρόμοιων υποθέσεων, συνιστά το πραγματικό γεγονός κατά πόσο το μνημείο είχε καθαγιαστεί ως ναός και εάν είναι εν λειτουργία μνημείο από την Εκκλησία. 11 Αρνητική γνωμοδότηση βλ. Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης, «Γνωμοδότηση: Περί την απόδοση στη θεία λατρεία ιερών ναών-μνημείων της Θεσσαλονίκης», Γρηγόριος Παλαμάς 78(1995), Αντίθετη θετική γνωμοδότηση βλ. Αντώνης Μανιτάκης, «Η συνταγματική προστασία των πολιτιστικών αγαθών και η ελευθερία της λατρείας (Με αφορμή τις χρήσεις της Ροτόντας). Γνωμοδότηση», Αρμ 9(1995), ΣτΕ 3146/1986, δημοσιευμένη στην τράπεζα νομικών πληροφοριών «nomos».

28 28 Σημειώνεται ότι το Δ. 2134/ (Φ.Ε.Κ.: 77/Α / ) του Ελευθερίου Βενιζέλου, με το οποίο η Ροτόντα τέθηκε «υπό την άμεσο εποπτεία του Τμηματάρχου των Βυζαντινών Αρχαιοτήτων», δεν αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για τη στήριξη της άποψης ότι είχε απολέσει το λατρευτικό της χαρακτήρα για τους εξής λόγους: α) Το Δ ήταν πράξη του αποκαλούμενου «Κράτους της Θεσσαλονίκης» και δεν είναι βέβαιο ότι κυρώθηκε με νόμο μετά την επάνοδο του Ελευθερίου Βενιζέλου στην εξουσία ολόκληρης της Ελλάδος. β) Ακόμα και αν κυρώθηκε με νόμο, δεν θα μπορούσε να αφαιρέσει από τη θεία λατρεία ναό αφιερωμένο σε αυτήν και χρησιμοποιούμενο από την Εκκλησία για το σκοπό αυτό. γ) Το ότι η Ροτόντα τέθηκε «υπό την άμεσο εποπτεία του Τμηματάρχου των Βυζαντινών Αρχαιοτήτων» ως διατηρητέο μνημείο, δεν σημαίνει ότι αυτομάτως απώλεσε και τον λατρευτικό της χαρακτήρα. Τελικά, το ΥΠ.ΠΟ., επιχειρώντας να συγκεράσει τις παραπάνω θέσεις του ΣτΕ, ανακάλεσε την αρχική Απόφαση του Υφυπουργού Πολιτισμού (ΥΠ.ΠΟ./ΑΡΧ/Β1/Φ.34/3522/ ) και εξέδωσε νέα του Υπουργού Πολιτισμού (ΥΠ.ΠΟ./ΑΡΧ/Β1/Φ.34/ΜΝΗΜ./7161/255/ ), η οποία όριζε: «1. Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου είναι επισκέψιμο μνημείο, μέσα στο οποίο, ως ναό, μπορούν να τελούνται ιερές ακολουθίες μία φορά το μήνα σε συνεννόηση με τον Προϊστάμενο της οικείας 9 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων 2. Τη φύλαξη, την ασφάλεια, την προστασία, την διαχείριση, τον έλεγχο ευκρασίας, τη συντήρηση και γενικά τον έλεγχο και την ευθύνη του κτίσματος και των ευρισκομένων στον αυλόγυρο και στον κήπο αρχαιοτήτων και προσκτισμάτων έχει το Υπουργείο Πολιτισμού. 3. Το Υπουργείο Πολιτισμού εκτελεί όλες τις αναγκαίες για το μνημείο αρχαιολογικές εργασίες έρευνας, αναστήλωσης και συντήρησης». Τις θέσεις αυτές αποδέχτηκε και ο αείμνηστος Μητρ. Θεσσαλονίκης κυρός Παντελεήμων Β, όπως προκύπτει από το υπ αριθμ. 71/ έγγραφό του προς τον τότε Υπουργό Πολιτισμού βάζοντας τέλος στη δικαστική περιπέτεια της Ροτόντας 13. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι σε περίπτωση, που κάποιο εν ενεργεία λατρευτικό μνημείο, λόγῳ παλαιότητας ή σοβαρής στατικής και άλλης βλάβης, οφειλόμενης σε φυσικό φαινόμενο (σεισμό κτλ.), περιέλθει σε κατάσταση που 13 ΣτΕ (Ολομ.) 2068/1999, Αρμ. 12(1999), (με σχόλιο του Δήμου Γ. Νικολόπουλου). Με αυτήν ακυρώθηκε ο υπ αριθμ. 71/1995 (Φ.Ε.Κ.: 96/Α / ) Κανονισμός της Ι.Σ.Ε. της Ελλάδος. οποίος ρύθμιζε θέματα σχετικά με τη λειτουργία, διοίκηση και διαχείριση του Προσκυνηματικού Ναού Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα). Ο εν λόγω Κανονισμός είχε εκδοθεί ως αντίμετρο της Εκκλησίας στη θέση του ΥΠ.ΠΟ. ότι η Ροτόντα «έχει προεχόντως μνημειακό-ιστορικό και παρεπόμενο λατρευτικό προορισμό».

29 29 απαιτεί άμεσα μέτρα προστασίας και ταυτόχρονης παύσης ή ελαχιστοποίησης του λατρευτικού προορισμού του, η Διοίκηση δεν μπορεί 14 με διοικητική πράξη να το καταστήσει αποκλειστικά μουσειακό χώρο ή χώρο άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων, αναιρώντας έτσι την ιερότητά του, αφού δεν έχει εξουσία άρσης του καθαγιασμού 15. Επίσης η Διοίκηση, κατά την έκδοση οποιασδήποτε διοικητικής πράξης που αφορά σε λατρευτικό μνημείο, πρέπει να λαμβάνει υπόψη το διττό (πολιτιστικό και ιερό) χαρακτήρα του. Μπορεί, βεβαίως, για την προστασία του εν λόγω μνημείου, όπως έχει άλλωστε υποχρέωση (άρθρο 24 Σ), εκτός από τα τεχνικά μέτρα προστασίας, να περιορίζει και τη χρήση του στο αναγκαίο μέτρο που θα συγκεράσει, με την κατά περίπτωση συνεκτίμηση όλων των ειδικών παραμέτρων, το δικαίωμα της ελευθερίας της λατρείας και το δικαίωμα της προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Κάθε αντίθετη με την παραπάνω αρχή διοικητική πράξη «παραβιάζει καταφανώς την ελευθερία της λατρείας. Αν οι αρμόδιες Εκκλησιαστικές Αρχές ζητήσουν τη λατρευτική επαναλειτουργία ενός ναού, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί με διοικητική πράξη ως μουσείο και έχει λειτουργήσει αποκλειστικά ως τέτοιο, η άδεια των αρμόδιων Εκκλησιαστικών Αρχών συνιστά οφειλόμενη πράξη, διότι με αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται η παράβαση της υποχρεώσεως του Κράτους να σέβεται την ελευθερία της λατρείας. Κατά συνέπεια, το Σύνταγμα προκρίνει, αντί του απλώς μουσειακού προορισμού των λατρευτικών μνημείων, το συνδυασμό του μουσειακού 14 Ακόμα και σε ενδεχόμενη συναίνεση της Εκκλησίας, μια τέτοια ενέργεια θα προσέβαλλε την ορθόδοξη συνείδηση για το απαραβίαστο και αμετάβλητο των ιερών πραγμάτων της, που είναι αφιερωμένα στο Θεό και τη θεία λατρεία. Ο καθηγητής Βλάσιος Φειδάς τονίζει: «η όλη κανονική παράδοση της Εκκλησίας για τα ιερά πράγματα έχει ως μία ρητή, κοινή και αμετάθετη βάση τη θεμελιώδη θεολογική αρχή, ότι τα αφιερούμενα στον Θεό πρόσωπα ή πράγματα προσφέρονται στον Θεό πάντοτε κατά κυριότητα, γι αυτό και ο άνθρωπος ή ακόμη και η Εκκλησία δεν μπορεί να σχετικοποιήσει ή να αμφισβητήσει την οριστική κυριότητα του Θεού στα πρόσωπα ή στα πράγματα αυτά». Βλ. Βλάσιος Ι. Φειδάς, «Εκκλησία και αρχαιολογική υπηρεσία. Οριοθέτηση αρμοδιοτήτων για τους ναούς, τις εικόνες και τα λοιπά ιερά κειμήλια», στο: Σουλτάνα Δ. Λάμπρου Γλυκερία Μιχ. Χατζούλη (επιμ.), Άγιος Γεώργιος Ροτόντα: Λατρευτικός ή μνημειακός χώρος; Ιστορική, Αρχαιολογική, Νομοκανονική και Θεολογική προσέγγιση (Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδος: ), εκδ. Τμ. Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1999, 123, Ούτε και η ίδια η Εκκλησία έχει τέτοια εξουσία. Κατά το Κανονικό και Εκκλησιαστικό Δίκαιο της Ανατολικής (Ορθοδόξου του Χριστού) Εκκλησίας, ο άπαξ αφιερωθείς κατά την προβλεπόμενη κάθε φορά διαδικασία καθαγιασμού Ναός στη θεία λατρεία παραμένει εσαεί ιερός και συνεπώς δεν μπορεί να γίνει άρση της ιδιότητάς του αυτής με ανάκληση της καθιερώσεως, διότι αντίθετη ενέργεια θα προσκρούει τόσο στη δογματική και νομοκανονική υπόσταση της Εκκλησίας, όσο και στην εκκλησιαστικού δικαίου νομοθεσία της Πολιτείας, δεδομένου ότι σύμφωνα με τις νομοθεσίες αυτές δεν προβλέπεται σχετική (αντίθετη) διαδικασία. Βλ. Κωνσταντίνος Α. Βαβούσκος, «Μπορεί η πολιτεία να αλλάξει τον λατρευτικό χαρακτήρα των ιερών ναών;», στο: Σουλτάνα Δ. Λάμπρου Γλυκερία Μιχ. Χατζούλη (επιμ.), Άγιος Γεώργιος Ροτόντα: Λατρευτικός ή μνημειακός χώρος; Ιστορική, Αρχαιολογική, Νομοκανονική και Θεολογική προσέγγιση (Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδος: ), εκδ. Τμ. Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1999,

30 30 με το λειτουργικό προορισμό τους, ο οποίος συμφωνεί με τη σύγχρονη αντίληψη της εντάξεως των μνημείων στις δραστηριότητες του παρόντος, δηλαδή με τη δυναμική προστασία και όχι με τη στατική προστασία των μνημείων» 16. Κρίσιμα στοιχεία για τη διατήρηση της λειτουργίας ενός λατρευτικού μνημείου είναι ο καθαγιασμός και η αφιέρωσή του στη θεία λατρεία, καθώς και η πραγματική και αδιάκοπη χρήση του για το σκοπό αυτό, η οποία συντηρεί αδιατάραχτη την καθιερωμένη σχέση του ιερού χαρακτήρα τους με το λατρευτικό προορισμό τους 17. Επίσης, οποιοσδήποτε μη ισόρροπος περιορισμός των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, θα μπορούσε να προσβάλει την προσωπικότητα των πολιτών οι οποίοι, επικαλούμενοι έννομο συμφέρον (άρθρα 57 και 59 ΑΚ και άρθρο 68 ΚΠολΔ), αναφορικά είτε με την άσκηση της λατρείας είτε με την απόλαυση του πολιτιστικού αγαθού, να καταθέσουν αίτηση προς το μονομελές πρωτοδικείο, αιτούμενοι ασφαλιστικών μέτρων για προσωρινή ρύθμιση της κατάστασης και τακτικές αγωγές 18. Τα παραπάνω δικαιώματα σχετίζονται άμεσα και με τη συνταγματικά κατοχυρωμένη προστασία του περιβάλλοντος (άρθρο 24 παρ. 1, 6 Σ) και την πρωτογενή υποχρέωση του Κράτους για λήψη κατασταλτικών ή προληπτικών μέτρων 19. Ως περιβάλλον νοείται τόσο το ανθρώπινο όσο και το πραγματικό. Το πρώτο αποτελείται από υποκείμενα δικαίου, ενότητες προσώπων που συνδέονται μεταξύ τους με κάποιο κοινό δεσμό (λ.χ. των πιστών). Στο πραγματικό περιβάλλον 16 Κυριάκος Ν. Κυριαζόπουλος, «Η ελευθερία της λατρείας και η προστασία των μνημείων», στο: Σουλτάνα Δ. Λάμπρου Γλυκερία Μιχ. Χατζούλη (επιμ.), Άγιος Γεώργιος Ροτόντα: Λατρευτικός ή μνημειακός χώρος; Ιστορική, Αρχαιολογική, Νομοκανονική και Θεολογική προσέγγιση (Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδος: ), εκδ. Τμ. Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1999, Του ίδιου, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και θρησκευτική ελευθερία (Διδακτορική Διατριβή), εκδ. Σάκκουλας (Δίκαιο και Θεσμοί 1), Θεσσαλονίκη 1993, Γεώργιος Στ. Αποστολάκης, Προστασία Αρχαιοτήτων ό.π. (υποσημ. 2), Η υπ αριθμ. 496/2001 απόφαση του μονομελούς πρωτοδικείου Τρικάλων δέχτηκε ότι «ένα από τα αγαθά που απαρτίζουν την προσωπικότητα του ατόμου είναι και το περιβάλλον και η προσβολή του παρέχει (στον προσβαλλόμενο) εναγώγιμη αξίωση από το προαναφερόμενο άρθρο 57 ΑΚ εναντίων εναντίον εκείνου, από τη δράση του οποίου προέρχεται η βλαπτική ενέργεια» Βλ. Γεώργιος Στ. Αποστολάκης, Προστασία Αρχαιοτήτων ό.π. (υποσημ. 2), Για το είδος και τη φύση της υποχρέωσης αυτής για το αν και κατά πόσο θεσπίζεται κάποιο ατομικό, κοινωνικό ή μικτό δικαίωμα βλ. Γλυκερία Π. Σιούτη, Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήναι Κομοτηνή 1985, σπρδ. Και πνευματική όμως υποχρέωση έχει ο άνθρωπος για την προστασία του περιβάλλοντος ως έργο και κτίσμα Θεού. Αυτή η πνευματική υποχρέωση θεμελιώνεται γραφικά στη Γεν. 2:15, όπου αναφέρεται ότι ο Θεός «έθετο (τον άνθρωπον) εν τῳ παραδείσῳ της τρυφής εργάζεσθαι αυτόν και φυλάσσειν». Το ρήμα «φυλάσσω» έχει την έννοια του «προστατεύω». Για τη θεολογική και πνευματική προσέγγιση της οικολογίας βλ. Ιωάννης Ζηζιούλας (Μητρ. Περγάμου), Η κτίση ως ευχαριστία. Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της οικολογίας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα Σωτήρης Μπαλατσούκας, Οι άγιοι και το φυσικό περιβάλλον, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη Κωνσταντίνος Ζάχος, Η χαμένη οικειότητα. Η οικολογική κρίση υπό το φως της σκέψης του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, εκδ. Έλλα, Τρίκαλα 1998.

31 31 ανήκει το φυσικό αλλά και το τεχνητό, που διακρίνεται σε οικιστικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Οι ναοί πέρα από κάθε άλλη πολιτιστική τους αξία, ως χώροι τέλεσης λατρείας και πνευματικής άσκησης, συνιστούν ουσιώδη στοιχεία του θρησκευτικού περιβάλλοντος, που αποτελεί ειδικότερη εκδήλωση του πολιτιστικού Σύμφωνα με μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και τεκμηριωμένη απόφαση του ΣτΕ: «αναπόσπαστο τμήμα του πολιτιστικού περιβάλλοντος, το οποίο απολαύει της ως άνω προστασίας του Συντάγματος, αποτελούν αναμφισβητήτως, ενόψει της ιδιαζούσης σημασίας, την οποίαν διαδραματίζει πάντοτε το θρησκευτικόν στοιχείον εις την διαμόρφωσιν του πολιτισμού εκάστου λαού, και οι θρησκευτικού χαρακτήρος χώροι, δηλαδή οι χώροι πνευματικής ασκήσεως και λατρείας, εις τους οποίους τόσον οι πιστοί όσον και οι θρησκευτικοί λειτουργοί εκάστης θρησκείας και οι τυχόν αναγνωριζόμενοι υπ αυτής μοναχοί ασκούν τα θρησκευτικά των καθήκοντα και εις τους οποίους χώρους συγκαταλέγονται και οι χώροι λατρείας (Ιεροί Ναοί και Ιερές Μονές) της Εκκλησίας της Ελλάδος, ως προς την οποία κατοχυρούνται επίσης [βλ. ΣτΕ (Ολομ.) 866/1974] το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας και οι οποίοι ως χώροι Ιεροί συνιστούν ουσιώδη στοιχεία της ελληνορθοδόξου παραδόσεως και ιστορίας και άρα της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς ολοκλήρου του Ελληνικού Λαού Τόσον τα όργανα του Κράτους, όσον και αυτά των Ο.Τ.Α., ουσιώδη υποχρέωσιν των οποίων συνιστά κατά νόμον (βλ. άρθρον 24 παρ. 1 εδ. η του Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα Π.Δ. 410/1995) η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, οφείλουν όπως, πέραν της προστασίας την οποίαν πρέπει να εξασφαλίζουν κατ επιλογήν του Συντάγματος εις τους ως άνω χώρους πνευματικής ασκήσεως και λατρείας, ώστε να μη προσβάλλεται η ιερότητα και να μην αλλοιώνεται ο θρησκευτικός χαρακτήρ αυτών, να λαμβάνουν επί πλέον και την δέουσαν πρόνοιαν ώστε να εξασφαλίζεται συγχρόνως και η άσκησις του μοναχικού βίου και η ησυχαστική ζωή των εγκαταβιούντων εις τας Ιεράς Μονάς μοναχών, να εξασφαλίζεται δηλαδή η άσκησις των δραστηριοτήτων αυτών, οι οποίες αποτελούν ειδικοτέρας εκδηλώσεις του ατομικού δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας. Τούτο έχει την έννοιαν ότι οσάκις τα όργανα αυτά εκδίδουν πράξεις, αι οποίαι ναι μεν δεν αφορούν ευθέως τους ως άνω θρησκευτικού χαρακτήρος χώρους, πλην είναι δυνατόν ως εκ του σκοπού, τον οποίον αυταί εξυπηρετούν και της φύσεως αυτών, να έχουν δυσμενείς συνεπείας εις την άσκησιν του εν λόγῳ ατομικού δικαιώματος, δέον όπως αιτιολογούν αυτάς ειδικώς και δη δι αναφοράς εις συγκεκριμένα στοιχεία και δεδομένα, από τα οποία να προκύπτει η ανάγκη εκδόσεως της συγκεκριμένης εκάστοτε πράξεως, δια της οποίας λαμβάνεται το συγκεκριμένον δυσμενές μέτρον και μάλιστα εις την έκτασιν, εις την οποίαν αυτό αποφασίζεται και τούτο μετά προηγουμένην διαπίστωσιν δια της εκπονήσεως ειδικής και εμπεριστατωμένης μελέτης ότι έχουν εξαντληθεί πλέον όλες οι δυνατότητες δια την εξεύρεσιν άλλης λύσεως ολιγότερον δυσμενούς εις την συγκεκριμένην περίπτωσιν, κατά τρόπον ώστε το λαμβανόμενον μέτρον να εμφανίζεται ως αναπόφευκτος θυσία, η οποία πραγματοποιείται εις το απολύτως αναγκαίον μέτρον και επιβάλλεται εκ λόγων γενικοτέρου συμφέροντος, ενώπιον των οποίων υποχωρούν (13 παρ. 4) οι θρησκευτικές πεποιθήσεις». ΣτΕ (τμ. 6 ο ) 245/1997, Αρμ. 12(1997), (με σχόλιο του Αναστάσιου Κ. Βαβούσκου). Για το θέμα βλ. Γεώργιος Στ. Αποστολάκης, Προστασία Αρχαιοτήτων ό.π. (υποσημ. 2), 94-96, , 131, υποσημ. 1 (σχετική με το θέμα βιβλιογραφία).