Η Στέλλα, η κόρη του Βιολάντη,

Transcript

1 3333 ΕΑΠ ΕΛΠ44 2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ( ) ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Η Στέλλα, η κόρη του Βιολάντη, Για ένα γράμμα κι ένα φιλί. ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΑΜΠΑΚΗ ΆΝΝΑ Περιστέρι, 04/01/2012 ΔΡ. ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ, ΕΡΕΥΝΗΤΡΙΑ

2 «Πώς διαμορφώνονται και πώς εξελίσσονται οι έµφυλες σχέσεις στο έργο του Γρ. Ξενόπουλου Στέλλα Βιολάντη»; 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ... 5 Ο ΠΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΒΙΟΛΑΝΤΗ... 6 Ο ΠΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΛΛΑΣ ΤΟΥ ΒΙΟΛΑΝΤΗ... 9 ΛΙΓΑ ΑΚΟΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΟΥΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Γρ. Ξενόπουλος, Στέλλα Βιολάντη (10/06/1909), Θέατρο της Ομόνοιας, Νέα Σκηνή Κ. Χρηστομάνου Μαρίκα Κοτοπούλη (Στέλλα Βιολάντη), Γρ. Ξενόπουλος, Στέλλα Βιολάντη, ΕΛΛΑΣ-ΦΙΛΜ, 1931 Ελένη Παπαδάκη (Στέλλα Βιολάντη). 3

5 Γρ. Ξενόπουλος, Στέλλα Βιολάντη (12/06/1948), Βασιλικό Θέατρο: Πλατεία Λευκού Πύργου, Θεσσαλονίκη Σκηνοθεσία: Δημήτρης Ροντήρης Ελένη Χαλκούση (Θεία Νιόνια), Μαίρη Αρώνη (Στέλλα Βιολάντη), Θάνος Αρώνης (Παναγής Βιολάντης). «Ἐγὼ δὲ γυρεύω νὰ ζὴσω, παρὰ νὰ ζήσω εὐτυχισμένη» Στέλλα Βιολάντη, Γρηγόριος Ξενόπουλος 4

6 ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ Το πέρασμα στον εικοστό αιώνα βρίσκει την ελληνική δραματουργία να εισχωρεί στο χώρο του κοινωνικού και ψυχολογικού δράματος, με τον Ξενόπουλο να αποτελεί τον εισηγητή και τον κύριο πρωτεργάτη του αστικού δράματος και έναν από τους σημαντικότερους εκφραστές του θεάτρου ιδεών. Παρότι απέφυγε με επιμέλεια κάθε νεωτερισμό που θα αιφνιδίαζε ή θα παραξένευε, κατάφερε χωρίς να υπερβεί τα όρια της δεκτικότητας και της νοοτροπίας του κοινού του, να πρωτοτυπήσει στις θεματικές του αναζητήσεις, ιδιαίτερα στην πρώτη φάση της θεατρικής συγγραφικής του πορείας, διαχειριζόμενος θέματα που δεν ήταν πάντα ανώδυνα. Με το ρεαλιστικό βλέμμα να επικρατεί στο έργο του, εστιάζεται στον οικογενειακό χώρο, απεικονίζοντας μέσω αυτού την κοινωνική πραγματικότητα, κοινωνικές αντιθέσεις και προβλήματα ψυχολογικής υφής, επανερχόμενος μόνιμα σε μια ερωτική θεματολογία που συνοψίζει ένα από τα σημαντικότερα πλέγματα προβλημάτων της αθηναϊκής κοινωνίας. 1 Το 1909 με παραίνεση του Κωνσταντίνου Χριστομάνου εκ μέρους της Μαρίκας Κοτοπούλη, επανεπεξεργάζεται και διασκευάζει τη νουβέλα του Ερως Εσταυρωμένος, στο δράμα Στέλλα Βιολάντη, το οποίο ανεβαίνει με επιτυχία το καλοκαίρι 2 στη Νέα Σκηνή, συνοδεία μουσικής του Μανώλη Καλομοίρη και με πρόλογο ποίημα του Παλαμά, εμπνευσμένο ήδη από τη νουβέλα. Το έργο δοκιμάσθηκε από το χρόνο και καθιερώθηκε ως ένα από τα κλασικά του νεοελληνικού θεάτρου, παρουσιάζοντας τη μοιραία σύγκρουση μέχρι θανάτου ανάμεσα σε δυο ισοδύναμα δυναμικούς χαρακτήρες στον οικογενειάρχη Παναγή Βιολάντη που ως μικρός βασιλιάς επιθυμεί να άρχει τον οίκο του επιβάλλοντας τη θέλησή του σε όλους και στην κόρη του Στέλλα, η οποία διεκδικεί με την παρθενική απειρία της το δικαίωμα να παντρευτεί αυτόν που αγάπησε. Ο ίδιος ο Ξενόπουλος αναγνωρίζει δίκιο και στους δυο δραματικούς χαρακτήρες οι οποίοι εκτός από δυναμικοί είναι και αληθινοί, βγαλμένοι από τη ζωή, πρόσωπα που βιώνουν καταστάσεις ακραίες μα όχι φανταστικές. Ο εγκλεισμός ερωτευμένων κοριτσιών σε σοφίτες ή καταγώγια ως μέσο σωφρονισμού και πίεσης για να αποκηρύξουν την απαγορευμένη αγάπη τους, αποτελούσε πραγματικότητα με ανάλογα περιστατικά όχι μόνο στα Επτάνησα αλλά και στην Πάτρα και στην Αθήνα. Μόνο που στην περίπτωση της Στέλλας η κατάχρηση της πατρικής εξουσίας και η κακομεταχείριση δεν οδήγησαν στην υποχώρηση της κόρης αλλά σε τραγωδία. 3 Στο θεατρικό αυτό έργο, το σύμφωνα με το συγγραφέα του γνήσια ντόπιο και ηθογραφικό, χωρίς επιδράσεις από ξένα πρότυπα, το πέρα από τοπικά και χρονικά όρια μα πρωτίστως ανθρώπινο, θα μελετήσουμε τις σχέσεις των δραματουργικών χαρακτήρων, που πέρα από ευκρινείς ιδιότητες και αναγνωρίσιμα στοιχεία χαρακτηρολογίας, κομίζουν το αξιολογικό σύστημα της 1 Πεφάνης Γ. Π., «Το Εύοσμο Μυριάνθεμον του θεάτρου μας για τον Γρηγόριο Ξενόπουλο» στο: Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο, εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, σσ. 372,387,393,408, Έχει ήδη παρουσιαστεί σε πρώτη από την Κυβέλη στην Πάτρα. 3 Ξενόπουλος Γ., «Σημείωμα του συγγραφέα» στο Στέλλα Βιολάντη, δελτίο παραστάσεων Γ θεατρική περίοδος , αριθ. 2, εκδ. Εθνικό Θέατρο, Αθήνα 1950, σσ. 5-9, ημερομηνία πρόσβασης [26/11/2011] από 5

7 αστικής ηθικής, με τις επιβιώσεις του παρελθόντος αλλά και τα νέα δεδομένα, τα σημεία εισδοχής του πνεύματος της νέας εποχής. Οι αλληλεπιδράσεις των προσώπων και οι συγκρούσεις τους, οι διαπροσωπικές σχέσεις που εκδηλώνονται εντός του οικογενειακού πλαισίου, έχουν τις αναλογίες τους και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Η ειρωνική ματιά του ζακυνθινού συγγραφέα απέναντι στην υποκριτική συμβατική συμπεριφορά και στην ευπρέπεια της παραδοσιακής ηθικής του οικογενειακού βίου ενέχει κριτική που υπερβαίνει τον έλεγχο των αστικών συμβάσεων, των κανόνων και των επικρατούντων περί γάμου ηθών ή την υπεράσπιση της ελεύθερης επιλογής συντρόφου. Είναι μια κριτική σε συμπτώματα γενικότερης κοινωνικής δεοντολογίας, όπως η βία που κρύβεται μέσα στους κοινωνικούς θεσμούς ή το αίτημα της γυναικείας χειραφέτησης που, μέσω του συντηρητισμού, γίνεται κατανοητό πάντα στο πλαίσιο της υπάρχουσας οικογενειακής και κοινωνικής δομής. 4 Ο ΠΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΒΙΟΛΑΝΤΗ Ο πατέρας Παναγής Βιολάντης είναι ο αυστηρός παλαιικός pater familias, τυπικά σκληρός και εξουσιαστικός, ένας γρανιτένιος χαρακτήρας που απηχεί το μεσαιωνικό ιδεώδες, ο επίγονος του Φιλόγονου στην Ερωφίλη και του Δαρείου Ρονκάλα στο Βασιλικό. Εντός του φέρει τα φεουδαλικά ιδεώδη, έστω και εκφυλισμένα πλέον στο τέλος του 19 ου αιώνα και με αρχοντιά μιμητική, με επιδανεισμένες τις αρχές του, αποτελεί εξομοίωση άρχοντα που σὰν τὸν καλὸ καὶ τὸ δίκαιο βασιλιά, καὶ τὸν ἴδιο τὸ γιό του παιδεύει, καὶ τὸν φυλακίζει, καὶ τὸν σκοτώνει ἀκόμα, ὅταν πηγαίνει ἐνάντια στὸ νόμο του. 5 Ο ίδιος βέβαια δεν ανήκει στην ξεπεσμένη πλέον αριστοκρατία του Libro d oro, μα είναι ένας νεόπλουτος μεγαλέμπορας, άνθρωπος τῆς δουλειᾶς, τῆς σκληρῆς καὶ τῆς τραχειᾶς που κι αν έκανε μὲ τὸν ἵδρω καὶ μὲ τὸν κόπο καὶ δύο τάλαρα, δὲν τὰ έχει γιὰ πέταμα. 6 Η δική του αρχοντιά πηγάζει από την έξωθεν εύφημη κοινωνική μαρτυρία, από την κοινωνική εκτίμηση και το σεβασμό που εξασφαλίζει ως χρήσιμος άνθρωπος και ακόμα περισσότερο ως καλός οικογενειάρχης γι αὐτὴ τὴν ὑπόληψη τοῦ κόσμου ζῶ ἐγῶ. 7 Μια μαρτυρία σημαντικότερη από κάθε μέλος της φαμίλιας του, από τις επιθυμίες τους ή από την ατομική ολοκλήρωση, αφού ακόμα και για την κόρη του μία πεντάρα δὲ δίνει γιὰ δαύτη, τέτοια ποὺ εἶναι! Τὴν εἰρήνη καὶ τὴν ἡσυχία τοῦ σπιτιοῦ του μόνο γυρεύει. 8 Μόνη του έγνοια το κύρος και το γόητρό που πηγάζει από τη λαμπρότητα του πλούτου του και από το προσωπείο του αξιοσέβαστου πατριάρχη της μεγαλοαστικής οικογένειας, το κερδισμένο με το φόβο των δικών του, φόβος που έξωθεν παρουσιάζεται ως σεβασμός και αγάπη. 9 Η πραγματικότητα όμως είναι άλλη, με τον Παναγή, άνθρωπο μονοκόμματο και άκαμπτο να μορφώνει και να παραμορφώνει συνειδήσεις, 4 Πεφάνης, όπ.π., σσ Ξενόπουλος Γ., «Στέλλα Βιολάντη» στο Γρηγορίου Ξενόπουλου Άπαντα, τομ.12, εκδ. Μπίρη, Αθήνα 1972, Γ πράξη, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ Στο ίδιο, σ Μουδατσάκις Τ., «Η Στέλλα Βιολάντη του Γρ. Ξενόπουλου, το φεουδαλικό έλλειμμα του άρχοντα στο πρόσωπο του Π. Βιολάντη» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γ. Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ

8 ασκώντας ανεξέλεγκτα εντός του οικογενειακού του χώρου κάθε μορφή βίας ένας εξουσιαστής που δεν ανέχεται ίχνος ανταρσίας, ένας υπερόπτης πείσμων τυραννίσκος που ασκεί τον αυταρχισμό του με ύπουλη ειρωνεία. 10 Στο πρόσωπό του ο Ξενόπουλος εικονογραφεί τον εκπρόσωπο του αστισμού και της ανερχόμενης αστικής τάξης, που μετά την πτώση των ευγενών ασκεί με ιδεοληψία τις ίδιες ανελεύθερες πεποιθήσεις. Μπορεί να αποστρέφεται τα οικόσημα των απαξιωμένων ευγενών, να εχθρεύεται την αριστοκρατία και τα ήθη της, υιοθετεί όμως τη μισαλλοδοξία και την αυταρχικότητά τους, νοσταλγώντας τους ἄλλους καιρούς, τότενες ποὺ οἱ ἀφεντάδες δὲν εἴχανε νὰ δώσουνε λόγο σὲ κανένα και μπορούσαν να πάρουν το κεφάλι κάθε ἰνφάμε μπερμπάντη ή να θάψουν ζωντανό το λεγάμενο που θα τολμούσε να προσβάλλει την τιμή τους. 11 Τιμή που διατηρεί τον πυρήνα της στο οικογενειακό μικρόκοσμο και ιδιαιτέρως στην αξιοπρέπεια των γυναικών, στην αγνότητα και την υπακοή τους. Η δική του κοσμοθεωρία λοιπόν, αναγνωρίζει την πρόθεση της κόρης του να ερωτευθεί και να παντρευτεί εκείνον που επιθυμεί, ως ατιμία και ντροπή, 12 προσβολή για το σπίτι του, 13 ἀφύσικο καὶ παράξενο πράμα, 14 μια αρρώστια, μια εκπόρνευση σύμφωνα με τα ισχύοντα και για αυτό μόνο ο θάνατος μπορεῖ νὰ τὴ σώσει ποὺ ἀποδιαντράπηκε νὰ γράψει σ ἕναν ξένο «εἶμαι δική σου». 15 Το γράμμα που δέχθηκε η Στέλλα και ακόμα περισσότερο αυτό που η ίδια έγραψε στο Χρηστάκη δεν είναι μόνο η απλή έκφραση των συναισθημάτων ενός ερωτευμένου, ούτε ακόμα χειρότερα η εξωτερίκευση ενός αγώνα για συναισθηματική απελευθέρωση είναι απόδειξη ακολασίας, σύμπτωμα εκφυλισμού και σημείο υψηλού κοινωνικού κινδύνου, αιτία πιθανού διασυρμού. Στην τρέλα του έρωτα, στην ανοησία του πεισματάρικου θηλυκού ποὺ σήκωσε κεφάλι, καὶ πάει κόντρα στὸν πατέρα της 16 και περισσότερο στην άρνησή της να υποταχθεί, ο Παναγής απαντά με όξυνση της ρήξης, προβαίνοντας σε μια αδυσώπητη ανθρωποφαγική μάχη, θὰ παλέψουμε, κι ὅποιος φάει τὸν ἄλλο. 17 Θα χειριστεί την κόρη του ως περιουσιακό στοιχείο, ως κτήμα του, ιδιοκτησία που αυτός ορίζει. Με τον εγκλεισμό της θα την τιμωρήσει και συνάμα θα εκβιάσει καταστάσεις, ώστε να συνετίσει την ανυποταξία και να κρατήσει την υπόθεση εσωτερική, νὰ τὰ ξεμπερδέψουμε χωρὶς νὰ μᾶς μάθει κανείς. 18 Να επαναφέρει την τάξη, να την κάνει να ξεχάσει ακόμα και όσα κρύβει μέσα της. 19 Η επίμονη άρνηση της Στέλλας διαταράσσει τα ιδεώδη του, μειώνοντας την ισχύ της αναφαίρετης εξουσίας του. Η αντίδρασή της διαστρέφει τη συμπεριφορά του, με τον αυταρχισμό του να περνά από τη σαρκαστική 10 Πατσαλίδης Σ., «Σώματα και πτώματα στο θεατρικό έργο του Γρ. Ξενόπουλου» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γ. Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σσ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Α πράξη, σσ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο. 17 Στο ίδιο, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Α πράξη, σ Πατσαλίδης, όπ.π., σσ

9 ειρωνεία, τις παγίδες, το λεκτικό εξαναγκασμό και τον εκφοβισμό, στη σωματική βία και στην τυραννία χειροδικώντας επάνω της. 20 Ἀλήθεια, Παναγῆ μου, πάρα πολὺ ἄσχημα τὴ μεταχειρίζεσαι. Καὶ τὴ χτυπᾶς, κοτζὰ κοπὲλα, τὴ χτυπᾶς! δὲν κάνει 21 Ο αστός μεγαλέμπορας έχει διαμορφώσει χαρακτήρα, περιουσία και ιδεολογία μέσω της επαγγελματικής του δραστηριότητας, μακριά από την άνετη κοσμική ζωή των ευγενών αρχόντων που επιτρέπει την ευκαμψία της επιείκειας. Η εμπειρία, το ήθος και η λογική του συμβάλλουν στην αδιαλλαξία του και στην έλλειψη οίκτου ακόμα και για όσους αγαπάει. Περιαυτολογεί και κομπάζει με έναν εγωισμό που έχει τροφοδοτηθεί όχι μόνο από τις δικά του επιτεύγματα, αλλά και από τον οικονομικό και ηθικό εκφυλισμό της αριστοκρατίας. 22 Στο οπλοστάσιο του διαθέτει την ευφυΐα μιας έμπειρης και πρακτικής προσωπικότητας, που μπορεί με άνεση να αλλάζει μάσκες και προσωπεία, παγιδεύοντας με αποτελεσματικότητα τους συνομιλητές του. Μέσα σε κλίμα ειρωνικής ευαρέσκειας και επισφαλής ευγένειας, κατορθώνει κάθε φορά να αποσπά το ζητούμενο, αφοπλίζοντας τον άλλον όταν από επισφαλής σύμμαχος μετατρέπεται σε έτοιμο αντίμαχο. 23 Με αυτή την τακτική καταφέρνει να εκμαιεύσει από τη Στέλλα την αλήθεια σχετικά με την αλληλογραφία που έχει ανταλλάξει με τον επίδοξο νυμφίο, αλλά και να τρομοκρατήσει τον ίδιο αργότερα, αποσπώντας του με εξαιρετική ευκολία την παραίτησή του από κάθε επιδίωξη καθώς και το γράμμα της, το πειστήριο της αγάπης της για αυτόν. Η δυναστική εξουσία του όμως ασκείται πάνω σε όλα τα μέλη της οικογένειας, εξασφαλίζοντας την έμφοβη υποταγή όλων τους. Η μητέρα είναι μια υποτονική προσωπικότητα σε πλήρη σύμπνοια με το σύζυγό της, υποταγμένη στη θέληση, στις διδαχές και στις πεποιθήσεις του, με κύριο ενδιαφέρον και μέλημα να κρατηθεί το δράμα κρυφό, εντός του στενότερου οικογενειακού κύκλου, δίχως ιδιαίτερες εκδηλώσεις αγάπης για το παιδί της. Φθάνει μάλιστα σε σημείο να απειλεί την ήδη ταλαιπωρημένη από τον εγκλεισμό και την κακοποίηση εμπύρετη Στέλλα, και δείχνοντας την ίδια έλλειψη κατανόησης να συνεργεί στο μαρτύριο της, μεταφέροντας σε ηπιότερους μεν τόνους τον ίδιο τυραννικό λόγο. 24 Ο γιος, ο Νταντής, ο αυθάδης δύσμορφος μικρότερος αδερφός της Στέλλας, αποτελεί κακέκτυπο του πατέρα του ἀπὸ ποῦ σαι, κλωναράκι, ἀπὸ κεῖνο τὸ δεντράκι. 25 Το πρώιμο ανώριμο εγώ του Παναγή που ως προέκτασή του, φορέας των ίδιων πεποιθήσεων και λόγων, το δεξί του χέρι, διπλασιάζει τον πατρικό αυταρχισμό. Βρίσκεται πάντα εκεί, στις παρυφές της δράσης, προκλητικός χαιρέκακος, σαρκαστικός προπέτης και θρασύδειλος, να χαίρεται για τη δύσκολη θέση της Στέλλας, να συνεπικουρεί στην πατρική αυθαιρεσία, να μας προϊδεάζει αλλά και να προετοιμάζει τις διαστροφικές συμπεριφορές Μουδατσάκις, όπ.π., σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ Μπακονικόλα Χ., «Τα ασαφή όρια της ταξικής συνείδησης στο θέατρο του Ξενόπουλου (δυο αντίρροποι ερωτικοί μύθοι» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο -έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γ. Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Μουδατσάκις, όπ. π., σσ Στο ίδιο, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολά ντη», όπ.π., Β πράξη, σ Μουδατσάκις, όπ.π., σ

10 Πατέρας και γιος δημιουργούν ένα αξιοπρόσεκτο δίδυμο με τον πρώτο να αποτελεί ένα σύμπλεγμα ιδεών με επικίνδυνο ψυχολογικό βυθό και το δεύτερο να αποκαλύπτει μονίμως έναν υφέρποντα σαδισμό. Στη νουβέλα αυτός ο σαδισμός περιγράφεται με πιο έκδηλο τρόπο για τον Παναγή 27 και διεξοδικότερα, με ψυχολογικές αναλύσεις και φροϋδικές θεωρήσεις για το Νταντή. 28 Ο Ξενόπουλος ρίχνει τον προβολέα στον Παναγή φωτίζοντας τα ελατήριά του, καταδεικνύοντας αναπόφευκτη την εναντίωσή του στον έρωτα της Στέλλας. Μια αντίδραση υπαγορευμένη από την ανατροφή του, από τις ιδέες με τις οποίες διαμορφώθηκε και αποτελούν τις πεποιθήσεις του, αναπόσπαστα κομμάτια του οργανισμού του, στοιχεία της προσωπικότητάς του. Επισημαίνει το δικό του δίκιο, το οποίο όμως επιβάλλει με ανάρμοστο τυραννικό τρόπο και αν υποκρύπτει μια παθολογική ιδιοσυγκρασία, δεν την εμφανίζει έτοιμη και τελειωμένη, μα εν εξελίξει, ώστε να ανεβάσει στη σκηνή ένα χαρακτήρα ζωντανό και όχι ένα αυθαίρετο εγκεφαλικό κατασκεύασμα. 29 Ο ΠΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΛΛΑΣ ΤΟΥ ΒΙΟΛΑΝΤΗ Απέναντι στο δίκιο του Παναγή και στο ομόφωνα συνασπισμένο οικογενειακό περιβάλλον που αναπλάθει το λόγο του δυνάστη πατέρα, βρίσκεται το δίκιο της Στέλλας. Το δίκαιο του αθώου τυφλού έρωτα αντιπαλεύεται το δίκαιο της προνοητικότητας και της πρόβλεψης. Ο κοινωνικά αναντίστοιχος αγαπητικός αποδεικνύεται ανάξιος, ένα εύρημα που εντείνει τη δραματικότητα στη σύγκρουση. Η υποτιθέμενη αγάπη του Χρηστάκη, ο επιπόλαιος έρωτάς του, διαψεύδεται από την ευκολία με την οποία υποκύπτει στην πρώτη δυσκολία, τον εκφοβισμό και τις απειλές του Παναγή, παραδίδοντας αμαχητί υποσχέσεις, προσδοκίες και επιστολή. Η Στέλλα δεν το αντιλαμβάνεται και προτιμά την πλάνη της ονομάζοντας τη δειλία σάστισμα. 30 Μοιάζει σε πολλά με τον πατέρα της. Γυναίκα με δυνατή προσωπικότητα, αρνείται να υπακούσει περιφρονώντας την πατρική βία, παραμένοντας πιστή σε έναν έρωτα που δεν ήταν αντάξιος της δικής της ανυστερόβουλης και αθώας ψυχής. Μεγαλωμένη σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, απορρίπτει το ρόλο της υπάκουης κόρης, διεκδικώντας ανυποχώρητα το δικαίωμα στη ζωή και στον έρωτα, χωρίς να υποκύπτει στη θέληση και στις πιέσεις του οικογενειακού κύκλου, που με ισχύ νόμου εκφράζουν και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Ο χαρακτήρας της δηλώνεται εξαρχής, μὰ ἐγὼ δὲν εἶμαι σὰν ὅλες τὶς κοπέλλες ἡ ἀγάπη μου δὲν εἶναι σὰν τὰ παιχνίδια τῶν ἀλλωνῶν γιατὶ τὸν ἀγαπῶ περισσότερο ἀπὸ κάθε τι. 31 Η ίδια δηλώνει την περηφάνια της και αναγνωρίζει την κοινωνική της θέση και την αξία της. Είναι το όμορφο πλουσιοκόριτσο, η κόρη της άξιας οικογένειας, που με την προίκα της μπορεί να ξαναχρυσώσει το οικόσημο των ξεπεσμένων αριστοκρατών. Με σοβαρότητα 27 Ξενόπουλος Γ., «Στέλλα Βιολάντη, Έρως Εσταυρωμένος», στο Γρηγορίου Ξενόπουλου Άπαντα, τομ.1, εκδ. Μπίρη, Αθήνα 1972, σ Στο ίδιο, σσ Θρύλος Α., Μορφές και θέματα του θεάτρου, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1961, σσ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Α πράξη, σ

11 και αξιοπρέπεια απορρίπτει και περιφρονεί, περιμένοντας να αγαπηθεί αληθινά, να αγαπήσει αληθινότερα και με την ευχή του πατέρα της να ζήσει ευτυχισμένη. Ὄχι δὲν εἶπα πὼς θέλω νὰ πάρω τὸ Χρηστάκη χωρὶς τὴ θέλησή σας. Ποτὲ δὲν εἶπα τέτοιο λόγο. Μὰ δὲ θὰ πάρω καὶ κανένα, ποὺ δὲν θὰ τὸν θέλω κ ἐγώ. Εἶναι δικαίωμά μου. 32 Αυτό το δικαίωμα στην επιλογή υπερασπίζεται με ισχυρή θέληση και θαυμαστή μαρτυρική καρτερία, απέναντι στον παραδοσιακό αυταρχισμό του πατέρα αφέντη. Δὲν ξέρω γιὰ σᾶς, μὰ ἐμένα δὲ μὲ ὁρίζει. Ἐγὼ, ἐγὼ ὁρίζω τὸν ἑαυτό μου! 33 Η ανυπακοή της, η άρνησή της να αποτελέσει πειθαρχημένη ιδιοκτησία του πατέρα της, στερεί από την πατρική δύναμη, μειώνοντας την εξουσία πάνω στην οποία αυτός στηρίζει όλη την υπαρξιακή του ταυτότητα, το κοινωνικό του ανάστημα. Αντίθετα ο γάμος της με το μεσήλικα Ντάντο Μένουλα δεν ανατρέπει τα ιδεώδη του Παναγή, δεν περιορίζει την ισχύ του, αφού αποτελεί την επιλογή του, το πατρικό θέλημα. 34 Η Στέλλα αποδέχεται τον εγκλεισμό της, έχοντας η ίδια σχεδιάσει την αντίδρασή της, το μέσο διαφυγής της από την αδιέξοδη κατάσταση. Με τη σύμπραξη της θείας Νιόνιας, του μόνου ανθρώπου που έχει σύμμαχο, θα αποστείλει σημείωμα στον αγαπημένο της, εκθέτοντας την κατάσταση, αποθέτοντας όλες τις ελπίδες της για σωτηρία σε αυτόν. Ὄχι, ὄχι ἄς μὲ κλείσουν. Ὅλα θὰ τὰ ὑποφέρω, ὅλα. Δὲν πιστεύω νὰ πεθάνω, πρὶν ἔλθει ὁ Χρηστάκης νὰ μὲ σώσει 35 Η επίμονη άρνησή της να υποχωρήσει, παρά τον εγκλεισμό και τις κακουχίες, πηγάζει από το χαρακτήρα της ο οποίος έχει σε μια στιγμή αλλάξει, έχει ωριμάσει ακαριαία. Ἄλλαξα κ ἐγώ, τὸ αἰσθάνομαι Εἶναι κάτι νέο κι ἀγνώριστο, ποὺ μὲ σπρώχνει μπροστά, ποὺ μοῦ δίνει δύναμη, καὶ ποὺ μὲ προστάζει νὰ κάνω ἔτσι καὶ ὄχι ἀλλιῶς. Κ αἰσθάνομαι ἀκόμα, θεία Νιόνια, πὼς ἐγὼ εἶμαι στὸ δίκιο, καὶ πὼς ὁ πατέρας μου εἶναι στὸ ἄδικο. [ ] μοῦ φαίνεται πὼς ἐγὼ κάνω πιὸ σύμφωνα μὲ τὴ φύση καὶ μέ τὸ νόμο. Κ ἔχω τώρα τὴν ἰδέα πὼς ὁ Θεός, ποὺ τὰ βλέπει ὅλα ἀπὸ ψηλά, εἶναι μαζί μου καὶ μ εὐλογάει! 36 Στη δήλωση αυτή το ιδεώδες της νέας για συμμετοχή στην αγάπη και την ευτυχία αντιπαραβάλλεται με τις αξίες της πατριαρχικής οικογένειας και της αστικής κοινωνίας, αντλώντας δύναμη από το φυσικό του χαρακτήρα αλλά και από τη χριστιανική ηθική. Ο ίδιος ο Ξενόπουλος εξάλλου αναγάγει το δίκαιο της Στέλλας σε φυσικό νόμο συγκρίνοντάς το με αυτό της Αντιγόνης. 37 Η ερωτευμένη νέα δεν στερείται αρετής, αλλά διεκδικεί το δικαίωμα στον έρωτα συγκρουόμενη με τις παραδοσιακά επιβεβλημένες αξίες, αγγίζοντας τα όρια μιας πρόωρης επανάστασης με τη μορφή της θεμιτής ανυποταξίας εν όψει της δυνατότητας ευτυχίας στη ζωή. 38 Όταν μάλιστα φθάσει σε απόλυτη ρήξη με το περιβάλλον της και με τις παλιές αξίες, όταν διακυβεύεται ακόμα και η κατάργηση του κώδικα τιμής ανακοινώνοντας ότι έχει ήδη συλλογισθεί το ξεπόρτισμα, τη φυγή από το σπίτι, δεν είναι επειδή τυραννιέται, αλλά γιατί όλοι 32 Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ Μουδατσάκις, όπ.π., σσ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Β πράξη, σ Στο ίδιο, σ Ξενόπουλος, «Σημείωμα του συγγραφέα», όπ.π., σ Μουδατσάκις, όπ.π., σσ

12 γύρω της πιέζουν οδηγώντας την στα άκρα. Δὲν εἶπα ἐγὼ τέτοιο πράμα! Σεῖς μοῦ τὸ λέτε μὲ τὸν τρόπο σας. 39 Η τόλμη της πηγάζει από το πείσμα που έχει κληρονομήσει από τον πατέρα της και από την ελπίδα της ότι με τη συμβολή του Χρηστάκη και την επιμονή της ο Βιολάντης μπορεῖ στὸ τέλος νὰ την λυπηθεῖ καὶ νὰ ἰδεῖ τὸ σωστό. 40 Μέσω αυτού του ψυχοφθόρου παιχνιδιού επιβολής δύναμης τολμά και λέει όσα δεν θα τολμούσε να πει σε φυσιολογικές συνθήκες, κερδίζοντας αυτοεκτίμηση, πληρότητα και εσωτερική ισορροπία. 41 Η αδιαλλαξία της εξάλλου θα αναγκάσει το δυνάστη της να αναθεωρήσει την τακτική του. Προσπαθώντας αυτός να βρει μια αποδεκτή διέξοδο, ως έμπειρος πραγματιστής και πετυχημένος έμπορος, θα επανεξετάσει τις απαιτήσεις του, περιορίζοντάς τες σε μια προσπάθεια επίτευξης ενός αμοιβαίου συμβιβασμού. Μὴ τῆς πεῖς γιὰ τὸ Μένουλα τίποτα. Ἄς τονε νὰ πάει στὸ διάολο!... Τὸ Χρηστάκη μόνο νὰ βγάλει ἁπὸ τὸ νοῦ της καὶ νὰ μοῦ γυρέψει συχώρεση Καὶ οὔτε αὐτό. Δὲ θὰ θελήσει τὴν ξέρω καλά. 42 Ο εγκλεισμός όμως όπως είδαμε έχει ήδη μεταμορφώσει την ηρωίδα. Στη σοφίτα όπου μικρή έπαιζε με τον αδελφό της, βρίσκεται εγκλωβισμένη σε νέα ενήλικα παιχνίδια επιβολής και κυριαρχίας. Η βία, ψυχολογική και σωματική, οι κακουχίες, μα και η σιωπή του Χρηστάκη που δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά της, έχουν ενισχύσει την εμμονή της. Χίλιες φορὲς ὄχι! Ὅ,τι ἔκαμα, μπορεῖ νά ταν κακό, μὰ τώρα τὸ ἔκαμα, τοῦ ἔγραψα «εἶμαι δική σου» καὶ θὰ εἶμαι γιὰ πάντα. Καλός, κακός, αὐτός εἶναι τώρα γιὰ μένα. Ἀκούστηκα μαζί του, κι αὐτὸ μοῦ φτάνει. 43 Τελικά ό,τι η Στέλλα αντιλήφθηκε ως πρόσκαιρη δοκιμασία αποδεικνύεται μονιμότερου και ακραία οριστικού χαρακτήρα. Η κάθοδος της από τη σοφίτα, από το χώρο του μαρτυρίου, θα τη βρει άρρωστη και εξασθενημένη, να υποπτεύεται έστω και αμυδρά, αρνούμενη όμως να το ομολογήσει ακόμα και στον εαυτό της, την προδοσία του Χρηστάκη. Η ίδια έχει τη δύναμη να τα βάλλει με όλους, αλλά δεν μπορεί να αντέξει το βάρος της απογοήτευσης και αρκεί η είδηση της αστάθειας και της απιστίας του καλού της για να τη θανατώσει. Η ίδια πεθαίνει χωρίς να έχει προδώσει τις ιδέες της και τα αισθήματά της σε πλήρη αντίθεση με τη στενοκεφαλιά του πατέρα της και τη μικροψυχία του αγαπημένου της, νἀρνηθῶ τὴν ἀγάπη μου ἤ νὰ πεθάνω![...] Ἄν πεθάνω ὅμως, θεία Νιόνια, αὐτὸ δὲ θὰ πεῖ πὼς νικήθηκα καὶ πὼς ὑποχώρησα. 44 ΛΙΓΑ ΑΚΟΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΟΥΣ Η διαμάχη του Παναγή με τη Στέλλα παρά τον ενδοοικογενειακό της χαρακτήρα, έχει προεκτάσεις που αγγίζουν τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Μπορεί να αναγνωσθεί ως σύγκρουση δυο γενεών, αλλά και ως αντιπαράθεση των δυο φύλων, ενώ εντός της υφίστανται πάντα ιδεολογικές αντιθέσεις και ταξικές αναμετρήσεις Στο πρόσωπο του Παναγή Βιολάντη αντικατοπτρίζεται η εξαχρείωση ενός άκαιρου πλέον φεουδαλικού ιδεώδους που αντιστέκεται στην 39 Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ Στο ίδιο. 41 Πατσαλίδης, όπ.π., σ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

13 οριστική έκπτωσή του, μια έκπτωση που ο ίδιος τη βιώνει στο οικογενειακό κύτταρο, με την απώλεια κεκτημένων που άπτονται της γενικότερης κοινωνικής του θέσης. Αποτελεί ένα πρόσωπο στο μεταίχμιο, που προσπαθεί σε μια αμφίσημη εποχή να διατηρήσει την ταυτότητά του, τη θέση και την αξία του, αντιμετωπίζοντας τα καινούργια δεδομένα. Μέσα από την ακραία προσπάθειά του να τιθασεύσει την κόρη του, αγωνίζεται να διαχειριστεί τις σύγχρονές συνθήκες, την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης, την πολύπλοκη ποικιλία των κοινωνικών συσχετισμών, τον επαναπροσδιορισμό της ισορροπίας των διαπροσωπικών σχέσεων και την ιδεολογική αναμέτρηση του παλιού με το καινούργιο. Ο Ξενόπουλος αξιοποιεί κατάλληλα αυτά τα νέα δεδομένα, έχοντας αντιληφθεί τις αλλαγές που συντελούνται στο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον, με τη θεαματική είσοδο της γυναίκας στο ιστορικό προσκήνιο. Οι ηρωίδες του διακατέχονται από το ερωτικό στοιχείο, ζουν και πεθαίνουν για έναν έρωτα ρομαντικό, καθάριο και απόλυτο, με τόσο διαυγή ελατήρια ώστε να καταστεί ιδεαλιστικός, ικανός να εξυψώσει τον άνθρωπο σε ανώτερα επίπεδα. Είναι όμως συνάμα ρεαλιστικός και συγκεκριμένος, εξασφαλίζοντας στο συγγραφέα τη δυνατότητα να παρουσιάσει μια πραγματικότητα, ασκώντας κριτική στα κακώς κείμενα, αποκαλύπτοντας ζητήματα που αναφέρονται και απασχολούν ιδιαίτερα τη γυναίκα, τον καταπιεσμένο ερωτισμό της καθώς και το ψυχολογικό υπόβαθρο των ηρώων του. 45 Οι έμφυλες σχέσεις κυριαρχούν στη σκηνική δράση. Σχέσεις παραίτησης όπως αυτή της παροπλισμένης συζύγου, η οποία συμβιβασμένη, δεν αρκείται απλά στην υποταγή της, δεν τρομοκρατείται μόνο από το λόγο του Παναγή, μα εμποτισμένη από αυτόν, τον ενστερνίζεται απόλυτα, αρνούμενη τη γυναικεία φύση της και το μητρικό της ένστικτο, παραιτούμενη από κάθε πρωτοβουλία. 46 Σχέσεις εκμετάλλευσης, όπως αυτή της θείας Νιόνιας, την προίκα της οποίας καταχράστηκε ο αδερφός της προς όφελός του, στερώντας της εγκαίρως τη γαμήλια ευτυχία, το δικαίωμα στην αγάπη, για το οποίο η ίδια υπερασπίζεται τη Στέλλα. Ναι μὰ καὶ ἡ Στέλλα ἔχει τὸ δίκιο της, τὸ μεγάλο της δίκιο: Ἀγάπησε. 47 Τέλος σχέσεις σύγκρουσης όπως αυτή της Στέλλας, η οποία σε μια προσπάθεια πρώιμης μορφής χειραφέτησης συγκρούεται μέχρι τέλους, σηματοδοτώντας τη ρήξη του δίπολου άνδρας γυναίκα. Μια χειραφέτηση που, παρότι κατέχει σημαντική θέση στη δραματουργία του Ξενόπουλου, αντιμετωπίζεται με μετριοπάθεια, πάντα εντός της οικογενείας και σε ομοθυμία με τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, έτσι ώστε και στη συγκεκριμένη περίπτωση να περιοριστεί στην απαίτηση αμοιβαιότητας ως προς το άλλο φύλο. Η Στέλλα παρά τον αγώνα της, εμφανίζεται μόνιμα να υπηρετεί κοινωνικές συμβάσεις. Οι πεποιθήσεις της συμβαδίζουν με τις παραδεδομένες ιδέες, θαυμάζοντας την οικογένεια του Χρηστάκη για το οικόσημό της και εδράζοντας την αξία της στα πλεονεκτήματά της ως πολύφερνη νύφη. Αναγνωρίζει τον έρωτά της ως σημαντικότερο από την 45 Γραμματάς Θ., «Περί πατρότητας στο θέατρο. Με αφορμή το έργο του Γρηγόριου Ξενόπουλου» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γ. Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Μουδατσάκις, όπ.π., σσ Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», όπ.π., Γ πράξη, σ

14 ψυχή της, και αφήνει τη σωτηρία της στα χέρια του αγαπημένου της, εθελοτυφλώντας σε ένα παραμυθένιο κόσμο με βασιλόπουλα και φυλακισμένες χρυσομαλλούσες. Με όση σφοδρότητα αντιμάχεται την εξουσία του πατέρα της απορρίπτοντας τη δυνατότητα του να την ορίζει, με τόση ευκολία παραδίδεται κτήμα στο Χρηστάκη. Εἶμαι δική σου! 48 Όταν χάσει τον άνθρωπό της, είναι σαν να χάνει τον εαυτό της και ως εκ τούτου ο θάνατός της αποδίδεται σαν σύμπτωμα παιχνιδιού εξαπάτησης και όχι ως αποτέλεσμα ανατρεπτικής επαναστατικής κίνησης, απογυμνώνοντας τη αυτοκτονία της από κοινωνικές αιχμές, χωρίς να επιτρέπονται περιθώρια χειραφέτησης ακόμη και δια του θανάτου. 49 Εξάλλου η υπόθεση του προσδιορισμού της γυναικείας ταυτότητας στα τέλη του 19ου αιώνα μπορεί να αναδυθεί μόνο εντός του χάσματος που ορίζεται από τα ατομικά όνειρα και την κοινωνική πραγματικότητα. Η γυναικεία αυτοκτονία λοιπόν, είτε αποδοθεί σε κοινωνικούς λόγους, είτε στους κινδύνους της εξατομίκευσης, αντιμετωπίζεται όχι ως οικειοθελή επιλογή, αλλά ως σύμπτωμα κατάρρευσης ταυτότητας. Η δυναμική Στέλλα είναι χαρακτήρας που φλερτάρει με τις δυνατότητες της ρήξης, αλλά παρά τις προσπάθειές της να βρεθεί στο κέντρο των εξελίξεων ρυθμίζοντας τα γεγονότα, εντέλει υποκύπτει στην κεντρομόλο κίνηση της δράσης, στερούμενη των προϋποθέσεων που θα της επέτρεπαν την έξοδο από την καταπιεστική κατάσταση που βιώνει. Ανεβαίνει στη σκηνή έχοντας ήδη φετιχοποιηθεί, μια καθησυχαστική θηλυκή φιγούρα στην οποία εγγράφεται ολόκληρη η κοινωνική πραγματικότητα με τις λειτουργικές, τελετουργικές και φετιχοποιημένες αναπαραστάσεις της. Είναι οι άλλοι τελικά που τη συγκρατούν, την περιορίζουν και την εγκλωβίζουν, είναι οι άλλοι που την προορίζουν και καθορίζουν από το πως θα σκεφτεί, τί θα πει, πως και εάν θα αυτοκτονήσει. 50 Η ίδια, αρνούμενη την υποταγή στην πατρική βούληση, είναι ένας παραβάτης που τεντώνει τα όρια, δοκιμάζοντας τους συνεκτικούς ιστούς ώστε η αποδεκτή λογική να επιζητά την τιμωρία της. Ο θάνατός της είναι άδοξος αλλά επιτρέπει την αποκατάσταση της τάξης, την οικογενειακή ζυγοστάθμιση, ώστε ο θεατής να επιστρέψει εν πλήρει συγκινήσει αλλά εφησυχασμένος στην πραγματικότητα. Σε μια οντολογική αντίφαση, όσο είναι ακόμα εν ζωή αποτελεί ένα σώμα ήδη σκοτωμένο από τους θεσμούς μια απούσα παρουσία, ενώ με το θάνατό της επιτυγχάνει την αποκατάσταση της ολότητάς της, τη μόνη δυνατότητα απόκτησης σημαινόμενου, όντας μια παρούσα απουσία. Χρησιμοποιούμενη ως εξιλαστήριο θύμα καταδεικνύει και επιβεβαιώνει όλη την κατεστημένη μυθολογία και φιλοσοφία γύρω από τις έμφυλες σχέσεις, αποτελώντας το πιο αδύνατο και υποτακτικό ήμισυ της οικογένειας και της ελληνικής κοινωνίας γενικότερα. 51 Ο θάνατός της μπορεί να μη δικαιολογείται φυσιολογικά αλλά σίγουρα δικαιώνεται αισθητικά για μια ηρωίδα τόσο απόλυτα παραδομένη στα αισθήματά της. Μπορεί να παλέψει με όλους, να διεκδικήσει με σθένος το δίκιο της, ακόμα και να ζήσει χωρισμένη από τον αγαπημένο της, λατρεύοντάς τον 48 Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη», ό π.π., Β πράξη, σ Πεφάνης, όπ.π., σσ , Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ

15 από μακριά. Δεν μπορεί όμως να τον δει διαφορετικό από ότι τον φαντάστηκε, δεν αντέχει να διαψευστεί η πίστη της σε αυτόν, να αντιμετωπίσει την προδοσία του. Στον κόσμο του Ξενόπουλου υπάρχουν πολλοί ερωτευμένοι και αυτόχειρες, όπως και δροσερά κορίτσια που υπό την επιβολή ενός μπαλζακικού Βιολάντη, μέσα σε χλωμή ατμόσφαιρα, ζουν το δράμα τους συντροφεμένες από το άρωμα της ρεζεντάς. Ηρωίδες που αποτελούν αισθηματική σκιαγραφία της εποχής τους και που αδυνατούν να αντιληφθούν ότι ο άνθρωπος δεν έχει καταδικαστεί να γνωρίσει μία και μοναδική ευτυχία, που αγνοούν ότι τα τραύματα θεραπεύονται και οι οργανισμοί ανανεώνονται. Ένας κόσμος στασιμότητας και στενών αντιλήψεων, όπου κάθε περιπέτεια μεγαλοποιείται στο έπακρο, μικρές φωτιές ανάβουν δυσανάλογα πάθη και κάθε παρεκτροπή η παρέκκλιση γίνεται αντιληπτή ως ασυγχώρητο αμάρτημα Θρύλος, ό.π., σ

16 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γραμματάς Θόδωρος, «Περί πατρότητας στο θέατρο. Με αφορμή το έργο του Γρηγόριου Ξενόπουλου» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γιώργος Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Θρύλος Άλκης, Μορφές και θέματα του θεάτρου, εκδ. Δίφρος, Αθήνα Μουδατσάκις Τηλέμαχος, «Η Στέλλα Βιολάντη του Γρ. Ξενόπουλου, το φεουδαλικό έλλειμμα του άρχοντα στο πρόσωπο του Π. Βιολάντη» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γιώργος Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Μπακονικόλα Χαρά, «Τα ασαφή όρια της ταξικής συνείδησης στο θέατρο του Ξενόπουλου (δυο αντίρροποι ερωτικοί μύθοι» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γιώργος Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Ξενόπουλος Γρηγόριος, «Σημείωμα του συγγραφέα» στο Στέλλα Βιολάντη, δελτίο παραστάσεων Γ θεατρική περίοδος , αριθ. 2, εκδ. Εθνικό Θέατρο, Αθήνα 1950, σσ. 5 9, ημερομηνία πρόσβασης [26/11/2011] από PR1PG005_sc.jpg. Ξενόπουλος Γρηγόριος, «Στέλλα Βιολάντη, Έρως Εσταυρωμένος» στο Γρηγορίου Ξενόπουλου Άπαντα, τομ.1, εκδ. Μπίρη, Αθήνα 1972, σσ Ξενόπουλος Γρηγόριος, «Στέλλα Βιολάντη» στο Γρηγορίου Ξενόπουλου Άπαντα, τομ.12, εκδ. Μπίρη, Αθήνα 1972, σσ Πατσαλίδης Σάββας, «Σώματα και πτώματα στο θεατρικό έργο του Γρ. Ξενόπουλου» στο Nulla Dies Sine Linea: Προσεγγίσεις στο έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, επιμ. Γιώργος Π. Πεφάνης, εκδ. Ίδρυμα Ελένης και Κώστα Ουράνη, Αθήνα 2007, σσ Πεφάνης Γιώργος Π., «Το Εύοσμο Μυριάνθεμον του θεάτρου μας για τον Γρηγόριο Ξενόπουλο» στο: Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο, εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, σσ