Η ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΦΥΣΕΙ ΑΜΦΙΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΕΑΠ ΕΛΠ22 1 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ : ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ Η ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΦΥΣΕΙ ΑΜΦΙΛΟΓΙΑ (ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΚΛΗ ΚΑΙ ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΤΟΥ ΙΑΜΒΛΙΧΟΥ) ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΛΕΚΚΑΣ Περιστέρι, 6/11/2009 ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

2 «Σε δύο αντιπροσωπευτικά κείμενα της αρχαίας σοφιστικής παρουσιάζονται διαφορετικές προσεγγίσεις του ζητήματος του νόμου και της φύσεως. Πρόκειται για (α) τα χωρία: Πλάτωνος Γοργίας 482c-486d και 491e-492e, τα οποία φέρεται να αποδίδουν τις απόψεις του Σοφιστή Καλλικλή, και (β) τις ενότητες 3-7 του έργου του Ανωνύμου του Ιαμβλίχου, το οποίο θεωρείται ότι εκφράζει τις απόψεις ενός άγνωστου Σοφιστή. Αφού μελετήσετε τα κείμενα αυτά, απαντήστε στα παρακάτω ερωτήματα: (1) Ποιες είναι οι θέσεις του Καλλικλή στο ζήτημα του νόμου και της φύσεως και πώς συνδέονται με τη θεωρία του για τη δικαιοσύνη και τον πολιτειακό βίο; (2) Ποια είναι η επιχειρηματολογία του Ανωνύμου για το νόμο και το δίκαιο και πώς οραματίζεται τον πολιτικό άνδρα και τον πολιτειακό βίο; Συγκρίνετε τις απόψεις του με τις απόψεις του Καλλικλή.» 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ ΔΙΚΑΙΟΝ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΚΛΗ... 4 ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΝΟΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΝΩΝΥΜΟ ΤΟΥ ΙΑΜΒΛΙΧΟΥ... 6 ΕΠΙ ΣΥΓΚΡΙΣΕΩΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ... 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Το γάρ τοι συνὲχον ἀνθρώπων πόλεις τοῦτ ἔσθ, ὅταν τις τούς νόμους σῴζῃ καλῶς. Ευριπίδης Ικέτιδες,

5 ΤΟ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ ΔΙΚΑΙΟΝ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΚΛΗ Τον 5 ο π.χ. αιώνα διαμορφώνεται μια νέα θεώρηση περί νόμου και δικαίου, που μέσα από τη σχετικοκρατία των σοφιστών, αποδεσμεύεται από μεταφυσικές εξαρτίσεις, εστιάζοντας σε κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αντιλήψεις. Είναι οι σοφιστές που πρώτοι αντιπαραβάλλουν το δίκαιο με τη φύση, ανάγοντας την αντίθεση νόμου και φύσις σε έναν από τους βασικούς φιλοσοφικούς στοχασμούς που συζητήθηκε ευρύτατα έως και τον 4 ο π.χ. αιώνα. Γενικά ως νόμο αντιλαμβανόμαστε το νομικά επιβαλλόμενο κανόνα, τη σύμβαση που δημιουργούν οι άνθρωποι εθιμικά ή κατά συνθήκη στα πλαίσια της κοινωνικής συνύπαρξης. 1 Αντίθετα, η φύση αναγνωρίζεται ως μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από την ανθρώπινη επέμβαση, ένα σταθερό και αναλλοίωτο κριτήριο παρά τη συνεχή μεταβολή των ανθρώπινων θεσμών. Αποτελεί μια κανονικότητα που διέπει τα «φυσικά» πράγματα και που το νόημά της τείνει στη σκέψη των σοφιστών να ταυτιστεί με την αλήθεια. 2 Η αναγνώριση της φύσις ως πηγή αξιών και η αποδοχή του κανονιστικού της ρόλου, σπρώχνουν τη φιλοσοφική σκέψη να αναζητήσει μια λογική σύζευξη του δίκαιου με τη φύση, αντιπαραθέτοντας τη σχετικότητα των ανθρώπινων κανονιστικών συμβάσεων προς την αιωνιότητα του φυσικού νόμου. Ο Καλλικλής προσπαθώντας να συνδυάσει το ορθό και το δίκαιο με την αρμονία της φύσης και να προσδώσει σε αυτά μια καθολική ισχύ ανεξάρτητη από την ανθρώπινη θέληση, απομακρύνεται από την παραδοσιακή αξιολογία και αναπτύσσει μια ατομοκεντρική κοινωνική θεώρηση, εξετάζοντας το νόμο υπό νέα οπτική. 3 Γίνεται με αυτό τον τρόπο ένας από τους βασικούς εκπροσώπους της σοφιστικής που επεξεργάστηκαν δημιουργικά και κριτικά το σχήμα νόμῳ φύσει και ο κύριος υποστηρικτής του δίκαιου του ισχυρότερου, το οποίο αποδέχεται ως τὸ κατὰ φύσιν καλόν καὶ δίκαιον. 4 Ο νεαρός Καλλικλής, γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής οικογένειας που μόλις ξεκινά το δημόσιο βίο του, 5 εμφανίζεται να φιλοξενεί το σοφιστή Γοργία στο ομώνυμο έργο του Πλάτωνα. Σε μια δύσκολη καμπή του διαλόγου, όταν ο Σωκράτης έχει ήδη αποδυναμώσει τα επιχειρήματα του Γοργία και του ορμητικού Πώλου, ο Καλλικλής με θέρμη και ευγλωττία αναλαμβάνει να τον αντιμετωπίσει. Αποδεικνύεται μάλιστα δεινός ρήτορας και άριστος γνώστης του ποιητικού λόγου, με συνεχείς κειμενικές αναφορές στους τραγικούς ποιητές και στον Όμηρο. Αναπτύσσει νέα επιχειρήματα με διαλογικό οίστρο και στοχαστικό βάθος, ισχυριζόμενος ότι η φύση και η συμβατικότητα των θεσμοθετημένων νόμων βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση. 6 Αφού εξαπολύσει ειρωνικές επιτιμήσεις εναντίον του Σωκράτη και αποποιηθεί την αισχύνη των 1 Kerferd G. B., Η σοφιστική κίνηση, μτφρ. Π. Φαναράς, εκδ. Ινστιτούτο του βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σ Κύρκος Β. Α., Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα , σ Πανταζάκος Ν. Π., Η φυσική θεολογία και το φυσικό δίκαιο στη φιλοσοφία των σοφιστών του 5 ου π.χ. αιώνα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σσ.91, Γοργίας 491e. 5 «ἄρτι ἄρχει πράττειν τὰ τῆς πόλεως πράγματα», Γοργίας 515a. 6 Guthrie W. K. C., Οι σοφιστές, μτφρ. Δ. Τσεκουράκης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα , σσ

6 προηγούμενων συνομιλητών, 7 διακηρύσσει το δίκαιο του ισχυρότερου το οποίο και καταδεικνύει σαν νόμο της φύσης, εφευρίσκοντας έτσι την επιζητούμενη αρμονία ανάμεσα στο νόμο και τὸ τῆς φύσεως δίκαιον. 8 Αντιθέτως αναγνωρίζει το θετό νόμο ως αισχρότατη αδικία, διότι θεσπισμένος από το ασθενές πλήθος, προασπίζει ιδιοτελώς τα συμφέροντα των αδυνάτων, ικανοποιώντας μια δουλική ηθική και στερώντας ό,τι δικαιωματικά ανήκει στους κρείττονες. 9 Για τον Καλλικλή οι αδύνατοι, όντας η πλειονότητα των ανθρώπων, προφασίζονται ότι η εξυπηρέτηση του προσωπικού συμφέροντος είναι επονείδιστη και άδικη, ενώ ταυτίζουν την αδικία με την επιθυμία να έχει κάποιος περισσότερα από τους άλλους. 10 Το θετό δίκαιο λοιπόν εκφράζει τη βούληση κοινωνικών ομάδων, την αδυσώπητη πάλη τους και συνιστά μια επινόηση της αγέλης που δεσμεύει όσους φύσει υπερτερούν. Λειτουργεί ως μέσο εκφοβισμού για τις δυνατές φύσεις, που παρότι είναι σε θέση να αποκτήσουν περισσότερα, πείθονται εντέλει να παραιτηθούν οδηγούμενοι στην εγκράτεια, στο όνομα μιας πλαστής δικαιοσύνης και μιας άδικης ισότητας. 11 Η κατάσταση αυτή είναι εντελώς αφύσικη για τη συλλογιστική του Καλλικλή, επειδή η φύση άλλα διδάσκει, με το ισχυρότερο να επικρατεί και το ασθενέστερο να υποκύπτει. Αποδίδοντας στη φύση ηθικές προθέσεις, αναζητά το δίκαιο παρότι δημιούργημα εξ ολοκλήρου των ανθρώπινων σχέσεων στη λειτουργία των φυσικών νόμων. Υιοθετεί λοιπόν ως κριτήριο της δικαιοσύνης το να εξουσιάζει ο ισχυρότερος τους πιο αδύνατους. Σαν απόδειξη της ορθότητας όσων διακηρύττει αναφέρει τη συμπεριφορά των ζώων αλλά και τις σχέσεις των κρατών μεταξύ τους καθώς και ιστορικά παραδείγματα όπως του Δαρείου και του Ξέρξη. 12 Φθάνει μάλιστα στο σημείο να απορρίψει πλήρως τη συμβατική ηθική και ως ανενδοίαστος κήρυκας του αμοραλισμού να υποστηρίξει ότι πραγματική αρετή και ευδαιμονία είναι η ικανότητα να ικανοποιεί κάποιος τις απεριόριστες και αχαλίνωτες επιθυμίες του χωρίς δυσάρεστες για τον ίδιο συνέπειες. 13 Με παρρησία λοιπόν ταυτίζει το ἡδὺ με το ἀγαθόν 14 και οριοθετεί ως ενάρετο άνδρα, το με φυσική υπεροχή προικισμένο άτομο που, χωρίς ίχνος αυτοκυριαρχίας, εφαρμόζει τον ηδονιστικό ωφελιμισμό. Ο Καλλικλής ως πρώιμος κήρυκας του υπεράνθρωπου προασπίζεται τους ισχυρούς χωρίς να νοιάζεται για το ηθικό τους ποιόν, αφού καθορίζει το δίκαιο όχι με τους ηθικούς κανόνες αλλά με τη φύση. Ο υπεράνθρωπός του, απελευθερωμένος από την επίφαση της ισότητας, είναι παντοδύναμος και ικανός να διαρρήξει τις αλυσίδες της παρά φύση νομικής πλάνης. Ακολουθώντας της παρορμήσεις της δικής του αυτάρεσκης φύσης, υψώνει το ανάστημα της ανωτερότητάς του, 7 Γοργίας 482e. 8 Γοργίας 484a. 9 Πλάτων, Γοργίας [ἢ περὶ ῥητορικῆς ἀνατρεπτικὸς], φιλοσοφική ανάλυση μτφρ. σχόλια Η. Βαβούρας, εκδ. Ζήτρος, Αθήνα 2008, σ Guthrie, όπ.π., σ Γοργίας 483b-483c. 12 Γοργίας 483d-483e. 13 Γοργίας 491e-492c. 14 Γοργίας 495a. 5

7 ώστε να αναφανεί καθολικός δεσπότης που επιδιώκει ανενδοίαστα το συμφέρον του και όχι το υποχείριο μιας συμβατικής ηθικής. 15 Ο Καλλικλής λοιπόν, εμμέσως πλην σαφώς, θεωρεί τη δημοκρατία ως επικράτηση των πολλών που παραβιάζοντας τους φυσικούς νόμους, άρα κατ αυτόν το πραγματικό δίκαιο, υφαρπάζουν την κυριαρχία από τους δυνατούς. 16 Ο νεαρός αριστοκράτης υποβάλλει τις κοινωνικές αξίες και τους θεσμούς σε έλεγχο κρίνοντάς τους με μέτρο το σχήμα νόμῳ φύσει. Το φυσικό δίκαιο που προβάλλεται ως υψηλότερο, καλύτερο και ηθικά ανώτερο απαιτεί ο ισχυρότερος και ανώτερος να κατακτά χωρίς φραγμούς τα πράγματα των αδυνάτων και κατωτέρων του. Είναι λογικό λοιπόν σε πολιτικό επίπεδο οι απόψεις του να προσλάβουν ολιγαρχικές προεκτάσεις. Είτε παραφρασμένη από τους αριστοκρατικούς είτε όχι, η θεωρία του για το δίκαιο του ισχυρού έχει έναν αθεράπευτα ολιγαρχικό και εξουσιαστικό χαρακτήρα. Οι κυνικές και απροκάλυπτα αντιδημοκρατικές απόψεις του, εξαιτίας του ακραίου ηθικού αμοραλισμού που τις χαρακτηρίζει, προσφέρουν τελικά ιδεολογική κάλυψη για κακομεταχείριση των αδυνάτων και δίνει θεωρητικό υπόβαθρο στη μονοπρόσωπη ή ολιγοπρόσωπη δικτατορία. 17 ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΝΟΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΝΩΝΥΜΟ ΤΟΥ ΙΑΜΒΛΙΧΟΥ Μια διαφορετική άποψη συναντάμε σε επτά αποσπάσματα που διασώθηκαν ενταγμένα στον Προτρεπτικό του νεοπλατωνικού φιλόσοφου Ιαμβλίχου και έχουν αναγνωρισθεί ως τμήματα ανεξάρτητου έργου, μιας διατριβής για το νόμο και την ευνομία, γραμμένης ανάμεσα στον 5 ο και 4 ο π.χ. αιώνα από άγνωστο σοφιστή. 18 Ο Ανώνυμος του Ιαμβλίχου, όπως ονομάσθηκε ο συγγραφέας του συγκεκριμένου εγχειρίδιου, τάσσεται ρητά και συνειδητά υπέρ του νόμου, βλέποντας την προκοπή των πόλεων στην τήρησή τους και τον όλεθρο στην ανομία. Ολόκληρο το κείμενο αποτελεί ουσιαστικά προβολή και έξαρση των αγαθών της ευνομίας και της δημοκρατικής λειτουργίας του πολιτεύματος. 19 Αποτελεί επίσης σπουδαίο δείγμα σοφιστικής κατεύθυνσης που υπερνικά τις ακραίες τάσεις, ξεκινώντας μεν από υποκειμενική αφετηρία, απελευθερωμένο όμως από την κυριαρχία του σχετικισμού και του υποκειμενισμού. 20 Αφού αναφερθεί λοιπόν στις προϋποθέσεις για την επίτευξη επιτυχίας στην κοινωνική ζωή και στην αναγκαιότητα της μάθησης και της συνεχούς άσκησης της αρετής, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η τέλεια αρετή επιτυγχάνεται με την ευεργεσία όσο το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων, ἄν εἴη ὁ πλείστος ὠφέλιμος ὤν. 21 Ευεργεσία που αφορά όχι τη χρηματική 15 Πλάτων, όπ.π., σσ Κύρκος, όπ.π., σ Πανταζάκος, όπ.π., σσ Σκουτερόπουλος Ν. Μ., Η αρχαία σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπάσματα, επιμ. μτφρ. σχολιασμός, εκδ. Γνώση, Αθήνα , σ Κύρκος, όπ.π., σ Μπενάκης Λ. Γ., Αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Ιστοριογραφικά και ερευνητικά δημοσιεύματα, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 2004, σ Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.3(3). 6

8 προσφορά αλλά την υπεράσπιση των νόμων και του δίκαιου. Η αρετή μέσω του προσανατολισμού στο κοινό καλό, αποκτά εδώ το ηθικό περιεχόμενο που της έδωσαν ο Σωκράτης και ο Πλάτων, ενώ νόμος και δίκαιο ανάγονται σε προστάτες του κοινωνικού συνόλου, τα συνεκτικά στοιχεία των πόλεων. 22 Αναδεικνύεται έτσι ο συγγραφέας ως οπαδός της ιδέας του κοινωνικού συμβολαίου και του θετού δικαίου. Σε ολοφάνερη αντίθεση με τον Καλλικλή μάλιστα, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει αποδεσμευμένος από τον εγωκεντρισμό και την υστεροβουλία, να δείχνει αυτοκυριαρχία και τη μεγαλύτερη δυνατή εγκράτεια απέναντι στη φιλοχρηματία και στα πάθη της ψυχής. 23 Πάθη που οφείλονται μεν στον ανθρώπινο φόβο για το απρόοπτο και στην ανάγκη για επίδειξη και απόκτηση πολιτικής δύναμης, αποτελούν όμως συνάμα εμπόδια στην κατάκτηση της αρετής, της μόνης αιώνιας πηγής δόξας. 24 Επισημαίνει επιπλέον πόσο ολέθρια είναι η πεποίθηση ότι η επιδίωξη δύναμης είναι αρετή καθώς και η εντύπωση ότι η υπακοή στους νόμους αποτελεί δειλία. Χαρακτηρίζοντας ελεεινές τέτοιες αντιλήψεις, προχώρα ακόμα περισσότερο και εντοπίζει σε τέτοιες νοοτροπίες τη ρίζα κάθε ηθικής αναξιότητας και καταστροφής, ἐξ αὐτῆς πάντα τἀναντία τοῖς ἀγαθοῖς γίγνεται, κακία τε καὶ βλάβη. 25 Άλλωστε ούτε την πιθανότητα ύπαρξης του υπεράνθρωπου αποδέχεται. Ακόμα και αν υπήρχε ένας τέτοιος, υπερφυής, με χαλύβδινο σώμα και ψυχή, κατά τον Ανώνυμο δε θα μπορούσε να κυριαρχήσει, επειδή κάθε προσπάθειά του να παραβεί το νόμο και να ασκήσει τυραννική εξουσία θα αντιμετωπιζόταν από τους υπόλοιπους που συσπειρωμένοι και με όπλο την ευνομία θα υπερτερούσαν. 26 Η καταδίκη της πολιτικής κυριαρχίας του ενός επί των πολλών είναι εδώ απόλυτη. Ο νόμος και το δίκαιο μπορεί να επιβάλλονται από την αναγκαιότητα και τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου να ζήσει μόνος του, ταυτόχρονα όμως επιβάλλουν την αληθινή δύναμη, την ανώτερη αρετή. Η αντίθεση λοιπόν ανάμεσα σε νόμον και φύσιν δεν είναι έντονη για τον Ανώνυμο, αφού το θετό δίκαιο δεν είναι τίποτα άλλο από μια έμφυτη αναγκαιότητα που όρισε η ίδια η φύση, ένα αναγκαίο συμπλήρωμα της ανθρώπινης φύσης. Μπορεί άρα να μην ταυτίζονται πλήρως, είναι όμως φύσει στενά συναρτημένα και μεταξύ τους και με την ανθρώπινη ζωή, φύσει γὰρ ἰσχυρὰ ἐνδεδέσθαι ταῦτα. 27 Στο εκτενέστερο και τελευταίο απόσπασμα, ο άγνωστος συγγραφέας με εξαίρετη ρητορική ικανότητα καταλήγει σε ένα εγκώμιο των πλεονεκτημάτων της καλής διακυβέρνησης. Εδώ υπάρχει μια μακρά έκθεση των αγαθών της ευνομίας αλλά και όσων κακών προκύπτουν από την ανομία. 28 Έτσι από τη μια πλευρά η τήρηση των νόμων δημιουργεί κλίμα αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης στην πόλη, απαραίτητο για την εμπορική πίστη που επιτρέπει 22 Guthrie, όπ.π., σ Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.4(1). 24 Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.4(6), 5(2). 25 Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.6(1). 26 Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.6(2-4). 27 Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.6(1). 28 Μπενάκης, όπ.π., σ.49. 7

9 στους έχοντες την απόλαυση του πλούτου τους με ασφάλεια και στους φτωχούς τη βοήθεια που έχουν ανάγκη. Κλίμα απαραίτητο ακόμα και στην αντιμετώπιση των εναλλαγών της τύχης αλλά και στην απελευθέρωση από το φόβο και την αγωνία. Ελεύθερος ο άνθρωπος από πολιτικές διαμάχες, ανενόχλητος από πολέμους και εσωτερικές διχόνοιες, προφυλαγμένος από την τυραννία μπορεί να απολαύσει την πνευματική γαλήνη και την προσωπική δημιουργία. 29 Από την άλλη πλευρά όμως, η ανομία επιφυλάσσει ακριβώς τα αντίθετα. Εκεί που ο νόμος και η δικαιοσύνη έχουν χαθεί κυριαρχούν η οικονομική αστάθεια, οι πολιτικές διαμάχες, η αβεβαιότητα και η κακοτυχία, ο φόβος που οδηγεί στον πανικό, η ανησυχία και η έλλειψη δημιουργικότητας, ο πόλεμος. Εξαιτίας λοιπόν της καταπάτησης των νόμων γεννιούνται όλα αυτά τα κακά στην πόλη και πέρα από αυτά, μια ακόμα μεγάλη συμφορά, ένα μεγάλο και βαρύ κακό, η τυραννία. 30 Ο Ανώνυμος πιστεύει ότι όσο λειτουργούν οι νόμοι που προστατεύουν το σύνολο της πόλης η εξουσία παραμένει στο λαό. Η απώλεια τους όμως επιτρέπει να περιέλθει αυτή η εξουσία στα χέρια του ενός, στον τύραννο ή στο βασιλιά που είτε θα εκμεταλλευτεί την αδυναμία του λαού να υπερασπίσει το δίκαιο, είτε θα τον ξεγελάσει παριστάνοντας τον προστάτη του. ΕΠΙ ΣΥΓΚΡΙΣΕΩΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Είναι γεγονός ότι στην αρχαία σοφιστική υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές στη διερεύνηση του ιδεολογικού σχήματος νόμω φύσις, ώστε να μη διαπιστώνεται ομοφωνία ή κυρίαρχη θεωρία, παρά την κεντρική θέση που κατείχε το συγκεκριμένο θέμα στην προβληματική των σοφιστών. Στο ένα άκρο αυτών των απόψεων έχουμε την καινοφανή θεωρία του Καλλικλή που εκφράζει αδιάλλακτο ατομισμό διακηρύσσοντας ότι το δίκαιο είναι με το μέρος της φύσης. Στην άλλη πλευρά βρίσκουμε το μυστηριώδη Ανώνυμο του Ιαμβλίχου που θεωρεί το νόμο ηγεμόνα του βίου, ταυτίζοντάς τον με την αρετή. 31 Και οι δυο τους όμως εντέλει επιχειρούν στην ουσία να οριοθετήσουν ποιος αρμόζει να είναι ο ενάρετος άνδρας και ποιες οι ενασχολήσεις του. Ο Καλλικλής λοιπόν ενσαρκώνει την τυπολογική προσέγγιση του ανενδοίαστου πολιτικού της εποχής, εκφράζοντας τα συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης καλύτερα από την παραδοσιακή αξιολογία. 32 Οι αριστοκρατικές και ολιγαρχικές του σχέσεις υποδηλώνονται τόσο στις φιλίες του 33 όσο και στην περηφάνια για την καταγωγή του. 34 Στην ανάπτυξη των θέσεών του εξάλλου παρουσιάζεται σαν καταφρονητής του όχλου παρά το ότι λειτουργεί ταυτόχρονα και ως κόλακας του. Η αποστροφή του για τις λαϊκές μάζες και για τις μεστές από φαυλότητα επαγγελματικές ενασχολήσεις του όχλου είναι εμφανής, ενώ ο ίδιος, ως ένα ανώτερης φύσης υποκείμενο επιθυμεί 29 Guthrie, όπ.π., σ Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.7(12). 31 Πανταζάκος, όπ.π., σ Στο ίδιο, σ Guthrie, όπ.π., σ Γοργίας 512d. 8

10 να ξεχωρίσει από τη μετριότητα του πλήθους, αντλώντας την εγκυρότητα και τη δύναμή του από την πειθώ του σε αυτό. 35 Ο Ανώνυμος αντιθέτως δεν είναι ο αριστοκράτης υπέρμαχος της ευγενικής καταγωγής και ανατροφής, αφού θεωρεί τα φυσικά χαρίσματα αποτέλεσμα τύχης και όχι ευγονικής καταγωγής. 36 Πέρα όμως από καταγωγή και καταβολές οι διαφορετικές τους απόψεις εκτείνονται σε όλες τις εκφάνσεις της ιδεολογίας τους. Μπορεί θεμελιώδη αρχή στο σκεπτικό του Καλλικλή να αποτελεί το αξίωμα ότι φύσει και νόμος είναι αντίθετα μεταξύ τους, 37 στον Ανώνυμο όμως είναι εμφανής και κυρίαρχος ο επιχειρούμενος συμβιβασμός νόμου και φύσης. Ο Καλλικλής με τις υλιστικές του ιδέες βάζει στην κορυφή της αξιοκρατικής ιεραρχίας τη φύση, τη μόνη αλήθεια επί της γης. Υπερασπίζεται το «νόμο της φύσης», φράση που εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά, 38 απορρίπτοντας εξολοκλήρου τις ανθρώπινες συμβάσεις, θεσμούς και νόμο, ως ακατάσχετη μωρολογία και πράγματα που δεν αξίζουν τίποτα. 39 Απαξιώνει λοιπόν ως παρά φύσει και καταπιεστικά αυτά που ο Ανώνυμος σέβεται και αποδέχεται ως ωφέλιμα και αναγκαία για τη συνύπαρξη των ανθρώπων. Ο ένας λοιδορεί τους νόμους και αντιμετωπίζει το θεσμοθετημένο δίκαιο ως μηχανισμό αλλοτρίωσης του ατομικού, ενώ ο άλλος τους ανάγει σε υποστηρικτές της κοινωνίας και ευεργέτες όλων των ανθρώπων. 40 Ό,τι ο πρώτος εκλαμβάνει ως κούφιες ηθικολογίες κατάλληλες για ηλιθίους, ο δεύτερος προασπίζει και εγκωμιάζει. Η υπερηφάνεια του Ανώνυμου για την υπακοή στην εξουσία του νόμου αποτελεί για τον Καλλικλή δουλικό φρόνημα και ευνουχισμός της φύσης μας, μια ιδεώδη αυτοχειρία. 41 Δίκαιο για τον Καλλικλή είναι ο φύσει καλύτερος να πλεονεκτεί και συντριπτικά να υπερέχει του χειρότερου, ο ισχυρότερος να άρχει και να καθυποτάσσει τον αδύναμο κατέχοντας περισσότερα αγαθά από αυτόν. 42 Αντιθέτως η ψεύτικη ισότητα των νόμων που φαίνεται ότι δεν αδικεί κανέναν, τους αδικεί όλους βάζοντας τους στην ίδια μοίρα. 43 Πραγματικά δίκαιος άνθρωπος λοιπόν, δεν είναι ο δημοκράτης ούτε ο συνταγματικός μονάρχης, αλλά ο αδίστακτος τύραννος. 44 Από την ίδια τη φύση των πραγμάτων, εξάλλου αναγνωρίζει ως μεγάλο άνδρα αυτόν που διαθέτει και μεγάλα πάθη αλλά και την ευφυΐα μα και την απαραίτητη τόλμη για να εξασφαλίσει την απόλυτη ικανοποίησή τους. Η ικανή και αυτεξούσια βούληση, που δεν ξέρει υπακοή σε νόμο, συνιστά λοιπόν την αρετή και την ευτυχία ενώ ο σεβασμός για τις ανυπόστατες συνθηματολογίες του όχλου είναι αξιοκαταφρόνητος Πλάτων, όπ.π., σσ.100, Guthrie, όπ.π., σ Kerferd, όπ.π., σ Guthrie, όπ.π., σ Πανταζάκος, όπ.π., σ Στο ίδιο, σσ.230, Στο ίδιο, σσ.108, Πλάτων, όπ.π., σ Πανταζάκος, όπ.π., σ Guthrie, όπ.π., σ Taylor A. E., Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα , σ

11 Απέναντι σε αυτή την οπτική ο Ανώνυμος αντιτάσσει μια αρετή που συνίσταται στην καταπολέμηση των παθών. Ο δικός του δίκαιος άνθρωπος αδιαφορεί για τα πλούτη και την πολιτική δύναμη, ενώ προσμένει ως ανταμοιβή τη φήμη, το καλό όνομα που θα το συνοδεύει συνέχεια, πέρα από το όριο του θνητού βίου. 46 Στον άκρατο ηδονισμό και στη χλιδή, στην απουσία περιορισμών και στην ακατάσχετη ελευθερία που ευαγγελίζεται ο Καλλικλής, αυτός προτάσσει την αυτοκυριαρχία και την επιδίωξη της αρετής. 47 Απέναντι στην υπεροψία και στην απληστία προτείνει την ευεργεσία και την υπακοή στους νόμους. Η αρετή του δεν λειτουργεί μόνο αποθετικά, στη δια βίου αποφυγή του κακού, στα λόγια και στις πράξεις, αλλά και θετικά, στη χρησιμοποίηση όλων των χαρισμάτων του ατόμου, φυσικών και επίκτητων, για την προάσπιση του νόμου και της δικαιοσύνης. 48 Κατά συνέπεια οι διαφορές εκτείνονται και στη θεώρηση του ρόλου της παιδείας. Για τον Ανώνυμο η φύση χρειάζεται να αναπτυχθεί με την ανατροφή, αν πράγματι ο άνθρωπος επιθυμεί να επιτύχει την αρετή. Η αρετή είναι έργο ζωής, μια ἕξις που απαιτεί μακρόχρονη φροντίδα και συνειδητή προσπάθεια ώστε τα φυσικά χαρίσματα να αναπτυχθούν περεταίρω. Η εκπαίδευση λοιπόν περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από τη ρητορική ή τη δικανική που επαγγέλλονται οι σοφιστές και επιτρέπουν την απόκτηση της τέχνης του λόγου σε σχετικά γρήγορο χρονικό διάστημα. 49 Ο Καλλικλής όμως, γνήσιος θιασώτης του πολιτικού πράττειν, εστιάζει στην πολιτική δράση που αποτελεί την κατεξοχήν και άριστη διεργασία, μια ενάρετη ενασχόληση που κατευθύνει την ατομική συνείδηση από την ανωριμότητα και τη φιλοσοφική αναζήτηση της νεότητας στην ωρίμανση και πολιτική πραγμάτωση του ενσυνείδητου πολιτικού υποκειμένου. 50 Σε αυτή την πορεία ωρίμανσης, σε αντίθεση με τη ρητορική, η εμβάθυνση στη φιλοσοφική ενασχόληση μπορεί να αποβεί μοιραία αφού ταυτίζεται με την πολιτική απειρία, την ανικανότητα και την απραγμοσύνη, σε σημείο να αναγνωρίζεται ως γελοία. 51 Τελικά και σε επίπεδο πολιτικής οι διαφορές είναι καίριες με τον Ανώνυμο, θερμό υποστηρικτή της δημοκρατίας, να διακηρύσσει σε αντίθεση με τον Καλλικλή ότι δεν είναι η δύναμη και η βία του τυράννου ή το φυσικό δίκαιο, που φέρνουν τους δυνάστες στην εξουσία, αλλά η ανομία και η φαυλότητα των ίδιων των πολιτών που έχουν πάρει λανθασμένο δρόμο. Μόνο η απώλεια εμπιστοσύνης στο νόμο, την τάξη και τη δικαιοσύνη, μπορεί να μετατρέψει μια πόλη σε λεία για τα νύχια των τυράννων. 52 Για τον Καλλικλή η δημοκρατία αποτελούσε παραβίαση των φυσικών νόμων και ο τύραννος ήταν όχι μόνο μια αναπόδραστη πραγματικότητα αλλά και το ιδανικό. 53 Για τον Ανώνυμο όμως ο τύραννος ήταν η αδικία από την οποία η ανθρώπινη κοινωνία έβρισκε προστασία μέσω της ενότητας που της εξασφάλιζε το 46 Guthrie, όπ.π., σ Ανώνυμος Ιαμβλίχου απ.4(1). 48 Πανταζάκος, όπ.π., σ Στο ίδιο, σ Πλάτων, όπ.π., σ Γοργίας 484d, 485b. 52 Πανταζάκος, όπ.π., σ Guthrie, όπ.π., σ

12 δίκαιο. 54 Αυτή την προστασία που παρέχουν οι νόμοι υπερασπίζεται απέναντι στο εγχείρημα πραξικοπηματικής πραγμάτωσης ή βίαιης εγκαθίδρυσης του αυθύπαρκτου φυσικού δικαίου που διατείνεται ο Καλλικλής. 55 Η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Καλλικλή, αποτελεί για μερικούς ιστορικό πρόσωπο, για άλλους φανταστικό και για κάποιους ένα επίπλαστο πλατωνικό δημιούργημα. Σε οποιαδήποτε περίπτωση είναι βέβαιο ότι ανήκει στους επίγονους των μεγάλων σοφιστών κι ας έκανε διάκριση ανάμεσα στη ρητορική την οποία θαύμαζε και στη σοφιστική που περιφρονούσε. 56 Βέβαιη είναι και η επίδρασή του στον Ανώνυμο, επίδραση που είναι ιδιαίτερα εμφανής στο κείμενό του αφού ο άγνωστος συγγραφέας μέσα από τη διατριβή του μοιάζει να απαντά σε όσα ο νεαρός Καλλικλής αναπτύσσει. 57 Αυτό που στερείται βεβαιότητας είναι αν κάποιος από τους δυο, αφού ακολούθησε στο βίο του τα διδάγματά του περί αρετής, στάθηκε τελικά να κριθεί γυμνός μπροστά στους τρεις δικαστές και να λάβει το δρόμο που οδηγεί στις νήσους των Μακάρων. Η μήπως ήταν αυτός που οδηγεί στον Τάρταρο; 54 Μπενάκης, όπ.π., σ Πλάτων, όπ.π., σ Γοργίας 520a. 57 Πανταζάκος, όπ.π., σ

13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Guthrie William Keith Chambers, Οι σοφιστές, μτφρ. Δαμιανός Τσεκουράκης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Kerferd George Briscoe, Η σοφιστική κίνηση, μτφρ. Παναγιώτης Φαναράς, εκδ. Ινστιτούτο του βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα Κύρκος Α. Βασίλειος, Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα Μπενάκης Λίνος Γ., Αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Ιστοριογραφικά και ερευνητικά δημοσιεύματα, εκδ. Παρουσία, Αθήνα Πανταζάκος Ν. Παναγιώτης, Η φυσική θεολογία και το φυσικό δίκαιο στη φιλοσοφία των σοφιστών του 5 ου π.χ. αιώνα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Πλάτων, Γοργίας [ἢ περὶ ῥητορικῆς ἀνατρεπτικὸς], φιλοσοφική ανάλυση μτφρ. σχόλια Η. Βαβούρας, εκδ. Ζήτρος, Αθήνα Σκουτερόπουλος Νικόλαος Μ., Η αρχαία σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπάσματα, επιμ. μτφρ. σχολιασμός, εκδ. Γνώση, Αθήνα Taylor Alfred Edward, Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα