ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΈΝΤΕΧΝΟ (Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟΤΡΟΠΟ) 3 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΑΠ ΕΛΠ40 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.

Transcript

1 ΕΑΠ ΕΛΠ40 3 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΧΝΕΣ ΙΙ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΈΝΤΕΧΝΟ (Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟΤΡΟΠΟ) ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ε. ΛΕΚΚΑΣ Περιστέρι, 25/02/2011 ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ

2 «Διαδικασίες εξευρωπαϊσμού της έντεχνης νεοελληνικής μουσικής κατά το τέλος του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα (έως και το 1950).» 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΔΕΕΣ & ΟΡΑΜΑΤΑ ΜΕ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ... 4 ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΥΟΦΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ... 5 ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΦΗΒΕΙΑ 50 ΧΡΟΝΩΝ... 8 ΜΙΚΡΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ... 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Ο τόπος μας επιπλέον εξακολουθεί, σχεδόν δίχως διακοπή, ένα πόλεμο με επιμονή και με πίστη για την τελική νίκη, μα πάντα και ιδιαίτερα σήμερα, κοπιαστικό και οδυνηρό. Σκεφθείτε τώρα κάτω απ αυτές τις αδυσώπητες συνθήκες την παρθενική ψυχικότητα του λαού μας - παρθενική, γιατί τα εκατό χρόνια μόνον ελεύθερης ζωής δεν ήσαν ικανά ούτε να την ωριμάσουν ούτε και ν αφήσουν περιθώριο για να ριζωθούν τα τελευταία ευρωπαϊκά ρεύματα. Φανταστείτε λοιπόν αυτή τη στοιβαγμένη ζωτικότητα και ωραιότητα συνάμα ενός λαού σαν του δικού μας, να ζητά διέξοδο, έκφραση, επαφή με τον έξω κόσμο και να αντιμετωπίζει όλα αυτά που αναφέραμε πιο πάνω σαν κύρια γνωρίσματα της εποχής, κι ακόμη τις ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες του τόπου μας. Η ζωτικότητα καίγεται, η ψυχικότητα αρρωσταίνει, η ωραιότητα παραμένει Μάνος Χατζιδάκις από τη διάλεξη στο Θέατρο Τέχνης

5 ΙΔΕΕΣ & ΟΡΑΜΑΤΑ ΜΕ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Η ανέλιξη της νεοελληνικής έντεχνης μουσικής δημιουργίας από το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα έως τις σύγχρονες εκφάνσεις της στον εικοστό, καθορίζεται από τη δυναμική του εκδυτικισμού, συμπλέοντας με το σύνολο των υπόλοιπων πνευματικών αναζητήσεων σε μια γενικότερη κατευθυντήρια γραμμή με γνώμονα τον εξευρωπαϊσμό. Προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τις διαδικασίες που συντέλεσαν στη διαμόρφωση μιας δυτικότροπης έντεχνης νεοελληνικής μουσικής πρέπει να εξετασθεί το ιδεολογικό πλαίσιο εντός του οποίου το φαινόμενο εξελίσσεται καθώς και οι τάσεις και οι διεργασίες που το καθόρισαν και το διαμόρφωσαν. Ο μουσικός εξευρωπαϊσμός αποτελεί λοιπόν ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που ξεκινά πριν την ανασύσταση της νεοελληνικής πολιτείας, με επίκεντρο τις δυτικοκρατούμενες περιοχές, ενώ αναπτύσσει τις διαδοχικές φάσεις του στην Αθήνα, υπό τη δυτική επίδραση, σε μια προσπάθεια του νέου κράτους να παρουσιαστεί αντάξιο σε πολιτισμικό επίπεδο των προηγμένων ευρωπαϊκών αλλά και ικανό να ακολουθήσει τις ευρωπαϊκές πολιτισμικές εξελίξεις. Ως έντεχνη ελληνική μουσική στην προεπαναστατική περίοδο μπορεί να αναγνωρισθεί η εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική έκφραση έστω και αν δεν ανταποκρινόταν πλήρως στο σύνολο των χαρακτηριστικών της εντεχνότητας. 1 Ήδη όμως από το 19 ο αιώνα, στο ιστορικό και ιδεολογικό τοπίο του ελληνικού «χώρου» διαμορφώνονται δυο αντιθετικές ιδεολογικές κατευθύνσεις με επιπτώσεις στον καθορισμό και στην πορεία της μουσικής. Στο πλαίσιο της συγκρότησης εθνικής ταυτότητας, αναγκαίας ενοποιού και ειδοποιού προϋπόθεσης ώστε το Γένος να αποκτήσει ανεξάρτητη πατρίδα, υιοθετείται τελικά υπό την επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, το όραμα ενός εκσυγχρονισμού σύμφωνου με τα δυτικά πρότυπα. Οι διεθνείς συγκυρίες και η διαμορφωμένη εσωτερική δυναμική συνεπικουρούν στη στροφή προς τη Δύση. Έξωθεν επιρροές, προτροπές και διεργασίες, τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, το αρχαιοελληνικό όραμα του Φιλελληνισμού και η φωτισμένη ελληνική παροικία στην Ευρώπη, οδηγούν σε μια κατεύθυνση οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών αλλαγών, ακολουθώντας το παράδειγμα της Δύσης, οδεύοντας κατ επιταγήν του Διαφωτισμού προς ένα εθνικό κράτος που αναγνωρίζει ευθεία γενεαλογία και κληρονομιά στην ελληνική αρχαιότητα διατηρώντας ετερότητα προς το Βυζάντιο. 2 Η υιοθέτηση δυτικού προσανατολισμού αποτελεί συνεπώς και αντιδιασταλτική επιλογή απέναντι στην ιδέα της Ανατολής, μια διαδικασία «αποκάθαρσης» από καθετί ανατολίτικο που απλουστευτικά ταυτίζεται με την οθωμανική κυριαρχία και αναγνωρίζεται ως τουρκικό και μουσουλμανικό. 1 Ως τεκμήρια «εντεχνότητας» σε μια καλλιτεχνική δημιουργία αναγνωρίζεται η λειτουργία καλλιτεχνικών και αισθητικών προτύπων, η σύνδεση με την ατομική αισθητική, η στήριξη σε διαμορφωμένους κώδικες και κανόνες, το γεγονός ότι αποτελεί επώνυμη δημιουργία, προϊόν εγγραμματοσύνης, απόρροια θεωρητικής και πρακτικής γνώσης και ότι βρίσκεται σε σύνδεση με την εγκύκλια παιδεία. Πρβλ. Βιρβιδάκης Στ., «Διαλεκτικές αντιθέσεις και συνθέσεις στον χώρο της Φιλοσοφίας και της ιστορίας της Τέχνης», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Α, Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Λέκκας Δ. Γρηγορίου Μ., «Θεωρία και θεωρητικές αρχές της ελληνικής μουσικής κατά τους νεότερους χρόνους», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Α, Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σ

6 Καθαρμός δηλαδή από στοιχεία ξένα και ανάρμοστα προς το χαρακτήρα της υπό διαμόρφωσης νέας εθνικής ταυτότητας, τα οποία αντιπαλεύεται και η δυτική σκέψη που απορρίπτει τον πολυεθνικό χαρακτήρα του Βυζαντίου και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. 3 Μια αποκάθαρση που συμπεριλαμβάνει και τη μουσική έκφραση, αφού η μουσική παράδοση είτε στηρίζεται στην κοσμική είτε στην εκκλησιαστική της έκφανση είχε διαμορφωθεί ως τότε κατά το ανατολικό πρότυπο και γινόταν αντιληπτή ως παράδοση της σκλαβιάς αξιολογημένη ως σαφώς κατώτερη από τη δυτική. 4 Εξάλλου πέρα από το φορτίο της μακρόχρονης οθωμανικής κατοχής που συντείνει και ψυχολογικά στην αντιπαράθεση με την «εξ ανατολών» μουσική, η επιλογή προς το δυτικότροπο ενισχύεται και επειδή η δυτική μουσική αυτοπροβάλλεται ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής παράδοσης, 5 γεγονός που θέλγει περαιτέρω το Γένος που επιθυμεί να αυτοπροσδιορισθεί ως γνήσιος συνεχιστής του υψηλού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΥΟΦΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ Έχοντας σκιαγραφήσει έως τώρα ικανό, παρότι όχι αρκετό, μέρος από τις ιστορικές, ιδεολογικές και πολιτικές συνιστώσες που έστρεψαν την έντεχνη ελληνική μουσική προς τη δύση και πριν ασχοληθούμε με τα εξελικτικά στάδια αυτής της διαδικασίας, θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε και στα χαρακτηριστικά της δυτικής μουσικής που προσπαθεί να προσεγγίσει η ελληνική μετά τα μέσα του 19 ου αιώνα. Το πέρασμα του δυτικού μουσικού πολιτισμού από τον εκκλησιαστικό στον κοσμικό χώρο και η μεταπήδηση από το λαϊκό στο έντεχνο, διακρίνεται σε δεδομένα που σηματοδοτούν συγχρόνως και την απομάκρυνση της μουσικής από το μαθηματικό της υπόβαθρο. Τέτοια στοιχεία είναι οι μεταβολές σε τρόπους και ήθη της μουσικής εκτέλεσης, η σταδιακή αντικατάσταση του αυτοσχεδιαστικού στοιχείου από την πιστή ανάλυση της σημειογραφίας διαδικασία που συνοδεύεται και από τη διάκριση δημιουργού και εκτελεστή η μεταμόρφωση των αρχαίων ελληνικών τόνων σε εκκλησιαστικούς τρόπους και δει στο μείζονα και τον ελάσσονα, η υιοθέτηση της σύγκρασης 6 και η αρχική επικράτηση της φυσικής τριαδικής αρμονίας μα και η μετέπειτα διάλυσή της. 7 Κατ ουσίαν όλα τα παραπάνω αφορούν και τον εξευρωπαϊσμό της ελληνικής μουσικής αφού η διάκρισή της σε παραδοσιακή και έντεχνη, σε εκκλησιαστική και κοσμική, καθώς και οι προσπάθειες διατήρησης της εθνικής ιδιομορφίας και προστασίας της παράδοσης αποτελούν και αυτές πτυχές του πολυσύνθετου φαινομένου. 8 3 Λέκκας Δ. Τζάκης Δ., «Ιδεολογικά και μουσικά μεταίχμια της νεότερης περιόδου», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Τσάμπρας Γ. Γράψας Ν., «Ιστορία του νεοελληνικού τραγουδιού», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Πρβλ. Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σ Η σύγκραση αποτελεί μια προσεγγιστική διαδικασία που περιόρισε τον αριθμό των φθόγγων της οκτάβας με συνεπακόλουθο την απώλεια ακριβής προσέγγισης των μουσικών φθογγοσυνόλων. 7 Πρβλ. Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σσ Ρωμανού Κ., «Έντεχνη νεοελληνική μουσική», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σ

7 Εξάλλου μέσα στο πλαίσιο αντιπαράθεσης του δίπολου της ελληνικής μουσικής παράδοσης και της έντεχνης εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής από τη μια πλευρά και της διαδικασίας του μουσικού εξευρωπαϊσμού από την άλλη, παρουσιάζεται και το λεγόμενο μουσικό ζήτημα με τις συντονισμένες προσπάθειες για δυτικότροπη πολυφωνική εναρμόνιση της ορθόδοξης εκκλησιαστικής μουσικής. Προσπάθειες που εντάσσονται στη γενικότερη τάση εκδυτικισμού και οι οποίες εμφανίζονται σε ελληνορθόδοξες κοινότητες και παροικίες στην Ευρώπη, 9 αλλά σποραδικά και σε Αθήνα και Αλεξάνδρεια, εγείροντας έντονη διαμάχη και πρωτόγνωρη ενασχόληση του καθημερινού τύπου με τα μουσικά πράγματα, καθώς και ένα ενδιαφέρον για μια διαφορετική καθαρότητα της ελληνικής μουσικής 10 που δεν πρέπει να έχει ούτε ευρωπαϊκές ούτε ισλαμικές επιρροές. 11 Μπορεί στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος να μην ευόδωσε τελικά ο εξευρωπαϊσμός της ορθόδοξης εκκλησιαστικής μουσικής, στα Επτάνησα όμως ήδη το εκκλησιαστικό ιδίωμα είχε ενσωματώσει δυτικά στοιχεία όπως αυτό της τετραφωνίας. Άλλωστε τα νησιά του Ιονίου, που βρίσκονταν υπό συνεχή δυτική κατοχή, δέχθηκαν σημαντικές δυτικές πολιτισμικές επιδράσεις, ενώ έγιναν αποδέκτες και επιρροών από τις υπόλοιπες ενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, όπως της Κρήτης, της Κύπρου και νησιών του Αιγαίου, όταν αυτές πέρασαν στην οθωμανική κυριαρχία. Εντέλει πριν την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους στα Επτάνησα, λόγω γεωγραφικών και ιστορικών συνθηκών, υπήρχε άλλη μια ένδειξη μουσικής εντεχνότητας και μάλιστα δυτικότροπης αυτή τη φορά. Το πρώτο στάδιο εξευρωπαϊσμού της ελληνικής μουσικής ξεκινά εκεί, στην κύρια δίοδο των ιδεών του Διαφωτισμού όπου υφίσταται μουσική παιδεία που ακολουθεί τα βενετικά πρότυπα, όπου διδάσκουν σημαντικοί δάσκαλοι που διαθέτουν δυτική μουσική μαθητεία, εκεί όπου υπάρχουν θέατρα για δραματικές και λυρικές παραστάσεις, για όπερες από ιταλικούς θιάσους αλλά και για τις πρώτες όπερες Ελλήνων συνθετών. Εκεί όπου οι Φιλαρμονικές Εταιρείες δε διαθέτουν μόνο μουσικές σχολές δωρεάν εκμάθησης αλλά και μουσικά σύνολα από πνευστά που εμφανίζονται δημόσια σε θρησκευτικές και εθνικές τελετές, προωθώντας το δυτικοευρωπαϊκό μουσικό τρόπο και ρεπερτόριο. 12 Σε αυτό το περιβάλλον λοιπόν φημισμένοι λόγιοι συνθέτες, χωρίς να διχασθούν από δυο διαφορετικές παραδόσεις, παρουσιάζουν στο έργο τους τα πρώτα σημεία μίξης δυτικών μουσικών στοιχείων με την εντόπια παράδοση, συνδυάζοντας μουσική δυτικών προδιαγραφών με παραδοσιακά θεματικά στοιχεία, με αναφορές δηλαδή σε λαϊκούς μύθους και δοξασίες, στη μυθολογία αλλά και σε ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα. Το φαινόμενο θα επεκταθεί εισάγοντας την ευρωπαϊκή αρμονία και στη λαϊκή μουσική χωρίς βεβαίως την πατριωτική θεματολογία. 13 Μετατρέπουν συνεπώς την έντεχνη μουσική 9 Αρχικά στη Βιέννη και από εκεί σε Μόναχο, Βενετία, Τεργέστη, Λονδίνο, Μάντσεστερ κ.ά. 10 Διαφορετική από την αποκάθαρση της ελληνικής μουσικής που αναφέρθηκε παραπάνω. 11 Λέκκας Δ. Ρωμανού Καίτη Μάμαλης Νίκος Μωραΐτης Θανάσης Μαλιάρας Νίκος, «Ιστορικές και εμπράγματες διαλεκτικές στην ελληνική μουσική των μέσων χρόνων», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Β, Ελληνική Μουσική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Ρωμανού, ό.π., σσ Τσάμπρας Γράψας, ό.π., σσ

8 έκφραση σε αναπόσπαστο μέρος μιας ζώσας πραγματικότητας με καθημερινή και έντονη παρουσία στο επτανησιακό αστικό χώρο του 19 ου αιώνα. Ας μην παραλείψουμε άλλωστε την αναφορά και στην κοινωνική συνιστώσα του φαινομένου με την άρχουσα τάξη αλλά και τους επτανήσιους αστούς να διατηρούν στενές επαφές και συνάφειες με την Ιταλία, διαμορφώνοντας πέρα από ταξικές διαφορές, μια κοινή πολιτισμική σχέση, σπουδάζοντας μαζί στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, απολαμβάνοντας από κοινού τις ίδιες αισθητικές αναφορές, διαμορφώνοντας ένα κοινό εξοικειωμένο, θερμό, απαιτητικό και ευαίσθητο. 14 Στην αλλαγή του αιώνα παρατηρείται μια μετακένωση των μουσικών εξελίξεων προς την πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στη βασιλική αυλή που δημιουργείται είναι εύλογο λόγω της βαυαρικής προέλευσής της, να προκριθεί η δυτικών προδιαγραφών μουσική, επιλογή στην οποία θα εμμείνουν όλες οι ευρωπαϊκές δυναστείες στην Ελλάδα. Επιλογή που εγκολπώθηκε και η υπό διαμόρφωση υψηλή αστική τάξη με το δυτικοτραφές και δυτικοστρεφές κοινωνικό πρότυπο, οι πλούσιοι και πολυταξιδεμένοι αστοί που βρίσκονται σε επαφή με μια πολιτισμική πολυμορφία κληροδοτημένη από την τόσο εκτεταμένη διασπορά των Ελλήνων. Στην Αθήνα, στην καρδιά του νέου κράτους που παλεύει να βρει το ρυθμό των παλμών της, θα συναντηθούν λοιπόν οι παράμετροι που καθορίζουν τις διεργασίες και του μουσικού εκδυτικισμού. Η μεταλαμπάδευση της δυτικής έντεχνης μουσικής που ξεκίνησε από τις ελληνικές κοινότητες και παροικίες στην Ευρώπη, ενισχύθηκε από τους εκεί ομογενείς μουσικούς με τη δυτική μουσική τους μόρφωση και κατεύθυνση, βρήκε την πρώτη της έκφραση στο χώρο των Επτανήσων και πέρασε στο ελληνικό κράτος με την εγκατάσταση ευρωπαίων μουσικών δασκάλων και την παρουσία εκδηλώσεων δυτικής μουσικής από Γερμανούς που σχετίζονται με τη βασιλική αυλή και Ιταλούς που δρούσαν στα Επτάνησα. 15 Καθοριστική ήταν και η συμβολή της όπερας με τους περιοδεύοντες ιταλικούς και γαλλικούς θιάσους που δίνουν παραστάσεις όχι μόνο στα Επτάνησα και στην Αθήνα, αλλά και σε άλλες αστικές περιοχές όπως στην Ερμούπολη και στην Πάτρα, στα Χανιά και στη Σμύρνη, ακόμα και στον Πειραιά. Το ελληνικό κοινό έρχεται λοιπόν σε ευρεία επαφή με τις δυτικές μουσικές φόρμες και είδη καθώς και με τις περισσότερο λαϊκές μορφές τους που εμφανίστηκαν σύντομα όπως η οπερέτα και αργότερα η επιθεώρηση. 16 Έρχεται σε επαφή όμως και με τη χρήση δυτικών μουσικών οργάνων όπως το πιάνο που μαρτυρείται από την τρίτη δεκαετία του 19 ου αιώνα στην Αθήνα, αλλά και στη Μυτιλήνη, στη Σμύρνη και λίγο αργότερα στο Βόλο, στη Ζάκυνθο και στο Μεσολόγγι. 17 Το πάζλ του εκδυτικισμού θα συμπληρωθεί με επιδράσεις που προέρχονται από κάθε γωνιά του ορίζοντα και οι οποίες σε πρώτο επίπεδο θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν απρόσμενες. Τέτοιες επιρροές προκύπτουν από 14 Δραγούμης Μ. Λέκκας Δ. Τυροβολά Β. Λούντζης Ν., «Αστικολαϊκά μουσικά είδη στη νεότερη Ελλάδα», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Ρωμανού, ό.π., σσ , Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σ Πολίτης Α., Ρομαντικά χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του , εκδ. Ε.Μ.Ν.Ε Μνήμων, Αθήνα , σ

9 τις βόρειες ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας, από τους Ρομά 18 που αποτελούν συνδετικό κρίκο όλης της βαλκανικής και μικρασιατικής μουσικής καθώς ακόμα και επιδράσεις εξ ανατολής, από τον εκδυτικισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τη λεγόμενη νεοβυζαντινή εποχή, μέσω των επιφανών Ρωμιών αστών της Πόλης, της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου. 19 Έτσι σε αυτή τη φάση η διαδικασία του μουσικού εκδυτικισμού θα αποτελέσει σύγκλιση δυο διαφορετικών ρευμάτων εξευρωπαϊσμού, ενός εξελισσόμενου επτανησιακού ρεύματος και αυτού που έρχεται από τα ελληνικά κύτταρα της ανατολής, ιδιαίτερα από τη Μικρά Ασία, παρουσιάζοντας συχνά πέρα από ευρωπαϊκούς μουσικούς προσανατολισμούς και ανάμειξη με ετερογενή ανατολικά στοιχεία, όπως συμβαίνει και στο κωμειδύλλιο που παρουσιάζει μεγάλη επιτυχία γοητεύοντας το κοινό του με τη δυτική μουσική του μα και με το λαϊκό χαρακτήρα της γηγενής θεματολογίας του. 20 Στη μουσική ζωή της Αθήνας του 19 ου αιώνα και στο δυτικότροπο χαρακτήρα της θα συμπράξουν με υπαίθριες συναυλίες οι φιλαρμονικές της βασιλικής φρουράς και του στρατού, καθώς και οι ερασιτεχνικοί σύλλογοι που δημιουργούνται προς το τέλος του αιώνα με σκοπό την εκπαίδευση του ευρύτερου κοινού μέσω της δημόσιας εκτέλεσης μουσικής. Την προαγωγή της μουσικής παιδείας θα τη συναντήσουμε και στο εκπαιδευτικό έργο ωδείων και σχολών που διατηρούν οι φιλαρμονικές αυτές εταιρείες και οι μουσικοί σύλλογοι. Σε ένα εκπαιδευτικό έργο που θα εισάγει αυτούσια τα δυτικά θεωρητικά και την ωδειακή παιδεία που τα συνοδεύει, ενόσω η μουσική δημιουργία θα περάσει βαθμιαία στην Εθνική Σχολή και σε μια νέα φάση της εκδυτικοποίησής της. 21 ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΦΗΒΕΙΑ 50 ΧΡΟΝΩΝ Στην τελευταία χρονική περίοδο που θα εξετάσουμε, στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα, ο εξευρωπαϊσμός της έντεχνης μουσικής έχει επικρατήσει οριστικά στον ελληνικό χώρο. Την περίοδο που το μουσικό ζήτημα, όπως αναφέραμε παραπάνω, είχε φθάσει στην αποκορύφωσή του και πάντα στο πλαίσιο του εκδυτικισμού, μεταβάλλεται ακόμα και η εννοιολογική σημασία του όρου εθνική μουσική που πλέον θα ορίζει την έντεχνη μουσική δημιουργία όσων σπούδασαν στη δυτική Ευρώπη. Εκφραστής και δυναμικός κομιστής των νέων αυτών αντιλήψεων που θα κυριαρχήσουν στη μουσική ζωή της Αθήνας είναι ο Μανώλης Καλομοίρης, 22 ο οποίος αναγνωρίζεται ως δημιουργός και ηγέτης της 18 Οι Ρομά (Γύφτοι /Τσιγγάνοι) μουσικοί ήταν πλανόδιοι επαγγελματίες που λειτούργησαν και ως μεταφορείς και εν μέρη διαμορφωτές πολιτισμού στον ευρύ χώρο που εκτείνεται από τη Βαλτική έως την Ελλάδα. Στο έργο τους συγκεντρώνουν ένα κράμα προελεύσεων, καταβολών και επηρεασμών που συνδέει πλήθος μουσικών παραδόσεων, ευρωπαϊκών και μη, όπως για παράδειγμα Γερμανο-πολωνο-εβραικών με καταβολές από τη Γαλικία, Ουγγρικών, Τουρκοταταρικών από τη Ρωσία, κ.ά. Πρβλ. Δραγούμης Μ. Λέκκας Δ. Γράψας Ν. Μάμαλης Ν., «Ιστορικές και μορφικές διαστάσεις του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σ Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σσ Ρωμανού, ό.π., σ Λέκκας Δ. Γρηγορίου Μ., «Θεωρητικές όψεις της νεότερης μουσικής», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σ Καλομοίρης Μανώλης (Σμύρνη 1883 Αθήνα 1962) με σπουδές στη Βιέννη και διδασκαλία στην Ουκρανία. 8

10 Εθνικής Σχολής. Ο Καλομοίρης υποστηρίζει ότι η ελληνική εθνική μουσική πρέπει να στηριχθεί στη γερμανική τέχνη και για αυτό το λόγο αρχικά αντιμετωπίζει περιφρονητικά τους επτανήσιους μουσικούς. Ο ίδιος με τη μικρασιάτικη καταγωγή του αποτελεί παράδειγμα εκδυτικισμού με εκκίνηση από την οθωμανική ανατολή η οποία μετέχει όπως είδαμε της προσπάθειας εξευρωπαϊσμού και πέρασμα από την Ευρώπη από όπου κομίζει στην Αθήνα το μουσικό πρότυπο. Στο έργο του θα συνδυάσει το πρότυπο της ρομαντικής δυτικής μουσικής δημιουργίας με εντόπια στοιχεία όπως η λογοτεχνική αλλά και η λαϊκή παράδοση, καθώς και το εθνικό όραμα της Μεγάλης Ιδέας. 23 Ας μη λησμονούμε εξάλλου ότι οι εθνικές σχολές είναι κληρονόμοι του ρομαντισμού που διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη, με γρήγορους ρυθμούς στα πρώτα χρόνια του 19 ου αιώνα. Επίσης ας προσεχθεί και το ότι οι εθνικές μουσικές σχολές γεννήθηκαν μόνο όπου υπήρχε καλλιέργεια έντεχνης μουσικής και ταυτόχρονα επιβιώσεις δημοτικών παραδόσεων οι οποίες δεν συγχωνεύονται πλήρως, διατηρώντας το διαφορετικό χαρακτήρα τους. 24 Παράλληλα με τους εθνικούς, μια άλλη ομάδα οι πρωτοπόροι συντάσσονται με τις σύγχρονες εξελίξεις της δυτικής μουσικής ακολουθώντας τις πιο προωθημένες τάσεις της. Αρνούμενοι τις κλασικές και ρομαντικές μουσικές αναφορές προσχωρούν σε νέα αισθητικά ρεύματα. Επιφανής εκπρόσωπος και χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Νίκος Σκαλκώτας ο οποίος χειρίστηκε πρώτος το δωδεκάφθογγο σειραϊσμό 25 με προσωπικό εφευρετικό τρόπο. Η πρωτοπορία συνοδευόμενη από πλήθος θεωρητικών γραπτών, λίγο μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο θα έρθει σε ρήξη με τους περιοδικούς μουσικούς φθόγγους και ρυθμούς, χρησιμοποιώντας ως μουσικό υλικό κάθε δόμηση ήχου, μεταφέροντας ολόκληρες δομές ακόμα και από μαθηματικούς χώρους. Σε αυτές τις πρωτοποριακές τεχνικές εντέλει μπορεί για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής μουσικής, και δει στην έντεχνη έκφανσή της, να διαπιστώσει κανείς την άρση της απομόνωσής της από τις διεθνείς εξελίξεις καθώς επίσης και την απώλεια της καθυστέρησης και του περιφερειακού χαρακτήρα που της κληροδότησε η αργοπορημένη και μακρά εφηβεία της. 26 ΜΙΚΡΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ Είναι φανερό και στα μάτια του πιο αδαή ότι στην πορεία της διαμόρφωσης της έντεχνης ελληνικής μουσικής κατά τα νεώτερα χρόνια, ο εξευρωπαϊσμός αποτέλεσε μονόδρομο. Κι όμως όπως συνέβη γενικότερα στη νεοελληνική τέχνη, έτσι και στη μουσική, η ιστορία εξέλιξής της αντικατοπτρίζει έναν ιδεολογικό και πολιτισμικό δυϊσμό που συχνά έλαβε διαστάσεις πραγματικού διχασμού ανάμεσα στη λαϊκή μουσική παράδοση και 23 Ρωμανού, ό.π., σσ Stroux C., «Εθνικές μουσικές σχολές» Επτά Ημέρες Η Καθημερινή, ( ) σ Ο σειραϊσμός είναι ευρύτερη έννοια οργάνωσης της ατονικότητας που περιλαμβάνει τον δωδεκαφθογγισμό. Η διαφορά έγκειται στο ότι αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο η αρχική σειρά να μην αποτελείται από δώδεκα φθόγγους αλλά από λιγότερους. Επίσης μπορεί να αφορά τον καθορισμό εκ των προτέρων και άλλων παραμέτρων εκτός από το τονικό ύψος κάθε φθόγγου της σειράς, όπως για παράδειγμα η διάρκεια, η ένταση και το ηχόχρωμα. Οι περισσότεροι συνθέτες μάλιστα χρησιμοποίησαν τους κανόνες σε ένα γενικότερο σειραϊκό πλαίσιο ως υποδείξεις για μια οργάνωση της ατονικότητας, σύμφωνα με τις προσωπικές επιλογές του καθενός. Πρβλ. Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σσ Λέκκας Γρηγορίου τομ. Γ, ό.π., σσ

11 την επίσημα υιοθετούμενη λόγια δυτικοευρωπαϊκή. Οι πολιτιστικές επιλογές του «επίσημου» ελληνικού κράτους έρχονταν συχνά σε αντίθεση με τα μουσικά ακούσματα της πλειοψηφίας του ελληνικού λαού, γεγονός που οδήγησε σε αντιπαλότητες. Παρουσιάστηκε λοιπόν και στη μουσική, όπως άλλωστε και σε όλες τις πολιτισμικές εκφάνσεις, το φαινόμενο της διαμόρφωσής της όχι ως πολυποίκιλος τρόπος έκφρασης, ως αμάλγαμα ελεύθερων πολιτισμικών εκδηλώσεων, καταβολών και επιδράσεων, αλλά ως πεδίο πολιτικοκοινωνικών αντιπαραθέσεων και ιδεολογικών διαξιφισμών. Συνεπακόλουθο αποτέλεσμα αυτής της πολιτισμικής αντιπαράθεσης ήταν η ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμικού γίγνεσθαι ως δυο ασύνδετα μέρη, έναν πατροπαράδοτο μεταβυζαντινό πολιτισμό και μια μεταφυτευμένης δυτικίστικης κουλτούρας, χωρίς δυνατότητα σύνθεσής τους, εξαιτίας του αγεφύρωτου χάσματος ανάμεσά τους. 27 Είναι επίσης αξιοπρόσεκτο ότι η διαδικασία εκδυτικισμού, παρότι αποτέλεσε την κυρίαρχη και μοναδική κατεύθυνση στην εξέλιξη της έντεχνης μουσικής για τον ελλαδικό χώρο, δεν αποτελεί απλά αποτέλεσμα ενός μιμητισμού που διαμορφώνει μουσικές δυναμικές συνδεδεμένες με τη ραγδαία εκ δυσμών εισαγωγή ενός ολοκληρωμένου νέου αστικού προτύπου ζωής και τέχνης. Το φαινόμενο όπως είδαμε είναι περισσότερο πολύπλοκο και ο εξευρωπαϊσμός αποτελεί την κοινή συνισταμένη ενός πλήθους συνιστωσών, ένα καλειδοσκόπιο προθέσεων και στόχων. Ήταν όμως συνάμα βίαιο και απότομο, εν πολλοίς τεχνητό και για αυτό δεν αφομοιώνεται και ως τη μεταβατική δεκαετία του 1930 παραμένει ετερόφωτο και απομιμητικό. Μετά από αυτό το χρονικό όριο, μπορούμε πλέον να μιλάμε για την αρχή μιας εξόδου από την ιδιότυπη αυτή απομόνωση που αντιμετώπιζε τα δυτικά ρεύματα σε επίπεδο αισθητικής και τεχνοτροπίας, χωρίς το ιδεολογικό και φιλοσοφικό υπόβαθρό τους. Με τα βιώματα του Έλληνα εντελώς διαφορετικά από αυτά των Δυτικοευρωπαίων αποκλείεται έως τότε η ενεργή συμμετοχή στη δυτική υψηλή κουλτούρα. Θα χρειαστεί να φθάσουμε στη δεκαετία του εξήντα για να ατονήσει η αντιπαράθεση και να πέσουν τελικά οι διαχωριστικές γραμμές Λέκκας Γρηγορίου τομ. Α, ό.π., σ Στο ίδιο, σ

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιρβιδάκης Στέλιος, «Διαλεκτικές αντιθέσεις και συνθέσεις στον χώρο της Φιλοσοφίας και της ιστορίας της Τέχνης», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Α, Διαλεκτικοί Συσχετισµοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Δραγούμης Μάρκος Λέκκας Δημήτρης Γράψας Νίκος Μάμαλης Νίκος, «Ιστορικές και μορφικές διαστάσεις του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Δραγούμης Μάρκος Λέκκας Δημήτρης Τυροβολά Βασιλική Λούντζης Νικόλαος, «Αστικολαϊκά μουσικά είδη στη νεότερη Ελλάδα», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Λέκκας Δημήτρης Γρηγορίου Μιχάλης, «Θεωρία και θεωρητικές αρχές της ελληνικής μουσικής κατά τους νεότερους χρόνους», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Α, Διαλεκτικοί Συσχετισµοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Λέκκας Δημήτρης Γρηγορίου Μιχάλης, «Θεωρητικές όψεις της νεότερης μουσικής», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Λέκκας Δημήτρης Ρωμανού Καίτη Μάμαλης Νίκος Μωραΐτης Θανάσης Μαλιάρας Νίκος, «Ιστορικές και εμπράγματες διαλεκτικές στην ελληνική μουσική των μέσων χρόνων», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Β, Ελληνική Μουσική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Λέκκας Δημήτρης Τζάκης Διονύσης, «Ιδεολογικά και μουσικά μεταίχμια της νεότερης περιόδου», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Πολίτης Αλέξης, Ροµαντικά χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του , εκδ. Ε.Μ.Ν.Ε Μνήμων, Αθήνα

13 Ρωμανού Καίτη, «Έντεχνη νεοελληνική μουσική», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ Stroux Christoph., «Εθνικές μουσικές σχολές» Επτά Ηµέρες Η Καθηµερινή, ( ) σσ Τσάμπρας Γιώργος Γράψας Νίκος, «Ιστορία του νεοελληνικού τραγουδιού», στο: Τέχνες ΙΙ, Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τοµ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2003, σσ