1. Ανατομία και ιστολογία του σκελετικού συστήματος του ανθρώπου

Transcript

1 1. Ανατομία και ιστολογία του σκελετικού συστήματος του ανθρώπου Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Σύνοψη Το κεφάλαιο εισάγει τον αναγνώστη στη βασική ορολογία ανατομίας και ιστολογίας του ανθρώπινου σκελετικού συστήματος. Πρόκειται για έναν μικρού μεγέθους άτλαντα ανατομικής του ανθρώπινου σκελετού, που έχει ως στόχο την τεκμηρίωση της ανατομικής ορολογίας με τη χρήση λεπτομερειακών γραφημάτων. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στη βιολογία του οστίτη ιστού και περιγράφονται βασικές έννοιες ιστολογίας και μικροσκοπίας. Επίσης, δίνεται έμφαση στην αναγνώριση και ταυτοποίηση κατεστραμμένου και ελλιπώς διατηρημένου οστεολογικού υλικού, καθώς και στην ταυτοποίηση τμημάτων οστών αποσυνδεδεμένων από την ανατομική τους θέση. Το κεφάλαιο περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό και γραφιστικό υλικό μακροσκοπικών και μικροσκοπικών απεικονίσεων οστών, για την καλύτερη κατανόηση του εκπαιδευτικού υλικού. Προαπαιτούμενη γνώση Το κεφάλαιο είναι εισαγωγικό και αναφέρει τη βασική ορολογία που είναι απαραίτητη για την κατανόηση των επόμενων κεφαλαίων. 1.1 Εισαγωγή Τα οστά και τα δόντια αποτελούν το μοναδικό τμήμα του ανθρώπινου σώματος το οποίο μπορεί να διατηρηθεί, κάτω από κατάλληλες συνθήκες, για χιλιάδες χρόνια. Έχουν την ιδιότητα να διατηρούνται μετά τον θάνατο, ενώ οι μαλακοί ιστοί οδηγούνται στην αποσύνθεση πιο γρήγορα. Η μικρή ευπάθεια των δοντιών και των οστών κατά την αποσύνθεση μετά την ταφή έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μεγάλου και σχετικά ολοκληρωμένου βιολογικού αρχείου, τόσο των σύγχρονων όσο και προγενέστερων πληθυσμών. Η μελέτη οδοντικού και σκελετικού υλικού παρελθόντων πληθυσμών μάς παρέχει πληροφοριακό υλικό που πολύ δύσκολα αποκτάται από άλλους ιστούς του σώματος μας. Πολύ συχνά, η παρουσία σκελετικού και οδοντικού υλικού αποτελεί τον μοναδικό μάρτυρα ανθρώπινης παρουσίας. Τα οστά και τα δόντια αποτελούν βασικά στοιχεία για την κατανόηση της μορφολογίας, της φυσιολογίας και της εξέλιξης του ανθρώπινου σώματος. Η συγκριτική μελέτη μορφολογικών δομών του ανθρώπινου σκελετού με τον σκελετό άλλων οργανισμών βοηθάει να εντοπίσουμε εξελικτικές συσχετίσεις και να κατανοήσουμε πώς οι άνθρωποι έχουν την παρούσα εμφάνιση και συμπεριφορά. Οι φυλογενετικές αναλύσεις, δηλαδή η μελέτη των εξελικτικών σχέσεων των οργανισμών μεταξύ τους, βασίζονται κατά ένα μεγάλο μέρος στη μελέτη των δομικών χαρακτηριστικών τους, π.χ. τα χαρακτηριστικά του κρανίου, τα οδοντικά πρότυπα κ.ά. Ιδιαίτερα μέχρι την εμφάνιση των μοριακών δεδομένων, δηλαδή του γενετικού και βιοχημικού υπόβαθρου ενός οργανισμού, τα μορφολογικά στοιχεία αποτελούσαν τα μοναδικά δεδομένα για την περιγραφή και την ταξινόμηση των οργανισμών. 1.2 Βιολογία οστίτη ιστού Γενική μορφολογία των οστών μακροσκοπικά Ο ανθρώπινος σκελετός στηρίζει και προστατεύει τα μαλακά μόρια του σώματος. Στα οστά προσφύονται οι μύες και μ αυτόν τον τρόπο επιτελούνται όλες οι κινήσεις του σώματος. Συνολικά, τα οστά του ανθρώπινου σκελετού είναι 206 με μικρές διαφοροποιήσεις όπως, για παράδειγμα, η ύπαρξη σησαμοειδών οστών. Ο ανθρώπινος σκελετός περιλαμβάνει έναν κεντρικό άξονα αποτελούμενο από τα οστά του κρανίου, της σπονδυλικής στήλης, του θώρακα και της πυέλου. Ο κεντρικός άξονας στηρίζεται στα κάτω άκρα ενώ τα δύο άνω άκρα συνδέονται στο άνω τμήμα της θωρακικής μοίρας. Η σημασία του οστίτη ιστού είναι πολλαπλή: προστατεύει τα ζωτικά όργανα, στηρίζει τους μαλακούς ιστούς, μεταδίδει τις μηχανικές κινήσεις και είναι υπεύθυνος για την παραγωγή του αίματος. Τα οστά ανάλογα με τη μορφολογία τους χωρίζονται σε μακρά ή αυλοειδή, πλατιά, βραχεά και αεροφόρα

2 (Εικ. 1.1). Τα μακρά οστά έχουν ένα μακρύ αυλοειδές σώμα που ονομάζεται διάφυση και δύο άκρα που ονομάζονται επιφύσεις. Το σημείο που ενώνεται η διάφυση με την επίφυση ονομάζεται μετάφυση. Η διάφυση αποτελείται από συμπαγές οστό ενώ εσωτερικά βρίσκεται ο μυελώδης αυλός, ο οποίος είναι γεμάτος με μυελό των οστών. Οι δοκίδες του σπογγώδους οστού, το οποίο βρίσκεται στις επιφύσεις, είναι επίσης γεμάτες με μυελό των οστών (Εικ. 1.2). Τα μακρά οστά αυξάνονται κατά μήκος. Μακρά είναι τα όστα των άκρων όπως το βραχιόνιο, η κερκίδα, η ωλένη, το μηριαίο, η κνήμη και η περόνη. Μακρά ή αυλοειδή οστά σώμα / διάφυση άκρα / επιφύσεις αυξάνουν κατά μήκος Βραχέα οστά μικρά ακανόνιστα με σπογγώδες περιεχόμενο αυξάνουν σε τρεις άξονες Πλατιά οστά δύο στρώματα συμπαγούς οστού και ανάμεσα σπογγώδες οστό αυξάνουν σε δύο άξονες Αεροφόρα οστά περιέχουν αεροφόρες κοιλότητες που επενδύονται από βλεννογόνο Εικόνα 1.1 Διάκριση των οστών σε αυλοειδή, πλατιά, βραχέα και αεροφόρα. επίφυση Συμπαγές οστό μετάφυση διάφυση Μυελώδης αυλός Σπογγώδες οστό, οστέινες δοκίδες μετάφυση επίφυση ενδόστεο Περιόστεο Εικόνα 1.2 Στεφανιαία και εγκάρσια τομή ενός βραχιόνιου. Τα βραχέα οστά διακρίνονται από το ακανόνιστο σχήμα τους αποτελούνται, κυρίως, από σπογγώδες οστό με μια λεπτή στιβάδα συμπαγούς οστού εξωτερικά και αυξάνονται κατά τρεις άξονες. Βραχέα οστά είναι τα οστά του καρπού και του ταρσού. Τα πλατιά οστά αποτελούνται από δύο στρώματα συμπαγούς οστού μεταξύ των οποίων υπάρχει σπογγώδες οστό, το οποίο ονομάζεται διπλόη (Εικ. 1.3). Η ανάπτυξή τους γίνεται σε δύο άξονες. Χαρακτηριστικά πλατιά οστά είναι η ωμοπλάτη και η λεκάνη. Υπάρχουν επίσης και τα αεροφόρα οστά τα οποία έχουν κοιλότητες που επενδύονται με βλεννογόνο, όπως η άνω γνάθος (Εικ. 1.4).

3 Περιόστεο Έξω πλάκα Διπλόη Έσω πλάκα Περιόστεο Εικόνα 1.3 Τομή εγκεφαλικού κρανίου μετωπιαίος κόλπος ηθμοειδείς κυψέλες ιγμόρεια φατνιακή απόφυση Εικόνα 1.4 Οβελιαία τομή της άνω γνάθου με τις αεροφόρες κοιλότητες (βέλος) (α) και πρόσθια όψη του κρανίου με αεροφόρες κοιλότητες (β) Γενική μορφολογία οστών μικροσκοπικά Ο σκελετός καλύπτει σχεδόν το 14% του βάρους του ανθρώπινου σώματος. Ο οστίτης ιστός είναι συνδετικός ιστός και αποτελείται από κύτταρα και θεμέλια ουσία. Η θεμέλια ουσία αποτελείται από τα ανόργανα συστατικά του υδροξυαπατίτη [Ca10(PO4)6(OH)2], δηλαδή ασβέστιο και ιόντα φωσφόρου, και από τα οργανικά συστατικά του κολλαγόνου. Η αναλογία είναι περίπου 65% ανόργανα και 35% οργανικά συστατικά. Σ αυτήν τη σύσταση οφείλουν τα οστά τη σκληρότητα, αλλά ταυτόχρονα την ελαστικότητα και την ανθεκτικότητά τους. Ο οστίτης ιστός, ανάλογα με την αρχιτεκτονική διάταξη των κυττάρων του και της μεσοκυττάριας ουσίας, διακρίνεται σε συμπαγή και σπογγώδη. Η βασική δομική μονάδα του συμπαγούς οστού είναι ο οστεώνας (osteon) ή Αβέρσειο σύστημα (Haversian system). Ο οστεώνας χαρακτηρίζεται από ένα κυκλικό σχήμα με διάμετρο περίπου 0.2 χιλιοστών και αποτελείται από οστέινα πετάλια συμπαγούς οστού (lamellae), τοποθετημένα σε ομόκεντρους κύκλους γύρω από έναν αγγειονευροφόρο σωλήνα που ονομάζεται και σωλήνας του Havers (Havers canal) (Εικ ). Μερικοί από τους οστεοβλάστες μετατρέπονται σε οστεοκύτταρα, τα οποία βρίσκονται ανάμεσα στα οστέινα πετάλια και επικοινωνούν μεταξύ τους με μικρά εγκάρσια οστικά

4 σωληνάρια με τα οποία μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά. Οι οστεώνες είναι τοποθετημένοι κατά μήκος του κεντρικού άξονα των μακρών οστών και ανάμεσα τους βρίσκεται το ενδιάμεσο σύστημα που αποτελείται από οστέινα πετάλια διαφορετικού προσανατολισμού, τα οποία είναι απομηνάρια προγενέστερων οστεώνων που έχουν αποδομηθεί (interstitial lamellae). Στην επιφάνεια του συμπαγούς οστού, δηλαδή κάτω από το περιόστεο και το ενδόστεο, δεν υπάρχουν σωλήνες Havers, αλλά μόνο ομόκεντρα πετάλια (circumferential lamellae). Οι οστεώνες επικοινωνούν με το περιόστεο και μεταξύ τους με σωλήνες κάθετους στον κεντρικό άξονα, οι οποίοι ονομάζονται (σωλήνες) Volkmann (Volkmann s canal). Περιφερικά ή ομόκεντρα πετάλια Οστεώνας (Αβέρσειο σύστημα) Αγγειακός σωλήνας Σύστημα πεταλίων Διάμεσο σύστημα Οστεοκύτταρο Περιόστεο Οστικά σωληνάρια Εικόνα 1.5 Τομή συμπαγούς οστού με το σύστημα των οστεώνων (α) και οστεώνας ή Αβέρσειο σύστημα (β). Εικόνα 1.6 Τρισδιάστατη μικροφωτογραφία ενός οστεώνα συμπαγούς οστού (ΑΣ: αγγειακός σωλήνας, Ο: οστεοκύτταρα, ΟΣ: οστέινα σωληνάρια), χρώση φουξίνη. Εικόνα 1.7 Μικροφωτογραφία ενός συστήματος οστεώνων συμπαγούς οστού (ΑΣ: αγγειακός σωλήνας, Ο: οστεοκύτταρα, ΟΣ: οστέινα σωληνάρια, ΔΣ: διάμεσο σύστημα ), χρώση φουξίνη.

5 Το σπογγώδες οστό δεν ακολουθεί την αρχιτεκτονική των οστεώνων, αλλά αποτελείται από ένα σύστημα οστέινων δοκίδων, οι οποίες διασταυρούμενες μεταξύ τους δημιουργούν κοιλότητες γεμάτες ερυθρό μυελό των οστών, όπου γίνεται η παραγωγή των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Επιπρόσθετα, το σπογγώδες οστό δεν εμφανίζει μεγάλη πυκνότητα συγκριτικά με το συμπαγές οστό και γι αυτό έχει άλλες μεταβολικές και εμβιομηχανικές ιδιότητες. Το σπογγώδες οστό προσαρμόζεται στις δυνάμεις που ασκούνται στον σκελετό με τη διάταξη των οστικών δοκίδων, ενώ το συμπαγές οστό δεν προσαρμόζεται. Στις επιφύσεις, οι οστέινες δοκίδες είναι τοποθετημένες κατά μήκος των δυνάμεων που ασκούνται στα αντίστοιχα οστά (Εικ. 1.8). Εικόνα 1.8 Εγγύς επίφυση του μηριαίου, σύστημα οστέινων δοκίδων. Τα οστά, εκτός από το τμήμα των αρθρικών επιφανειών, καλύπτονται εξωτερικά από το περιόστεο, το οποίο είναι απαραίτητο για τη νεύρωση, την αναγέννηση και την ανάπτυξη του οστού. Το περιόστεο αποτελείται από δύο στιβάδες. Η εξωτερική αποτελείται από πυκνό συνδετικό ιστό και περιέχει λιπώδη κύτταρα. Η εσωτερική αποτελείται από λεπτές ελαστικές ίνες μέσα στις οποίες υπάρχουν αγγεία και νεύρα, τα οποία επικοινωνούν με τα αγγεία του οστού. Υπάρχουν επίσης και οστεοβλάστες οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη του οστού από το περιόστεο. Εσωτερικά της διαφύσεως, στον μυελώδη αυλό, υπάρχει το ενδόστεο. Το ενδόστεο είναι επίσης μια μεμβράνη συνδετικού ιστού που περιέχει πολλά αιμοφόρα αγγεία. Στα οστά υπάρχουν τροφοφόρες αρτηρίες οι οποίες εισδύουν μέσα στο οστό από τα τροφοφόρα τρήματα που υπάρχουν στις διαφύσεις. Οι αρτηρίες επικοινωνούν μ αυτόν τον τρόπο με τον μυελώδη αυλό και σχηματίζουν δύο πλέγματα: ένα οστικό αρτηριακό και ένα μυελικό. Εκτός από τις τροφοφόρες αρτηρίες, υπάρχουν και άλλες αρτηρίες προερχόμενες από το περιόστεο, οι οποίες εισέρχονται στους σωλήνες του Havers. Αυτό συμβαίνει στα βραχέα οστά και στα πλατιά οστά του κρανίου. Τα μακρά οστά και τα μεγάλα πλατιά οστά, όπως η ωμοπλάτη και οι σπόνδυλοι, δέχονται αγγεία και από τις τροφοφόρες αρτηρίες και από το περιόστεο. Τα νεύρα συνοδεύουν τις αρτηρίες, δίνουν κλάδους αισθητικούς και αγγειοκινητικούς σε όλα τα οστά του σώματος και φτάνουν μέσω των τροφοφόρων αγγείων μέχρι τους σωλήνες του Havers Σχηματισμός των οστών Τα γονιμοποιημένα ωάρια στον άνθρωπο αρχίζουν πολύ νωρίς να διαφοροποιούνται σε ομάδες από τις οποίες αργότερα θα σχηματιστούν οι ιστοί και τα όργανα. Αυτά τα πρωτογενή στρώματα ονομάζονται εξώδερμα, μεσόδερμα και ενδόδερμα. Από το εξώδερμα δημιουργείται αργότερα η αδαμαντίνη του οστού και από το μεσόδερμα ο οστίτης ιστός, ο χόνδρος, η οδοντίνη και η οστεΐνη του δοντιού. Τα κύτταρα του μεσοδέρματος διαχέονται στο έμβρυο και σχηματίζουν ομάδες κυττάρων, τους σωμίτες (Εικ. 1.9). Οι σωμίτες αποτελούνται από τρία μέρη: το δερμοτόμιο, το μυοτόμιο και το σκληροτόμιο. Απ αυτές τις ομάδες σχηματίζονται το δέρμα, οι μύες και τα οστά. Τα κύτταρα του σκληροτόμιου σχηματίζουν το μεσέγχυμα.

6 σωμίτες Εικόνα 1.9 Ανθρώπινο έμβρυο περίπου 4 εβδομάδων με σχηματισμένους σωμίτες. Στην υμενογενή οστέωση, τα μεσεγχυματικά κύτταρα συνδέονται με λεπτές αποφυάδες ανάμεσα στις οποίες υπάρχουν ινίδια κολλαγόνου και αιμοφόρα αγγεία τα οποία σχηματίζουν έναν υμένα. Στη συνέχεια, διαφοροποιούνται σε οστεοβλάστες και παράγουν οστίτη ιστό. Στη χονδρογενή οστέωση, τα μεσεγχυματικά κύτταρα διαφοροποιούνται σε χονδροβλάστες και δημιουργούν ένα πρόπλασμα του οστού από χόνδρο. Στην πορεία, το χόνδρινο πρόπλασμα αντικαθίσταται από ιστίτη ιστό (Εικ. 1.10). Τα μακρά οστά και τα οστά του κορμού σχηματίζονται με χονδρογενή οστέωση, ενώ τα οστά του κρανίου με υμενογενή οστέωση. Η αύξηση του χόνδρου γίνεται μέσω του πολλαπλασιασμού των χονδροβλαστών και της παραγωγής μεσοκυττάριας ουσίας. Τα αρχαιότερα κύτταρα κοντά στο κέντρο του χόνδρινου προτύπου αρχίζουν να διογκώνονται και σχηματίζεται οστό γύρω από το κέντρο του χόνδρου. Αυτό ονομάζεται πρωτογενές κέντρο οστεοποίησης και στα μακρά οστά βρίσκεται στο κέντρο της διάφυσης (Εικ. 1.10). Η οστεοποίηση του χόνδρου αρχίζει στον άνθρωπο κατά την 6 η εβδομάδα της κυήσης. Λίγο πριν τη γέννηση, αρχίζει η οστεοποίηση των επιφύσεων με πρώτη την οστεοποίηση της άπω επίφυσης του μηριαίου και της εγγύς επίφυσης της κνήμης. Αυτά ονομάζονται δευτερογενή κέντρα οστεοποίησης. Μετά τη γέννηση, αρχίζει η οστεοποιητική διαδικασία και στις υπόλοιπες επιφύσεις του σκελετού. Κατά την ενηλικίωση, οστεοποιούνται όλα τα τμήματα χόνδρου που υπάρχουν στις επιφύσεις και στις διαφύσεις και συνοστεώνονται οι επιφυσιακές πλάκες. Αυτό σημαδοτοδοτεί και το τέλος της σωματικής αύξησης. A Β Γ Δ Ε περιόστεο πρωτογενές κέντρο οστεοποίησης = πυρήνας οστέωσης αυξητική ζώνη επίφυση μετάφυση χόνδρος διάφυση δευτερογενές κέντρο οστεοποίησης χόνδρος οστό μυελική κοιλότητα και τροφοφόρα αγγεία αρθρική επιφάνεια και χόνδρος Εικόνα 1.10 Στάδια χονδρογενούς οστέωσης. Κατά την ενήλικη ζωή, τα οστά είναι ενεργά και υπάρχει μια συνεχής απορρόφηση και καταστροφή του οστιτή ιστού, αλλά και μια παραγωγή και εναπόθεση νέου. Αυτό ονομάζεται δευτερογενής οστεοποίηση. Η εύρυθμη λειτουργία αυτής της διαδικασίας είναι πολύ σημαντική για τη σωστή λειτουργία του οργανισμού και εξαρτάται από περιβαλλοντικούς, μηχανικούς και ορμονικούς παράγοντες. Η διάταραξη της ισορροπίας

7 της λειτουργίας των οστεοκλαστών και των οστεοβλαστών προκαλεί σημαντικές παθολογικές αλλοιώσεις στα οστά (αναλυτικά γίνεται αναφορά στο κεφάλαιο 4) Αρθρώσεις και χόνδροι Τα οστά συνδεόνται μεταξύ τους με τις αρθρώσεις. Οι αρθρώσεις διαιρούνται σε διαρθρώσεις και συναρθρώσεις (συνδεσμώσεις, συγχονδρώσεις, συνοστεώσεις). Οι διαρθρώσεις ενώνονται μεταξύ τους με αρθρική κοιλότητα και επιτρέπουν την ελεύθερη κίνηση των οστών (Εικ. 1.11). Έχουν έναν αρθρικό θύλακο, έναν αρθρικό υμένα και οι αρθρικές επιφάνειες καλύπτονται από αρθρικό χόνδρο. Ο αρθρικός χόνδρος είναι υαλώδης εκτός από την κροταφογναθική άρθρωση, στην οποία είναι ινώδης. Η επιφάνεια του υαλοειδούς χόνδρου είναι λεία και περιέχει ίνες κολλαγόνου, οι οποίες σχηματίζουν δεσμίδες μεταξύ των χονδροκυττάρων. Τα χονδροκύτταρα είναι τοποθετημένα σε 4 ζώνες. Οι αρθρικοί χόνδροι δεν περιέχουν αγγεία και νεύρα. Η θρέψη τους επιτυγχάνεται από τα αιμοφόρα αγγεία του αρθρικού θύλακου, το αρθρικό υγρό και τα αιμοφόρα αγγεία των μυελικών κοιλοτήτων του οστού, τα οποία βρίσκονται κάτω από τον υαλοειδή χόνδρο. Ο αρθρικός υμένας είναι ένας συνδετικός υμένας με λεία και εύκαμπτη επιφάνεια και αποτελείται από δύο στιβάδες. Μια εσωτερική που αποτελείται από κύτταρα και μια εξωτερική που αποτελείται από χαλαρό συνδετικό ιστό, φτωχό σε κύτταρα, αλλά πλούσιο σε αιμοφόρα αγγεία. Τα κύτταρα του αρθρικού υμένα θεωρείται ότι έχουν σχέση με την παραγωγή και την απορρόφηση του αρθρικού υγρού, καθώς και άλλων ουσιών από τις αρθρικές κοιλότητες. Το αρθρικό υγρό εξασφαλίζει την ολισθηρότητα των αρθρικών επιφανειών και αποτελείται κατά 94% από νερό, ενώ τα υπόλοιπα συστατικά του είναι πρωτεΐνες, άλατα, ουρία και άλλα κυτταρικά στοιχεία. αρθρικός υμένας διάρθρωση αρθρικός θύλακος οστό αρθρικός χόνδρος αρθρική κοιλότητα οστό συνάρθρωση οστό σύμφυση ή συγχόνδρωση οστό Εικόνα 1.11 Διαφορετικοί τύποι αρθρώσεων: α) διάρθρωση β) συνάρθρωση (συγχόνδρωση). Οι διαρθρώσεις ανάλογα με το σχήμα τους επιτρέπουν την κίνηση των οστών σε έναν άξονα, σε δύο ή σε περισσότερους. Ταξινομούνται σε σφαιροειδείς (π.χ. διάρθρωση του ώμου), ελλειψοειδείς (διάρθρωση του καρπού), γωνιώδεις (διάρθρωση του αγκώνα), τροχοειδείς (κερκιδωλενική διάρθρωση), κοχλιοειδείς (αστραγαλοκνημική διάρθρωση), εφιππιοειδείς (διάρθρωση του αντίχειρα) και επίπεδες (διάρθρωση ανάμεσα στα σκαφοειδή) (Εικ. 1.12). Οι συνδεσμώσεις ενώνονται με χόνδρινο ή ινώδη ιστό και δεν επιτρέπουν την κίνηση των οστών. Ταξινομούνται στις συνδεσμώσεις (ραφές του κρανίου, γόμφωση δοντιών), στις συγχονδρώσεις (ηβική σύμφυση, στέρνο) και στις συνοστεώσεις (ιεροί σπόνδυλοι). Στις συνδεσμώσεις, τα περιόστεα των γειτονικών οστών συνδέονται μεταξύ τους με ίνες κολλαγόνου. Τα οστά του θόλου του κρανίου ενώνονται με συνδετικό ιστό ο οποίος οστεοποιείται και οι ραφές μετατρέπονται σε συνοστεώσεις (Εικ. 1.12).

8 αρθρώσεις συνδεσμώσεις συγχονδρώσεις και διαρθρώσεις Ραφές πριονωτή ή οδοντωτή ραφή κρανίο σφαιροειδής διάρθρωση (διάρθρωση του ώμου) Γόμφωση δόντι περιοδοντικοί ιστοί οστό γνάθου συγχόνδρωση Μεσόστεος υμένας κερκίδα ωλένη μεσόστεος υμένας ηβική σύμφυση Εικόνα 1.12 Διαφορετικοί τύποι αρθρώσεων του ανθρώπινου σκελετού Μυϊκό σύστημα Οι μύες του σώματος ταξινομούνται ανάλογα με τα μορφολογικά και λειτουργικά τους χαρακτηριστικά σε τρεις κατηγορίες: τους γραμμωτούς, τους λείους και τους μύες της καρδιάς. Οι γραμμωτοί μύες είναι συνδεδεμένοι με τον σκελετό, δέχονται τη νεύρωσή τους από το εγκεφαλονωτιαίο νευρικό σύστημα και η κίνησή τους ελέγχεται από τη βούληση, ενώ οι λείοι μύες περιβάλλουν τα εσωτερικά όργανα, νευρώνονται από το αυτόνομο νευρικό σύστημα και η σύσπασή τους δεν εξαρτάται από τη βούληση. Οι μύες αποτελούνται από

9 εξειδικευμένα πολυπύρηνα κύτταρα, τα μυϊκά κύτταρα, τα οποία περιέχουν πρωτεΐνες όπως η ακτίνη και η μυοσίνη. Η κίνησης της ακτίνης και της μυοσίνης επιτρέπει τη σύσπαση των μυών. Οι γραμμωτοί μύες ανάλογα με το σχήμα τους ταξινομούνται σε μακρούς, βραχείς, πλατείς, κυκλικούς και σφιγκτήρες. Αποτελούνται από ένα κεντρικό διογκωμένο τμήμα, τη γαστέρα, και δύο τένοντες που είναι τα σημεία με τα οποία ο μυς καταφύεται και προσφύεται στο οστό (Εικ. 1.13). Ένας μυς μπορεί να αποτελείται από πολλές γαστέρες (πολυγάστορας, π.χ. ορθός κοιλιακός μυς) και από πολλούς προσφυτικούς τένοντες. Κάθε γραμμωτός μυς αποτελείται από: 1) γραμμωτές μυϊκές ίνες, το μήκος των οποίων μπορεί να φτάσει τα 4-10 εκ., 2) ερειστικό υπόστρωμα, 3) τένοντες, 4) αγγεία και 5) νεύρα. Μέσα στον γραμμωτό μυ, οι μυϊκές ίνες αποτελούνται από πολυπύρηνα κύτταρα, οι πυρήνες των οποίων βρίσκονται στην περιφέρεια των κυττάρων. Οι μυϊκές ίνες είναι τοποθετημένες παράλληλα σχηματίζοντας κυλινδρικές δεσμίδες. Κάθε μυϊκή ίνα περιβάλλεται από συνδετικό ιστό που ονομάζεται ενδομύιο και κάθε πρωτογενής δεσμίδα περιβάλλεται επίσης από συνδετικό ιστό που ονομάζεται περιμύιο. Μέσα στο περιμύιο και το ενδομύιο υπάρχει πλούσιο δίκτυο αιμοφόρων τριχοειδών αγγείων. τένοντας της μακράς κεφαλής του δικέφαλου βραχιόνιου μυός τένοντας της βραχείας κεφαλής του δικέφαλου βραχιόνιου μυός κορακοβραχιόνιος μυς μακρά κεφαλή του δικέφαλου βραχιόνιου μυός βραχεία κεφαλή του δικέφαλου βραχιόνιου μυός τένοντας του δικέφαλου βραχιόνιου μυός Απονεύρωση του δικέφαλου βραχιόνιου μυός Εικόνα 1.13 Θέση και πορεία του δικέφαλου βραχιόνιου μυός. Οι λείοι μύες, ανάλογα με τη νεύρωσή τους, ταξινομούνται σε εκείνους που παρουσιάζουν ένα πλούσιο νευρικό πλέγμα, όπως οι μύες της ίριδας, και σε εκείνους που εμφανίζουν πολύ λίγα κινητικά νεύρα, όπως οι μύες του στομάχου, του εντέρου, της μήτρας κτλ. Οι λείοι μύες αποτελούνται από ατρακτοειδή μονοπύρηνα κύτταρα, το μήκος των οποίων κυμαίνεται από 15μm εώς 500μm. Στους λείους μύες τα μυικά κύτταρα σχηματίζουν δεσμίδες οι οποίες χωρίζονται μεταξύ τους με συνδετικό ιστό, μέσα στον οποίο βρίσκονται αγγεία και νεύρα. Οι τένοντες αποτελούνται από δέσμες κολλαγόνων ινών, οι οποίες είναι τοποθετημένες παράλληλα στον μεγάλο άξονα και αποτελούν συνέχεια των μυών δεν παρουσιάζουν μεγάλη αγγείωση και περιβάλλονται από συνδετικό ιστό, το περιτενόντιο ή επιτενόντιο. Ο τρόπος με τον οποίο οι μυϊκές ίνες συνδεόνται με τις τε-

10 νόντιες ή κολλαγόνες ίνες ονομάζεται μυοτενόντια σύνδεση. Στις θέσεις αυτές το ενδομύιο και το μεριμύιο ενώνονται με το ενδοτενόντιο και το περιτενόντιο Βιολογία των δοντιών Κάθε δόντι αποτελείται από την ανατομική μύλη, την ανατομική ρίζα, τον ανατομικό αυχένα-που είναι το όριο της ανατομικής μύλης και της ανατομικής ρίζας-και την πολφική κοιλότητα, η οποία χωρίζεται στον μυλικό θάλαμο και στους ριζικούς σωλήνες. Κάθε δόντι είναι τοποθετημένο σε μια ειδική κοιλότητα που ονομάζεται φατνίο (Εικ. 1.14). Τα δόντια στηρίζονται μέσα στα φατνία με ιστούς που περιβάλλουν τη ρίζα και οι οποίοι αποτελούν ενιαία βιολογική μονάδα που καλείται περιοδόντιο. Το τμήμα του οστού της γνάθου μέσα στο οποίο σχηματίζονται τα φατνία ονομάζεται φατνιακή απόφυση. πολφική κοιλότητα μυλικός θάλαμος ριζικοί σωλήνες φατνίο αδαμαντίνη οδοντίνη Αδαμαντινοστεϊνική ένωση οστεΐνη περιοδοντικοί ιστοί οστό γνάθου Εικόνα 1.14 Δομικά χαρακτηριστικά του δοντιού. Ιστολογικά, το δόντι αποτελείται από την αδαμαντίνη, την οδοντίνη και την οστεΐνη. Η αδαμαντίνη καλύπτει τη μύλη του δοντιού και είναι η σκληρότερη ουσία του ανθρώπινου σώματος. Χαρακτηριστικό είναι ότι μένει αναλλοίωτη για αιώνες έξω από το στοματικό περιβάλλον, κάτω από την επίδραση ιδιόμορφων περιβαλλοντικών συνθηκών. Αποτελείται από 92% ανόργανα και 8% οργανικά συστατικά και είναι μια πορώδης και διαπερατή ουσία. Τα δομικά της χαρακτηριστικά ονομάζονται πρίσματα (Εικ. 1.15). Τα πρίσματα ξεκινούν από την αδαμαντινο-οδοντική ένωση και φτάνουν μέχρι την εξωτερική επιφάνεια. Χαρακτηριστικές είναι οι αυξητικές γραμμές του Retzius, οι οποίες είναι εμφανείς σε μια επιμήκη τομή της αδαμαντίνης και σηματοδοτούν την εναπόθεση της αδαμαντίνης κατά την αδαμαντινογένεση. Η επιφανειακή κατάληξη των γραμμών στην επιφάνεια της αδαμαντίνης δημιουργεί αβαθείς αύλακες οι οποίες ονομάζονται περικύματα. αδαμαντίνη πρίσματα οδοντίνη Εικόνα 1.15 Επιμήκης τομή ενός προγόμφιου, σχηματική αναπαράσταση των πρισμάτων της αδαμαντίνης. Η οδοντίνη αποτελεί το μεγαλύτερο τμήμα του δοντιού, καθορίζει το σχήμα και το μέγεθος του και εκτείνεται από τη μύλη έως τη ρίζα του δοντιού. Στη μύλη του δοντιού καλύπτεται από την αδαμαντίνη ενώ στη ρίζα του δοντιού από την οστεΐνη. Στο εσωτερικό της υπάρχει μια κοιλότητα που ονομάζεται πολφική κοιλότητα. Η οδοντίνη δεν είναι τόσο σκληρή όσο η αδαμαντίνη, αλλά είναι πιο ελαστική και αποτελείται από 35% οργανικά και 65% ανόργανα συστατικά. Είναι διαπερατή ουσία και το βασικό υπόστρωμά της αποτελείται από ενασβεστιωμένα κολλαγόνα ινίδια. Σε όλο το πάχος της, από τον πολφό μέχρι την ένωση της με την αδαμαντίνη, διαπερνάται από τα οδοντοσωληνάρια (Εικ. 1.16). Η οδοντίνη σχηματίζεται καθόλη τη διάρκεια ζωής του δοντιού, εναποτίθεται σε κωνικά στρώματα και σχηματίζει τις γραμμές του Ebner (Εικ. 1.17). Η οδοντίνη

11 που παράγεται μέχρι την ανατολή του δοντιού λέγεται πρωτογενής οδοντίνη, ενώ αυτή που παράγεται μετά την ανατολή λέγεται δευτερογενής. Η αποτριβή και η τερηδόνα μπορούν να προκαλέσουν την παραγωγή και εναπόθεση οδοντίνης που ονομάζεται επανορθωτική ή αντιδραστική οδοντίνη. Εικόνα 1.16 Οδοντοσωληνάρια από ανθρώπινο γομφίο, μετά από απασβεστίωση με 37% φωσφορικό οξύ για 15 δευτερόλεπτα και 10% υποχλωριώδες κάλιο για ένα λεπτό (Francisco Rangel, - Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά-Παρόμοια Διανομή 3.0, Attribution & Share Alike, BY-SA). αδαμαντίνη οδοντίνη αυξητικές γραμμές οδοντίνης οστεΐνη Εικόνα 1.17 Επιμήκης τομή ενός προγόμφιου, σχεδιαστική αναπαράσταση της εναπόθεσης οδοντίνης Η οστεΐνη καλύπτει τη ρίζα του δοντιού, είναι λιγότερο ενασβεστιωμένη ουσία συγκριτικά με την οδοντίνη και την αδαμαντίνη και εμφανίζει διαπερατότητα. Η οστεΐνη που βρίσκεται στην αυχενική περιοχή του δοντιού και στο μέσο της ρίζας είναι ακύτταρη, ενώ στα ακρορρίζια και στο διχασμό των ριζών είναι κυτταροφόρα. Η οστεΐνη παρουσιάζει αυξητικές γραμμές που είναι παράλληλες προς την εξωτερική επιφάνεια της ρίζας και σηματοδοτούν τις φάσεις εναπόθεσης οστεΐνης κατά την οστεογένεση. Η συνεχής εναπόθεση οστεΐνης στην εξωτερική επιφάνεια της ρίζας εξασφαλίζει τη στήριξη του δοντιού, ενώ η συνεχής εναπόθεση νέας οστεΐνης ακρορριζικά αντισταθμίζει τη συνεχή αποτριβή και ανατολή του δοντιού. Ο πολφός βρίσκεται στο εσωτερικό του δοντιού, είναι χαλαρός αγγειοβρίθης συνδετικός ιστός και δεν σώζεται στο σκελετικό υλικό αρχαιολογικής προέλευσης. Διακρίνεται στον μυλικό και ριζικό πολφό. Η πρωταρχική λειτουργία του πολφού αφορά τον σχηματισμό του δοντιού με την εναπόθεση οδοντίνης γύρω από το οδοντικό σπέρμα. Οι οδοντοβλάστες συνεχίζουν να παράγουν οδοντίνη, καθόλη τη διάρκεια ζωής του δοντιού. Ο πολφός με τις ίνες των αισθητήριων νεύρων παρέχει αίσθηση στο δόντι και στην οδοντίνη. Ο πολφός αντιδρά στα εξωτερικά ερεθίσματα είτε με την παραγωγή και εναπόθεση της δευτερογενούς οδοντίνης είτε με την αντίδραση της φλεγμονής.

12 1.2 Ανατομικά χαρακτηριστικά των οστών και δοντιών του ανθρώπινου σώματος Γενική οργάνωση του ανθρώπινου σκελετού Το ανθρώπινο σώμα χωρίζεται σε τρία επίπεδα: το εγκάρσιο, το οποίο τέμνει το σώμα οριζόντια σε άνω και κάτω τμήμα το μετωπιαίο, το οποίο τέμνει το σώμα κάθετα και το χωρίζει σε πρόσθιο και οπίσθιο τμήμα και το οβελιαίο, το οποίο τέμνει το σώμα προσθιοπίσθια και το χωρίζει σε δεξί και αριστερό τμήμα (Εικ και Πιν. 1). Το ανθρώπινο σώμα είναι αμφοτερόπλευρα συμμετρικό, δηλαδή τα δύο ημιμόρια του σώματος κατά το οβελιαίο επίπεδο είναι όμοια. Οι επιφάνειες του σώματος είναι η οπίσθια (ή ραχιαία) και η πρόσθια (ή κοιλιακή, παλαμιαία και πελματιαία) (Εικ και 1.19). Τμήματα του οστού που απομακρύνονται από τον κεντρικό άξονα του σώματος χαρακτηρίζονται με τον προσδιορισμό άπω, π.χ. άπω επίφυση του μηριαίου, ενώ τμήματα του οστού που βρίσκονται πιο κοντά στον κεντρικό άξονα του σώματος χαρακτηρίζονται με τον προσδιορισμό εγγύς, π.χ. εγγύς επίφυση του μηριαίου. Όμοια ορολογία χρησιμοποιείται και στην ανατομία των δοντιών τα οποία έχουν επίσης πέντε επιφάνειες: τη γλωσσική, τη χειλική ή παρειακή, τη μασητική ή κοπτική, την εγγύς και την άπω επιφάνεια. Στα δόντια, η εγγύς επιφάνεια είναι αυτή που γειτονεύει με το προηγούμενο προς τα εμπρός δόντι, ενώ η άπω επιφάνεια είναι αυτή που γειτονεύει με το επόμενο προς τα πίσω δόντι (Εικ και Πιν. 1). Ανατομική θέση ονομάζεται η όρθια θέση με τα πέλματα παράλληλα και προς τα εμπρός και τις παλάμες προς τα εμπρός (Εικ. 1.19). Ο ανθρώπινος σκελετός αποτελείται από τον κορμό, τα άνω και τα κάτω άκρα. Ο κορμός περιλαμβάνει το κρανίο, τους αυχενικούς, θωρακικούς και οσφυϊκούς σπονδύλους, το ιερό οστό, τον κόκκυγα, το στέρνο και τις πλευρές. Τα άνω άκρα περιλαμβάνουν την ωμοπλάτη, την κλείδα, το βραχιόνιο, την ωλένη, την κερκίδα, τα καρπικά και μετακαρπικά οστά και τις φάλαγγες. Τα κάτω άκρα περιλαμβάνουν την πύελο, το μηριαίο, την κνήμη, την περόνη, τα ταρσικά και τα μεταρσικά οστά και τις φάλλαγες (Εικ. 1.20). άνω, κεφαλικά ή κρανιακά οβελιαίο επίπεδο οπίσθια (ή ραχιαία) εγγύς άπω εγκάρσιο εγκάρσιο επίπεδο άπω πρόσθια (ή κοιλιακά, παλαμιαία, πελματιαία) εγγύς κάτω ουραία εγγύς άπω μασητικά ή κοπτικά παρειακά άπω εγγύς γλωσσικά Οβελιαίο επίπεδο εγγύς γλωσσικά παρειακά άπω μέσο-οβελιαίο επίπεδο μετωπιαίο επίπεδο Εικόνα 1.18 Διευθύνσεις στον χώρο και επίπεδα του σώματος και της στοματικής κοιλότητας.

13 Εικόνα 1.19 Πρόσθια, οπίσθια και πλάγια όψη του ανθρώπινου σκελετού σε ανατομική θέση. Εικόνα 1.20 Ο κορμός (πορτοκαλί), τα άνω (πράσινο) και τα κάτω άκρα (γαλάζιο) του ανθρώπινου σκελετού.

14 Άξονες Κάθετος επιμήκης άξονας κατακόρυφα στην όρθια θέση Εγκάρσιος οριζόντιος άξονας κάθετος στον επιμήκη από τα δεξιά προς τα αριστερά ή αντίστροφα Οβελιαίος προσθοπίσθιος άξονας από εμπρός προς τα πίσω ή αντίστροφα Επίπεδα Μέσο οβελιαίο επιμήκες επίπεδο που διαιρεί προσθοπίσθια το σώμα σε ένα δεξί και ένα αριστερό ημιμόριο Οβελιαίο ή παράμεσο επιμήκες επίπεδο παράλληλο στο μέσο οβελιαίο επίπεδο Μετωπιαίο ή στεφανιαίο επιμήκες επίπεδο που διαιρεί στεφανιαία το σώμα σε ένα πρόσθιο και ένα οπίσθιο ημιμόριο Εγκάρσια επίπεδα οριζόντιο επίπεδο που διαιρεί το σώμα σε άνω και κάτω τμήμα Διευθύνσεις Κεφαλικά ή κρανιακά προς την κεφαλή Άνω σε ανώτερη θέση Ουραία προς τον κόκκυγα Κάτω σε κατώτερη θέση Έσω προς το μέσο επίπεδο Έξω μακριά από το μέσο επίπεδο Μέσος στο μέσο επίπεδο Κεντρικά προς το κέντρο του σώματος Περιφερικά προς την επιφάνεια του σώματος Πρόσθια ή κοιλιακά προς την πρόσθια επιφάνεια Οπίσθια ή ραχιαία προς την οπίσθια επιφάνεια Εγγύς πλησιέστερα προς το κέντρο του σώματος Άπω μακρύτερα από το κέντρο του σώματος Ωλένια προς την ωλένη (έσω) Κερκιδικά προς την κερκίδα (έξω) Κνημιαία προς την κνήμη (έσω) Περονιαία προς την περόνη (έξω) Παλαμιαία επί ή προς την παλάμη Πελματιαία επί ή προς το πέλμα Πίνακας 1.1 Σύνοψη της γενικής ορολογίας των αξόνων, επιπέδων και κατευθύνσεων του ανθρώπινου σώματος Κρανίο Το κρανίο αποτελείται από δύο μέρη: το εγκεφαλικό και το σπλαχνικό ή προσωπικό. Το εγκεφαλικό κρανίο περικλείει τον εγκέφαλο και τα αισθητήρια όργανα, ενώ το προσωπικό κρανίο περικλείει τη ρινική και τη στοματική κοιλότητα. Το εγκεφαλικό κρανίο αποτελείται από το μετωπιαίο (1), το βρεγματικό (2), το κροταφικό (2), το σφηνοειδές (1), το ηθμοειδές (1) και το ινιακό οστό (1). Το σπλαχνικό κρανίο αποτελείται από το ζυγωματικό (1), το ρινικό (2) και το δακρυϊκό οστό (2), τα οστά των ρινικών κογχών (2), την ύνιδα (1), την άνω και την κάτω γνάθο, και το υπερώιο οστό (1) (Εικ. 1.21).

15 Εικόνα 1.21 Πλάγια πλευρά του κρανίου: α) εγκεφαλικό κρανίο (πράσινο) και προσωπικό κρανίο (ροζ) β) εγκεφαλικό κρανίο: μετωπιαίο οστό (μωβ), βρεγαματικό οστό (πορτοκαλί), ινιακό οστό (ροζ), κροταφικό οστό (πράσινο), σφηνοειδές οστό (κίτρινο) γ) προσωπικό κρανίο: ρινικό οστό (κίτρινο), άνω γνάθος (γαλάζιο), δακρυϊκό οστό (πράσινο), ζυγωματικό οστό (μωβ), κάτω γνάθος (ροζ). Το εγκεφαλικό κρανίο ή νευροκράνιο αποτελείται από μεγάλα πλατιά οστά που προέρχονται από υμενογενή οστέωση και από τα οστά της βάσης του κρανίου που προέρχονται από χονδρογενή οστέωση. Στην αρχή της διαπλάσεώς τους, αποτελούνται και τα δύο από πυκνό μεσέγχυμα το οποίο αργότερα διαφοροποιείται. Ο θόλος του κρανίου (μετωπιαίο, βρεγματικά και ινιακό οστό) στη γέννηση αποτελείται από πλατιά υμενογενή οστά τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους με σχισμές γεμάτες από συνδετικό ιστό που ονομάζονται ραφές. Στο σημείο που ενώνονται τα οστά, οι σχισμές εμφανίζονται διευρυμένες και ονομάζονται πηγές. Η μεγαλύτερη πηγή είναι η πρόσθια, ονομάζεται βρέγμα και βρίσκεται ανάμεσα στο μετωπιαίο και τα δύο βρεγματικά οστά (Εικ. 1.22). Η οπίσθια πηγή ονομάζεται λάμβδα και βρίσκεται ανάμεσα στα δύο βρεγματικά και το ινιακό οστό. Οι πηγές στα νεογέννητα και στα μικρά παιδιά μπορούν να ψηλαφηθούν. Στο αρχαιολογικό υλικό δεν σώζονται. Τα οστά των βρεφών είναι πολύ λεπτά με αποστρογγυλεμένες άκρες και δεν εμφανίζουν καθόλου τις χαρακτηριστικές πριονωτές ραφές που παρατηρούμε στους ενήλικες. Η βάση του κρανίου σχηματίζεται από χόνδρινα τμήματα, τα οποία οστεοποιούνται με την εμφάνιση των πυρήνων οστεώσεως. Παρομοίως, τα οστά του σπλαχνικού κρανίου σχηματίζονται από χόνδρους οι οποίοι οστεοποιούνται σε κάποιες περιπτώσεις όπως στην κάτω γνάθο, η οστεοποίηση γίνεται υμενογενώς. Εικόνα 1.22 α) εξαρθρωμένο κρανίο όπου είναι διακριτά τα επιμέρους οστά και οι ραφές του κρανίου β) θόλος του κρανίου ενήλικου ατόμου με ευδιάκριτες τη στεφανιαία (1), οβελιαία (2) και λαμβδοειδή (3) ραφή γ) θόλος του κρανίου ενός νεογνού με ευδριάκριτες τις ραφές και την πρόσθια μετωπιαία (4) και η οπίσθια ινιακή πηγή (5). Τα οστά, στα ενήλικα άτομα, ενώνονται με τις ραφές οι οποίες παίρνουν συνήθως το όνομα τους από τα οστά τα οποία ενώνουν, π.χ. μετωποσφηνοειδής ονομάζεται η ραφή ανάμεσα στο σφηνοειδές και το μετωπιαίο οστό μεσορρινική ονομάζεται η ραφή ανάμεσα στο δεξί και το αριστερό ρινικό οστό (Εικ. 1.23). Οι πιο μεγάλες ραφές είναι αυτές του θόλου του κρανίου: 1) η στεφανιαία ραφή ανάμεσα στο μετωπιαίο και τα βρεγ-

16 ματικά οστά, 2) η οβελιαία ραφή ανάμεσα στα δύο βρεγματικά και 3) η λαμβδοειδής ραφή ανάμεσα στα βρεγματικά και το ινιακό οστό. Η κάθε ραφή έχει ένα χαρακτηριστικό οδοντωτό τελείωμα. Αυτό βοηθάει ιδιαίτερα στην αναγνώριση και ταυτοποίηση μικρών τμημάτων κρανιακών οστών που προέρχονται από θρυμματισμένα και ελλιπώς διατηρημένα οστεολογικά σύνολα ή προέρχονται από καύσεις ως αποτέλεσμα ταφικής πρακτικής (αρχαιολογία) ή εγκληματικής πράξης (ιατροδικαστική). μετωπογναθική ραφή ζυγωματοσφηνοειδής ραφή γναθορινική ραφή μετωπορινική ραφή στεφανιαία ραφή σφηνομετωπιαία ραφή σφηνοζυγωματική ραφή μετωποζυγωματική ραφή κροταφοζυγωματική ραφή γναθοζυγωματική ραφή μεσορρινική ραφή άνω μεσογνάθια ραφή λεπιδοειδής ραφή λαμδοειδής ραφή βρεγματομαστοειδής ραφή βρεγματοσφηνοειδής ραφή στεφανιαία ραφή μετωποσφηνοειδής ραφή ζυγωματοσφηνοειδής ραφή μετωποζυγωματική ραφή ινιομαστοειδής ραφή γναθοζυγωματική ραφή λιθολεπιδοειδής ραφή λεπιδοσφηνοειδής ραφή κροταφοζυγωματική ραφή Εικόνα 1.23 Ραφές του κρανίου α) πρόσθια και β) πλάγια όψη. Συνήθως, στο αρχαιολογικό οστεολογικό υλικό διατηρείται σε καλή κατάσταση ο θόλος του κρανίου, η κάτω γνάθος και τμήματα της άνω γνάθου, των ζυγωματικών και των κροταφικών οστών. Τα πιο εύθρυπτα οστά όπως το σφηνοειδές, τα οστά της ρινικής κοιλότητας και του προσωπικού κρανίου δεν διατηρούνται καθόλου ή διατηρούνται αποσπασματικά. Στην πρόσθια όψη του κρανίου διακρίνεται το μετωπιαίο οστό με τα υπερόφρυα τόξα, το μεσόφρυο και το υπερκόγχιο χείλος, τα ζυγωματικά οστά, η άνω γνάθος η οποία μαζί με τα ρινικά οστά σχηματίζει το απιοειδές τμήμα της ρινικής κοιλότητας, η φατνιακή απόφυση της άνω γνάθου όπου εγγομφώνονται τα δόντια το σώμα, η φατνιακή απόφυση και οι κλάδοι της κάτω γνάθου (Εικ. 1.24). Οι οφθαλμικές κόγχες σχηματίζονται από έξι οστά: το μετωπιαίο οστό (άνω τοίχωμα), το ζυγωματικό (έξω τοίχωμα), το σφηνοειδές (πίσω τοίχωμα), την άνω γνάθο (κάτω τοίχωμα), το δακρυϊκό και το ηθμοειδές (έσω τοίχωμα).

17 υπερόφρυο τόξο μετωπιαίο οστό υπερκόγχια εντομή μεσόφρυο μετωπορινική ραφή απιοειδές τρήμα κάτω ρινική κόγχη άνω γνάθος ύνις ζυγωματική απόφυση του μετωπιαίου ρινικό οστό μετωπιαία απόφυση της άνω γνάθου ζυγωματικό οστό υποκόγχιο τρήμα πρόσθιο στόμιο της ρινικής κοιλότητας κλάδος της κάτω γνάθου φατνιακή απόφυση της άνω γνάθου γωνία της κάτω γνάθου σώμα της κάτω γνάθου γενειακό έπαρμα γενειακό τρήμα Εικόνα 1.24 Πρόσθια όψη του κρανίου. κροταφοσφηνοειδής ραφή βρεγματοσφηνοειδής ραφή λεπιδοειδής ραφή κροταφικό οστό (λεπιδοειδής μοίρα) βρεγματικό οστό βρεγματομαστοειδής ραφή δακρυϊκό οστό ρινικό οστό ζυγωματικοπροσωπικό τρήμα ζυγωματικό οστό φατνιακή απόφυση άνω γνάθου φατνιακή απόφυση κάτω γνάθου γενειακό τρήμα κάτω γνάθος κροταφοζυγωματική ραφή μαστοειδής απόφυση λαμδοειδής ραφή αστέριο ινιακό οστό ινιομαστεοειδής ραφή τυμπανική μοίρα και έξω ακουστικός πόρος βελονοειδής απόφυση κονδυλοειδής απόφυση γωνία της κάτω γνάθου κλάδος της κάτω γνάθου ζυγωματική απόφυση του κροταφικού κορωνοειδής απόφυση της κάτω γνάθου Εικόνα 1.25 Πλάγια όψη του κρανίου

18 Στην πλάγια όψη του κρανίου διακρίνεται το μετωπιαίο, το βρεγματικό και το κροταφικό οστό, το οποίο διακρίνεται σε δύο μοίρες: την κροταφική και την τυμπανική μοίρα (Εικ. 1.25). Ο έξω ακουστικός πόρος σχηματίζεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος, από την τυμπανική μοίρα και, μερικώς, από τη λεπιδοειδή μοίρα. Πίσω από τον ακουστικό πόρο βρίσκεται η μαστοειδής απόφυση, η οποία είναι ένα σημαντικό διακριτικό ανατομικό σημείο για τον προσδιορισμό του φύλου (γίνεται αναφορά στο κεφάλαιο 2). Από τη λεπιδοειδή μοίρα του κροταφικού φέρεται προς τα εμπρός η ζυγωματική απόφυση του κροταφικού που ενώνεται με το ζυγωματικό οστό. Στην πλάγια όψη του κρανίου, σε οβελιαία τομή, μπορούμε να διακρίνουμε και όλα τα οστά της ρινικής κοιλότητας τα οποία, όπως προαναφέραμε, σπάνια διατηρούνται στο οστεολογικό υλικό αρχαιολογικής προέλευσης (Εικ. 1.26). Στο κροταφικό οστό αρθρώνεται η κάτω γνάθος με την κροταφογναθική διάρθρωση (Εικ. 1.27). Στην πλάγια όψη του κρανίου διακρίνεται επίσης και η μείζων πτέρυγα του σφηνοειδούς οστού (Εικ. 1.28). Το σφηνοειδές οστό βρίσκεται στο εσωτερικό του κρανίου, αποτελείται από πολύ λεπτό σε πάχος οστίτη ιστό και ανήκει, όπως τα οστά της ρινικής κοιλότητας, στα οστά που δεν διατηρούνται ακέραια στο οστεολογικό υλικό. άνω γνάθος δακρυϊκό οστό άνω ρινική κόγχη μέση ρινική κόγχη ρινικό οστό ηθμοειδές οστό πλαγιορινικός χόνδρος μείζων πτερυγαίος χόνδρος ελάσσων πτερυγαίος χόνδρος κάτω ρινική κόγχη υπερώα σφηνοειδές οστό Εικόνα 1.26 Οβελιαία τομή της ρινικής κοιλότητας και της άνω γνάθου. πλάγιος σύνδεσμος κλάδος της κάτω γνάθου αρθρικός θύλακος βελονογναθικός σύνδεσμος Εικόνα 1.27 Κροταφογναθική διάρθρωση.

19 στόμιο σφηνοειδούς κόλπου σώμα σφηνοειδούς σφηνοειδής ακρολοφία υπερκόγχιο σχίσμα μείζων πτέρυγα στρογγυλό τρήμα στρογγυλό τρήμα πτερυγοειδής πόρος έξω πέταλο πτερυγοειδούς αποφύσεως έσω πέταλο πτερυγοειδούς αποφύσεως Εικόνα 1.28 Πρόσθια όψη του σφηνοειδούς οστού. Στην έξω επιφάνεια του θόλου του κρανίου, διακρίνονται το μετωπιαίο, τα δύο βρεγματικά, οι μαστοειδείς αποφύσεις των κροταφικών και το ινιακό οστό (Εικ. 1.29). Στην πίσω επιφάνεια του κρανίου, διακρίνονται τα δύο βρεγματικά, το ινιακό οστό με την άνω και κάτω αυχενική γραμμή, η ινιακή ακρολοφία και το έξω ινιακό όγκωμα, το οποίο μπορούμε να το ψηλαφήσουμε και αποτελεί και αυτό ένα σημαντικό διακριτικό ανατομικό χαρακτηριστικό για τον προσδιορισμό του φύλου (Εικ. 1.30). Ορατή είναι και η έσω επιφάνεια του σώματος και των κλάδων της κάτω γνάθου (Εικ και 1.32). μετωπιαίο οστό βρέγμα βρεγματικό οστό οβελιαία ραφή βρεγματικό οστό λαμδοειδής ραφή ινιακό οστό λάμδα Εικόνα 1.29 Θόλος του κρανίου εκ των άνω.

20 οβελιαία ραφή εμβόλιμα οστά βρεγματικό οστό βρεγματικό οστό λαμδοειδής ραφή ινιακό οστό έξω ινιακό όγκωμα ινιομαστοειδής ραφή μαστοειδής εντομή μαστοειδής απόφυση κάτω αυχενική γραμμή έξω ινιακή ακρολοφία άνω αυχενική γραμμή ίνιον Εικόνα 1.30 Οπίσθια όψη του κρανίου. κόνδυλος της κάτω γνάθου μηνοειδής εντομή κορωνοειδής απόφυση μηνοειδής εντομή κόνδυλος της κάτω γνάθου γναθιαίο τρήμα γλωσσίδα της κάτω γνάθου γναθοϋοειδής αύλακα οπισθογομφικό κενό έξω λοξή γραμμή κλάδος της κάτω γνάθου πτερυγοειδές τράχυσμα γωνία της κάτω γνάθου γναθοϋοειδής έσω λοξή γραμμή υπογνάθιο βοθρίο υπογλώσσιο βοθρίο σώμα της κάτω γνάθου γενειακό τρήμα γωνία της κάτω γνάθου Εικόνα 1.31 Αριστερό μισό της άνω γνάθου εσωτερικά (α) και εξωτερικά (β).

21 γενειακή άκανθα οπισθογομφικό κενό Εικόνα 1.32 Κάτω γνάθος (κάτοψη). οπίσθια ρινική άκανθα φαντιακή απόφυση της άνω γνάθου μέση ρινική κόγχη πυραμοειδής απόφυση ύνις μείζον πτέρυγα του σφηνοειδούς αρθρικό φύμα κροταφική γλήνη τομικό τρήμα σκληρή υπερώα μείζον υπερώιο τρήμα έλασσον υπερώιο τρήμα σώμα του σφηνοειδούς έσω πέταλο πτερυγοειδούς απόφυσης έξω πέταλο πτερυγοειδούς απόφυσης πρόσθιο ρηγματώδες τρήμα ωοειδές τρήμα ακανθικό τρήμα βελονοειδής απόφυση σφαγιτιδικό τρήμα καρωτιδικός σωλήνας βελονομαστοειδές τρήμα μαστοειδής απόφυση μαστεοειδής εντομή υπογλώσσιο φύμα ινιακός κόνδυλος φαρυγγικό φύμα μέγα τρήμα έξω ινιακή ακρολοφία ινιακό έπαρμα κάτω αυχενική γραμμή άνω αυχενική γραμμή Εικόνα 1.33 Βάση του κρανίου.

22 Στην κάτω επιφάνεια του κρανίου είναι ορατά τα ζυγωματικά οστά, η σκληρή υπερώα και η φατνιακή απόφυση της άνω γνάθου, η ύνις, τα κροταφικά οστά με την κροταφική γλήνη όπου αρθρώνεται ο κόνδυλος της κάτω γνάθου, το σώμα, οι μείζονες πτέρυγες του σφηνοειδούς και το ινιακό οστό (Εικ. 1.33). Στη βάση του κρανίου παρατηρείται μία πληθώρα τρημάτων, αυλάκων και εντομών μέσα από τα οποία περνούν νεύρα (π.χ. προσωπικό, υπογλώσσιο, γλωσσοφαρυγγικό νεύρο), φλέβες (π.χ. σφαγίτιδα φλέβα) και αρτηρίες (π.χ. γναθιαία αρτηρία). Χαρακτηριστικό είναι το ινιακό ή μέγα τρήμα με τους ινιακούς κονδύλους αριστερά και δεξιά, οι οποίοι αρθρώνονται με τον πρώτο αυχενικό σπόνδυλο και έτσι συγκρατείται το κρανίο στον κορμό του σώματος. Εσωτερικά περνάει ο νωτιαίος μυελός από τον οποίο αναδύονται τα νωτιαία νεύρα. Μαζί με τα οστά του κρανίου γίνεται αναφορά στο υοειδές οστό, ένα μικρό οστό σε σχήμα πετάλου που βρίσκεται ελεύθερο στον φάρυγγα και συγκρατείται, με τη βοήθεια μυών, με την κάτω γνάθο και το κροταφικό οστό (Εικ. 1.34). Πολλά από τα ανατομικά σημεία του κρανίου εμφανίζουν συχνά και παραλλαγές. Επειδή αρκετές από τις ανατομικές παραλλάγες έχουν γενετικό υπόβαθρο χρησιμοποιούνται στην ανθρωπολογία στον υπολογισμό των συγγενικών σχέσεων των αρχαιολογικών πληθυσμών (αναλυτική αναφορά γίνεται στο κεφάλαιο 7). βελονοειδής απόφυση μείζον κέρας του υοειδούς οστού βελονοϋοειδής μυς υοειδές οστό έλασσον κέρας του υοειδούς οστού σώμα του υοειδούς οστού Εικόνα 1.34 Υοειδές οστό (α), θέση του υοειδούς οστού στον ανθρώπινο σκελετό (β) Οδοντοφυΐα Νεογιλή οδοντοφυΐα Η άνθρωπινη οδοντοφυΐα διακρίνεται σε νεογιλή και μόνιμη. Η νεογιλή οδοντοφυΐα αποτελείται από 20 νεογιλά δόντια: 4 κεντρικούς και 4 πλάγιους τομείς, 4 κυνόδοντες και 8 γομφίους (Εικ. 1.35). Στην ηλικία περίπου των 6 ετών αρχίζει να διαφοροποιείται η νεογιλή οδοντοφυΐα και να ανατέλλουν τα 32 μόνιμα δόντια. Μέχρι την ανατολή όλων των μόνιμων δοντιών (πλην των τρίτων γομφίων) έχουμε στη στοματική κοιλότητα τη μεικτή οδοντοφυϊα, η οποία περιλαμβάνει μόνιμα και νεογιλά δόντια (Εικ. 1.36). Τα νεογιλά δόντια είναι μικρότερα σε μέγεθος από τα μόνιμα. Η εγγύς-άπω διάμετρος της μύλης των νεογιλών τομέων είναι μεγαλύτερη από το ύψος της μύλης και τα φύματα τους είναι πιο έντονα. Οι ρίζες των νεογιλών είναι μικρότερες, πεπλατυσμένες και αποκλίνουν περισσότερο, για να υπάρχει αρκετός χώρος για την ανάπτυξη και την ανατολή των μόνιμων δοντιών. Γενικά, τα δόντια της άνω γνάθου είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος από τα δόντια της κάτω γνάθου τόσο στη νεογιλή όσο και στη μόνιμη οδοντοφυΐα.

23 Εικόνα 1.35 Δόντια της νεογιλής οδοντοφυΐας (αριστερό ημιμόριο,από τα αριστερά προς τα δεξιά: κεντρικός τομέας, πλάγιος τομέας, κυνόδοντας, πρώτος γομφίος, δεύτερος γομφίος). Εικόνα 1.36 Κρανίο παιδιού με νεογιλή οδοντοφυΐα και σχηματισμένες τις μύλες των μόνιμων δοντιών α) πρόσθια και β) πλάγια όψη Μόνιμη οδοντοφυΐα Τα 32 μόνιμα δόντια διακρίνονται σε 4 κεντρικούς και 4 πλάγιους τομείς, 4 κυνόδοντες, 8 προγόμφιους και 12 γομφίους. Η στοματική κοιλότητα χωρίζεται σε τεταρτημόρια, 2 ημιμόρια σε κάθε γνάθο. Σε κάθε ημιμόριο διακρίνονται 1 κεντρικός και 1 πλάγιος τομέας, 1 κυνόδοντας, 2 προγόμφιοι και 3 γομφίοι (Εικ. 1.37). Εικόνα 1.37 Πλάγια όψη κρανίου ενήλικα με μόνιμη οδοντοφυΐα.

24 Εικόνα 1.38 Δόντια της μόνιμης οδοντοφυΐας (αριστερό ημιμόριο, χειλικά, από τα αριστερά προς τα δεξιά: κεντρικός τομέας, πλάγιος τομέας, κυνόδοντας, πρώτος προγόμφιος, δεύτερος προγόμφιος, πρώτος γομφίος, δεύτερος γομφίος, τρίτος γομφίος. Εικόνα 1.39 Δόντια της μόνιμης οδοντοφυΐας (αριστερό ημιμόριο, γλωσσικά, από τα δεξιά προς τα αριστερά: κεντρικός τομέας, πλάγιος τομέας, κυνόδοντας, πρώτος προγόμφιος, δεύτερος προγόμφιος, πρώτος γομφίος, δεύτερος γομφίος, τρίτος γομφίος. Εικόνα 1.40 Δόντια της μόνιμης οδοντοφυΐας (αριστερό ημιμόριο, άπω, από τα δεξιά προς τα αριστερά: κεντρικός τομέας, πλάγιος τομέας, κυνόδοντας, πρώτος προγόμφιος, δεύτερος προγόμφιος, πρώτος γομφίος, δεύτερος γομφίος, τρίτος γομφίος).

25 Εικόνα 1.41 Δόντια της μόνιμης οδοντοφυΐας (αριστερό ημιμόριο, εγγύς, από τα αριστερά προς τα δεξιά: κεντρικός τομέας, πλάγιος τομέας, κυνόδοντας, πρώτος προγόμφιος, δεύτερος προγόμφιος, πρώτος γομφίος, δεύτερος γομφίος, τρίτος γομφίος). Οι κεντρικοί τομείς ή κοπτήρες της άνω γνάθου είναι μεγαλύτεροι από τους πλάγιους τομείς, ενώ στην κάτω γνάθο συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Ο δεξίος από τον αριστερό κεντρικό και πλάγιο τομέα της άνω γνάθου διακρίνεται, διότι η εγγύς γωνία της κοπτικής επιφάνειας είναι ορθή και μυτερή, ενώ η άπω κοπτική γωνία είναι αποστρογγυλεμένη. Το ακρορρίζιο κλίνει άπω. Στην κάτω γνάθο η διάκριση είναι πιο δύσκολη, ιδιαίτερα για τον κεντρικό τομέα όπου δεν υπάρχει ιδιαίτερη διαφοροποίηση στην ανατομία της μύλης. Ως διακριτικό χαρακτηριστικό θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ότι η επιμήκης αύλακα στην άπω επιφάνεια της ρίζας είναι πιο έντονη απ αυτή της εγγύς επιφάνειας. Ο δεξιός από τον αριστερό πλάγιο τομέα μπορεί να διακριθεί ευκολότερα διότι, όπως και στην άνω γνάθο, 1) η εγγύς γωνία της κοπτικής επιφάνειας είναι ορθή και μυτερή, ενώ η άπω κοπτική γωνία είναι αποστρογγυλεμένη, 2) η εγγύς επιφάνεια είναι ελαφρώς μεγαλύτερη από την άπω, 3) η επιμήκης αύλακα στην άπω επιφάνεια της ρίζας είναι πιο έντονη (Εικ ). Οι κυνόδοντες, από μορφολογική άποψη, εμφανίζουν χαρακτηριστικά τομέων και προγομφίων. Στο κοπτικό χείλος σχηματίζεται αιχμηρό φύμα, ενώ το γλωσσικό έπαρμα προεξέχει περισσότερο απ αυτό των τομέων. Χαρακτηριστικό του κυνόδοντα είναι η μεγάλη και ογκώδης ρίζα του. Τα χαρακτηριστικά του κυνόδοντα της κάτω γνάθου δεν είναι τόσο έντονα σχηματισμένα. Ο δεξιός από τον αριστερό κυνόδοντα της άνω και της κάτω γνάθου μπορεί να διακριθεί διότι το εγγύς τμήμα του κοπτικού χείλους είναι μικρότερο από το άπω. Η κλίση του ακρορρίζιου είναι άπω (Εικ ). Οι προγόμφιοι εμφανίζουν στη μύλη δύο μεγάλα φύματα, ένα γλωσσικά και ένα παρειακά, και μια ρίζα. Μόνο ο πρώτος προγόμφιος της άνω γνάθου έχει δύο ρίζες, μια παρειακή και μια γλωσσική. Ο πρώτος και ο δεύτερος προγόμφιος τόσο της άνω όσο και της κάτω γνάθου διακρίνονται, διότι η εγγύς κλίση του παρειακού φύματος είναι μεγαλύτερη από την άπω και τα ακρορρίζια κλίνουν άπω (Εικ ). Οι γομφίοι είναι τα μεγαλύτερα σε μέγεθος δόντια. Οι πρώτοι γομφίοι και στην άνω και στην κάτω γνάθο είναι μεγαλύτεροι σε μέγεθος από τους δεύτερους γομφίους. Συνήθως, στην άνω γνάθο ο δεύτερος γομφίος είναι μεγαλύτερος από τον τρίτο, ενώ στην κάτω γνάθο ο τρίτος γομφίος μπορεί να είναι είτε μεγαλύτερος είτε μικρότερος από τον δεύτερο. Οι γομφίοι της άνω γνάθου έχουν τέσσερα φύματα και τρεις ρίζες: μία εγγύς, μία άπω παρειακή και μια υπερώια, που είναι και η μεγαλύτερη. Οι γομφίοι της κάτω γνάθου έχουν πέντε φύματα (τρία παρειακά και δύο γλωσσικά), έχουν σχήμα παραλληλόγραμμο με μακρύτερη την εγγύς άπω πλευρά ή τετράγωνο, και διαθέτουν δύο ρίζες, μια εγγύς και μια άπω. Οι τρίτοι γομφίοι της άνω γνάθου έχουν μια ρίζα με μικρές διακλαδώσεις ή μικρές συγκλίνουσες ρίζες. Ο αριθμός των ριζών βοηθάει στην αναγνώριση των γομφίων της άνω από την κάτω γνάθο, ενώ η θέση των φυμάτων και η θέση της ρίζας βοηθάει στη διάκριση του αριστερού από τον δεξιό γομφίο, τόσο στην άνω όσο και στην κάτω γνάθο (Εικ ). Τα παραπάνω ανατομικά στοιχεία, όπως και στα οστά του κρανίου, εμφανίζουν συχνά και παραλλαγές οι οποίες χρησιμοποιούνται στην ανθρωπολογία στον υπολογισμό των συγγενικών σχέσεων των αρχαιολογικών πληθυσμών (αναλυτική αναφορά γίνεται στο κεφάλαιο 7). Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί ότι εκτός από τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά, τα υπόλοιπα διακριτικά χαρακτηριστικά δεν μπορούν πάντα να χρησιμοποιηθούν λόγω αποτριβής, έντονης τερηδόνας ή μεταθανάτιων αλλοιώσεων των δοντιών.

26 1.2.4 Κορμός Η σπονδυλική στήλη αποτελείται από σπονδύλους (Εικ. 1.42). Οι πρώτοι επτά (7) σπόνδυλοι ονομάζονται αυχενικοί (Εικ. 1.43). Στους αυχενικούς σπονδύλους και ειδικά στους δύο πρώτους, τον άτλαντα και τον άξονα, στηρίζεται το κρανίο (Εικ. 1.44). Οι δώδεκα (12) θωρακικοί σπόνδυλοι συνδεόνται με τις πλευρές και μαζί με το στέρνο σχηματίζουν τον θωρακικό κλωβό (Εικ. 1.45). Ακολουθούν οι πέντε (5) οσφυϊκοί σπόνδυλοι οι οποίοι δεν ενώνονται με τις πλευρές, υπάρχουν μόνο οι καταβολές των πλευρών που σχηματίζουν τις εγκάρσιες αποφύσεις (Εικ. 1.46). Το ιερό οστό αποτελείται από 5 ιερούς σπονδύλους οι οποίοι συνοστεώνονται πλήρως στην εφηβεία (Εικ. 1.47). Τέλος, ακολουθούν οι τρεις (3) ή τέσσερις (4) κοκκυγικοί σπόνδυλοι οι οποίοι σχηματίζουν τον κόκκυγα, είναι πολύ μικροί σε μέγεθος και δεν εμφανίζουν κάποια ιδιαίτερα ανατομικά χαρακτηριστικά, εκτός από τον πρώτο κοκκυγικό στον οποίο παρατηρούμε τα πλάγια κέρατα (Εικ. 1.47). αυχενικοί σπόνδυλοι θωρακικοί σπόνδυλοι οσφυϊκοί σπόνδυλοι ιεροί σπόνδυλοι (ιερό οστό) κοκκυγικοί σπόνδυλοι (κόκκυγας) Εικόνα 1.42α Οπίσθια όψη της σπονδυλικής στήλης.

27 θωρακικοί σπόνδυλοι οσφυϊκοί σπόνδυλοι Εικόνα 1.42β Οπίσθια όψη της σπονδυλικής στήλης. εγκάρσιο τρήμα σώμα πρόσθιο φύμα αύλακα του νωτιαίου νεύρου άνω αρθρική επιφάνεια οπίσθιο φύμα εγκάρσια απόφυση σπονδυλικό τρήμα ακανθώδης απόφυση κάτω αρθρική επιφάνεια ακανθώδης απόφυση Εικόνα 1.43 Αυχενικός σπόνδυλος (κάτοψη και πρόσθια επιφάνεια).

28 βοθρίο του οδόντα πρόσθιο φύμα πλάγιο όγκωμα πρόσθιο τόξο άνω αρθρική επιφάνεια εγκάρσια απόφυση εγκάρσιο τρήμα εγκάρσιος σύνδεσμος του άξονα οπίσθιο τόξο οπίσθιο φύμα σπονδυλικό τρήμα οδόντας του άξονα εγκάρσιος σύνδεσμος του άξονα πτερυγοειδής σύνδεσμος οδόντας του άξονα Εικόνα 1.44 Ο πρώτος (άτλαντας) και ο δεύτερος (άξονας) αυχενικός σπόνδυλος. σώμα σπονδυλικό τρήμα άνω πλευρικό ημιγλήνιο μίσχος εγκάρσια γλήνη για το φύμα της πλευράς δεξιά και αριστερή άνω αρθρική επιφάνεια ακανθώδης απόφυση εγκάρσια γλήνη για το φύμα της πλευράς σπονδυλικό τόξο εγκάρσια απόφυση δεξιά και αριστερή κάτω αρθρική επιφάνεια Εικόνα 1.45 Θωρακικός σπόνδυλος (κάτοψη και πλάγια όψη). άνω και κάτω πλευρικά ημιγλήνια

29 άνω αρθρική επιφάνεια άνω σπονδυλική εντομή μίσχος του σπονδύλου σώμα του σπονδύλου πλευροειδής απόφυση τόξο του σπονδύλου ακανθώδης απόφυση Εικόνα 1.46 Οσφυικός σπόνδυλος (κάτοψη και πλάγια άποψη). κάτω σπονδυλική εντομή κάτω αρθρική επιφάνεια 5 ος οσφθικός σπόνδυλος ιερό πτερύγιο βάση ιερού οστού πρόσθια ιερά τρήματα αρθρική ή διάμεση ιερή ακρολοφία πλάγια ιερή ακρολοφία ιερός σωλήνας ιερό σχίσμα ιερά κέρατα εγκάρσιες γραμμές ακρωτήριο των μαιευτήρων μέση ιερή ακρολοφία κορυφή ιερού οστού άνω αρθρική απόφυση του ιερού οστού οπίσθια ιερά τρήματα κόκκυγας πλάγια κέρατα του κόκκυγα ωτοειδής αρθρική επιφάνεια του ιερού οστού Εικόνα 1.47 Ιερό οστό (πρόσθια, οπίσθια και πλάγια όψη). Οι σπόνδυλοι παρουσιάζουν κοινά ανατομικά χαρακτηριστικά. Αποτελούνται από το σώμα, το σπονδυλικό τρήμα, την ακανθώδη απόφυση, τις εγκάρσιες αποφύσεις και τις άνω και κάτω αρθρικές επιφάνειες. Το σώμα των αυχενικών σπονδύλων είναι μικρό σε αντίθεση μ αυτό των οσφυϊκών, το οποίο είναι τριπλάσιο και τετραπλάσιο σε μέγεθος. Γενικά, όσο κατεβαίνουμε προς τη βάση της σπονδυλικής στήλης το μέγεθος του σώματος των σπονδύλων αυξάνεται. Αντιθέτως, η διάμετρος του σπονδυλικού τρήματος μειώνεται. Έτσι, ένας αυχενικός σπόνδυλος έχει μικρό σώμα και μεγάλο συγκριτικά σπονδυλικό τρήμα, ενώ ένας οσφυϊκός σπόνδυλος μεγάλο σώμα και μικρό τρήμα. Οι πρώτοι θωρακικοί σπόνδυλοι μοιάζουν στο σχήμα και στις ανατομικές αναλογίες με τους αυχενικούς σπονδύλους, ενώ όσο προχωράμε στη θωρακική μοίρα το σχήμα και οι ανατομικές αναλογίες μοιάζουν με τους οσφυϊκούς (Εικ. 1.48). Οι αυχενικοί σπόνδυλοι εμφανίζουν στην εγκάρσια

30 απόφυση ένα τρήμα, ένα πρόσθιο και ένα οπίσθιο φύμα. Οι θωρακικοί σπόνδυλοι έχουν, σε αντίθεση, μια αρθρική επιφάνεια στην εγκάρσια απόφυση, η οποία μαζί με την αρθρική επιφάνεια του φύματος της πλευράς σχηματίζουν την πλευρεγκάρσια διάρθρωση (Εικ ). Οι θωρακικοί σπόνδυλοι είναι οι μόνοι που έχουν αρθρικές επιφάνειες στο σώμα τους, το άνω και κάτω ημιγλήνιο ή γλήνη για την κεφαλή της πλευράς (Εικ. 1.50). Είναι τα σημεία που ενώνονται οι σπόνδυλοι με τις πλευρές για να σχηματίσουν τον θωρακικό κλωβό. Η εγκάρσια απόφυση των οσφυϊκών σπονδύλων δεν εμφανίζει τρήμα και δεν υπάρχουν αρθρικές επιφάνειες στο σώμα. 1 ος θωρακικός σπόνδυλος άνω πλευρική γλήνη 10 ος θωρακικός σπόνδυλος 12 ος θωρακικός σπόνδυλος άνω πλευρική γλήνη εγκάρσια απόφυση χωρίς γλήνη για το φύμα της πλευράς Εικόνα ος, 10 ος και 12 ος θωρακικός σπόνδυλος (πλάγια άποψη). μεσεγκάρσιος σύνδεσμος μεσάρθριος σύνδεσμος πλευρό σώμα σπονδύλου μεσοσπονδύλιος δίσκος αρθρική επιφάνεια σώμα σπονδύλου σπονδυλοπλευρική διάρθρωση (πλευρικό ημιγλήνιο) πλευρά Εικόνα 1.49 Σπονδυλοπλευρική διάρθρωση σε θωρακικούς σπονδύλους (πλάγια άποψη και κάτοψη).