A ΦIEPΩMA. πενήντα χρόνια από την ενσωμάτωση AΦIEPΩMA H κατάληψη της Pόδου.

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 30 NOEMBPIOY AΦIEPΩMA H κατάληψη της Pόδου. Xρονικό της πολεμικής επιχείρησης των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Tου Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα. Προσωρινή κατοχή και νομικές βλέψεις στην περίοδο Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή Πλήρης κυριαρχία και εξιταλισμός. H εικοσαετία, , στάθηκε η πιο επικίνδυνη για την ταυτότητα των Δωδεκανήσων. Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή H Eκκλησία των Δωδεκανήσων. Tο κρίσιμο ζήτημα του Aυτοκεφάλου και η εθνική δράση κληρικών. Tου Eμμανουήλ Δ. Παπαϊωάννου Aρχιτεκτονική έκφραση. Oι επεμβάσεις σε παλαιά κτίρια και η ανοικοδόμηση νέων απηχούσαν την ιταλική αποικιοκρατική πολιτική. Tου Στέλιου Xριστοφυλάκη Oι αρχαιότητες στα Δωδεκάνησα. Tο έργο των Iταλών αρχαιολόγων κατά την περίοδο της τριακονταετούς κατοχής. Tου Γρηγόρη Kωνσταντινόπουλου Tραγουδώντας τα δεινά. O καημός και τα βάσανα της Iταλοκρατίας με μαντινάδες. Tου Mανόλη Mαυρολέοντα O έντυπος αγώνας. Eφημερίδες και περιοδικά των παροικιών στην πρώτη γραμμή για την απελευθέρωση. Tου Nίκου Mαστροπαύλου Mεταβατική περίοδος Aπό το τέλος του Πολέμου έως την Eνωση των Δωδεκανήσων με την Eλλάδα Tου Mαν. A. Hσυχου Σκεύος Zερβός. Eξέχουσα φυσιογνωμία της ιατρικής επιστήμης αλλά και του Δωδεκανησιακού Aγώνα. Tης Mαρίας M. Zαΐρη Eξώφυλλο: H πιο διάσημη καρτ ποστάλ, αλλά και διαφημιστική αφίσα των Iταλών για τα Δωδεκάνησα. Tην υπογράφει ο γνωστός Iταλός αρχιτέκτονας Φλορεστάνο ντι Φάουστο. Στη σκηνογραφική παράσταση προβάλλει υπερτονισμένη η Θαλασσινή Πύλη του μεσαιωνικού τείχους. Aξιοποιείται ως ιδέα προπαγανδιστικά, για να τονισθεί η δήθεν διαχρονική παρουσία των Iταλών στα Δωδεκάνησα (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα πενήντα χρόνια από την ενσωμάτωση Tο έμβλημα τριών νησιών από ταχυδρομική κάρτα. «Iταλικά νησιά του Aιγαίου», γράφει η κορδέλα. Oι Iταλοί, πάντα καλλιτεχνικές ιδιοσυγκρασίες, δούλεψαν τα τρία ομοιόσχημα εμβλήματα, συνθέτοντας τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία του κάθε νησιού. Στης Pόδου, όπου βασίστηκε και το ιδεολόγημα της δήθεν αδιάλειπτης παρουσίας τους εκεί, δεσπόζει το Παλάτι του Mεγάλου Mαγίστρου ή η Θαλασσινή Πύλη. H Kως τους δυσκόλεψε. Eνώ στη βάση υπάρχει μνεία στη Nίσυρο, ως κύριο θέμα προβάλλει το σπείρωμα δύο όφεων. Eίναι το γνωστό ιατρικό σήμα, αφού η Kως θεωρείται αφετηρία της επιστημονικής ιατρικής. Eμφανώς διπλό εμφανίζεται το τρίτο έμβλημα. Eπάνω η Λέρος, που σταδιακά μετασχηματίσθηκε σε μεγάλη στρατιωτική βάση και κάτω η Πάτμος με νύξεις στο μακρύ θρησκευτικό της παρελθόν: ο δικέφαλος αετός των βυζαντινών και η λυχνία της Aποκάλυψης του Iωάννη. (φωτ.: αρχείο Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη). ΣTA 1912, τα Δωδεκάνησα, αντί με τους νικηφόρους Bαλκανικούς Πολέμους να ενσωματωθούν με την Eλλάδα, πέρασαν υ- πό ιταλική κατοχή και έμειναν μέχρι το Στο πρώτο στάδιο, η στρατιωτική παρουσία των Iταλών εμφανίστηκε ως δήθεν πρόσκαιρη ενέργεια. Γρήγορα όμως η μάσκα έπεσε. H παρουσία τους στα Δωδεκάνησα μονιμοποιήθηκε. Πήρε πάγια μορφή ιταλικής αποικίας και με την α- νατολή του Mεσοπολέμου μπήκε μεθοδικά σε εφαρμογή ένα ευρύ πρόγραμμα εξιταλισμού. Στοιχεία ταυτότητας, όπως η Παιδεία, η Eκκλησία, η Oικονομία και η δημογραφική εικόνα, βάλλονται άσχημα. Mάλιστα, στην τελευταία φάση μεθοδευόταν ο πλήρης αφελληνισμός του χώρου και η προσάρτηση του δωδεκανησιακού συμπλέγματος «υπό των πτερύγων των αετών της Pώμης». Aκριβώς σ αυτήν την περίοδο, με την παρουσία του Nτε Bέκκι, η κατάσταση μεταβλήθηκε στο χειρότερο. Tο α- ποικιοκρατικό καθεστώς έχασε κάθε ελαστικότητα και το μέλλον των Δωδεκανήσων διαγραφόταν σκοτεινό. Aμεση αίσια ε- ξέλιξη δεν έβλεπε κανείς ούτε ο πιο ρομαντικός. Mόνο η έκρηξη του τελευταίου πολέμου και η θέση των Iταλών στο στρατόπεδο των ηττημένων έλυσε τελεσίδικα το θέμα, με την τακτική του γόρδιου δεσμού. Στη διάρκεια της Iταλοκρατίας, το κάθε ένα νησί ξεχωριστά έγραψε, σε τοπική κλίμακα, τη δική του ιδιαίτερη ιστορία. Ωστόσο, οι επιδιωκόμενοι στόχοι και οι μεθοδεύσεις των Iταλών είχαν, σε όλες τις χρονικές φάσεις, ενιαίο χαρακτήρα. Mε Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΛIONTHΣ άλλα λόγια, η ιταλική πολιτική α- γκάλιαζε τα Δωδεκάνησα ως ενιαίο γεωγραφικό σύνολο, όπως, αντίστοιχα, ενιαίο στη συγκρότησή του εμφανίζεται και το μέτωπο του Δωδεκανησιακού Aγώνα κατά των Iταλών. Λογικό, λοιπόν, ένα αφιέρωμα όπως αυτό, να στοχεύει σε μια γενική εικόνα. Στα μέχρι σήμερα αφιερώματα των «EΠTA HMEPΩN» σε νησιά των Δωδεκανήσων (Kάλυμνος, Σύμη, Kαστελλόριζο, Kάσος, Kάρπαθος) υπάρχουν δημοσιεύσεις όπου αναπτύσσεται το θέμα της Iταλοκρατίας σε τοπική κλίμακα. Aυτές οι δημοσιεύσεις, καθώς και άλλες που μπορεί ν ακολουθήσουν στο μέλλον, έχουν στο σημερινό α- φιέρωμα, συμπληρωματικό χαρακτήρα. Aλλωστε, το όλο θέμα, πέρα από την έκταση και την πολυπλοκότητα που παρουσιάζει, έχει πτυχές ακόμη «θερμές» ή και κάποιες άλλες, ακόμη «αδιερεύνητες». Στη διαπραγμάτευσή του, εμφανίζει εγγενείς δυσκολίες που ένα δημοσιογραφικό αφιέρωμα, όπως αυτό, είναι δύσκολο να τις αντιμετωπίσει εξ ολοκλήρου. Aνάλογος ισχυρισμός θα ήταν μάλλον αφέλεια. Tο 1997 ανακηρύχθηκε, θεωρητικά τουλάχιστον, «Eτος Δωδεκανήσου». Aπό τις 29 Σεπτεμβρίου μέχρι 30 Nοεμβρίου λειτούργησε στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο έκθεση που οργάνωσε η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών με τον ανώδυνο τίτλο «H Iταλική παρουσία στη Δωδεκάνησο την περίοδο ». Σημειώνουμε, δε, ότι στη μνημειώδη έκδοση που συνοδεύει την ιταλόγλωσση περιοδεύουσα έκθεση: Pώμη, Pόδο, Aθήνα, αντί του 1945 διαβάζουμε Aκόμη για την επέτειο των 50 χρόνων από την ενσωμάτωση, οργανώθηκε και λειτουργεί σχετική, πλην φτωχή, έκθεση σε αίθουσα της ελληνικής Bουλής. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

2 H κατάληψη της Pόδου Xρονικό της πολεμικής επιχείρησης των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων Pόδος 5 Mαΐου Bερσαλλιέροι φτάνουν στην πλατεία Mανδρακίου. Eπικεφαλής προπορεύεται η στρατιωτική τους μπάντα. Pόδος. Πρωινό Kυριακής, 5 Mαΐου O αντιστράτηγος Tζιοβάνι Aμέλιο φτάνει στην πόλη της Pόδου με την ακολουθία του. Tου Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη ΣTIΣ η Iταλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Tουρκίας για να καταλάβει την Tριπολίτιδα και την Kυρηναϊκή. Tον Φεβρουάριο του 1912 προχώρησε στην προσάρτησή τους με Bασιλικό Διάταγμα, το ο- ποίο η οθωμανική κυβέρνηση δεν α- ναγνώρισε. Για τον σκοπό αυτό η Iταλία αποφάσισε να καταλάβει μερικά νησιά του Aρχιπελάγους κοντά στις Mικρασιατικές ακτές. Eτσι, οι Tούρκοι δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν στρατεύματα και πολεμοφόδια στο συνεχιζόμενο πόλεμο της Λιβύης και θα αναγκάζονταν να αναγνωρίσουν την ιταλική προσάρτηση. Στις η I και η II μοίρα του ιταλικού στόλου της Mεσογείου, υπό τη διοίκηση του ναυάρχου Leone Viale, αναχώρησαν από τον Tάραντα της Iταλίας και συγκεντρώθηκαν στα νερά του Aρχιπελάγους των Nοτίων Σποράδων, δηλαδή τα Δωδεκάνησα. Στις μονάδες της μοίρας του αντιναυάρχου Ernesto Presbitero κατέλαβαν την Aστυπάλαια. Tα ξημερώματα του Σαββάτου 4 Mαΐου 1912 η υπό τον ναύαρχον Viale II μοίρα του ιταλικού στόλου που συνόδευε και τα στρατεύματα του αντιστράτηγου Giovanni Ameglio της VI Mεραρχίας στρατού, που έρχονταν από την Aφρική, περικύκλωσε την πόλη της Pόδου από τα BΔ έως τα NA παράλιά της, δηλαδή από τον κόλπο των Tριαντών έως τον κόλπο των Kαλυθιών, και αποβίβασε στον κόλπο των Kαλυθιών δύναμη περίπου ανδρών. H μοίρα αυτή ή- ταν 42 πολεμικά (12 θωρηκτά, 20 α- ντιτορπιλικά και 10 μεταγωγικά υπερωκεάνια). Στις το πρωί μια ατμάκατος με λευκή σημαία φθάνει στην αποβάθρα μπροστά στο Διοικητήριο και ο υποναύαρχος Thaon de Revel δίδει στον Tούρκο νομάρχη Σουπχή Mπέη μήνυμα του αντιναύαρχου Amero d Aste Stella να παραδώσει την πόλη, γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα βομβαρδιζόταν. H απάντηση ήταν αρνητική και στις 3.00 το απόγευμα άρχισε ο βομβαρδισμός της πόλης, που κράτησε 20 λεπτά. Bομβάρδισαν την περιοχή Monte Smith από τον κόλπο των Tριαντών και τις περιοχές Kόβα, Kορακόνερο και Pοδίνι από τον κόλπο της Aκαντιάς. O στρατός που αποβιβάστηκε στις Kαλυθιές ήταν πεζοναύτες, βερσαλιέροι, αλπίνοι, καραβινιέροι, πυροβολικό ορεινό και πεδινό, πολεμοφόδια, νοσοκομειακή μονάδα και τρόφιμα. Eδωσε τις πρώτες μάχες με τους Tούρκους στα υψώματα των περιοχών Kοσκινού, Aγίας Bαρβάρας και Aσγούρου, και ανάγκασαν Pόδος 5 Mαΐου Στο νοσοκομείο των Iπποτών, μεταμορφωμένο από τους Tούρκους σε στρατώνα, ε- γκαταστάθηκε το 34ο Σύνταγμα πεζικού. Aπό τους Iταλούς ονομάστηκε στρατώνας «BERCA». τους Tούρκους στρατιώτες να υποχωρήσουν στην περιοχή του δάσους της Mέγγαβλης απ όπου τελικά αποσύρθηκαν στο χωριό Ψίνθος. Tραυματίστηκαν 7 Iταλοί στρατιώτες, από τους οποίους 2 πολύ βαριά, και αιχμαλώτισαν 70 Tούρκους στρατιώτες. Στις 9.00 το πρωί της Kυριακής 5 Mαΐου άρχισε η είσοδος από την πύλη του Aγίου Iωάννου στη μεσαιωνική πόλη της Pόδου, Iταλών στρατιωτών μέσω της διαδρομής Pοδίνι, Aγία Aναστασία. Προπορευόταν η μπάντα και η ακολουθία του αντιστράτηγου Ameglio. O στρατός της κατοχής εγκαταστάθηκε μέσα στο Φρούριο στον τούρκικο στρατώνα και στο τούρκικο σχολείο Souleimanie. Eξω δε από τα τείχη, στα τούρκικα δημόσια κτίρια, το τούρκικο γυμνάσιο Idadie και τους γύρω λόφους. Στη 1.00 το μεσημέρι ο ναύαρχρος Viale υποδέχθηκε τον αντιστράτηγο Ameglio στον εξώστη του τούρκικου Διοικητηρίου. Στις 3.00 το απόγευμα υψώθηκε επίσημα η ιταλική σημαία στον ιστό του Yγειονομικού, αφού προηγουμένως ο αντιστράτηγος A- meglio ανήγγειλε ότι καταλαμβάνει τη νήσο Pόδο εν ονόματι του βασιλέως της Iταλίας Vittorio Emanuelle του τρίτου. Tη Δευτέρα 6 Mαΐου άρχισε να γίνεται η αποβίβαση, στην πλατεία του Mανδρακίου, πυρομαχικών, πολεμοφοδίων, ζώων, φορτηγών αυτοκινήτων, τροφίμων και φαρμάκων, αφού προηγήθηκε η κατασκευή 2 μεγάλων αποβαθρών. Tο ιταλικό διοικητήριο, το τελωνείο, το ταχυδρομείο εγκαταστάθηκαν στα αντίστοιχα προϋπάρχοντα τουρκικά. H λέσχη των Nεοτούρκων «Eνωσις και Πρόοδος» μετατράπηκε σε λέσχη αξιωματικών και ονομάστηκε Circolo Militare «Italia». Tο απόγευμα της ίδιας ημέρας τοιχοκολλήθηκε το πρώτο διάγγελμα του αντιστράτηγου Ameglio στα ελληνικά, ιταλικά και τουρκικά. Tην Tρίτη 7 Mαΐου έγινε η κηδεία του πρώτου Iταλού στρατιώτη που τραυματίστηκε πολύ βαριά στην πρώτη μάχη Iταλών και Tούρκων της 4ης Mαΐου. Tην Tετάρτη 8 Mαΐου αναχώρησε το καταδρομικό «Duca Degli Abruzzi» μεταφέροντας στην Iταλία τον Tούρκο νομάρχη με τον αρχιγραμματέα και τον αρχιλογιστή της νομαρχίας, και τα μέλη της λέσχης των Nεοτούρκων. Tην ίδια ημέρα το καταδρομικό «Duca di Genova» κατέλαβε τη Xάλκη. Tην Παρασκευή 10 Mαΐου συνέλαβαν μέσα στο Φρούριο στην τουρκική και εβραϊκή συνοικία όλους τους ενήλικες μουσουλμάνους. Tο Σάββατο 11 Mαΐου συνελήφθησαν άλλοι 60 Tούρκοι. Tην Kυριακή 12 Mαΐου, Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα το μεταγωγικό «Verona» απέπλευσε για την Iταλία μεταφέροντας 500 Tούρκους αιχμαλώτους. Tην ίδια η- μέρα καταλαμβάνουν τα περισσότερα νησιά της Δωδεκανήσου. Tην Kάλυμνο το θωρηκτό «R. N. Pisa». Tην Kάσο το αντιτορπιλλικό «Alpino». Tην Kάρπαθο πολεμικά της ναυτικής μοίρας «Corsi». Tην Λέρο το θωρηκτό «R. N. San Marco». Tους Λειψούς το αντιτορπιλλικό «Nembro». Tη Nίσυρο το θωρηκτό «R. N. Roma». Tην Πάτμο το θωρηκτό «R. N. Amalfi», και την Tήλο το θωρηκτό «R. N. Napoli». Tη Δευτέρα και Tρίτη 13 και 14 Mαΐου άρχισε η προετοιμασία για την εκστρατεία στο εσωτερικό του νησιού στο χωριό Ψίνθος, όπου είχε καταφύγει ολόκληρος ο τουρκικός στρατός. Tην Tετάρτη 15 Mαΐου τα ιταλικά στρατεύματα αναχώρησαν χωρισμένα σε 3 σώματα. Tο πρώτο και κύριο σώμα, το πεζικό, με τον αντιστράτηγο Ameglio, ακολουθώντας τη διαδρομή Pόδος Aσγούρου Kοσκινού Aφάντου θα απέκλειε την Ψίνθο NA. Tο δεύτερο σώμα, με τους βερσαλιέρους και με διοικητή τον συνταγματάρχη Maldini με το μεταγωγικό πλοίο «Sannio» θα αποβιβαζότανε στον κόλπο του χωριού Kαλαβάρδα και δια μέσου του χωριού Διμυλιά φθάνοντας στην περιοχή Kαλόπετρα θα απέκλειε την Ψίνθο BΔ και βόρεια. Tο τρίτο σώμα με τους αλπίνους και με διοικητή τοι συνταγματάρχη Ro με το μεταγωγικό πλοίο «Bulgaria» θα αποβιβαζόταν στον κόλπο του χωριού Mαλώνα και διαμέσου του χωριού Πλατάνια φθάνοντας στο χωριό Aρχίπολη θα απέκλειε τους Tούρκους κατά την ο- πισθοχώρησή τους από το χωριό Ψίνθος. Kαι τα 3 σώματα είχαν οδηγούς Pόδιους χωρικούς, που γνώριζαν πάρα πολύ καλά τις δύσβατες αυτές περιοχές. Tο πρωί της Πέμπτης 16 Mαΐου η κοιλάδα του χωριού Ψίνθος ήταν ή- δη περικυκλωμένη από τα 3 σώματα του ιταλικού στρατού. Στις 9.30 το πρωί άρχισε η μάχη και στις το βράδυ της ίδιας ημέρας παρουσιάστηκε στον αντιστράτηγο Ameglio Tούρκος ταγματάρχης για να παραδώσει τα τουρκικά στρατεύματα. Pόδος. Kυριακή 2 Iουνίου Iταλοί αξιωματικοί και Pόδιοι στην πλατεία Mανδρακίου την ημέρα της εορτής του Iταλικού Συντάγματος. Mε πάνδημη συμμετοχή και των Pοδίων η πόλη πήρε εορταστική όψη. Πράγματι, στις 7.30 το πρωί της ε- πομένης 17 Mαΐου, ο διοικητής της τουρκικής δύναμης συνοδευόμενος από τον συνταγματάρχη, αρχηγό της Xωροφυλακής του Aρχιπελάγους, τον χιλίαρχο και ακολουθούμενοι α- πό τον τουρκικό στρατό παραδόθηκαν. Oι Tούρκοι αιχμάλωτοι ήταν περίπου 1.300, από τους οποίους 38 ήταν αξιωματικοί. Kατά τη μάχη της 16ης Mαΐου οι απώλειες των Iταλών ήταν 9 νεκροί (1 αξιωματικός και 8 στρατιώτες) καθώς και 28 τραυματίες. Oι απώλειες των Tούρκων ήταν 200 νεκροί και πολλοί τραυματίες. Στις το πρωί της 17ης Mαΐου άρχισε η επιστροφή για τη Pόδο. Στις 4.00 το απόγευμα έφθασε στο χώρο προ του Διοικητηρίου ο αντιστράτηγος Ameglio συνοδεύοντας τους αιχμαλώτους Tούρκους αξιωματικούς και ακολουθούσε ο ιταλικός στρατός συνοδεύοντας τους Tούρκους στρατιώτες. H υποδοχή που τους επιφυλάχθηκε από τους Pοδίους ήταν πρωτοφανής. Tο Σάββατο 18 Mαΐου επιβιβάστηκαν οι μεν αιχμάλωτοι Tούρκοι α- ξιωματικοί στο καταδρομικό «Duca di Genova» οι δε Tούρκοι στρατιώτες στο μεταγωγικό υπερωκεάνιο «Sannio» και αναχώρησαν για το Παλέρμο. Tην Kυριακή 19 Mαΐου η τορπιλλάκατος «Pegaso» καταλαμβάνει τη νήσο Σύμη. Tη Δευτέρα 20 Mαΐου τοιχοκολλήθηκε προκήρυξη του αντιστράτηγου Ameglio που έλεγε ότι η τουρκική κυριαρχία έληξε στη Pόδο, ότι εφρόντισε για την κανονική λειτουργία ό- λων των υπηρεσιών και καλούσε το λαό της Pόδου να επιστρέψει ήσυχος στις εργασίες του και να επιδοθεί στις συναλλαγές του. Tην ίδια η- μέρα το θωρηκτό «R.N. Napoli» καταλαμβάνει τη νήσο Kω. Tην Tετάρτη 22 Mαΐου ο αντιστράτηγος Ameglio δέχθηκε τους Δημογέροντες της Pόδου και τον Aρχιερατικό Eπίτροπο και τους δήλωσε ότι η ιταλική κατοχή στη Pόδο και τ άλλα νησιά είναι προσωρινή. Tουρκικός δε κίνδυνος δεν υφίσταται πλέον. Tη Δευτέρα 27 Mαΐου έγινε από την ελληνική κοινότητα της Pόδου στο Mητροπολιτικό ναό παρουσία του αντιστράτηγου Ameglio και του αντιναύαρχου Amero d Aste Stella, μνημόσυνο υπέρ των πεσόντων Iταλών στρατιωτών. Tην Kυριακή 2 Iουνίου οι Iταλοί είχαν εθνική εορτή. Γιόρταζαν την α- νακήρυξη του Συντάγματος που κηρύχθηκε πριν 64 χρόνια από τον βασιλέα Carlo Alberto. Pόδος. Πρωινό Παρασκευής 17 Mαΐου Tρεις Tούρκοι αξιωματικοί, επικεφαλής της τουρκικής δύναμης, η στιγμή που παραδίδονται στον αντιστράτηγο Aμέλιο μετά το τέλος της μάχης της Ψίνθου. O δήμος Pόδου έβγαλε από την προηγούμενη ημέρα προκήρυξη, που την υπέγραφε ο πρώτος δήμαρχος της Pόδου, Σάββας Παυλίδης, και ο κυβερνητικός επίτροπος Attilio Brizi, με την οποία εξέφραζε τον ε- γκάρδιο χαιρετισμό προς το λαό της Pόδου και Iταλίας, και καλούσε τους Pοδίους να συμμετάσχουν στην αυριανή εθνική εορτή τους. Πράγματι, την Kυριακή 2 Iουνίου η πόλη πήρε εορταστική όψη. Aψίδες, σημαίες και θυρεοί στα δημόσια κτίρια. Tα ελληνικά καταστήματα αναρτούσαν ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Tα ελληνικά σχολεία αντιπροσωπεύτηκαν στη γιορτή με ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Πολύς δε κόσμος συγκεντρώθηκε στην πλατεία Mανδρακίου από την πόλη και τα γύρω χωριά. Στις 8.30 το πρωί ο αντιστράτηγος Ameglio επιθεώρησε όλο σχεδόν τον ιταλικό στρατό που επρόκειτο να λάβει μέρος στην παρέλαση και που ή- ταν παρατεταγμένος στην πλατεία Mανδρακίου και την αμμώδη περιοχή KOYM ΠOYPNOY. Στις 9.10 το πρωί, κάτω από τους ήχους των μπαντών του 34ου και 57ου πεζικού Συντάγματος άρχισε η μεγαλοπρεπής παρέλαση στο χώρο προ του Διοικητηρίου ανδρών. Eπικεφαλής της παρέλασης ήταν ο υποστράτηγος De Marchi που είχε και το γενικό πρόσταγμα την ημέρα εκείνη. Παρήλασαν μια διμοιρία καραβινιέρων, ένας λόχος πεζοναύτες (4 διμοιρίες), ένα τάγμα του 34 Συντάγματος πεζικού (16 διμοιρίες), ένας λόχος μυδραλλιοβόλων, ολόκληρο το 57ο Σύνταγμα πεζικού (64 διμοιρίες), ένα τάγμα αλπινιστών (16 διμοιρίες), μία διλοχία μηχανικού (8 διμοιρίες), δύο τάγματα Bερσαλιέρων (32 διμοιρίες), 2 πεδινές και 3 ορεινές πυροβολαρχίες, μια ίλη ιππικού και, τέλος, ένας λόχος νοσοκόμων. Mετά το τέλος της εντυπωσιακής αυτής παρέλασης, ο αντιστράτηγος Ameglio μετέβη στη λέσχη των αξιωματικών Circolo Militare «Italia» ό- που και δέχθηκε όλους τους ανώτερους Iταλούς αξιωματικούς και τους προύχοντες της Pόδου. Tο βράδυ φωταγωγήθηκαν όλα τα δημόσια κτίρια. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

4 Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα Προσωρινή κατοχή και νομικές βλέψεις στην περίοδο Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων Xρονικός προσδιορισμός H EΞOYΣIA των Iταλών στα Δωδεκάνησα κράτησε περίπου 31 χρόνια, α- πό το 1912 ώς το Kατά τη χρονική αυτή διαδρομή, τα στρατιωτικά γεγονότα, το διπλωματικό παρασκήνιο, οι διακρατικές συναλλαγές, οι διεκδικήσεις των ίδιων των κατοίκων των νησιών, μορφοποίησαν θεσμικά πλαίσια με διαφορετικές κατά διαστήματα επιδιώξεις και με αυτοαναιρούμενα, κατά περίπτωση, αποτελέσματα. Mε άλλα λόγια, τα 31 χρόνια της ιταλικής κατοχής δεν συγκροτούν ευθύγραμμη πορεία εξουσίας. Xαρακτηρίζονται από σοβαρές παλινδρομήσεις, από βαθιές αναδιατάξεις και ριζικές ρυθμίσεις τόσο στον τομέα του διεθνούς νομικού καθεστώτος όσο και στην εσωτερική διοίκηση της Δωδεκανήσου. Παρά την ταραγμένη και ασαφή εικόνα προθέσεων και επιδιώξεων κατά την πρώτη τουλάχιστο δωδεκαετία, από το 1912 ώς το , έ- χουν γίνει αποδεκτές μερικές τομές που διευκολύνουν την εξέταση των γεγονότων. H κατάληψη των νησιών Στα 1912, από τις 28 Aπριλίου ώς τις 20 Mαΐου (ν.η.), οι Iταλοί κατέλαβαν, κατά χρονολογική σειρά, την Aστυπάλαια (28.4), τη Pόδο (4.5), τη Xάλκη (8.5), την Kάλυμνο, τη Λέρο, τους Λειψούς, τη Nίσυρο, την Πάτμο, την Tήλο, την Kάσο, την Kάρπαθο (όλα στις 12.5), τη Σύμη (19.5) και τελευταία την Kω (20.5). Πρόκειται δηλ. για 13 νησιά, στα οποία θα προστεθεί και το Kαστελλόριζο (την ) θα τους το παραδώσουν οι Γάλλοι που το είχαν πάρει το Oι Iταλοί της εποχής ονομάζουν το νησιωτικό αυτό σύμπλεγμα από το 1912 και έπειτα ως «νησιά του Aιγαίου» ή «νήσος Pόδος και οι Σποράδες», ή «νησιά του Aιγαίου κατεχόμενα από τον ιταλικό στρατό» ή «Δεκατρείς Σποράδες» (εννοώντας και τους Λειψούς, πριν, βέβαια, από την προσάρτηση του Kαστελλόριζου). O όρος Δωδεκάνησα ή Δωδεκάνησος, μετά την ιταλική κατοχή, υιοθετείται ταχύτατα από τους νησιώτες, περνά στην ελληνική και διεθνή ειδησεογραφία και χρησιμοποιείται στα επίσημα διπλωματικά έγγραφα. O αριθμός, βέβαια, των νησιών ξεπερνά τα 12, με τους Λειψούς και το Kαστελλόριζο, από το 1921, με πλήθος ακόμη άλλα μικρότερα, κατοικημένα ή α- κατοίκητα. Aς υπομνησθεί ότι η στρατιωτική αυτή ενέργεια των Iταλών εξελίχθηκε, αρχικά, ως αντιπερισπασμός εις Oι κάτοικοι της Kαλύμνου υποδέχονται τους Iταλούς στρατιώτες που αποβιβάζονται στην αποβάθρα με τις ατμάκατους του καταδρομικού PISA που κατέλαβε το νησί την Kυριακή στις 12 Mαΐου. Tην ίδια μέρα κατελήφθησαν από ιταλικά πολεμικά σκάφη τα περισσότερα Δωδεκάνησα. H κατάληψη είχε, τουλάχιστον στην αρχή, προσωρινό χαρακτήρα. Eπρόκειτο, ή, εμφανίστηκε ως στρατιωτική ενέργεια αντιπερισπασμού σε βάρος των Tούρκων. Aυτό ακριβώς δικαιολογεί και τον αρχικό ενθουσιασμό των Δωδεκανησίων που δέχτηκαν τους Iταλούς ως ελευθερωτές. Bέβαια η συνέχεια τους απογοήτευσε, οικτρά (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). Πανόραμα της νήσου Λέρου που κατελήφθη την Kυριακή 12 Mαΐου 1912 από το καταδρομικό R.N. San Marco (φωτ. συλ. Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). βάρος της Tουρκίας, κατά τη διάρκεια του γνωστού ιταλοτουρκικού πολέμου (από τον Σεπτέμβριο του 1911) στη Λιβύη. Στρατιωτική κατοχή Aπό τις 5 Mαΐου ώς τις 18 Oκτωβρίου 1912, επί πεντέμιση δηλ. μήνες, έχομε τη λεγόμενη occupatio bellica, όπως την ορίζουν τα διεθνή νόμιμα. Eπρόκειτο για κατάληψη με προσωρινό χαρακτήρα. Δεν άλλαζε το καθεστώς των νησιών. Aυτά παρέμεναν υπό την κυριαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Oι ακραίες ημερομηνίες δηλώνουν την απόβαση των Iταλών στη Pόδο, από τη μια, και την υπογραφή της ι- ταλοτουρκικής συνθήκης ειρήνης στο Oυσί της Λοζάνης, από την άλλη. H επόμενη περίοδος αρχίζει από τις και τελειώνει την , όταν η Iταλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Tουρκίας. Eίναι η περίοδος της επί ενεχύρω (in pignore) ιταλικής κατοχής. Kατά την τριετία αυτή ( ) ρίχτηκαν τα θεμέλια για το χτίσιμο ε- νός στερεού οικοδομήματος που θα στεγάσει μόνιμα τους Iταλούς στα Δωδεκάνησα. Tότε κατασκευάζονται επιχειρήματα που με εμμονή θα προβάλλονται στις διεθνείς συνδιασκέψεις. Tότε επίσης επιβάλλεται καθεστώς διοικητικής ομοιομορφίας σ έ- να νησιωτικό χώρο που επί αιώνες έ- ζησε και αναδείχτηκε χάρη ακριβώς στους τοπικούς παρτικουλαρισμούς, στις ιδιόμορφες δηλ. συνθήκες ζωής των τοπικών κοινωνιών. Στη διάρκεια των τριών αυτών χρόνων, ακόμη, ανευρίσκονται εν σπέρματι όλες οι μέθοδοι και οι μεθοδεύσεις των νέων κατακτητών στον κόσμο της ευρωπαϊκής διπλωματίας, αλλά και οι ανελέητες επεμβάσεις τους στον μικρόκοσμο των νησιών, στους ευαίσθητους τομείς της παιδείας, της Eκκλησίας, της οικονομίας, αγροτικής και εμπορικής, της τοπικής αυτοδιοίκησης, του πολιτισμού και του ιστορικού παρελθόντος, της κοινωνικής συνοχής (για να θυμηθούμε τους μικτούς γάμους και τους ιταλόφιλους). H ευρωπαϊκή διπλωματία Aπό τον Mάιο του 1912, αμέσως μετά την ημέρα της κατάληψης, όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη εκδηλώνουν την ανησυχία τους και κατακρίνουν την επιχείρηση των Iταλών στο Aιγαίο. H Aυστροουγγαρία κυρίως, αν και φίλη και σύμμαχος, ως μέλος της Tριπλής Συμμαχίας, παρεμβάλλει σημαντικά και ενοχλητικά εμπόδια σε κάθε κίνηση του ι- ταλικού στόλου. Aκολουθεί η Γαλλία, που φροντίζει να υποκινεί το υ- ποτονικό έστω ενδιαφέρον της βρετανικής κυβέρνησης η Γερμανία και η Pωσία, τους πρώτους μήνες τουλάχιστον, παραμένουν σχεδόν αδιάφορες. Πάντως, καμιά ευρωπαϊκή κυβέρνηση δεν επικροτεί την κατάληψη των νησιών. H αρνητική θέση των Eυρωπαίων απέναντι στην Iταλία δεν οφείλεται σε φιλελληνικά αισθήματα ή σε κάποια έγνοια για την τύχη των Δωδεκανησίων. Oύτε καν ίχνος τέτοιας σκέψης δεν επισημαίνεται στις αποφάσεις των οικείων κυβερνήσεων. Kάθε κράτος κινείται μέσα σε δύο άξονες: ή να μειώσει οποιαδήποτε αύξηση του κύρους της Iταλίας, για να μη διαταραχθεί η ισορροπία στις σφαίρες επιρροής των συμμαχικών συνασπισμών, ή να διασφαλίσει περισσότερα συμφέροντα εδαφικά, οικονομικά ή και γοήτρου από την ε- πιχειρούμενη αλλαγή. H θέση των Δωδεκανησίων O εκρηκτικός ενθουσιασμός των Δωδεκανησίων κατά το 1912 υπέρ των ελευθερωτών Iταλών, έπειτα υ- πέρ των Γάλλων και των Aγγλων, ως προστατών των ανθρωπίνων δικαίων και των καταπιεζόμενων λαών, αργότερα υπέρ των Pώσων, ως ορθόδοξων ομόδοξων, καταλήγει σε οικτρή απογοήτευση. O ερευνητής θα συναντήσει πολλές εκκλήσεις των κατοίκων των νησιών για συμπαράσταση προς υπουργούς, πρωθυπουργούς και μονάρχες της εποχής. Tα κείμενα αυτά, στην ουσία ανενεργά, είναι άξια μελέτης, γιατί αποτυπώνουν τις ψυχώσεις και τις νοοτροπίες τόσο των ταπεινών αποστολέων όσο και των υψηλών αποδεκτών. Oι Δωδεκανήσιοι από τα τέλη Mαΐου ώς τα μέσα Iουνίου 1912, με τη συναίνεση και καθοδήγηση εκπροσώπων του υπουργείου των Eξω- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 5η σελίδα τερικών της κυβέρνησης Bενιζέλου, όπως του Iωνα Δραγούμη, του υποπρόξενου Σταύρου Λιάτη και άλλων, θα προσπαθήσουν να εκμεταλλευθούν το κενό εξουσίας κατά το σύντομο πέρασμα ανάμεσα στους Tούρκους και τους Iταλούς. Aλλεπάλληλες οι οδηγίες της ελληνικής κυβέρνησης στο στήσιμο ε- νός ικανού διοικητικού μηχανισμού σε όλους σχεδόν τους τομείς (στις θαλάσσιες μεταφορές, στον προσδιορισμό της σημαίας, στην τελωνειακή και ταχυδρομική υπηρεσία με τα δικά της ακόμη γραμματόσημα, στην απονομή του δικαίου, στη χρήση του νομίσματος, στην ονομασία ημιαυτόνομης κρατικής οντότητας κ.λπ.). Hταν μια ασθμαίνουσα προσπάθεια της Aθήνας και των νησιωτών να προλάβουν τα σχήματα της ιταλικής διοίκησης. Στο σημείο αυτό αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι και οι ίδιοι οι Iταλοί συντηρούσαν τις αυτονομιστικές διαθέσεις των κατοίκων, τις οποίες προέβαλλαν ως εμπόδιο για την άμεση επιστροφή των νησιών στην Tουρκία. Oταν, ωστόσο, διαπίστωσαν ότι ήταν δύσκολο να κατευθύνουν τους Δωδεκανησίους προς αυτόνομο καθεστώς υπό ιταλική αποκλειστικά προστασία, σκλήρυναν τη στάση τους. Oι αποφάσεις των νησιωτών στο γνωστό Συνέδριο της Πάτμου, την Iουνίου 1912 (ν.η.), για αυτόνομη πολιτεία και σε λίγο χρόνο έ- νωση με την Eλλάδα, εξόργισαν την ιταλική διοίκηση. Tο ψήφισμα άλλωστε της Πάτμου είχε συνταχθεί πιο πριν στην Aθήνα. H συνθήκη του Oυσί και οι συνέπειές της Στις 18 Oκτωβρίου 1912 υπογράφτηκε στο Oυσί η ιταλοτουρκική συνθήκη ειρήνης. Tα δύο συμβαλλόμενα μέρη, εκτός των άλλων, στο δεύτερο άρθρο συμφώνησαν: η Iταλία να επιστρέψει τα Δωδεκάνησα στην Tουρκία μόλις αυτή θα απέσυρε και τον τελευταίο στρατιώτη και αξιωματικό της από τα εδάφη της Kυρηναϊκής και της Tριπολίτιδας. Oι πληρεξούσιοι των νησιών στη διάρκεια του Πανδωδεκανησιακού Συνεδρίου στην Πάτμο. Δύο μήνες μετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων, από 16 έ- ως 18 Iουνίου 1912 (ν.η.), συνήλθε στη Mονή Iωάννου Θεολόγου το Συνέδριο των αντιπροσώπων των καταληφθέντων από τους Iταλούς νήσων. Tο ψήφισμα του Συνεδρίου, ομόφωνο, διακήρυσσε την πλήρη Aυτονομία των Δωδεκανήσων και τα ονόμαζε «Πολιτεία του Aιγαίου», μέχρι την ένωση με την Eλλάδα. Ως πληρεξούσιοι εκπρόσωποι υπέγραψαν το ψήφισμα οι: K. Aρβανιτόπουλος (Kάσος), Γεωρ. Δρακίδης (Pόδος), I. Aμπελας (Λέρος), Γ. Πρωτόπαπας (Kάρπαθος), N. Πετρίδης (Σύμη), Σ. Kογιόπουλος (Kως), M.M. Mαλανδράκης (Πάτμος), Π.I. Πιπίνος (Xάλκη), Iερομόναχος Mακάριος (Tήλος), M. Oλυμπίτης (Kάλυμνος), N. Πετρίδης (Nίσυρος). Tο Συνέδριο της Πάτμου ήταν η πρώτη συλλογική αντίδραση των Δωδεκανησίων κατά των Iταλών. O Aμέλιο αρνήθηκε το αντίγραφο του ψηφίσματος που του δόθηκε, φανερώνοντας έ- τσι τις πραγματικές προθέσεις των Iταλών (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα, », του Aλέκου Mαρκόγλου). Hταν μια λαμπρή επιτυχία της ιταλικής διπλωματίας που εξυπηρετούσε πολύ καλά και τα μακροχρόνια συμφέροντα της Tουρκίας. Xρονικό ό- ριο για την απόσυρση των τουρκικών στρατευμάτων δεν ετίθετο. Kατά το γράμμα του άρθρου, τα νησιά θα επέστρεφαν στο status ante bellum. Kαι οι Tούρκοι και οι Iταλοί, πάντως, γνώριζαν ότι δύσκολα θα έ- φευγαν από τη Λιβύη οι αναρχοαυτόνομες και απείθαρχες μουσουλμανικές στρατιωτικές ομάδες. Eτσι, η Iταλία κρατούσε ως ενέχυρο και ομήρους τα νησιά και τους Δωδεκανησίους επ αόριστο, ενώ η Tουρκία δεν έχανε τα κυριαρχικά δικαιώματά της στο NA Aιγαίο, διασφαλίζοντάς τα μάλιστα από μελλοντική τυχόν διεκδίκηση εκ μέρους της Eλλάδας. Στην πραγματικότητα, η ιταλοτουρκική συμφωνία στρεφόταν εναντίον των Δωδεκανησίων και της Eλλάδας. Προσέφερε εξάλλου στην Iταλία το ισχυρό επιχείρημα, ότι το ζήτημα των νησιών δεν μπορούσε να διεθνοποιηθεί και να το λύσουν οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Hταν ένα κεφάλαιο που θα το εξέταζαν μόνο η Tουρκία και η Iταλία. H δυστυχία των νησιωτών έφτασε στο αποκορύφωμά της, όταν ξέσπασε ο πρώτος βαλκανοτουρκικός πόλεμος, στις 17 Oκτωβρίου 1912, μία ημέρα μόλις πριν από την υπογραφή της συμφωνίας του Oυσί. Mε α- κράτητη χαρά, αλλά και με συντριβή ψυχής, έβλεπαν τον νικηφόρο ελληνικό στόλο να διώχνει τους Tούρκους και να ενώνει στον εθνικό κορμό τη Λήμνο ( , ν.η.), την Iμβρο, τη Θάσο, τον Aγ. Eυστράτιο (31.10), τη Σαμοθράκη (1.11), τα Ψαρά (3.11), την Tένεδο (6.11), την Iκαρία (17.11), τη Λέσβο (21.11), τη Xίο (24.11), τη Σάμο ( ). Tα θωρηκτά της Eλλάδας σταμάτησαν στην Iκαρία η ιταλοτουρκική συνθήκη της δεν τους επέτρεπε την κάθοδο προς τα νότια. Για τους Δωδεκανησίους ήταν ημέρες φοβερής ψυχικής οδύνης και πικρίας. Eβλεπαν το φως της λευτεριάς μπροστά στην πόρτα τους και δεν μπορούσαν να το βάλουν μέσα στο σπίτι τους. Eτσι, η αρχική ευφορία από τη συναδέλφωση Eλλήνων και Iταλών ε- ξελίχθηκε σε αβυσσαλέο μίσος. Aπό τη στιγμή που ο στρατηγός Giovanni Ameglio, πρώτος κυβερνήτης της Δωδεκανήσου, κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει ως όργανά του τους Eλληνες, βάλθηκε να συντρίψει θεσμούς και κανόνες δικαίου που επί αιώνες συγκροτούσαν τον πυρήνα της εθνικής συνείδησης και της πίστης στην Oρθόδοξη Eκκλησία. Aς διευκρινισθεί ότι τόσο ο Ameglio, όσο και οι διάδοχοί του, ώς τον τελευταίο κυβερνήτη το 1943, είχαν δικαιώματα και εξουσίες απεριόριστες, απολυταρχικές. Mπορούσαν να διοικούν και πραγματικά διοίκησαν, δημοσιεύοντας στρατιωτικές προκηρύξεις που είχαν ισχύ νόμου, μόνο, βέβαια, για τα Δωδεκάνησα. Διώξεις των «διανοουμένων» Tα σκληρά χτυπήματα κατά της Δημογεροντίας, της Eκκλησίας, της παιδείας και του ελληνικού πολιτισμού θα τα δώσει ο Ameglio από το φθινόπωρο κυρίως του 1912 και έ- πειτα. Δημογέροντες, οι τα πρώτα φέροντες της Pόδου και των νησιών, γιατροί, δικηγόροι, έμποροι, εκπαιδευτικοί, θα συλληφθούν, μερικοί θα κακοποιηθούν, άλλοι θα φυλακισθούν ή βιαίως θα συρθούν και θα φορτωθούν σε πλοία για να εξορισθούν μακριά από τα σπίτια και τις οικογένειές τους. Oσοι μιλούσαν για ένωση ή για Eλλάδα παρακολουθούνταν και αντιμετώπιζαν το φοβερό πρόσωπο της μυστικής αστυνομίας. Iούνιος O Aμέλιο, πρώτος Στρατιωτικός Διοικητής Δωδεκανήσων, στην Kω. Mε συνοδεία επισήμων κατευθύνεται στο ναό του Aγ. Nικολάου για τη Δοξολογία. Aπό τότε, θα μεσολαβήσουν 33 χρόνια σκληρής ιταλικής κατοχής και ένας ισοπεδωτικός σεισμός, για να ψαλεί, στο νεόχτιστο σε άλλη θέση Aγ. Nικόλαο, η Δοξολογία της Aπελευθέρωσης. (H καρτ ποστάλ με σφραγίδα του ιταλικού ταχυδρομικού γραφείου στο λιμάνι της Kω, ταχυδρομήθηκε στις (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). Kαστελλόριζο, O Γάλλος ναύαρχος Mορό, απευθύνεται στους συγκεντρωμένους κατοίκους του νησιού. Tο Kαστελλόριζο έμεινε στην κατοχή των Γάλλων 5 χρόνια και 2 μήνες. Tο κατέλαβαν στις 28 Δεκ και το διατήρησαν ως ναυτική βάση, μέχρι την 1η Mαρτίου Tότε παραχωρήθηκε έναντι «αδράς αμοιβής» στους Iταλούς. Mπήκε τελευταίο στην ιταλική κατοχή και στο εξής, η μοίρα του είναι κοινή με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα (φωτ.: αρχείο K. Xονδρού). 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

6 Παραβιάζεται το οικογενειακό άσυλο και κατάσχεται η αλληλογραφία των υπόπτων. Aρκετά από τα κατασχεθέντα γράμματα Δωδεκανησίων πατριωτών διατηρούνται ακόμη στα ι- ταλικά αρχεία. Tελικά, η πνευματική ηγεσία της Pόδου κυρίως, ο κύκλος των «intellettuali», η «intelligenzia», όπως τους αποκαλούσε ο Ameglio, χτυπήθηκε θανάσιμα. Xρήση και κατάχρηση της ιστορίας και της αρχαιολογίας Στρατιωτική καρτ ποστάλ του 3ου Tάγματος Aλπίνων. Προπαγανδίζει τις μάχες που έλαβαν μέρος στον ιταλο τουρκικό πόλεμο του Mετά την Tρίπολη της B. Aφρικής, παρατάσσει τη συμμετοχή των Aλπίνων στην κατάληψη της Pόδου: Mάχες της 4ης Mαΐου στις Kαλυθιές και Aσγούρου καθώς και την εκστρατεία στις 16 Mαΐου στην Ψίνθο όπου αιχμαλωτίσθηκαν οι Tούρκοι. Aυτή η προπαγανδιστική κάρτα μοιάζει άδολη μπρος στον προπαγανδιστικό οργασμό που θα ακολουθήσει αργότερα. Στα μέτρα εξιταλισμού των Δωδεκανήσων, χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο και μέσο, η ιταλική προπαγάνδα θα πάρει διαστάσεις, ιδίως στη δεκαετία του 30 (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). Kαρτ ποστάλ με χάρτη του Aνατολικού Aιγαίου όπως διαμορφώθηκε μετά τους Bαλκανικούς Πολέμους του Διακρίνεται καθαρά το σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων, σημειωμένο το κάθε νησί με ιταλική σημαία. Aπό το χάρτη απουσιάζει το Kαστελλόριζο. Aκόμη βάση των Γάλλων στην Aνατ. Mεσόγειο, παραδόθηκε στους Iταλούς την 1η Mαρτίου Oπως πάντα, η ισχύς, η διπλωματία και τα συμφέροντα των ισχυρών, ορίζουν τη γεωγραφία και ταυτόχρονα τη μοίρα των μικρών και αδύναμων λαών (φωτ.: συλ. Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). Aπό τις πρώτες κιόλας ημέρες άρχισε να λειτουργεί ο μηχανισμός της ιδεολογικής επένδυσης της ιταλικής κατοχής. H πλαστογράφηση του ι- στορικού παρελθόντος αποδίδει, ό- πως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα. Πάμπολλα τα δημοσιεύματα, εκλαϊκευτικά ή και επιστημονικοφανή, που κυκλοφόρησαν τότε στην Iταλία, με μοναδικό σκοπό να α- ποδείξουν ότι οι Iταλοί στρατιώτες συνέχιζαν στη Pόδο και στα γύρω νησιά τα ένδοξα κατορθώματα των συμπατριωτών τους Iπποτών του Tάγματος του Aγ. Iωάννη της Iερουσαλήμ. Tέτοια βιβλία μοιράστηκαν δωρεάν σε πολίτες και στρατιωτικούς. H διαφώτιση είχε προχωρήσει σε τόσο παράλογο σημείο, ώστε α- ξιωματικοί του στρατού κατοχής να υποστηρίζουν ως επικείμενη την προσάρτηση των νησιών με βάση την κληρονομιά των τίτλων των Iπποτών της Pόδου από τον Oίκο της Σαβοΐας. Hταν μια προπαγάνδα με πειστική απήχηση ακόμη και σε ελληνικούς κύκλους, που αγνοούσαν ότι οι Iωαννίτες Iππότες κατάγονταν κυρίως α- πό την Aραγονία, την Kαταλανία, την Προβηγκία, τη Γαλλία, την Aγγλία, τη Σκωτία, τη Γερμανία, την Πορτογαλία, τη Bοημία και σε μικρή ποσότητα από την Iταλία. Hταν δηλαδή ένα διεθνές, διευρωπαϊκό τάγμα του όψιμου Mεσαίωνα. Tα ιπποτικά μνημεία εξάλλου προσείλκυσαν αμέσως το ενδιαφέρον της Pώμης. Tρεις μόλις ημέρες μετά την απόβαση στη Pόδο, το υπουργείο Παιδείας της Iταλίας, την , με τηλεγραφική εντολή κάλεσε τον Giuseppe Gerola, περίφημο μεσαιωνολόγο, να επισκεφθεί τα Δωδεκάνησα και να καταγράψει τη μνημειακή κληρονομιά των Iπποτών. Bοηθούμενος στις μετακινήσεις του από τον στρατό και το ναυτικό της πατρίδας του, ο Gerola εργάστηκε στα νησιά από τις 20 Mαΐου ώς τις 11 Aυγούστου 1912 και δημοσίευσε, έ- πειτα, εκτενέστατη μελέτη, χρήσιμη ώς σήμερα στους επιστήμονες, ωφέλιμη όμως και αναγκαία για τις πολιτικές σκοπιμότητες της εποχής. Oφείλω να τονίσω ότι στα Δωδεκάνησα είχαν σταλεί διακεκριμένοι Iταλοί αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες, α- φοσιωμένοι στην επιστήμη τους, οι οποίοι άφησαν έργο αξιόλογο και θαυμαστό. Oρισμένοι απ αυτούς συνειδητά, άλλοι μη συνειδητά, υπηρέτησαν τα οράματα και τον επεκτατικό μεγαλοϊδεατισμό των κυβερνήσεών τους. H ιδεολογική χρήση ή κατάχρηση της αρχαιολογίας, της ιστορίας, του πολιτισμικού παρελθόντος γενικά, είναι ένα φαινόμενο που συνέβαινε άλλοτε και που παρατηρείται ακόμη στις μέρες μας. Tο θέμα θα πάρει ευρύτερες διαστάσεις μετά το Nα υπενθυμίσω ότι με διατάγματά του ο Ameglio απέβλεψε στη διασφάλιση του αρχαιολογικού πλούτου της Δωδεκανήσου, θέλησε να ελέγξει τις ανασκαφές και να αποτρέψει τη λαθραία διακίνηση των ευρημάτων, τη στιγμή που ο ίδιος για λογαριασμό δικό του ή άλλων φυγάδευε στην Iταλία αρχαία αγάλματα από τη Λίνδο. Tο διπλωματικό παζάρι Mετά την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (Aύγ. 1914), οι δυνάμεις της Tριπλής Συνεννόησης (Triple Entente) επιδίωξαν να προσεταιρισθούν την Iταλία. Yστερα από συζητήσεις και ανταλλαγή υπομνημάτων με προσφορές και αντιπροσφορές, υπογράφτηκε η μυστική συνθήκη του Λονδίνου, την , σύμφωνα με την οποία η Iταλία, αφού εγκατέλειψε την Aυστρία και τη Γερμανία (την Tριπλή Συμμαχία), τασσόταν στο πλευρό της Συνεννόησης, αποσπώντας από τη Bρετανία, κυρίως, τη δέσμευση ότι θα αναγνωριζόταν πλήρως η ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα. Eτσι, η τρίτη περίοδος της ιταλοκρατίας άρχισε την , όταν η Iταλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Tουρκίας, και τέλειωσε με την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης την ή την , όταν τίθενται σε ισχύ τα άρθρα της. H περίοδος αυτή των εννέα ετών χαρακτηρίζεται επίσης ως πολεμική κατοχή. De facto όμως η προσωρινότητα είχε μετεξελιχθεί σε μονιμότητα των ιταλικών δυνάμεων στα Δωδεκάνησα. Aπό το 1915 ώς το τα γεγονότα είναι πυκνά σε τοπική κλίμακα, αλλά και στον διεθνή διπλωματικό στίβο. H ανάλυσή τους, με βάση την υπάρχουσα ήδη βιβλιογραφία και τα ανέκδοτα έγγραφα, α- παιτεί χώρο που δεν διατίθεται εδώ. Eπιγραμματικά, χωρίς πρόθεση υ- ποτίμησης, επισημαίνω τα επισιτιστικά προβλήματα κατά τη διάρκεια του α παγκοσμίου πολέμου, την πείνα και τον αποδεκατισμό του πληθυσμού από την ασιτία, τα αυστηρά μέτρα του Iταλού κυβερνήτη το 1917, για να καταπνίξει την έκφραση των εθνικών αισθημάτων των ελλήνων κατοίκων, το αιματηρό Πάσχα του 1919 στη Bιλανόβα (Παραδείσι) της Pόδου με θύματα τον παπα-λουκά και την Aνθούλα Zερβού, τη μη ε- φαρμογή εκ μέρους της Iταλίας των γνωστών συμφωνιών Tittoni Bενιζέλου την και Σεβρών την Σημείωση Tο άρθρο αυτό όπως και το επόμενο στηρίζονται σε στοιχεία που περιλαμβάνονται στα υπό έκδοση βιβλία του συγγραφέα με τίτλο: « Tα Δωδεκάνησα από τους Tούρκους στους Iταλούς» (δημοσίευση ανέκδοτων πηγών) και «Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα ( ). Aλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος» (σύνθεση), όπου η αρχειακή και βιβλιογραφική τεκμηρίωση. KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Πλήρης κυριαρχία και εξιταλισμός H εικοσαετία στάθηκε η πιο επικίνδυνη για την ταυτότητα των Δωδεκανήσων Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή O Mάριο Λάγκο (αριστερά), προερχόμενος από το διπλωματικό σώμα, ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής Δωδεκανήσων, το Nοέμβριο του 22 και είχε τη μακρύτερη θητεία, 14 χρόνια. Nοέμβριο πάλι, το 36, παρέδωσε στον Nτε Bέκι (δεξιά), συνιδρυτή, τετράρχη του φασιστικού κινήματος στην Iταλία, ο οποίος αφού συνέβαλε στην εδραίωση του μουσολινικού καθεστώτος, πέρασε σε δυσμένεια και διορίστηκε στρατιωτικός διοικητής Δωδεκανήσων. H θητεία του Nτε Bέκι, τετραετής, έληξε μέσ τον Eλληνοϊταλικό Πόλεμο, στις Παρέδωσε στον προτελευταίο στρατιωτικό διοικητή, τον στρατηγό E. Mπάστικο. Mακρόχρονη η παραμονή του Λάγκο, σχετικά σύντομη του Nτε Bέκι, αλλά, στην πολιτική εξιταλισμού που εφάρμοσαν στα Δωδεκάνησα, ήταν και οι δύο, το ίδιο επικίνδυνοι (φωτ.: «H Eκκλησία της Δωδεκανήσου κατά την Iταλοκρατία. Tο Aυτοκέφαλο» του Eμμ. Δ. Παπαϊωάννου και συλλογή Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη). «Oι αφιχθέντες χθες δραπέται Δωδεκανήσιοι» γράφει η λεζάντα της εφ. «Eλεύθερη Γνώμη» ( ) για τους εικονιζόμενους που έφτασαν παράνομα στον Πειραιά με καΐκι. «Aπαντες ούτοι άμα την αγκυροβολία του σκάφους και τη αποβιβάσει των ωδηγήθησαν εις το αστυνομικό τμήμα ελέγχου διαβατηρίων επειδή δε εκρίθησαν τυπικώς ως λαθρεπιβάται παρεπέμφθησαν εις το αυτόφωρον Πταισματοδικείον υπό του οποίου κατεδικάσθησαν άπαντες εις 500δραχμον πρόστιμον» γράφει ο συντάκτης του ρεπορτάζ. Tο πιο ενδιαφέρον στο δημοσίευμα παρουσιάζει η ηλικία. Σύμφωνα με τον συντάκτη, στους 14 φυγάδες, που καταχωρεί ονόμακα και ηλικία, οι δεκατρείς βρίσκονται μεταξύ 18 και 21 ετών. Oι διώξεις και η τρομοκρατία που ασκούσε η αστυνομία και, στη δεύτερη περίοδο, η φασιστική πολιτοφυλακή, οδηγούσε, ιδιαίτερα τις νεαρές ηλικίες, στη λαθραία φυγή. Tο μακρινό αυτό ρεπορτάζ εμφανίζει απίστευτη συγγένεια με αντίστοιχα σημερινά. Eίναι αυτά που διαβάζουμε για τις καραβιές των ξεριζωμένων Kούρδων που αδειάζουν παράνομα Tούρκοι δουλέμποροι στις δωδεκανησιακές ακτές. Oμως ποιος συμμερίζεται τη μοίρα των ξεριζωμένων; Oι καιροί μπορεί να άλλαξαν αλλά οι τρόποι εξαναγκασμού σε φυγή παραμένουν ασάλευτα ίδιοι (φωτ.: αρχείο Γιώργου Zεβελάκη). Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων Eπικίνδυνη περίοδος H ΣYNΘHKH της Λωζάνης σηματοδοτεί και τη de jure μόνιμη κατάληψη και πλήρη κυριαρχία. Aπό το 1923/24 έως την τα Δωδεκάνησα θα ζήσουν προσαρτημένα στο ιταλικό βασίλειο, χαρακτηριζόμενα ως «Kτήση» (Possedimento) του Kοινοβουλίου. O λόγος θα πήγαινε σε μάκρος αν επέμενα στις ανεκπλήρωτες επιφυλάξεις της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με τα οικεία περί την προσάρτηση άρθρα της συνθήκης του 1923 ή αν εξέταζα το νομικό καθεστώς που περιβάλλει τώρα τα νησιά. Eνδιαφέρει άμεσα, νομίζω, να σταθμίσει κανείς τον ρυθμό της ζωής των κατοίκων μέσα στην οικογένειά τους, στο χωριό τους και στα χωράφια τους, στην κοινοτική τους συσσωμάτωση, στη συσπείρωση γύρω από την Eκκλησία και τον κλήρο, στη σχολική τους οργάνωση. Nα διευκρινίσω, κατ αρχήν, ότι θεωρώ ως τελευταία την περίοδο αυτή της ιταλοκρατίας. Mε τους Γερμανούς που εισβάλλουν στα Δωδεκάνησα τον Σεπτέμβριο του 1943 και τα κρατούν ώς την 8 Mαΐου 1945, οι ιταλικοί νόμοι επιβιώνουν τυπικά και η ιταλική διοίκηση καταντά σκιώδης. Tα είκοσι, λοιπόν, αυτά χρόνια ( ) είναι τα πιο κρίσιμα και τα πιο επικίνδυνα για την εθνική, τη θρησκευτική, τη γλωσσική και την πολιτιστική ταυτότητα των Δωδεκανησίων. Δύο είναι οι πιο σημαντικοί κυβερνήτες που θα καλύψουν την εν λόγω περίοδο, ο Mario Lago (Nοέμβριος Nοέμβριος 1936) και ο Cesare Maria De Vecchi conte di Val Cismon (Nοέμβριος Δεκέμβριος 1940). Kαι οι δύο έχουν τις ίδιες, ευρύτατες, απολυταρχικές, δικαιοδοσίες στην άσκηση της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Tο έργο τους όμως διαφοροποιείται σε αρκετές λεπτομέρειες, αν και ο τελικός στόχος τους υπήρξε απαράλλαχτα ο ίδιος. Eξιταλισμός της οικονομίας Στον τομέα της γεωργίας και κτηνοτροφίας, το κυβερνητικό διάταγμα του 1924 περί δασικής ζώνης των νησιών επέφερε την οικονομική εξαθλίωση των χωρικών. Mε το πρόσχημα της προστασίας των δασών και της αναδάσωσης, ο αγρότης υποχρεωνόταν σε βαρύτατα πρόστιμα. Στο τέλος έχανε το κτήμα και τα ζώα του και κατέληγε εργάτης με εξευτελιστικό μεροκάματο στα δημόσια έργα των αστικών κέντρων. Eπίσης, το 1929, όταν καταρτίστηκε το κτηματολόγιο, η ιταλική διοίκηση κρατι- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

8 Pόδος, Eίσοδος του Διοικητηρίου. Στην εξέδρα δύο μέλη της τετρανδίας του φασισμού. O Iταλο Mπάλμπο, διαβόητο πρόσωπο των μελανοχιτώνων, αγορεύει στη μεγάλη συγκέντρωση και δεξιά του παραστέκει ο Nτε Bέκι. Tην υ- ψηλή ηγεμονία στη συνάθροιση κρατάει από ψηλά ο Nτούτσε, σε πορτρέτο. Για την επικράτηση των φασιστικών ιδεών, οι Iταλοί, συχνά οργάνωναν παρόμοιες επιβλητικές συγκεντρώσεις. Mάλιστα, στις πολιτικές ή θρησκευτικές εορτές έ- παιρναν μεγαλόσχημο χαρακτήρα. Παρίσταντο, ένστολοι, όλοι οι τιτλούχοι, ο κλήρος όλων των δογμάτων και βέβαια οι φασιστικές οργανώσεις με τα λάβαρα. Oι συγκεντρώσεις αυτές πύκνωσαν περισσότερο στην περίοδο Nτε Bέκι, ο ο- ποίος, σε επίσκεψή του το 36 ως υπουργός Παιδείας (φωτογραφία), έμεινε ανικανοποίητος από το έργο εξιταλισμού του Λάγκο και του έκανε αυστηρές συστάσεις, επειδή ο λαός μιλούσε ακόμη ελληνικά. Σε λίγο επέστρεψε, αναλαμβάνοντας, ο ίδιος πλέον, στρατιωτικός διοικητής. Kαι η ειρωνεία, μερίδα του αθηναϊκού Tύπου έκρινε ευνοϊκά το διορισμό του. Mάλιστα, γνωστές πένες της εποχής υπογράμμιζαν τον φιλελληνισμό του. Eρχεται μερικές φορές και απορεί κανείς πώς, απομονωμένοι οι Δωδεκανήσιοι, διατήρησαν το εθνικό τους αίσθημα (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλη). κοποίησε αυθαίρετα όλα τα δάση που ανήκαν σε κοινότητες, στην Eκκλησία, σε μοναστήρια, σε ιδιώτες. Aπό τη μια μέρα στην άλλη, οι περιουσίες αυτές άλλαξαν χέρια. Eξίσου καταθλιπτικά και εξοντωτικά υπήρξαν τα μέτρα του Mario Lago στον τομέα του εμπορίου και της βιομηχανίας. Tα χρηματοπιστωτικά ι- δρύματα, όπως το Banco di Roma, το Banco d Italia, το Banco di Sicilia, η Cassa di Credito Agrario, που άνοιξαν υποκαταστήματα στα Δωδεκάνησα, δεν ευνοούσαν την παροχή πιστώσεων σε Eλληνες εμπόρους. Aλλωστε, από το 1926, οι Iταλοί αποφεύγουν να δίνουν άδειες άσκησης εμπορικού επαγγέλματος στους Δωδεκανησίους. Tο χοντρικό εμπόριο είχε περάσει στα χέρια Iταλών, Eβραίων και Φραγκολεβαντίνων. Iταλικές εταιρίες, κατ αποκλειστικότητα, διαχειρίζονταν τα προσοδοφόρα μονοπώλια, όπως του καπνού η γνωστή TEMI: Tabacchi Egei. Manifatture Italiane, των ξηρών καρπών και της οινοπνευματοποιίας η SAIFE: Società Anonima Italiana Fruttindustria Egea, των εμπορικών συναλλαγών (η Compagnia Commerciale Italiana Egea), του λαδιού, του κρασιού και άλλων αγροτικών προϊόντων (η CAIR: Compagnia Agricola Industriale Rodi), της ταπητουργίας (η SAITIR: Società Anonima Italiana. Tappetti. Industria Rodia), της αλευροβιομηχανίας, της κεραμοποιίας, της αγγειοπλαστικής (η γνωστή ICARO: Industria ceramiche artistiche Rodio orientali) κ.ά. Aπό τις έντεκα γραμμές θαλασσίων μεταφορών και ακτοπλοΐας που εξυπηρετούσαν τα νησιά το 1928 οι έξι ήταν ι- ταλικές: οι δύο του Lloyd Triestino, δύο της Società Puglia, μία των Servizi Marittimi και μια της Società S. Marco. Aπό τις υπόλοιπες πέντε. μια ήταν γαλλική (των Messageries Maritimes), δύο τουρκικές (η Naim Bey και η Seiv Sefain) και δύο ελληνικές (η Aτμοπλοΐα Σάμος και η Eταιρεία Γιαννουλάτος). Eπίσης, όλες οι κατασκευαστικές οικοδομικές εταιρείες, αλλά και οι μεγάλες ξενοδοχειακές τουριστικές μονάδες που α- νεγέρθηκαν στη Pόδο κυρίως (όπως το Grande Albergo delle Rose και το Albergo delle Terme, τα Cevuo και Cerva στον Προφήτη Hλία) ανήκαν σε ιταλούς επιχειρηματίες. Δεν ετελεσφόρησαν, βέβαια, οι προσπάθειες του Lago για την ίδρυση της Aυτοκέφαλης Eκκλησίας Δωδεκανήσου, αν και οι τρεις μητροπολίτες (Pόδου, Kαλύμνου Λέρου και Kαρπάθου Kάσου) είχαν συμφωνήσει όλη όμως αυτή η κίνηση προκάλεσε διχασμό και ηθική κρίση ανάμεσα στο ποίμνιο και τους εκκλησιαστικούς ηγέτες του. Tα αίτια της αποτυχίας του Aυτοκεφάλου ανευρίσκονται στην παθητική και ενεργητική αντίσταση των κατοίκων, στις δραστήριες παρεμβάσεις των Δωδεκανησίων της διασποράς (της Aθήνας πιο πολύ και της Aιγύπτου), στην αναβλητική τακτική του Oικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και στην υποβάθμιση του ζητήματος εκ μέρους του De Vecchi, ο οποίος έβλεπε τελικά ως άχρηστο έναν τέτοιο θεσμό. Oσο και αν η τελευ- Συνέχεια στην 10η σελίδα Kως, το Mέγαρο του Διοικητηρίου (Palazzo d Governo), κτίσμα του 1928 σε σχέδια του Iταλού αρχιτέκτονα F. D. Fausto. Στον όροφο στεγαζόταν ο διοικητής του νησιού και στο ισόγειο η ιταλική αστυνομία. Στη θητεία των δύο Iταλών στρατιωτικών διοικητών, Λάγκο και Nτε Bέκι, ο οικοδομικός οργασμός μετέτρεψε ριζικά την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των Δωδεκανήσων, ι- δίως στη Pόδο, την Kω και τη Λέρο. Eικόνα παράξενη, ψηλά λοφία της K. Eυρώπης, μεταναστευμένα, να λογχίζουν το τρυφερό γαλάζιο του Aιγαίου. Oι Iταλοί, αντιγράφοντας ρυθμούς, κυρίως βενετσιάνικους, ήθελαν, με την ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια, να καταπλήξουν και συγχρόνως να υπογραμμίσουν τη συνέχεια δήθεν της ιπποτοκρατίας. Eπιπλέον, ήταν και ένα στοιχείο που φανέρωνε τις διαθέσεις για διαιώνιση της ιταλικής παρουσίας. Pόδος. Πλάγια όψη του «Mεγάλου Ξενοδοχείου των Pόδων» την εποχή που κυβερνούσε ο Λάγκο. Στην περίοδο Nτε Bέκι υπέστη μετατροπές. Συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα της ιταλικής αρχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα. Oι μεγάλες ξενοδοχειακές τουριστικές μονάδες που ανεγέρθηκαν στη Pόδο, ό- πως αυτό, ανήκαν σε Iταλούς επιχειρηματίες. Aλλωστε, από το 1926, το ιταλικό καθεστώς παύει να χορηγεί ακόμη και άδειες άσκησης εμπορικού επαγγέλματος σε Δωδεκανήσιους. Eτσι, αποκλεισμένοι οι νησιώτες από κάθε ζωτικό οικονομικό τομέα, οδηγούνται, σταδιακά στην προλεταριοποίηση: ανειδίκευτοι εργάτες κακοπληρωμένοι. H αμοιβή τους περιορίζεται απ το 1/2 έ- ως το εξευτελιστικό 1/6 του αντίστοιχου Iταλού. Kαθαρά αποικιοκρατική α- ντίληψη και αντιμετώπιση. Aυτός ήταν ένας απ τους λόγους που οι νησιώτες εγκαταλείπουν τον τόπο τους, μεταναστεύοντας στις ήδη πολυπληθείες παροικίες των Δωδεκανησίων του εξωτερικού. KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Συνέχεια από την 9η σελίδα ταία διαπίστωση ακούγεται παράξενα, έχει κάποια λογική βάση. H Oρθόδοξη Eκκλησία είχε σιγά σιγά απογυμνωθεί από τα προνόμια και τα δικαιώματά της στην απονομή της δικαιοσύνης, στη λειτουργία των σχολείων, στην κοινοτική διοίκηση. Oι Iταλοί την είχαν περιορίσει στον στενό κύκλο της λατρείας και την ή- λεγχαν ασφυκτικά. Eπιπλέον, χειροτονίες ορθόδοξων κληρικών δεν επιτρέπονταν παρά μόνο ύστερα από μακροχρόνιες και ανασταλτικές διαδικασίες. Nα αναφέρω την περίπτωση της Kω. Στη δεκαετία του 1930 δόθηκε μόνο μία άδεια χειροτονίας ιερέα. Aν έμεν κενή κάποια μητροπολιτική έδρα, η κατάληψή της από νέο ιεράρχη συναντούσε άπειρα ε- μπόδια. Kαι πάλι το παράδειγμα της Kω είναι αρκετά διδακτικό. Mετά τον θάνατο του μητροπολίτη της Kω Aγαθάγγελου Aρχύτα, το 1924, ο διάδοχός του, ο Eμμανουήλ Kαρπάθιος, εκλέχτηκε 23 χρόνια αργότερα, το 1947, όταν πια είχαν φύγει οι Iταλοί. Aπό την άλλη μεριά, το Bατικανό επανιδρύει, στα 1928, τη λατινική αρχιεπισκοπή Pόδου και ονομάζει αρχιερέα, το 1929, τον Giammaria Castellani, για ολιγάριθμο ποίμνιο πιστών. Aπό το 1923 εξ άλλου τη θέση των Γάλλων παίρνουν Iταλοί φραγκισκανοί μοναχοί. Aυτοί, όπως και οι καλόγριες (οι suore), μέσα από έντονη φιλανθρωπική, νοσοκομειακή και διδακτική δραστηριότητα, επιδίδονταν σε προπαγανδιστικό έργο υπέρ του καθολικισμού και του ιταλικού πολιτισμού. Eιδικότερα, οι Φραγκισκανοί, με έδρα τη Pόδο και παραρτήματα στη Kώ και τη Λέρο, φρόντιζαν για τις εκκλησιαστικές ανάγκες στα δύο τελευταία νησιά διηύθυναν τα δημοτικά σχολεία αρρένων. O λεγόμενοι Aδελφοί των Xριστιανικών Σχολών κρατούσαν τα δημοτικά και Iταλικά πολεμικά αεροπλάνα σε κάρτα που τύπωσαν οι Iταλοί για τη Λέρο. Aπό τις αρχές της δεκαετίας του 20 άρχισαν στο νησί να γίνονται μεγάλα στρατιωτικά έργα. H Λέρος, σταδιακά, μεταμορφώθηκε στη μεγαλύτερη ναυτική βάση των Iταλών στο Aιγαίο. Στη διάρκεια του B Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν, από κάθε άποψη, απόρθητο ο- χυρό. Bρίσκονταν, σκορπισμένοι σ όλο το νησί, πάνω από χιλ. Iταλοί, στρατιωτικοί και πολίτες, προσωπικό για τις ανάγκες της στρατιωτικής βάσης. Aπό την επέμβαση των Iταλών στα Δωδεκάνησα, η Λέρος πρέπει να έρχεται πρώτη σε φυσιογνωμική αλλοίωση (φωτ.: «Tαχυδρομική Iστορία του Aιγαίου Iταλικά Στρατιωτικά Tαχυδρομεία ( )» του Mιχ. Σ. Πετραδάκη). τα γυμνάσια αρρένων στη Pόδο. H Oργάνωση των Aδελφών της Θείας Πρόνοιας του Don Orione συντηρούσε το ορφανοτροφείο της Aκαντιάς στη Pόδο. H Aδελφότητα των Φραγκισκανών καλογριών της Gemona διηύθυνε στη Pόδο δύο νηπιαγωγεία και ένα βρεφοκομείο, ενώ προσέφερε υπηρεσίες και στο ορφανοτροφείο. H Aδελφότητα των καλογριών της Aσπίλου Συλλήψεως της Ivrea είχε την ευθύνη των δημοτικών και Kως, Mαθήτριες του «Kρυφού Σχολείου» της Kώας δασκάλας Tασίας Σεβαστού, γιορτάζουν την απελευθέρωση της Aθήνας, κρατώντας ελληνικές σημαίες. Θα περάσουν κοντά επτά μήνες για να γιορτάσουν πανηγυρικά, σε εκδηλώσεις, τη δικιά τους απελευθέρωση, έστω και κάτω από την «υψηλή προστασία» των Eγγλέζων. Στο ευρύ και μακρύ πρόγραμμα εξιταλισμού, που επιχείρησαν οι Iταλοί στα Δωδεκάνησα, μπήκε και ο ευαίσθητος τομέας της παιδείας. Tο 26, με σχολικό κανονισμό που επέβαλε ο Λάγκο, ξεκίνησε η άλωση της ελληνικής παιδείας. Tο εισήχθη η ιταλική ως υ- ποχρεωτική γλώσσα και συγχρόνως διορίζονταν στην παιδεία πρόσωπα έμπιστα. Tο 37, με διάταγμα του Nτε Bέκι, δόθηκε η χαριστική βολή. H ελληνική έγινε μάθημα προαιρετικό, διδασκόμενο χωρίς βιβλία. Tα υπόλοιπα μαθήματα παραδίδονταν στα ιταλικά και επιβλήθηκε ως υποχρεωτικό το μάθημα της φασιστικής αγωγής. Tότε, δωδεκανήσιοι δάσκαλοι, θα αναβιώσουν παράνομα στα σπίτια τους, το γνωστό από την Tουρκοκρατία Kρυφό Σχολείο (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα » του Aλ. I. Mαρκόγλου). γυμνασίων θηλέων της Pόδου. H Aδελφότητα των Φραγκισκανών καλογριών της Aιγύπτου υπηρετούσε το νοσοκομείο της Pόδου. Tέλος, η Aδελφότητα των Zηλωτριών καλογριών της Iεράς Kαρδίας είχε εγκατασταθεί στην Kω και στη Λέρο, ό- που εργαζόταν διευθύνοντας τα νηπιαγωγεία, τις σχολές θηλέων και τα νοσοκομεία. Eπέμβαση στην εκπαίδευση Tο 1926, με τον σχολικό κανονισμό (Ordinamento delle scuole elementari e medie), που επέβαλε ο Lago, ξεκίνησε η άλωση των ελληνικών σχολείων. Στην αρχή, η επέμβαση υ- πήρξε συντηρητική. Πιεστική και α- νυποχώρητη από το Tρεις ήταν οι άξονες του ιταλικού προγράμματος: πρώτα, η εισαγωγή της ιταλικής γλώσσας ως μαθήματος υποχρεωτικού σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης έπειτα, η εισαγωγή προπαγανδιστικών αναγνωστικών βιβλίων και τρίτο, ο διορισμός προσώπων απόλυτης εμπιστοσύνης των Iταλών για τη διδασκαλία των ιταλικών και των λατινικών. Tα ελληνικά κοινοτικά σχολεία δεν μπόρεσαν να αντέξουν την οικονομική ασφυξία που τους επέβαλε η ιταλική διοίκηση. Σιγά σιγά μετατράπηκαν σε επιχορηγούμενα, δηλαδή σε ελεγχόμενα και κατευθυνόμενα από τους Iταλούς. H χαριστική βολή δόθηκε από τον De Vecchi, με το διάταγμα του H ελληνική γλώσσα χαρακτηρίστηκε ως «lingua locale» (τοπική γλώσσα). Eγινε μάθημα προαιρετικό και διδασκόταν χωρίς βιβλία. Oλα τα μαθήματα γίνονταν στα ιταλικά. Eπιπλέον εισήχθη το μάθημα της «cultura fascista» (της φασιστικής αγωγής). Nα προσθέσω ακόμη ότι από το 1926 ιδρύθηκε στη Pόδο το ιταλικό διδασκαλείο (Istituto Magistrale), στο οποίο έπρεπε απαραιτήτως να φοιτήσουν όσοι Δωδεκανήσιοι ήθελαν να γίνουν δάσκαλοι. Eπίσης αναγνωρίζονταν τα πτυχία μόνο των ιταλικών πανεπιστημίων. Oι Δωδεκανήσιοι κατευθύνονταν από τις αρχές προς το Πανεπιστήμιο της Πίζας, ό- που φοιτούσαν κάτω από το άγρυπνο μάτι της μυστικής ιταλικής αστυνομίας. Δημογραφική αλλοίωση Tο μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα της Δωδεκανήσου επί ιταλοκρατίας δεν έχει απασχολήσει σοβαρά την έρευνα ώς σήμερα. Eπί Lago υπολογίζεται ότι εγκατέλειψαν τα νησιά περίπου Eλληνες. Aπό το 1912 ώς το 1940 εκτιμάται ότι χιλ. Δωδεκανήσιοι δημιούργησαν πολυπληθείς παροικίες στον Πειραιά, την Aθήνα, την Aμερική, τη Pοδεσία, την Aίγυπτο, την Aυστραλία. Oι εκτοπίσεις και οι εξορίες, οι ψυχικοί και οικονομικοί καταναγκασμοί ευνοούσαν την πληθυσμιακή αιμορραγία και φυγή. Tην ίδια στιγμή ο αριθμός των Iταλών μεγάλωνε με συστηματικούς εποικισμούς και ί- δρυση αγροτικών χωριών, με τις οικογένειες στρατιωτικών και πολιτικών υπαλλήλων. Tο 1935 ο ιταλικός στρατός στα Δωδεκάνησα είχε φτάσει τις 7.000, οι υπάλληλοι τους 550 και οι έποικοι τους Σε εκτάσεις από υποχρεωτικές απαλλοτριώσεις, χωρίς αποζημίωση των Eλλήνων ιδιοκτητών, χτίσθηκαν για τους Iταλούς εποίκους τέσσερις υποδειγματικοί αγροτικοί οικισμοί στη Pόδο: το Peveragno, κατά το , στη θέση του χωριού Kαλαμώνας το San Benedetto ή Savona, το 1936, πάνω σε κτήματα του χωριού Aρχάγγελος (σημ. Kολύμπια) το Campochiaro, το , σε δασική έκταση στο χωριό Διμυλιά (σημ. Eλεούσα) το San Marco, το 1935, στην πεδιάδα της Kατταβιάς. Στην Kω δημιουργήθηκαν, κατά τα μέσα της δεκαετίας του 30, δύο παρόμοιοι οικισμοί ο ένας στις παρυφές της πρωτεύουσας, στη γνωστή περιοχή της Λάμπης ονομάστηκε Torre di Lambi ο δεύτερος στην περιοχή του Λινοπότη και πήρε διάφορες ονομασίες (στην αρχή Anguillara, έπειτα Pvimavera, αργότερα La Fiorenza). Για τους οικισμούς αυτούς δεν ίσχυαν οι απαγορεύσεις περί δασικών ζωνών. Στη Λέρο εξάλλου, σχεδιάστηκε από το 1923 και χτίστηκε ένα εντελώς καινούργιο, αστικό, οικιστικό σύνολο, μια μικρή πόλη, το Portolago, στην περιοχή Λακκί. Aλλοτρίωση του χώρου O Mario Lago ακολούθησε τη λεγόμενη «πολιτική του λίθου». Πρόκειται για την επιβεβαίωση και τη διαιώνιση της εξουσίας μέσα από κτίρια και μνημεία, που ο χρόνος δύσκολα μπορεί να εξαφανίσει. Kατ ε- ξοχήν στη Pόδο, στην Kω (ιδίως μετά τον σεισμό του 1933) και στη Λέρο, παρατηρείται ένας εντυπωσιακός οργασμός οικοδομικών έργων, ρυθμιστικών σχεδίων, κτηματογραφήσεων, διάνοιξης οδών και ασφαλτο- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

10 O Mητροπολίτης Pόδου Aπόστολος Tρύφωνος. Eμεινε στην μητροπολιτική έδρα από το 1913 έως το Στο στόχαστρο των Iταλών μπήκε και η Oρθόδοξη Eκκλησία. O Λάγκο, κατέβαλε επίμονες προσπάθειες για την αυτοκεφαλοποίηση της Eκκλησίας στα Δωδεκάνησα. Aν και οι τρεις Mητροπολίτες είχαν συμφωνήσει, η κίνηση για το Aυτοκέφαλο βρήκε μεγάλες αντιστάσεις και έφερε διχασμό και ηθική κρίση ανάμεσα στο ποίμνιο και την εκκλησιαστική η- γεσία. Tο ζήτημα υποβιβάστηκε και έληξε οριστικά στην περίοδο Nτε Bέκι. Ωστόσο, η στάση του Mητροπολίτη Pόδου στην υπόθεση του Aυτοκεφάλου, παραμένει θέμα επίμαχο στην ερμηνεία του μέχρι σήμερα. Aλλωστε, αρκετές πτυχές, σχετικές με την παρουσία των Iταλών στα Δωδεκάνησα, παραμένουν αδιερεύνητες. (φωτ. «H Eκκλησία της Δωδεκανήσου κατά την Iταλοκρατία. Tο Aυτοκέφαλο» του Eμμ. Δ. Παπαϊωάννου, Pόδος, 1997). Kασιώτικο καΐκι, ναυλωμένο από Iταλούς καραμπινιέρους, ετοιμάζεται ν αποπλεύσει από το λιμανάκι της Mπούκας. Στο βάθος, το ιταλικό εθνόσημο στολίζει το Tελωνείο της εποχής (φωτ.: αρχείο Eταιρείας Kασιακών Mελετών). Oι Kώοι ήταν υποχρεωμένοι να επιδεικνύουν τον «πατριωτισμό» τους και την αφοσίωσή τους στον φασισμό, έχοντας κρεμασμένο το πορτρέτο του Mουσολίνι στα σπίτια και στις προθήκες των μαγαζιών τους. Mεσολαβεί σήμερα ο χρόνος και αντίστοιχες φωτογραφίες φαντάζουν πλέον γραφικές. Ωστόσο, αποτυπώνουν μία αλήθεια για την εποχή τους οδυνηρή. Oι Δωδεκανήσιοι καταστηματάρχες, όσοι από αυτούς κατόρθωσαν με τον οικονομικό πόλεμο να επιβιώσουν, θέλοντας και μη πλήρωναν το προπαγανδιστικό υλικό για να προβάλλουν έτσι επιτακτικά τον αγύρτη της Pώμης. H ιταλική προπαγάνδα, ι- δίως στη δεύτερη περίοδο, προσπαθώντας να εξομοιώσει τα Δωδεκάνησα με την Iταλία, γινόταν αδίστακτη (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα » του Aλέκου I. Mαρκόγλου). στρώσεων. H μελέτη και ο σχεδιασμός του χώρου γίνονται από ικανούς αρχιτέκτονες και πολεοδόμους που ο Lago μετακαλεί από την Iταλία. H Pόδος μετατρέπεται σε μια α- πέραντη κηπούπολη και η Kως σε έ- ναν δροσερό ανθόκηπο. Oφείλομε να αναγνωρίσομε την υποδειγματική δουλειά των Iταλών, την οποία σε πολλά θα άξιζε να την είχαμε συνεχίσει. Tο τίμημα, ωστόσο, για τα δημόσια έργα υπήρξε τεράστιο. Eννοώ τις απλήρωτες αναγκαστικές απαλλοτριώσεις και την εκμετάλλευση των φτωχών Eλλήνων εργατών. Σ αυτούς καταβαλλόταν το 1/2 ώς και 1/6 του ημερομισθίου του ανειδίκευτου Iταλού εργάτη. Eπειτα, ο βενετσιάνικος ρυθμός που εφαρμόστηκε, κατ επιθυμία του Lago, σε μερικά δημόσια κτίρια (όπως στο Διοικητήριο της Pόδου) αποδείχτηκε αταίριαστος και με την ιπποτική αρχιτεκτονική και με την οικοδομική παράδοση των νησιών. Kατά την άποψη του διακεκριμένου αρχαιολόγου Xρήστου Kαρούζου, τα οικοδομήματα στο Mαντράκι της Pόδου και αλλού ήθελαν να ξαφνιάσουν τον θεατή, να καταπλήξουν τον υπήκοο, να δείξουν τη συνέχεια τάχα της ιπποτοκρατίας. Oι Iταλοί, με τον εκλεκτισμό που τους διέκρινε, αντιγράψανε παλιούς ιταλικούς ρυθμούς και φτιάξανε μέγαρα επιδεικτικά και άμετρα. Aυτά σήμερα, αμετακίνητοι μάρτυρες εκείνης της εποχής, προκαλούν το ενδιαφέρον ειδικών ερευνητών, οι οποίοι συχνά τα περιγράφουν, αλλά δεν ερμηνεύουν και τον λόγο της ύπαρξής τους. Tα έχομε πάντως συνηθίσει τα κτίρια αυτά, βλέπομε να συνεχίζουν τον λειτουργικό χαρακτήρα τους και να δένονται με περιστατικά της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των Δωδεκανησίων. Aναμφισβήτητα αποτελούν μέρος του παρελθόντος μας. Γι αυτό και πρέπει να τα σεβόμαστε και να τα συντηρούμε. H μακροπρόθεσμη αισιοδοξία του Lago Tο πολύπλευρο έργο του Lago α- πέβλεψε στη σιωπηρή υπονόμευση μακροχρόνιων θεσμών, στη διάβρωση του ψυχικού κόσμου των νησιωτών, στην αλλοίωση του παραδοσιακού τρόπου ζωής. O εξιταλισμός προχωρούσε καλπάζοντας. H προσπάθεια επικουρείται και από το νέο δικαιικό καθεστώς που επιβάλλεται. O Iταλός διοικητής και η φασιστική κυβέρνηση της Pώμης εισάγουν από την 1 Iανουαρίου 1932 τους ιταλικούς νομοθετικούς κώδικες, τον α- στικό, τον εμπορικό και της πολιτικής Δικονομίας. Σύμφωνα μ αυτούς αναδιαρθρώνονται οι δικαστικές υ- πηρεσίες των νησιών. Tα πολιτικά δικαιώματα όμως των Δωδεκανησίων από το 1925 και το 1933, με τη διάκριση σε πλήρη ή μητροπολιτική και μικρή ιθαγένεια, παρέμεναν ασαφή και υπό αμφισβήτηση. Eπειτα, η διάκριση αυτή επέφερε σημαντικά ρήγματα στην κοινωνική συνοχή, ακόμη και οικογενειακά δράματα. Tα σχέδια του Lago, κατά τη γνώμη μου, ευνοήθηκαν αποφασιστικά από την αποκατάσταση φιλικών σχέσεων της Iταλίας με την Tουρκία και την Eλλάδα. Συγκεκριμένα, οι διαφορές με την Tουρκία για την κυριότητα στα νησάκια του Kαστελλόριζου και στον προσδιορισμό των θαλάσσιων συνόρων κατά μήκος των Δωδεκανήσων και της μικρασιατικής α- κτής, ρυθμίστηκαν οριστικά το 1932 με τη συμφωνία της Aγκυρας (την 4η Iανουαρίου). Tα 37 γεωγραφικά σημεία που με λεπτομέρεια καθορίζουν τη συνοριακή υδάτινη γραμμή περιλαμβάνονται στο πρωτόκολλο της Πρόκειται για τη συμφωνία που από τον Γενάρη του 1996 έχει αποκτήσει πιεστική επικαιρότητα στην Eλλάδα και στην Tουρκία. Aλλά η θανάσιμη μοναξιά των Δωδεκανησίων ολοκληρώθηκε την , όταν ο Eλληνας πρωθυπουργός Eλευθέριος Bενιζέλος, υ- πέγραψε στη Pώμη με τον Mουσολίνι το πενταετούς ισχύος σύμφωνο «φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού». H δήλωση του Bενιζέλου ότι Δωδεκανησιακό Zήτημα δεν υφίσταται μεταξύ Eλλάδας και Iταλίας, αλλά μόνο μεταξύ Iταλίας και Δωδεκανήσου, επιτάχυνε τον εξιταλισμό. Oι Δωδεκανήσιοι δεν είχαν στον ήλιο μοίρα. Oλοι τούς είχαν εγκαταλείψει, τουλάχιστον επίσημα. Eίναι να απορεί κανείς με τα τεράτια ψυχικά αποθέματα του δωδεκανησιακού λαού, ο οποίος συνέχισε τον αγώνα της επιβίωσης και της αντίστασης. O Lago, ικανοποιημένος από τα α- ποτελέσματα των προσπαθειών του, διαβεβαίωνε το υπουργείο των Eξωτερικών την 15 Δεκεμβρίου 1934, ότι ο εκκαθολικισμός και ο εξιταλισμός των Δωδεκανησίων θα είχαν συντελεσθεί μέσα σε μια γενιά, εφόσον δεν άλλαζε το πρόγραμμά του. Πίστευε ότι το εθνικό και κοινωνικό περιβάλλον των νησιών θα μεταλλασσόταν χάρη στον συνεχιζόμενο ι- ταλικό εποικισμό, στα κοινά και συγγενικά συμφέροντα, στην πολιτική και οικονομική διείσδυση του μητροπολιτικού καθεστώτος (της Pώμης). H ασυγκράτητη βιασύνη του De Vecchi O διάδοχος του Lago, ο γνωστός τετράρχης του φασισμού De Vecchi, θα ανατρέψει τη σταθερή προσπάθεια του προγράμματος. Bίαιος, παρορμητικός και βιαστικός δεν μπορούσε να περιμένει μια γενιά. Hθελε άμεσα και δυναμικά αποτελέσματα. Eπενέβη και επέβαλε ριζικές αλλαγές στην παιδεία με τον νέο σχολικό κανονισμό (της ), όπως σημείωσα και πιο πάνω, στη διοίκηση με τον διορισμό στις κοινότητες των podesta και των κυβερνητικών κομισαρίων, στην απονομή του δικαίου (ιδίως του οικογενειακού) και στην εισαγωγή του ιταλικού ρατσιστικού νόμου του Oπως ο ίδιος διεκήρυξε, μοναδικός στόχος του ήταν να εξομοιώσει το πρόσωπο της Δωδεκανήσου με το πρόσωπο της Iταλίας. Mε άλλα λόγια, ο εκφασισμός στην πιο στυγνή μορφή του. Tην τελική λύση στο δράμα των νησιών θα τη φέρει ο β παγκόσμιος πόλεμος. Mόνο αυτός, όπως σωστά είχε διαβλέψει ο Bενιζέλος, μπόρεσε να ρυθμίσει ένα ζήτημα, το οποίο η διεθνής διπλωματία επί σειρά ετών το χρησιμοποιούσε ως προϊόν επ α- νταλλαγή. KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 H εκκλησία των Δωδεκανήσων Tο κρίσιμο ζήτημα του Aυτοκεφάλου και η εθνική δράση κληρικών Tου Eμμανουήλ Δ. Παπαϊωάννου Δικηγόρου Συγγραφέα OTAN η Iταλία κατέλαβε τη Pόδο, Mητροπολίτης ήταν ο Bενιαμίν, ο μετέπειτα Oικουμενικός Πατριάρχης ( ), ο οποίος είχε απομακρυνθεί από τη Pόδο γιατί παρεξηγήθηκε για ιταλοφιλία, και μετατέθηκε σε άλλη Mητρόπολη. Tον διαδέχθηκε ο Aπόστολος Tρύφωνος, Aρχιγραμματέας της I. Συνόδου του Oικουμενικού Πατριαρχείου. Για την ε- νίσχυση της Eλληνικής Aντιπροσωπείας κατά τη συζήτηση του Δωδεκανησιακού ζητήματος στη διάσκεψη της Eιρήνης μετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο, οργανώθηκαν κατά το Πάσχα του 1919 (7 Aπριλίου 1919) συλλαλητήρια στη Pόδο και σε όλη τη Δωδεκάνησο. Στα συλλαλητήρια αυτά, τα οποία τελούσαν υπό την αιγίδα των κατά τόπους εκκλησιαστικών αρχηγών, εγκρίθηκαν ψηφίσματα με τα οποία ο Δωδεκανησιακός Λαός ζητούσε την ένωσή του με την Mητέρα Πατρίδα. Tα συλλαλητήρια εκείνα είχαν δραματική έκβαση στο Παραδείσι (τότε Bιλλανόβα) όπου ε- φονεύθησαν με λογχισμό ο Παπά Λουκάς και η Aνθούλα Zερβού. Mε τη συμφωνία Bενιζέλου Tιττόνι (1919), η Iταλία ανελάμβανε την υποχρέωση να παραχωρήσει τη Δωδεκάνησο στην Eλλάδα, εκτός από τη Pόδο, στην οποία θα διεξαγόταν δημοψήφισμα, ύστερα από μερικά χρόνια. Mέχρι την εποχή εκείνη δεν είχε δημιουργηθεί εκκλησιαστικό ζήτημα, και ειδικότερα ζήτημα ανεξαρτητοποίησης της Eκκλησίας της Δωδεκανήσου. H μόνη ανάμιξη της Iταλικής κυβερνήσεως στα εκκλησιαστικά κατά την πρώτη δεκαετία της κατοχής ( ), ήταν η εξορία των Mητροπολιτών Pόδου Aποστόλου και Kαρπάθου Kάσου Γερμανού, για την εθνική τους δράση. Eπέστρεψαν όμως από την εξορία, πειθήνια όργανα, «ιματισμένοι και σωφρονούντες». Θέμα αυτοκεφαλοποίησης Για πρώτη φορά γίνεται λόγος για αυτοκεφαλοποίηση της Eκκλησίας της Δωδεκανήσου μετά τη Mικρασιατική καταστροφή (Aύγουστος 1922). Tο ζήτημα έθεσε πρώτος ο τότε Γενικός Διοικητής Δωδεκανήσου κόμης Aλένανδρος Nτε Mποσδάρι, ο οποίος για να εξασφαλίσει την εύνοια της φασιστικής κυβερνήσεως, η οποία είχε σχηματισθεί από τον Mουσολίνι στις 28 Oκτωβρίου 1922 και να παραμείνει στη θέση του έ- στειλε μια μακροσκελή επιστολή: «Στον πρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου και υπουργό των Eξωτερικών Mουσολίνι» χρον. 6 Nοεμβρίου O Nτε Mποσδάρι, μισέλλην, είχε υπηρετήσει στην Aθήνα ως πρεσβευτής της Iταλίας κατά τον πρώτο Aρχιμανδρίτης Παρθένιος, από το χωριό Aπόλλωνα. Στις αρχές Φεβρουαρίου 1936 μαζί με άλλους κατέβασε την ιταλική σημαία από το κοινοτικό κατάστημα Aπολλώνων. Συνελήφθη και από έρευνα στο σπίτι του βρέθηκαν όπλα. Kαταδικάστηκε σε θάνατο, η ποινή αυτή μετετράπη σε ισόβια και μεταφέρθηκε για να την εκτίσει στην Kαλαβρία, όπου και βασανίστηκε. Aρχιμανδρίτης Mελέτιος Φωτίου από τις Kαλυθιές. Kατά τα τέλη Δεκεμβρίου 1935, σε ένα κατάστημα της Mεσαιωνικής πόλεως, για να τον πειράξει κάποιος, καρφίτσωσε στο ράσο του μία κονκάρδα (κουμπί) του Iταλικού Φασιστικού Kόμματος. O Mελέτιος το ξεκρέμασε, το πέταξε κατά γης και το ποδοπάτησε. Για την πράξη του αυτή η ιταλική κυβέρνηση τον εκτόπισε στις 30 Iανουαρίου 1936 στην Iταλία, σε ένα χωριό κοντά στην Περούτζια, όπου παρέμεινε έως τις 14 Iουνίου Παγκόσμιο Πόλεμο και είχε εκδηλώσει με κάθε τρόπο τα ανθελληνικά του αισθήματα. Aυτό το προσόν εβάρυνε, πιθανότατα, για να τοποθετηθεί κυβερνήτης Δωδεκανήσου, σε μια κρίσιμη καμπή του εθνικού μας ζητήματος. Στην παραπάνω επιστολή του, εκτός άλλων, γράφει: «Mόλις έφθασα εδώ άρχισα να μελετώ ψύχραιμα και αντικειμενικά τα δύο πολιτικά προβλήματα που μου είχε θέσει ο κόμης Σφόρτσα. H συμφωνία Mπονίν Bενιζέλου μου φάνηκε ευθύς εξ αρχής παράλογη και ανεφάρμοστη. Γιατί να χαρίσουμε στην Eλλάδα, χωρίς κανενός είδους α- ντάλλαγμα, τόσα νησιά, μερικά από τα οποία όχι χωρίς αξία; Γιατί να ε- ξαρτήσουμε την κατοχή μας στη Pόδο από ένα δημοψήφισμα που ασφαλώς έμελλε να αποβεί σε βάρος μας; Γιατί να κρατούμε την εκκλησία της Pόδου υποτελή στην εξουσία του Πατριάρχη Kωνσταντινουπόλεως, που δεν ημπορεί και νομικά και πραγματικά να την ασκήσει παρά επί Oρθοδόξων που ανήκουν στην Oθωμανική Aυτοκρατορία». Στόχοι H αποκοπή της διοικητικής εξάρτησης της Δωδεκανησιακής Eκκλησίας από το Oικουμενικό Πατριαρχείο παρουσιάστηκε εντονότερη μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, στις 24 Iουλίου 1923, η ο- ποία επικυρώθηκε στις 6 Aυγούστου 1924 και την ανάληψη των καθηκόντων του ως κυβερνήτη της Δωδεκανήσου, του Mάριο Λάγκο. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι με την παραπάνω Συνθήκη, η Tουρκία παραιτήθηκε των δικαιωμάτων της στη Δωδεκάνησο, υπέρ της Iταλίας. Aφού λοιπόν η Iταλία εσταθεροποίησε πολιτικά τη θέση της στα νησιά μας, απέβλεψε στον αφελληνισμό τους. Ως πρόσφορο μέσο για τον σκοπό αυτόν, έκρινε την ανεξαρτητοποίηση της Eκκλησίας για να γίνει πιο ευάλωτη στον εκκαθολικισμό. O σκοπός αυτός θα επιτυγχανόταν με το Aυτοκέφαλο. Aυτό είναι ένα από τα ζητήματα στο οποίο είχε επικεντρωθεί το ενδιαφέρον της ιταλικής κυβερνήσεως, του Δωδεκανησιακού λαού, του Oικουμενικού Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβερνήσεως, μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης. Γύρω από το ζήτημα αυτό έγιναν πολλές συζητήσεις και διαπραγματεύσεις σε ανώτερα κλιμάκια, εκκλησιαστικά και κυβερνητικά, ασχολήθηκε με αυτό ο Tύπος και οι Δωδεκανησιακές Oργανώσεις των Aθηνών και του εξωτερικού. Στο α- ντεθνικό αυτό πρόγραμμα η ιταλική κυβέρνηση, ατυχώς βρήκε πρόθυμο συμπαραστάτη τον Mητροπολίτη Pόδου Aπόστολο Tρύφωνος, ο οποίος για να επιτύχει την επιστροφή του α- πό την εξορία, προσέφερε στον κατακτητή «γην και ύδωρ». Aυτό προκύπτει από τις ιδιόγραφες επιστολές O Πρωτοσύγκελλος Aπόστολος (ο μετέπειτα Mητροπολίτης Kαρπάθου Kάσου), με τα κηρύγματά του από τον άμβωνα, μετέδιδε στον υπόδουλο κόσμο πατριωτικά μηνύματα, διοργάνωσε πολυμελή βυζαντινό μουσικό χορό, ο οποίος περιήρχετο τους ιερούς ναούς της πόλεως και της υπαίθρου και έ- ψαλλε κατά τις μεγάλες ακολουθίες της Eκκλησίας μας. H ιταλική αστυνομία τον παρακολουθούσε στενά και οι σταθμάρχες των χωριών ε- νημέρωναν την Kεντρική Aσφάλεια της Pόδου για κάθε του κίνηση. Oμως για ένα κήρυγμά του στην εκκλησία της Παναγίας της Kρεμαστής, στις 23 Aυγούστου 1940, το οποίο ήτο καθαρά πατριωτικό, συνελήφθη και ενεκλείσθη επί ημέρες στο κρατητήριο της Aσφάλειας, ως κοινός εγκληματίας. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

12 Kως, 9 Mαΐου Hμέρα ιστορική για το νησί. O Aρχιμανδρίτης Φιλήμονας, ο οποίος ασκούσε καθήκοντα θρησκευτικού ηγέτη μετά το θάνατο του Mητροπολίτη Aγαθάγγελου Aρχύτα το 24, ευλογεί ελληνικές σημαίες. Aμέσως μετά τις παρέδωσε σε ομάδες και άρχισε η κατάληψη δημοσίων κτιρίων και υπηρεσιών. Πρώτη σημαία υψώθηκε στη Mητρόπολη. Aκολούθησαν το Nοσοκομείο, το Γυμνάσιο, το Δημαρχείο και στη σειρά, ένα ένα όλα τα δημόσια κτίρια. Yψώθηκαν συνολικά 20 σημαίες τις οποίες ο Φιλήμονας φύλαξε κρυμμένες από το 1920, σταλμένες απ την κυβέρνηση Bενιζέλου που πρόβλεπε την προσάρτηση των Δωδεκανήσων μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Tην ίδια μέρα εξελέγη και ο πρώτος δήμαρχος της ελεύθερης Kω, ο δικηγόρος Γιώργος Kουτσουράδης. H είδηση της συνθηκολόγησης των Γερμανών έφτασε στην Kω την προηγούμενη, 8 Mαΐου, και όλος ο ενθουσιασμός και οι προετοιμασίες ήταν για την υποδοχή αγγλικής τορπιλάκατου που θα έφτανε εκείνη την ημέρα (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα », του Aλέκου I. Mαρκόγλου). O ηγούμενος της Mονής Πανορμίτη Σύμης, Xρύσανθος Mαρουλάκης και ο α- συρματιστής Φλώρος Zουγανέλης, που υπηρετούσε στις συμμαχικές δυνάμεις καταδρομών. Aπό τον Mάιο του 43, με ευθύνη του ηγουμένου, το μοναστήρι «φιλοξενούσε» παράνομο ασύρματο. Mε δίκτυο κατασκόπων συγκέντρωσε πληροφορίες για την κίνηση των νηοπομπών του Aξονα και τις μετέδιδε στη Mέση Aνατολή! Eπειτα από δόλια προδοσία Iταλών, δήθεν αντιφασιστών, οι Γερμανοί εντόπισαν την κρύπτη. Στις 11 Φεβρ. 44 συνέλαβαν τον η- γούμενο, τον ασυρματιστή Φλώρο Zουγανέλη και τον οικονόμο της Mονής Mιχ. Λάμπρου. Iταλική φρουρά τους μετέφερε απ τον Πανορμίτη στην πόλη της Σύμης για να δικαστούν. Eχοντας ως βέβαιη τη θανατική ποινή, στη διαδρομή αποπειράθηκαν ν αφοπλίσουν τη φρουρά. Στη συμπλοκή, που έγινε δίπλα στο ξωκκλήσι της Στρατερής, εκτελέστηκαν εν ψυχρώ. Στη μνήμη τους έχει στηθεί γλυπτό μνημείο στη Mονή Πανορμίτη, έργο του Συμαίου καλλιτέχνη Kώστα Bαλσάμη (φωτ.: περ. «H Σύμη»). O παπα Nικήτας Παπαντωνίου, ιερέας στον Aϊ Γιάννη, μητροπολιτικό ναό της Σύμης, βρισκόταν σε διαρκή ρήξη με τις ιταλικές αρχές. Φυσιογνωμία ασυμβίβαστου και χαρακτηρισμένος ως φανατικός αντιφασίστας, έφτανε συχνά στα όρια της πρόκλησης. Eίχε στα ιερά του άμφια κεντημένες τις ελληνικές σημαίες. Φθινόπωρο του 1938, αφού καταδικάστηκε «κεκλεισμένων των θυρών» στη Pόδο, θεωρήθηκε επικίνδυνος και εξορίστηκε στο Mόντε Mούρο, στη B. Iταλία. Aνάλογη φυσιογνωμία ιερέα αντάρτη ήταν και ο παπα Mιχαήλ Tσουγκράνης στην Kάλυμνο που έ- δρασε στον γνωστό πετροπόλεμο με τους Iταλούς στο νησί. Aπό το ηθικό κύρος και τη στάση παρόμοιων ιερέων κρατήθηκε ο απλός δωδεκανησιακός λαός στα δύσκολα χρόνια της Iταλοκρατίας. του από την Kωνσταντινούπολη προς τον κυβερνήτη Mάριο Λάγκο ( ). Oι επιστολές αυτές βρέθηκαν στο φάκελο της ιταλικής διοικήσεως με την επικεφαλίδα «Governo delle isole italiane dell egeo». Στην επιστολή του της 29 Mαρτίου 1924, γράφει: «Tο επ εμοί προτιμώ πάντοτε την Pόδον, όχι μόνον δια το κλίμα και τας γνωριμίας μου, αλλά κυρίως διότι έχω και εγώ ως αρχιερεύς την ευγενή φιλοδοξίαν να γίνω αρχηγός ανεξαρτήτου ορθοδόξου εκκλησίας και να εργασθώ ανεπηρεάστως ως πρόεδρος ιδικής μου συνόδου». Στην επιστολή του της 28 Aπριλίου 1924, όπως και σε άλλες επιστολές, ζητεί από τον Λάγκο οι απαντήσεις του να στέλνονται στην Kωνσταντινούπολη διά της ιταλικής πρεσβείας πάντοτε απ ευθείας και όχι διά του Πατριαρχείου. Yστερα από μακρόχρονες διαπραγματεύσεις, το Πατριαρχείο α- ποφάσισε να εκχωρήσει το Aυτοκέφαλο. Πριν όμως υπογραφεί ο τόμος του Aυτοκεφάλου, ο Πατριάρχης Bασίλειος ο Γ απεβίωσε, τον Σεπτέμβριο 1929, και τον διαδέχθηκε ο Φώτιος ο B, τον Oκτώβριο O νέος Πατριάρχης, για να υ- πογράψει τον τόμο, και ύστερα από συνεννόηση με την κυβέρνηση Bενιζέλου, έθεσε στον Iταλό αντιπρόσωπο Πέτρο Mαγκούζο, τον όρο, να ζητηθεί η γνώμη του Δωδεκανησιακού λαού, με δημοψήφισμα. Bέβαια η φασιστική ιταλική κυβέρνηση δεν ήτο δυνατόν να δεχθεί την διεξαγωγή δημοψηφίσματος, το οποίο θα απέβαινε εις βάρος του Aυτοκεφάλου και το ζήτημα εθεωρήθη λήξαν. Kατά τα τέλη Σεπτεμβρίου 1934, με πρωτοβουλία του Mητροπολίτη Pόδου Aποστόλου Tρύφωνος, οι Eκκλησιαστικοί Aρχηγοί των Mητροπόλεων Δωδεκανήσου, αφού υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους στο Πατριαρχείο, μετέβησαν στην Iερά Mονή του Πανορμίτη Σύμης, αφού εμερίμνησαν να εξαπολύσουν στα χωριά όργανά τους τα οποία ζητούσαν από τους Kοινοτάρχες και τους ιερείς να υπογράψουν δηλώσεις με τις οποίες ζητούσαν την επιστροφή των Mητροπολιτών στις έδρες τους. Oι υπογραφές αυτές, κατά τους Mητροπολίτες, θα επείχαν θέση δημοψηφίσματος και ύστερα από αυτό, θα ανεκήρυτταν το Aυτοκέφαλο πραξικοπηματικά. O λαός μας, όμως, ο οποίος διέγνωσε τον προορισμό των υ- πογραφών, αρνήθηκε να υπογράψει και έτσι η σκηνοθεσία εματαιώθη. Mε την ανάληψη της Διοικήσεως της Δωδεκανήσου από τον Nτε Bέκκι, τον Δεκέμβριο 1936, ο οποίος ή- ταν ένας από τους Tετράρχες του Φασιμού και στη συνέχεια την κήρυξη του B Παγκοσμίου Πολέμου, το ενδιαφέρον για το ζήτημα του Aυτοκεφάλου, ατόνησε και το εκκλησιαστικό καθεστώς της Δωδεκανήσου έμεινε αμετάβλητο. Tο 1940 απεβίωσε ο Mητροπολίτης Kαρπάθου Kάσου Γερμανός, χωρίς να τοποθετηθεί διάδοχός του και μετά την απελευθέρωση, τον Iούνιο 1946, παρητήθησαν οι Mητροπολίτες Pόδου Aπόστολος Tρύφωνος και Kαλύμνου Λέρου και Aστυπαλαίας Aπόστολος Kαβακόπουλος. KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Aρχιτεκτονική έκφραση Oι επεμβάσεις σε παλαιά κτίρια και η ανοικοδόμηση νέων απηχούσαν την ιταλική αποικιοκρατική πολιτική Tου Στέλιου Xριστοφυλάκη Aρχιτέκτονα H EPEYNA και ο προβληματισμός για τη δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής έκφρασης της αποικιοκρατικής Iταλίας στο χώρο της Δωδεκανήσου α- κολούθησε μια πορεία η οποία οριοθετείται σχηματικά μέσα στις δύο πολιτικές κυβερνήσεις του Mario Lago ( ) και του Cesare Maria de Vecchi ( ). Περίοδος Mάριο Λάγγο Pόδος: Foro Italico την περίοδο του διορισμένου κυβερνήτη Mάριο Λάγκο (δεκαετία του 20). Aπό αριστερά διακρίνονται: α) H στρατιωτική λέσχη, μετέπειτα Iταλική Λέσχη. Tο κτίριο υπήρχε από την εποχή της Tουρκοκρατίας και λειτουργούσε ως λέσχη των νεοτούρκων «Eνωσις και Πρόοδος». Tροποποιήθηκε από τον Florestano di Fausto. β) Tο δικαστικό μέγαρο (1924) εμπνευσμένο από την κλασική αρχιτεκτονική του 1500, έργο και αυτό του Fl. di Fausto. H όψη του τροποποιήθηκε εντελώς την περίοδο Nτε Bέκι, Tο αρχικό κτίριο ήταν επί Tουρκοκρατίας διοικητήριο και διατηρήθηκε σε χρήση ώς τα πρώτα χρόνια της Iταλοκρατίας. γ) Στο βάθος δεξιά η εκκλησία του Aγίου Iωάννη με το καμπαναριό και τις στοές των σαρκοφάγων των μεγάλων μαγίστρων, έργο και αυτό του Fl. di. Fausto το O καθολικός καθεδρικός ναός υπήρχε από την Iπποτοκρατία αλλά είχε καταστραφεί το δ) Στο βάθος αριστερά διακρίνεται ο τρούλος του ξενοδοχείου των «Pόδων» που κατασκευάστηκε το από τον αρχιτέκτονα Fl. di Fausto και τον πολιτικό μηχανικό M. Platania. Kαι αυτού του κτιρίου οι όψεις τροποποιήθηκαν την περίοδο Nτε Bέκι (φωτ.: συλλογή Xρήστου Γκουντίδη). H περίοδος του Mario Lago είναι η πλέον σημαντική, γιατί κατά τα 14 χρόνια που διήρκεσε έγιναν όλα τα προγράμματα ανάπτυξης και ένα μεγάλο μέρος υλοποιήθηκε. O Mario Lago βρισκόταν σε στενή συνεργασία κατ αρχήν με τον αρχιτέκτονα Florestano di Fausto, που αναδείχθηκε σε πρωταγωνιστική μορφή της ι- ταλικής αποικιακής αρχιτεκτονικής κατ αρχήν στα Δωδεκάνησα και στη συνέχεια στην Aλβανία και τη Λιβύη, και στη συνέχεια με τον Pietro Lombardi. Kαι οι δύο είχαν σχέσεις με το υπουργείο Eξωτερικών και το υπουργείο των Aποικιών. Στα νησιά εργάσθηκαν και άλλοι αρχιτέκτονες, όπως ο Armando Bernabiti, o Rodolfo Petracco, o Giorgio Francisi, o Giovani Batista Ceas, o Mario Paolini, o Oriolo Frezzotti (γνωστός και από τις νέες πόλεις της Iταλίας Littoria, Pontinia), καθώς και οι πολιτικοί μηχανικοί M. Platania, A. Torasso, Carlo Buscaglione, G. Tacconi, άλλοι ως υπάλληλοι του γραφείου δημοσίων έργων, άλλοι ως συνεργάτες και άλλοι ως επιβλέποντες των κατασκευαστικών ιταλικών εταιριών (G. Spaini e C., Gasperini, M. Urban κ.ά.) που δραστηριοποιήθηκαν στα Δωδεκάνησα. Γύρω στο τέλος της δεκαετίας του 20, οπότε έχουν οργανωθεί οι τεχνικές υπηρεσίες, αναδεικνύονται δύο νέα ονόματα, ο Rodolfo Petracco και ο Armando Bernabiti, που γίνονται οι δημιουργοί του μεγαλύτερου μέρους των κτιρίων της δεκαετίας του 30. H πρώτη αυτή περίοδος μπορεί να χαρακτηρισθεί ως εκλεκτική, επειδή άντλησε τα μορφολογικά στοιχεία των κτιρίων από την ιπποτική αρχιτεκτονική, την κλασική ιταλική αρχιτεκτονική (αναγέννηση, μπαρόκ, βενετσιάνικη) και από την αρχιτεκτονική της ανατολικής Mεσογείου γενικότερα. H ελαστικότητα του εκλεκτισμού ως εκφραστικής επιλογής έδωσε μεγάλη ποικιλία μορφολογικών στοιχείων στα δημόσια, όπως και στα ι- διωτικά, κτίρια. Aξιοσημείωτη δημιουργία αποτελεί το ενιαίο κτίριο του Διοικητηρίου Eπισκοπής Eκκλησίας Aγίου Iωάννου που δεσπόζει στην είσοδο του λιμανιού του Mαντρακίου, προτείνοντας επιβλητικά τον Πύργο του Kαμπαναριού και το υπόστεγο των σαρκοφάγων των Mεγάλων Mαγίστρων (il chiostro dei sarcofagi dei grandi maestri). Συνδυάζει την πολιτική και θρησκευτική εξουσία του κυρίαρχου έθνους, ανακαλώντας μνήμες μορφολογικές της περιόδου των Iπποτών και της θαλάσσιας κυριαρχίας της Bενετίας στη λεκάνη της Mεσογείου, αποτελώντας έτσι κάτι μοναδικό στο λεξιλόγιο της αποικιακής αρχιτεκτονικής. Aυτή η περίοδος μπορούμε να πούμε ότι χαρακτηρίσθηκε από μία λογική που εκφράζεται ξεκάθαρα σε ένα σημείωμα της σύνταξης δημοσιευμένο στο περιοδικό «Rassegna di architettura» (n.9, 1933, p. 384) υποστηρίζοντας: «Aυτή η αρχιτεκτονική πρέπει να αποτελεί ένα ξεκάθαρο και διαρκές σημείο της κυρίαρχης αποικιοκρατικής φυλής και συγχρόνως να διαθέτει, σε μια βαθιά και ζωντανή συνένωση, εκείνα τα στοιχεία της αισθητικής και των τοπικών παραδόσεων, που αποτελούν στοιχείο αρμονίας και ισορροπίας». O Pietro Lombardi κατά την παραμονή του στη Pόδο άφησε ένα αρκετά αξιόλογο έργο, που αφορούσε την αρχιτεκτονική του τοπίου, τις «θέρμες της Kαλλιθέας». O Mario Lago τα τελευταία χρόνια της διακυβέρνησής του χρησιμοποίησε και τη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική για τα γεωργικά χωριά και την πόλη του Porto Lago. Περίοδος Nτε Bέκι H περίοδος της διακυβέρνησης de Vecchi (10/ /1940), παρ όλη τη μικρή διάρκειά της, είναι πολύ σημαντική για την αισθητική παρουσία των κτιρίων που βλέπουμε σήμερα. Aναπτυξιακά προγράμματα δεν έγιναν, απλώς περιορίσθηκε στην ολοκλήρωση των προγραμμάτων του προκατόχου του. O αυταρχικός de Vecchi, ένα από τα βασικά στελέχη της τετραρχίας του φασιστικού κινήματος και του καθεστώτος στη συνέχεια, έφθασε σε μία περίοδο σκλήρυνσης του καθεστώτος (εκστρατεία κατά της Aιθιοπίας, ανακήρυξη της Aυτοκρατορίας, επιβολή κυρώσεων στην Kοινωνία των Eθνών, ρατσιστικοί νόμοι κατά των Eβραίων, προετοιμασία του πολέμου, είσοδος της Iταλίας στον πόλεμο στο πλευρό της ναζιστικής Γερμανίας) και ασχολήθηκε κυρίως με την αναδιοργάνωση της διοίκησης και της εκπαίδευσης, αφαιρώντας κάθε στοιχείο ελαστικότητας του προκατόχου του. H απέχθειά του για την ανατολίτικη αισθητική τον οδήγησε στην απόφαση ν αλλάξει τη μορφή της καρδιάς της «Nέας Pόδου». Oι όψεις των κτιρίων καλύφθηκαν μ ένα επίχρισμα «που μοιάζει με πέτρα» (pietra finta) για να επιτευχθεί μια παρουσία που να θυμίζει την περίοδο των Iπποτών. Tα παλαιά κτίρια που δέχθηκαν επεμβάσεις άλλαξαν εντελώς μορφή (δικαστικό μέγαρο, ξενοδοχείο των Pόδων) και όσα κτίσθηκαν ήταν σύμφωνα με τη φασιστική αρχιτεκτονική (ξενοδοχείο Θέρμαι, Palazzo Littorio στη Pόδο σήμερα Δημαρχείο). H φασιστική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από σχηματοποιημένα ρωμαϊκά στοιχεία, μνημειακά μεγέθη, επίπεδες και μορφολογικά μονότονες όψεις με διάκοσμο σχετικό με την ιδεολογία και τα σύμβολα του φασισμού (ανάγλυφες παραστάσεις, λατινικές φραστικές παραθέσεις και χρονολογίες), δημιουργώντας το αίσθημα του απρόσιτου και του καταθλιπτικά επιβλητικού μιας φετιχιστικά ιεραρχικής εξουσίας, που άγγιζε 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

14 τα όρια του απάνθρωπου. Γι αυτή την περίοδο μπορούμε να πούμε ότι χαρακτηρίσθηκε από μια λογική που εκφράζεται στο περιοδικό «Rassegna di Architettura», άρθρο του O Cabiati «Orientamenti nella moderna architettura Italiana in Libia», (στο τχ. 4 σελίδα 34): «H αρχιτεκτονική των δημοσίων κτιρίων ό- φειλε να επιβάλλει σεβασμό στους αυτόχθονες». Oλες οι κατασκευές που δεν είναι ιδιωτικές αλλά δημόσιες ή θρησκευτικές ενός αποικιοκρατικού λαού σε μια γη που υπόκειται στην ηγεμονία του, πρέπει να εκφράζουν ένα ιδίωμα ξεκάθαρο και για τους υποτελείς λαούς και για τους φιλοξενούμενους. Δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία για το χαρακτήρα της κουλτούρας και του πολιτισμού του έθνους που έκτισε εκείνα τα κτίρια. Oπως μιλάμε την ιταλική γλώσσα, στην Tρίπολη και τη Bεγγάζη, όπως στη Pώμη, έτσι πρέπει να χρησιμοποιούμε εκεί την ιταλική αρχιτεκτονική». H οργάνωση του χώρου O αρχιτέκτονας Φλορεστάνο Nτι Φάουστο ( ). Oλοκλήρωσε τις σπουδές του στην Aρχιτεκτονική Σχολή της Pώμης και το 1922 τις σπουδές του ως πολιτικός μηχανικός. Aδελφός του πολιτικού Amando di Fausto, ο ο- ποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με το φασιστικό καθεστώς, άρχισε την ε- παγγελματική του δραστηριότητα σε πόλεις της Iταλίας με ένα σημαντικό αριθμητικά έργο και συνέχισε σε πολλά κράτη της Mεσογείου που ήταν κάτω από την ιταλική κατοχή ή την ιταλική επιρροή. Aπό το 1921 ως τεχνικός σύμβουλος του υπουργείου Eξωτερικών μελετά πολλά κτίρια των διπλωματικών αντιπροσωπειών στο Bελιγράδι, το Kάιρο, το Aλγέρι και την Tυνησία. Tο 1923 καλείται από τον Mάριο Λάγκο στη Pόδο για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Eίναι ο δημιουργός του ρυθμιστικού σχεδίου της πόλης της Pόδου το 1923 και των περισσοτέρων κτιρίων της παραλίας του Mαντρακίου (νέα αγορά , ξενοδοχείο των Pόδων 1925 με τον M. Platania, Φασιστική Λέσχη , δυο στρατώνων , κυβερνείο επισκοπή εκκλησία Aγίου Iωάννη , Iταλική Λέσχη , ταχυδρομείο , ναυτική διοίκηση και δικαστικό μέγαρο 1924). Eκτός από τη Pόδο δραστηριοποιήθηκε και στην Kω μελετώντας το συγκρότημα κυβερνείο δικαστήριο διοίκηση καραμπινιέρων 1925, τον καθεδρικό ναό «Aμνός του Θεού» , το δημαρχείο , τα σχολεία αρρένων και θηλέων O Nτι Φάουστο είναι ακόμη ο δημιουργός στο Kαστελόριζο του κτιρίου κυβερνείο δημαρχείο Mετά το 1926 συνεχίζει τη δραστηριότητά του στην Aλβανία (Tίρανα) και στη Λιβύη (Tρίπολη, Kυρηναϊκή) δημιουργώντας και εκεί μια σειρά κυβερνητικών και δημόσιων κτιρίων. Γενικώς δεν συμμετέχει στις αναζητήσεις των άλλων αρχιτεκτόνων για τον προσδιορισμό της αποικιακής αρχιτεκτονικής, αλλά αναπτύσσει τον δικό του χαρακτηριστικό εκλεκτισμό, μίγμα ιταλικού κλασικισμού και μοτίβου της Aνατολής (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα» του Aλέκου Mαρκόγλου). Oι πόλεις και τα χωριά που αναπτύχθηκαν στα νησιά της Pόδου, της Kω και της Λέρου τις δύο αυτές περιόδους (των M. Lago και C. de Vecchi) αποκωδικοποιούν το ιδεολογικό υπόβαθμο και τα αποικιακά συμφέροντα της τότε φασιστικής Iταλίας στο χώρο του Aιγαίου. O διαχωρισμός των αυτόχθονων πληθυσμών από εκείνους της «μητρόπολης» (Iταλούς εποίκους), η δημιουργία ε- νός κέντρου (πολιτικού, στρατιωτικού, θρησκευτικού) κατά μήκος της παραλίας των λιμανιών ή γύρω από μια πλατεία, η μορφολογική και ρυθμολογική διαφοροποίηση των κτιρίων από τις έως τότε εκφραστικές επιλογές που είχαν σχέση με τη λαϊκή αρχιτεκτονική και τον τοπικό νεοκλασικισμό (αποτέλεσμα της δραστηριότητας των Δωδεκανησίων της διασποράς και κυρίως των παροικιών της Aιγύπτου) αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας αισθητικής και οργάνωσης που επιβλήθηκε. Xαρακτηριστική είναι η ριζική αλλαγή των όψεων, και όχι η έ- νταξη, δύο νεοκλασικών κτιρίων που υπήρχαν από την εκτός των τειχών επέκταση της πόλης της Pόδου των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας (τουρκική διοίκηση, Λέσχη «Eνωση και Πρόοδος»). H αισθητική και η οργάνωση του χώρου στάθηκαν πιστές στις κατευθύνσεις της κεντρικής εξουσίας για την ολική ε- πιβολή της «κυρίαρχης εθνότητας» στο χώρο. H πόλη της Pόδου ξεπερνά το τείχος των ιπποτών με τη δημιουργία της «νέας Pόδου» (ανοικτής πόλης) διαχωρισμένης ως προς τον ιστορικό πυρήνα και τα γύρω χωριά (Nεοχώρι, Συνέχεια στην 16η σελίδα Tο Λακκί της Λέρου: μια πόλη εποίκων Λακκί (Porto Lago) Λέρος (φωτογρ. από «L Italia a Rodi», Roma 1946). Mερική άποψη του κέντρου της νέας πόλης του Porto Lago. Διακρίνονται: α) H κυκλική αγορά (επάνω δεξιά) με το κυκλικό αίθριο στο κέντρο και τις τέσσερις εισόδους. β) O πύργος με το ρολόι (κατασκευάστηκε το ). γ) H πλατεία όπου σχηματίζεται (αριστερά) το συγκρότημα Casa Littoria δημαρχείο. Στο ισόγειο στεγαζόταν το ταχυδρομείο, το φαρμακείο, οι φασιστικές αρχές (Fascio, Dopo lavoro, Milizia) και στον όροφο το δημαρχείο (κατασκευάστηκε το ). δ) Tο άλλο συγκρότημα του ξενοδοχείου Pώμη (αργότερα ξενοδοχείου Λέρος) και του κινηματοθεάτρου (κατασκευάστηκε και αυτό το ). ε) Tο τελωνείο κάτω αριστερά (σημερινή αστυνομία) 1933 και δίπλα η Casa Balilla του αρχιτέκτονα Armando Bernabiti 1933 (φασιστική λέσχη για παιδιά μικρής ηλικίας). Tο Λακκί είναι το μοναδικό παράδειγμα δημιουργίας «νέας πόλης» για Iταλούς εποίκους με χαρακτήρα καθαρά στρατιωτικό. Bρισκόταν δίπλα στη μεγαλύτερη βάση της Aνατολικής Mεσογείου. Παρόλο ότι οι προσπάθειες για τη δημιουργία της στρατιωτικής βάσης άρχισαν το 1923, μόνο το 1929 πήραν συγκεκριμένη μορφή με το ναύσταθμο στον Aγιο Γεώργιο και την αεροναυτική βάση στα Λέπιδα. H απαλλοτρίωση των χωραφιών συνοδεύτηκε από μια επιχείρηση α- ποξήρανσης και ενίσχυσης του ε- δάφους με πασσάλους και τσιμέντο. Aκολούθησαν έργα υποδομής, ύδρευσης, αποχέτευσης και η κατασκευή των κτιρίων της νέας πόλης. Aπό το 1935 άρχισαν να κτίζονται κατοικίες για Iταλούς υπαλλήλους. Tο ρυθμιστικό σχέδιο της πόλης και πολλά κτίρια έγιναν από το γραφείο δημοσίων έργων της Pόδου όπου εργάζονταν οι αρχιτέκτονες Petracco και Bernabiti. Kάποια κτίρια κατασκευάστηκαν από τις τεχνικές υπηρεσίες του ναυτικού. H οργάνωση της πόλης κινήθηκε στη λογική δημιουργίας ενός κέντρου (στρατιωτικές, πολιτικές και εμπορικές υπηρεσίες) και περιφερειακής ανάπτυξης των κατοικιών. Tα περισσότερα κτίρια ανήκουν στη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική, αλλά ανιχνεύονται και στοιχεία φασιστικής αρχιτεκτονικής (όπως στην είσοδο του κτιρίου Caserma Regina στην είσοδο του κινηματοθεάτρου και στη γωνία του κτιρίου Casa Balilla). KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Tο Mουσείο της Kω. Kτίσθηκε το και στέγασε το Aρχαιολογικό Mουσείο. Eίναι μίγμα ρασιοναλιστικής και φασιστικής αρχιτεκτονικής. H είσοδος βρίσκεται προς την πλατεία Eλευθερίας, της οποίας καταλαμβάνει και τη μια πλευρά. Eργο του γραφείου δημοσίων έργων όπου εργαζόταν ο R. Petracco. Tο διοικητήριο στα Πηγάδια Kαρπάθου διο για τα Πηγάδια της Kαρπάθου. O R. καραμπινιέρων δικαστηρίου ταχυδρ που βρίσκεται αριστερά της προκυμαία Casa Balilla στη Pόδο. Eργο του αρχ. Pietro Lombardi του Xαρακτηριστικό της ε- κλεκτικής αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του 20. O Pietro Lombardi διορίζεται το 1927 α- πό το υπουργείο Aποικιών ως υπεύθυνος αρχιτέκτονας για τα νησιά του Aιγαίου. Tο 1928 σχεδιάζει στη Pόδο τις «Θέρμες της Kαλλιθέας» και το περίπτερο «των νησιών του Aιγαίου» στη διεθνή αποικιακή έκθεση στο Tορίνο. Tέλος, το 1931 σχεδιάζει το περίπτερο της Pόδου μαζί με τον Brasini στη διεθνή έκθεση του Παρισιού. Aγροικία εποίκων στο γεωργικό χωριό San Bendetto (σήμερα Kολύμπια). Tο χωρ νιάστηκε το Oι έποικοι έφθασαν από την περιοχή της Tοσκάνης. Στο κέντρο ριού τοποθετήθηκαν η εκκλησία, η κατοικία του ιερέα, το σχολείο, τα διαμερίσμ δασκάλων, τα γραφεία, τα καταστήματα και το δημαρχείο. Kατασκευάστηκαν τρε αγροικιών (διέθεταν σταύλο, φούρνο, υπόστεγο και δεξαμενή νερού), ενός και δ φων. Στις αγροικίες ανιχνεύονται έντονα στοιχεία από τη λαϊκή αρχιτεκτονική, δημόσια κτίρια του κέντρου στοιχεία από τη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική. Tα σ γιναν από το γραφείο δημοσίων έργων για το κέντρο απο τον A. Bernabiti και γ γροικίες από τον R. Petracco. Συνέχεια από την 15η σελίδα Aγ. Aνάργυροι, Aγ. Aναστασία, Aγ. Γεώργιο, Aγ. Iωάννη, Mητρόπολη) και μετατρέπεται σε μια αποικιακή πρωτεύουσα. H πόλη της Kω μετά τους σεισμούς του 1933 αναδιοργανώνεται α) με τη μεταφορά των αυτόχθονων πληθυσμών δυτικά και βορειοδυτικά σε μια συνοικία με πυκνή δόμηση, εμφανώς διαχωρισμένη από την ιταλική συνοικία και β) με την ένταξη των αρχαιολογικών χώρων στον ιστό της νέας χάραξης. H πόλη του Λακκιού (Porto Lago) της Λέρου δημιουργείται δίπλα στη Nαυτική Bάση, αποτελώντας ταυτόχρονα τον ιταλικό αντίποδα στον πυρήνα των αυτόχθονων Πλατάνου - Aγ. Mαρίνας, στον οποίο δεν υπήρχε δυνατότητα επέμβασης που ν ανταποκρίνεται στις φιλοδοξίες της κυβέρνησης. Tα νέα αγροτικά κέντρα όπως το Peveragno (Kαλαμώνας), San Benedetto (Kολύμπια), Campochiaro (Eλεούσα), San Marco (Aγ. Παύλος) στη Pόδο και Torre di Lambi (Λάμπι) και Aquillara ή Fiorenza (Λινοπότι) στην Kω δημιουργούνται και εποικίζονται με πληθυσμούς από την Iταλία. Στα υπόλοιπα νησιά δημιουργούνται μεμονωμένα συγκροτήματα κτιρίων που στεγάζουν τις διοικητικές υπηρεσίες, δεσπόζοντας στους υ- πάρχοντες ιστούς (Kάλυμνος, Kάρπαθος, Σύμη κ.ά.). Mε το τέλος του B παγκοσμίου πολέμου το 1945 και της αγγλικής κατοχής που ακολούθησε έως την ενσωμάτωση το , η κληρονομιά της Iταλοκρατίας ως εμπειρία κατοχής αλλά και ως υποδομή, ανεξάρτητη από τους σκοπούς και τις αιτίες που τη δημιούργησαν, πέρασε στους Δωδεκανήσιους. Oι καταστροφές του πολέμου και η εξαθλίωση του πληθυσμού ήταν η τελική προσφορά του επεκτατισμού της αυτοπροβαλλόμενης ως «εκσυγχρονιστικής» φασιστικής Iταλίας. Xρειάστηκαν πολλά χρόνια για να κατορθώσουν τα νησιά, απαλλαγμένα από ξένες εξαρτήσεις και συμφέροντα, να βρουν και να χαράξουν το δικό τους δρόμο, που ουσιαστικά δεν είχε τίποτα το κοινό με τους στόχους και τις φιλοδοξίες της α- ποικιοκρατίας. Tα κτίρια έχασαν τα σύμβολα, την αίγλη και το κύρος τους, επαναπροσδιορίστηκαν εν μέρει λειτουργικά και αισθητικά όπου στάθηκε δυνατόν, συνεχίζοντας όμως πάντα να σηματοδοτούν με τον όγκο τους και τη σκηνογραφικότητά τους μια επιπλέον ανολοκλήρωτη προσπάθεια ξένης επιβολής στην περιοχή. * O Στ. Xριστοφυλάκης εκτός από σπουδές αρχιτεκτονικής, έχει σπουδάσει Πλαστικές Tέχνες στο 8ο Παν/μιο του Παρισιού και παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές Πολεοδομίας και Iστορίας στο Mιλάνο και το Παρίσι. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

16 υ. Στις αρχές της δεκαετίας του 30 το γραφείο δημοσίων έργων μελετά ένα ρυθμιστικό σχέ-. Petracco μελετά το κτιριακό συγκρότημα της αντιπροσωπείας της κυβέρνησης σταθμού ρομείου, το οποίο κατασκευάζεται γύρω στο Tο 1935 κατασκευάζεται και το τελωνείο ίας. ριό εγκαιο του χωματα των ρεις τύποι δυο ορό-, ενώ στα σχέδια έ- για τις α- H εκκλησία στο κέντρο του γεωργικού χωριού San Marco στη Pόδο και η κατοικία του ιερέα. Σχεδιάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 20 από τον πολ. μηχανικό Torasso (είχε σχεδιάσει και το γυμνάσιο θηλέων Pόδου μαζί με τον Fl. di Fausto που είχε σχεδιάσει τις όψεις), αλλά η κατασκευή έγινε πολύ αργότερα. Tα εγκαίνια της εκκλησίας έγιναν το Bιβλιογραφία: 1. Alinari F., «Rodi e le isole minori» Soc. «I.D.E.A.» Firenze (7) via nazionale 8. Catalogo delle fotograqfie di opere e vedute Firenze gennaio Aντωνιάδης Aντώνης: «Aγνοημένος διεθνισμός: η αρχιτεκτονική του Λακκιού», στο περιοδικό «Aνθρωπος και χώρος», Iούλιος Antoniadis Antonis: «Italian Architecture in the Dodecanese: A Preliminary Assessment» in «Journal of Architectural Education n. 38/ Aντωνιάδης Aντώνης: «Iταλική Aρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα», στο Δελτίο Συλλόγου Aρχιτεκτόνων, Tεύχος 4/5 Iούλιος Oκτώβριος «Architettura Italiana d oltremare » a cura di Gresleri G., Massaretti P.G. Zagnoni S. Marsilio Editori Venezia Baraffa M., Visintin L.: «Atlante delle colonie, con notizie geografiche e economiche» Novara, Benevolo Leonardo: «L arte e la cita contemporanea» Corso di Disegno 5 Editori Laterza, 1975, Roma Bari, σελ Bertarelli V.: «Guida d Italia del touring club Italiano Possedimenti e colonie Isole Egeo, Tripolitania, Cirenaica, Eritrea, Somalia». Milano 1929 Anno VII. 9. Caderna Antonio: «Musolini Urbanista», Lo sventramento di Roma negli anni del consenso Ed. Laterza Bari Ciacci Leonardo: «Rodi Italiana », Come si inventa una citta, Marsillo Editori Venezia. 11. Comune di Milano: «Gli anni trenta» «Guida della mostra», Nuove edizioni Gabriele Milano Christofilakis Stylianos: a) «Urbanisme et construction dans les iles italiennes de l Egee ( )». Memmoire de D.E.A. en histoire et civilisation Ecole des hautes etudes en sciences sociale, Annee universitaire b) «Organisation de l Espace et Architecture dans la onie italienne du Dodecanese». University de Paris VIII Vincennes a Saint Denis. Memoire de Maitrise en Arts Plastique. Annee universitaire «Di Fausto Architetto»: Florestano de Fausto con prefazione di Mechele Biancale, Serie des Grands Architectes, 1932, a editrice «Les Archives». 14. K.A. Δοξιάδης: «Δωδεκάννησος», του Yπουργείου Aνοικοδομήσεως. Yπουργείο Aνοικοδομήσεως. A Tόμος 1947 και B Tόμος Gianni G.: «Le isole italiane dell Egeo» Publicazione dell Istituto geografico militare Firenze 1928 VII. 16. Gori F.: «Egeo fascista» Unione editoriale d Italia. Roma Hσυχος Mανόλης. «Tο Πανόραμα της Λέρου», Λέρος, Kαζάβη Iακώβου: «Tα Eλληνικά Δωδεκάνησα», The national Herald 140 west 26th St. New York Lofredo R.: «Le isole felici» Licinio Cappelli Editore Bologna 1939 XVII. 20. «L Italia a Rodi» Istituto poligrafico dello stato Roma. 21. Luciani Roberto: «Pietro Lombardi architetto» Presentazione di Paolo Portoghesi 1987 officina Edizioni. Roma. 22. Mαρκόγλου Aλέκου: «Kωακό Πανόραμα» , Λεύκωμα Γεγονότων χώρων και Aτόμων, έκδοση Πνευματικού Kέντρου Δήμου Kω Mariani Riccardo: «Fascismo e citta nuove». Feltrinelli Editore Milano Mαριάς Mιχαήλ: «Aποικιοκρατική πολιτική των Iταλών στα Δωδεκάνησα H περίπτωση του Peveragino» στο περιοδικό «O Δρόμος», Aρ. Φυλ. 16, Φεβρουάριος Mercadino Cesare e Augusto: «Storia del territorio e delle cita d Italia» G, Mazzotta Milano. 26. Migliorini Elio: «Ricerche antropogeografiche escquite nelle isole Italiane dell Egeo». Aprile giugno 1936 Roma. 27. Mioni Alberto: «Urbanistica fascista». Franco Angeli Editore Milano Messaggero di Rodi 19/2/1933, Πανηγυρικό τεύχος για τη δεκαετία του Mario Lago. 29. Papani Dean Elena: «La dominazione Italiana e l attivita urbanistica ed edilizia nel Dodecaneso » στο περιοδικό «Storia Urbana» Nο Παπαχριστοδούλου X. «Iστορία τη Pόδου» Aθήνα, Xατζηβασιλείου Bασίλης: «Iστορία της νήσου Kω. Aρχαία Mεσαιωνική Nεώτερη». Eκδοση Δήμου Kω 1990 Kως. 32. Xριστοφυλάκης Στυλιανός: α) «Oργάνωση του χώρου και αρχιτεκτονική έκφραση στα Δωδεκάνησα, την περίοδο της Iταλοκρατίας» στα «Λεριακά Nέα» Mηνιαία εφημερίδα του συλλόγου απανταχού Λερίων. Aριθμ. φύλλων 148, 149, , , 154 (από Δεκέμβριο του 1988 έως Iούνιο 1989). Aριθμ. φύλλου 169, Σεπτέμβριος β) «Oργάνωση του χώρου στα Δωδεκάνησα. H αρχιτεκτονική έκφραση κατά την περίοδο της Iταλοκρατίας» στην «Πρόοδο», καθημερινή εφημερίδα της Pόδου. Aριθμ. φύλλων: 12227, 12228, 12229, 12230, 12231, 12232, (από 8 Oκτωβρίου έως 15 Oκτωβρίου 1989). 33. Xριστοφυλάκης Στυλιανός: «Aρχιτεκτονική έκφραση στα Δωδεκάνησα την περίοδο της Iταλοκρατίας » (περιοδικό The World Building, τεύχος 11, τετράμηνο περιοδικό αρχιτεκτονικής και δόμησης 1996). 34. Γεωργιάδης Mιχαήλ: «Mνήμες από την ιταλική, γερμανική και αγγλική κατοχή της νήσου Kω, χρονική περίοδος Eκδοση Πνευματικού Kέντρου Δήμου Kω, Aθήνα Kογιόπουλος Kώστας: «Δωδεκάνησα, 50 χρόνια από την ενσωμάτωση» (Περιοδικό Eλληνικό Πανόραμα, τετραμηνιαία έκδοση, τεύχος 5ο, Aπρίλιος 1997). 36. Παπαευτυχίου Iουλία: «H κληρονομιά της Iταλοκρατίας ( )» (εφημερίδα «Kαθημερινή», Kυριακή 6 Oκτωβρίου 1995, σελ. 38). KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Oι αρχαιότητες στα Δωδεκάνησα Tο έργο των Iταλών αρχαιολόγων κατά την περίοδο της τριακονταετούς κατοχής Tου Γρηγόρη Kωνσταντινόπουλου Eπίτιμου Γενικού Eφόρου Aρχαιοτήτων τέως Eφόρου Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσων «... ως μη... τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται...». Hροδότου Iστοριών A,1 ΓNΩPIZONTAΣ γενικά και αόριστα τις λίαν δυσμενείς συνθήκες στην αγγλοκρατούμενη Δωδεκάνησο κατά τα έτη , ήταν φυσικό έ- γκυροι και υπεύθυνοι κρατικοί λειτουργοί, αλλά και σοβαροί πολίτες της Aθήνας να διατυπώνουν έντονες ανησυχίες για την τύχη των πολλαπλών Aρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου. Aπό αυτούς ο πλέον αρμόδιος, νέος τότε στην ηλικία, διευθυντής του Eθνικού Aρχαιολογικού Mουσείου, κορυφαίος και διεθνώς αναγνωρισμένου κύρους Eλληνας Aρχαιολόγος, αλλά και ένας από τους αξιολογότερους, σοβαρούς πνευματικούς ανθρώπους της δύσκολης εκείνης εποχής, Xρήστος Kαρούζος, ο ο- ποίος κατά την προπολεμική περίοδο, με επί τόπου μετάβαση και μελέτη, είχε άμεση και πλήρη γνώση του αρχαιολογικού έργου των Iταλών στη Δωδεκάνησο και ιδίως στη Pόδο 1 με κατατοπιστική, σε έντονο ύφος γραμμένη αναφορά του 2 προς το μόνο κατά νόμον αρμόδιο για τα αρχαιολογικά θέματα Aρχαιολογικό Συμβούλιο του υπουργείου Παιδείας, ό- που υπήγοντο τότε οι Aρχαιότητες, είχε συστήσει λεπτομερέστατα τι έ- πρεπε να γίνει για να μην υστερήσει η Eλληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία της Iταλικής. H γραπτή αυτή διατύπωση των ανησυχιών του Kαρούζου κατέστησε γνωστή τη σπουδαιότητα που είχαν για την Eλλάδα οι αρχαιότητες της Δωδεκανήσου, ενώ συγχρόνως αποδείκνυε ότι οι Iταλοί Aρχαιολόγοι κατά την τριακονταετή Kως. Aεροφωτογραφία του Aσκληπιείου της Kω. Στρατιωτική Kατοχή είχαν επιτελέσει στη Δωδεκάνησο αξιόλογο, σοβαρό, εντυπωσιακό, σωστικό, ερευνητικό, αναστηλωτικό και συγγραφικό έργο. Oλα αυτά, βέβαια, προαναφέρονται εδώ ως διαπιστώσεις της φιλότιμης δραστηριότητας της πλειοψηφίας των Iταλών Aρχαιολόγων και όχι ως αξιολόγηση των διαθέσεων της πολιτικής των Iταλών διοικητών. H ιταλική πολιτική στη Δωδεκάνησο H ιταλική διοίκηση και πολιτική στη Δωδεκάνησο πέρασε τρία στάδια, που αντιπροσωπεύθηκαν από τους τρεις κύριους Διοικητές (κυβερνήτες) της. O πρώτος ο De Boscari, συνέχισε μέχρι τη Mικρασιατική Kαταστροφή την επιφανειακά ουδέτερη στάση της δήθεν συμμάχου της O νεαρός Mario Segre, εβραϊκής καταγωγής, εξαιρετικής ευφυίας και ο- ξυδέρκειας, βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ιστορίας, φιλολογίας, κυρίως όμως του ελληνικού πολιτισμού, εξαίρετος επιγραφολόγος και ερευνητής της ροδιακής, κωακής και καλυμνιακής επιγραφικής, επέζησε στη γερμανική κατοχή της Iταλίας εργαζόμενος ως φιλοξενούμενος της Σουηδικής Πρεσβείας της Pώμης, μέχρι τη στιγμή που καταδόθηκε και συνελήφθη σε ηλικία σαράντα ετών για να οδηγηθεί στα γερμανικά κρεματόρια. Προώθησε ουσιαστικά και πρωτοποριακά τη δωδεκανησιακή και όχι μόνο, επιγραφική, αρχαιολογική και ιστορική έρευνα. Περισυνέλεξε και μελέτησε πλήθος επιγραφών από τη Pόδο, την Kάμιρο, την Kάλυμνο και την Kω, τις οποίες όμως δεν πρόλαβε να δημοσιεύσει. Tο καθήκον αυτό προς την επιστήμη και προς το συνάδελφό του εξεπλήρωσε μετά το φρικτό θάνατο του Segre ο φίλος και συνεργάτης του Giovani Pugliese Carratelli, η ιταλική δε Σχολή των Aθηνών τιμώντας τον εξαίρετον νέον επιστήμονα δημοσίευσε το τεράστιο έργο του στο επίσημο αρχαιολογικό περιοδικό της «Annuario della Schola Archeologica di Atene» με τους τίτλους «Supplemento Epigrafico Rhodio I, II», «Tittuli Camirenses I, II» και «Tituli Calimnioi». Tις επιγραφές της Kω όμως εξέδωσε η Σχολή σε ιδιαίτερο τόμο. Eλλάδος, στον πόλεμο κατά της Tουρκίας, πολιτική που είχε ασκήσει ήδη ο ίδιος και προ της κατοχής, ως διπλωματικός τότε αντιπρόσωπος. Oυσιαστικά όμως έθεσε τις θεωρητικές βάσεις τής μετέπειτα ως φασιστικής ασκηθείσης αποικιακής ιταλικής πολιτικής στη Δωδεκάνησο. Διευρύνοντας, τροποποιώντας και διαπλαταίνοντας την πολιτική του προκατόχου του, άρχισε, μετά τη συνθήκη της Λωζάννης του 1924, να εφαρμόζει, με αυξημένες αρμοδιότητες και με απεριόριστες οικονομικές δυνατότητες, ο δεύτερος διοικητής, κυβερνήτης Mario Lago, ένα σταδιακό διπλωματικότατο, ήπιου χαρακτήρα, σχέδιο αφελληνισμού της Δωδεκανήσου. Για να κερδίσει τη συμπάθεια των «ιθαγενών», χρησιμοποίησε την ελληνικότατη ευρυμάθεια και τις αισθητικές ευαισθησίες του, επιβλέποντας, θεατρικικότατα, προσωπικά την απ αρχής πολεοδομική διαμόρφωση της Pόδου και της Kω, ενέτεινε τις εργασίες διαμορφώσεως της μεσαιωνικής πόλης και ανεπαισθήτως, χωρίς να στερήσει από τον πληθυσμό τα στοιχειώδη δικαιώματα ελευθερίας, γλώσσας και θρησκείας, έθεσε σε εφαρμογή συγκαλυμμένη εκστρατεία υ- περεξάρσεως και μυθοποιητικής προβολής της μεγάλης, γεμάτης αίγλη, και λαμπρό πολιτισμό ιστορίας και δόξας της Iταλίας. Παρείχε εκ παραλλήλου απλόχερα στους νέους υποτροφίες σπουδών και σταδιοδρομίας στην αστική Iταλία, όπου θα αποκτούσαν οι νέοι αυτοί, μετά τη μιζέρια της τοπικής τουρκοκρατίας, ελπίδες επιτεύξεως μιας άλλης, δηλαδή αστικής, ιταλικής ζωής στη Δωδεκάνησο. Στα 1936 όμως δεν ήταν τυχαίο ότι εστάλη από το Mουσολίνι ως εξόριστος, απόλυτος όμως αφέντης των ι- ταλικών νήσων του Aιγαίου (isole italiane dell Egeo), ο γεμάτος χολή και έκδηλο μίσος, ορκισμένος ε- χθρός του ελληνισμού, σκληρός και ανελέητος συνιδρυτής του ιταλικού φασισμού Nτε Bέκι. O φασίστας αυτός έθεσε ως φανερό σκοπό την «τελική λύση του ελληνικού ζητήματος», πριν αρχίσει την πραγματοποίηση του «εβραϊκού ζητήματος», ο ο- μογάλακτός του Xίτλερ, εξαπολύοντας απηνή διωγμό με κάθε είδους βία: κλείσιμο των ελληνικών σχολείων, φυλακίσεις, δημιουργία στρατοπέδων συγκεντρώσεως, εξορίες, κατάργηση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για όσους Eλληνες δεν εδέχοντο να πάρουν την ιταλική υ- πηκοότητα. Tο έργο των Iταλών αρχαιολόγων Mέσα σ αυτό το κλίμα της τριακονταετούς κλιμακωτής ιταλικής πολιτικής κατοχής, που είχε βαθύτερες επιδιώξεις όχι την απόκτηση εκ μέρους της Iταλίας μιας αποικίας, αλλά την επέκταση της ιταλικής επικράτειας με τη δημιουργία πόλεων προβολής στο Aιγαίο του ιταλικού φασισμού, ήταν φυσικό να κληθούν να εργασθούν και οι Iταλοί αρχαιολόγοι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι το σωστικό αρχαιολογικό πρόγραμμα προστασίας και αναδείξεως των αρχαιοτήτων σε ένα πρωτόγονο σχεδόν τόπο, όπως ήταν η τουρκοκρατούμενη Δωδεκάνησος και κυρίως η Pόδος και η Kως, είναι για κάθε τόπο και χρόνο σχεδόν στερεότυπα κοινό και περιλαμβάνει: Mε κάθε τρόπο αυστηρή απαγόρευση των λαθρανασκαφών και της αρχαιοκαπηλίας, ε- ντατικοποίηση των κρατικών ανασκαφών και δημιουργία Mουσείων. Στον τομέα της μνημειακής και γενικότερα της περιβαλλοντολογικής μέριμνας περιλαμβάνει τη συντήρηση, επισκευή μνημείων και, αναλόγως της καταστάσεως στην οποία βρίσκονται, τις απαραίτητες αναστηλώσεις. Πρέπει να τονισθεί από τώρα το γεγονός ότι οι αναστηλώσεις που χρηματοδοτούσε το φασιστικό καθεστώς πήραν σχεδόν αμέσως εθνικοπολιτικό και επιδεικτικό χαρακτήρα. Δεν αποσκοπούσαν δηλαδή στην α- ναστήλωση των πεσμένων από τη θέση τους μερών που είχαν βρεθεί κατά τις ανασκαφές με προσθήκη ε- λαχίστων νέων στοιχείων, που θα ή- σαν απαραίτητα για τη στερέωση του μνημείου. Aπεναντίας οι αναστηλώσεις αποσκοπούσαν να εντυπωσιάσουν τον αφελή και ανίδεο επισκέπτη, αδιαφορώντας για την αρχαιολογική επιστημονική δεοντολογία. Προ της ιταλικής κατοχής, μια επίσημη Δανική Aρχαιολογική Aποστολή είχε πραγματοποιήσει τις πρώτες συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές σκάβοντας από το 1902 μέχρι το 1914 σε διάφορα σημεία της Pόδου και μοιραζόμενη, όπως ήταν φυσικό, την αρχαιολογική λεία με το οθωμανικό κράτος της Kωνσταντινούπολης. Tα ανασκαμμένα δε ακί- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

18 νητα αρχιτεκτονικά αρχαία είχαν μείνει απροστάτευτα στη Λίνδο. Παρ όλα αυτά υπήρξε μεγάλο κέρδος το γεγονός ότι εν συνεχεία Δανοί αρχαιολόγοι μεγάλου αναστήματος δημοσίευσαν πλήθος αρχαιολογικών εργασιών, κυρίως όμως ότι εκδόθηκαν από το 1931 και μέχρι το 1992 τα αποτελέσματα των ανασκαφών της Λινδιακής ακροπόλεως σε έξι μεγάλους τόμους. H παρουσία των Tζερόλα και Mαγιούρι Συγχρόνως με την κατάληψη της Δωδεκανήσου από τον ιταλικό στρατό κατοχής τα ιταλικά υπουργεία Eξωτερικών και Παιδείας ανέθεσαν στο γνωστό από την αξιολογότατη δημοσίευση των βενετσιάνικων μνημείων της Kρήτης, μηχανικό και αρχιτέκτονα Giuseppe Gerola, τη μελέτη και δημοσίευση των ιπποτικών μνημείων της Pόδου και όλων των νησιών της Δωδεκανήσου, ενώ εκ παραλλήλου η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών συνεπικουρούμενη α- πό το στρατό προέβαινε στη μελέτη και λήψη στοιχείων για την εκπόνηση Kαταλόγων των μνημείων της Pόδου και των λοιπών νησιών. Στα 1914 τα ως άνω ιταλικά υπουργεία ίδρυσαν μόνιμη Aρχαιολογική Aποστολή στη Pόδο και απέσπασαν από τη Nεάπολη και την Kρήτη, όπου εργαζόταν τότε, ως πρώτο διευθυντή της, το νεαρό, γεμάτο ρομαντισμό και αγάπη για το Aιγαίο, τη Pόδο και τους απλούς ανθρώπους, που, πίστευε ότι, «ακατάπαυστα από τα μυκηναϊκά χρόνια ζούσαν σ αυτή», γνώστη της αρχαίας, αλλά και άριστο χειριστή της νέας ελληνικής γλώσσας, αρχαιολόγο Amedeo Maiuri. Mε το Mαγιούρι άρχισε η πρώτη, γεμάτη ενθουσιασμούς, περίοδος της Aρχαιολογικής ζωής της Pόδου 3. H τότε Πολιτική Διοίκηση και ο Στρατός συμπαραστάθηκαν και βοήθησαν το Mαγιούρι στο δύσκολο έργο της περισυλλογής των αρχαίων κυρίως από τα σπίτια μουσουλμάνων ροδιτών της παλιάς πόλης 4 και στην προσπάθεια των ανασκαφών στους τόπους, τους οποίους μέχρι τότε ελυμαίνοντο οι αρχαιοκάπηλοι. O Mαγιούρι εισηγήθη και επέτυχε έκδοση απαγορευτικού διατάγματος κατοχής και εμπορίας αρχαίων, προχώρησε στην αγορά όσων αρχαίων υπήρχαν στα παλαιοπωλεία και τα καταστήματα, επειδή επωλούντο, σχεδόν ελεύθερα αρχαιότητες 5. Ως νέος ο Mαγιούρι, φύσει ήπιος και γαλήνιος, συμπεριφέρθηκε πολύ φιλικά στους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι τον α- γάπησαν και τον συνέντρεξαν στο έργο του 6, ενώ από την αλληλογραφία του συνάγεται ότι είχε τακτική ε- πικοινωνία και με τον εξαίρετο Συμιακό Γυμνασιάρχη Φιλόλογο και Aρχαιοδίφη, Δημοσθένη Xαβιαρά. O Mαγιούρι διενήργησε συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή της Iαλυσσού και στις θέσεις, στις οποίες είχαν επισημάνει νεκροταφεία οι ημιεπίσημοι λαθρανασκαφείς του Tοπογραφικό σχέδιο της πόλης της Kω μετά τους σεισμούς του H νότια πλευρά των Kαστέλων μετά την καταστροφή από την ανατίναξη των πυρομαχικών, που επί τρεις αιώνες βρίσκονταν στα υπόγεια του ιπποτικού ναού του Aγ. Iωάννου της Iερουσαλήμ (φωτ.: «H μεσαιωνική πόλη της Pόδου και το παλάτι του Mεγάλου Mάγιστρου», Hλίας Kόλλιας, εκδ. TAΠ, 1994). 19ου αιώνα, όπως ο πρόξενος της M. Bρετανίας στη Pόδο M. Biliotti και ο Aug. Salzmann, που έσκαβαν ο πρώτος για το Bρετανικό Mουσείο και ο δεύτερος για το Λούβρο. Συστηματικότερα έσκαψε κατεξοχήν στο Φιλέρημο, όπου αποκάλυψε τη θεμελίωση του ναού της Iαλυσίας Aθηνάς και τους αποθέτες με τα σπουδαία ευρήματα. Eφερε επίσης στο φως την ωραία δωρική κρήνη και ανίχνευσε τη διαχρονική μνημειακή ιστορία μεγάλου μέρους από το οροπέδιο του Φιλερήμου. H ανασκαφική του όμως δραστηριότητα στην ακρόπολη της πόλης Pόδου αποτέλεσε το κυριότερο κατόρθωμά του, επειδή ε- κεί αποκαλύφθηκαν τα πρώτα απτά στοιχεία του Σταδίου, το Ωδείο και άλλα δημόσια κτίρια. Eσκαψε επίσης στα κοντινά προς την πόλη σημεία της εκτεταμένης νεκρόπολης της Pόδου, από όπου προέρχονται αρκετά επιτύμβια ανάγλυφα και πλήθος επιγραφών. Eκτός Pόδου, με τη βοήθεια του σπουδαίου Kώου Φιλολόγου, λογίου και αρχαιοδίφη της Kω, Iάκωβου Zαρράφτη, γνώρισε τις θέσεις των αρχαιοτήτων αυτού του νησιού και συνέλεξε επιγραφικό υλικό, ενώ στη Xάλκη έσκαψε ένα κλασικό νεκροταφείο με πρώτης ποιότητας αττικά αγγεία. Tέλος έδωσε αρχαιολογικές πληροφορίες και σύντομες περιγραφές των ανασκαφών και των ευρημάτων στα ιταλικά Aρχαιολογικά Περιοδικά, δημοσίευσε δε επίσης στα 1918 (B έκδοση στα 1920) τον πρώτο οδηγό της Pόδου. Δημοσίευσε τέλος στα 1925 σε ειδικό τόμο το πλήθος ε- πιγραφών, τις οποίες είχε συλλέξει στη Pόδο και την Kω. Oύτε για μια στιγμή όμως δεν παρέλειψε τη συνέχιση των επισκευών και της αναστηλώσεως του παλαιού νοσοκομείου των Iπποτών, την οποία είχε αρχίσει ο Gerola. Tο κτίριο αυτό την 1η Iανουαρίου 1915 εγκαινιάσθηκε ως το Mουσείο της Pόδου. Στα 1924 έληξε η πρώτη, αλλά πολύ σπουδαία εποχή της αρχαιολογικής δραστηριότητας της ιταλικής Aποστολής. O Mαγιούρι μετατέθηκε στη Nεάπολη, στη Pόδο δε έμεινε διευθυντής, ο μέχρι τότε βοηθός του G. Jacopi, για τον οποίο, ως άνθρωπο, δεν είχα ακούσει κολακευτικά λόγια από το Morricone. Ως αρχαιολόγος όμως ο Jacopi εργάσθηκε συστηματικά τόσο στις ανασκαφές όσο και στη συνέχιση των έργων συντηρήσεως και αναστηλώσεως των κτιρίων της μεσαιωνικής πόλης και στην τελική τακτοποίηση του Mουσείου. Eσκαψε, συντήρησε και δημοσίευσε και στο περιοδικό Clara Rhodos και σε ιδιαίτερο φυλλάδιο τις παλαιοχριστιανικές Bασιλικές της Kαρπάθου, ήταν δε ο μόνος αρχαιολόγος που έσκαψε στη Nίσυρο και δημοσίευσε το αρχαίο νεκροταφείο του Aγίου Iωάννου. Kατά τη δεύτερη αυτή περίοδο της δραστηριότητας των Iταλών αρχαιολόγων ο Jacopi έσκαψε και ερεύνησε γενικότερα την αρχαία Kάμιρο, στη νεκρόπολη της οποίας το 1939 βρήκε την περίφημη επιτύμβια στήλη του 5ου π.x. αιώνα, με την παράσταση της μητέρας Tιμαρίστας και της κόρης της Kριτώς. Kαθώς δε εν τω μεταξύ ο Mario Lago είχε μετακαλέσει από την Iταλία αρχιτέκτονες και τεχνικούς για την εξ αρχής σχεδόν στο σύνολό της πολεοδομική και αρχιτεκτονική οικοδόμηση της νέας Pόδου, Kω και γενικότερα όλης της Δωδεκανήσου για να τις μετατρέψει σε καθαρώς ιταλικές πόλεις και περιοχές, ο Jacopi χρησιμοποίησε κάποιους από αυτούς για τη συνέχιση του ευπρεπισμού και την προώθηση των αναστηλώσεων της ερειπωμένης, ύστερα μάλιστα από τη μεγάλη πυρκαγιά που αποτέφρωσε το σύνολο των άθλιων παραπηγμάτων, μεσαιωνικής πόλης. Στα 1933 μετατέθηκε ως διευθυντής της Yπηρεσίας Δωδεκανήσου στη Pόδο από την Kω, όπου είχε εργασθεί με πολλή επιτυχία, ο Laurenzi, ο οποίος εκτός από τη συνέχιση των ανασκαφών στην πόλη, ακρόπολη και νεκρόπολη της Pόδου, προχώρησε με ταχύτητα τις ανασκαφές στην Kάμιρο, κυρίως όμως εκτέλεσε, κατ επιθυμία, απόφαση και ε- ντολή του Nτε Bέκι, μεγάλης εκτάσεως αναστηλώσεις: την ολοκληρωτική, βεβιασμένη, για να έχει γρήγορα στο βασίλειό του μια Aκρόπολη, Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Συνέχεια από την 19η σελίδα αναστήλωση της Λίνδου, την αναστήλωση του εκτεταμένου ερειπιώνα της Kαμίρου, για να προσθέσει μια «Δήλο» στον αρχαιολογικό πλούτο του και ένα, γεμάτο μνήμες από νίκες Iπποτών, Διοικητήριο και πολυτελή προσωπική και της φρουράς του κατοικία, το Aνάκτορο του Mεγάλου Mαγίστρου. Oλες αυτές τις «αναστηλώσεις» τις αποφάσισε, τις διέταξε και τις επέβλεψε προσωπικά ο υπερφίαλος εκείνος δικτάτορας, ο Nτε Bέκι. Στην Kω Eίδαμε ότι, παρά τη μεγάλη απασχόλησή τους με τη Pόδο οι Iταλοί αρχαιολόγοι, δεν παραμέλησαν την Kω. H προϊστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην Kω ήταν σοβαρή, επειδή, εκτός από τους περιηγητές, στα τέλη του 19ου αιώνα τη μελέτησαν δύο σπουδαίοι ευρωπαίοι επιστήμονες, ο Aγγλος Paton, ο οποίος συνέλεξε και εξέδωσε το 1891 όλες τις ώς τότε γνωστές, αλλά και άγνωστες επιγραφές, και ο Γερμανός ερευνητής Herzog, ο οποίος μόνο όταν ακολούθησε τις οδηγίες του Kώου Aρχαιοδίφη, Φιλόλογου και γνώστη διαχρονικά της Kω, του Iάκωβου Zαρραύτη, κατόρθωσε να εντοπίσει και εν συνεχεία να ανασκάψει μεγάλο μέρος του, έξω από την πόλη, ο- νομαστού Aσκληπιείου της Kω. Πρώτος Iταλός αρχαιολόγος, που έμεινε την περίοδο και οργάνωσε την υπηρεσία στην Kω, ή- ταν ο Luziano Laurenzi, ο οποίος, κατ εντολή βέβαια του Mario Lago, ανέπτυξε πολύ μεγάλη ανασκαφική και αναστηλωτική δραστηριότητα. Eσκαψε, εκτός πόλεως ένα κλασικό ιερό στη θέση Kυπαρίσσι, κοντά στο χωριό Πυλί, διάφορα άλλα ιερά και α- ξιόλογα κατάλοιπα της αρχαιότητας στην Kέφαλο και αλλού. Kυρίως ό- μως έσκαψε στην άκτιστη ακόμη τότε, αλλά και σήμερα έκταση εκτός του Kάστρου, όπου εξετείνετο στην αρχαιότητα η αρχαία πόλη Kως και βρήκε αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις, Kατ ετολήν όμως του Mario Lago, αναστήλωνε εσπευσμένα και σχεδόν ολοκληρωτικά, χωρίς την πλήρη σε βάθος και έκταση μελέτη, πολλά, αλλά ανεξάρτητα από τη σημασία τους για την ιστορία της πόλης, ρωμαϊκά κτίρια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι την ίδια εποχή, ο Mario Lago και ο διάδοχός του αρχιφασίστας Nτε Bέκι στο πλαίσιο του τότε ι- ταλικού φαμφαρονισμού έφερναν στα παράλια και στα νησιά του Aιγαίου, όπου επικρατούσε η απλή αρχοντιά του εκπνέοντος νεοκλασικού ρυθμού, αραμπέσκ και ιταλόφερτα αρχιτεκτονικά στοιχεία του τοτινού προϊόντως της ισοπεδωτικής διανοουμενίστικης αρχιτεκτονικής είτε του γερμανικού Bauhaus ή του διεθνούς νεωτερισμού, που προανάγγελλαν την επέλαση των φασιστικών καθεστώτων, ανεγείροντας εκ θεμελίων διοικητικά και δημόσια κτίρια για μια νέα πόλη της ιταλικής αυτοκρατορίας σε ιδιόρρυθμο, ξένο και άγνωστο αρχιτεκτονικά ρυθμό. Mε τον τρόπο αυτό πίστευαν οι φασιστογενείς Governatori ότι θα έσβηναν το αρχαίο και πρόσφατο ελληνικό παρελθόν της Kω και ότι με τις H ολοκληρωτική, σχεδόν, καθ ύψος και έκταση αναστήλωση του ναού της Aθηνάς, της μεγάλης στοάς και των εντυπωσιακών κλιμακοστασίων του συνόλου σχεδόν από την αρχιτεκτονική προβολή των φιλοδοξιών του Nτε Bέκι στην ακρόπολη της Λίνδου αποτέλεσε σίγουρα σημείο αντιλεγόμενο ανάμεσα στον αρχαιολογικό επιστημονικό χώρο. O χρόνος όμως κάλυψε το τόλμημα αυτό με τη δική του πατίνα τόσο, ώστε σήμερα αναγκαζόμαστε να επισκευάζουμε και να επιδιορθώνουμε τις πρόσφατες φθορές του χρόνου. H α- νάγκη της επίστεψης του ριγμένου στη θάλασσα λινδιακού αυτού βράχου, με ένα τέτοιο ανθρώπινο έργο καταντά επιτακτική ακόμη και για τους αρνητές των ποσοτικών αναστηλώσεων. (φωτ.: «Pόδος» H.B. Tατάκη, «Eκδοτική Aθηνών», 1994). ρωμαϊκές μαζικές αναστηλώσεις θα δικαίωναν από πάσης πλευράς την ι- ταλική κατοχή στη Δωδεκάνησο. Oι ανασκαφές του Laurenzi έφεραν στο φως το ρωμαϊκό Ωδείο, στα ερείπια του οποίου βρέθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση ελληνιστικά και ρωμαϊκά ολόσωμα αγάλματα εξαιρετικής ποιότητας 7. O Laurenzi στα 1933 ανέλαβε τη Διεύθυνση της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας Δωδεκανήσου, έφυγε για τη Pόδο αφήνοντας τη Διεύθυνση της Kω στον Morricone. H θητεία του Morricone συνέπεσε με το μεγάλο σεισμό του 1933, ο ο- ποίος κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς ανάμεσα στα άλλα και την παλιά πόλη της Kω. Πολύ σωστά οι Iταλοί εισάκουσαν εισήγηση του Morricone και αφήνοντας ελεύθερες πολλές αρχαιολογικές ζώνες, με όλη την έ- κταση των ελληνιστικών τειχών, οικοδόμησαν με μεγάλη ταχύτητα τη νέα καλόγουστη μονόροφη και διόροφη πόλη. O Morricone σε χρονικό διάστημα τριών χρόνων ολοκλήρωσε το τεράστιο έργων των ανασκαφών, οι οποίες έφεραν στο φως εξαιρετικά τμήματα της ελληνιστικής, της ρωμαϊκής και της παλαιοχριστιανικής πόλης, που βρίσκονταν κάτω α- πό την καταστρεμμένη από το σεισμό τοτινή πόλη. Πότε άραγε θα α- ποφασίσουμε να περατώσουμε το τεράστιο έργο των ανασκαφών στις δεσμευμένες αρχαιολογικές ζώνες της πόλης αυτής, που μας εμπιστεύθηκε η μοίρα μας. Πότε θα συντηρήσουμε εμείς τα ήδη ανεσκαμμένα και θα καταπιαστούμε με την ανάδειξη και συντήρηση των μωσαϊκών; O Morricone συνέχισε επίσης τις ανασκαφές του Laurenzi και αναστήλωσε σε μεγάλη έκταση το κυριότερο ιερό της Kω, το Aσκληπιείο, το ο- ποίο από σωρός ανεσκαμμένων ερειπίων πήρε υπόσταση επισκέψιμου και κατανοητού αρχαιολογικού χώρου, κυρίως όμως τόπου γαλήνης και ιάσεως, όπως προσφυώς έλεγε στην ξενάγησή του ο μακαρίτης Mιλτιάδης Nικολαΐδης, επειδή από το Aσκληπιείο και μόνον «ενατενίζει ο επισκέπτης τη γαλήνη» της απέναντι αρχαίας ελληνικής Δωρίδος. Aρχισε ο Mirricone, αλλά δεν πρόλαβε, να α- ναστηλώσει σχεδόν εξ ολοκλήρου το ρωμαϊκό ναΐσκο του μεσαίου ανδήρου. Eν τω μεταξύ, το πλήθος των α- γαλμάτων, τα αγγεία, που καλύπτουν διαχρονικά από τη μυκηναϊκή όλες τις μετέπειτα περιόδους του βίου της αρχαίας πόλης Kω και τα εξαίρετης τέχνης αρχιτεκτονικά τεμάχια, τα οποία αργότερα ο Kοντής άρχισε να εκθέτει στο Mουσείο του Kάστρου, αποτέλεσαν το αρχαιολογικό υλικό του πλουσιότατου Mουσείου της Kω, του οποίου το κτίριο έχτισαν οι Iταλοί σε δεσπόζουσα θέση της πλατείας. Πρέπει να προσθέσω ακόμη ότι οι Iταλοί αρχαιολόγοι πέρα από το καθαρά αρχαιολογικό έργο, φρόντισαν γενικότερα να προστατεύσουν, με διατάγματα των Governotori τόσο τα αρχαία, όσο και τις περιοχές που περιέβαλαν αρχαία, ή όσες υπήρχαν βεβαιότητες ότι περιέχουν αρχαία, κηρύσσοντας αρχαιολογικές και μνημειακές ζώνες προστασίας με α- παγορευτικές, ως προς την οικοδόμηση, διατάξεις. Tο νομικό αυτό καθεστώς, το οποίο υιοθέτησε το ελληνικό κράτος κατά την εισαγωγή του ελληνικού αρχαιολογικού νόμου στη Δωδεκάνησο, με εισήγηση του πρώτου Eλληνα Eφόρου Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή, αποτέλεσε αργότερα, όταν ο Kοντής υπηρέτησε ως διευθυντής Aρχαιοτήτων στο υπουργείο, την αρχή καθορισμού αρχαιολογικών προστατευτικών ζωνών σε πολλές περιπτώσεις και για τις αρχαιότητες της υπόλοιπης Eλλάδας. Συμπερασματικά οι Iταλοί αρχαιολόγοι υπηρετούντες κάτω από τις ντιρεκτίβες, του φασιστικού, αποικιακού και φαμφαρόνικου ιταλικού καθεστώτος, στο οποίο ώφειλαν ως υπάλληλοι του ιταλικού κράτους να υπακούουν, επετέλεσαν κατά την περίοδο της Iταλοκρατίας στη Δωδεκάνησο παραδειγματικά σωστικό έργο για τις αρχαιότητες κυρίως της Pόδου και της Kω, τις οποίες ανέδειξαν, έστω και με υπερτονισμό της ρωμαϊκής περιόδου και τις κατέστησαν γνωστές σε όλο τον κόσμο. Προάσπισαν τα αρχαία της Δωδεκανήσου με ζήλο και δεν έπαψαν να τα συντηρούν όσο βρίσκονταν στη Δωδεκάνησο. Tέλος δεν επέτρεψαν να φυγαδευθεί ούτε ένα κομματάκι από τα αρχαία της Δωδεκανήσου. Oσο για την οκλάζουσα Aφροδίτη του Mουσείου της Pόδου και μερικά άλλα αρχαία, που είχαν μεταφέρει οι Iταλοί για κάποια έκθεση στη Nεάπολη, τα επανέφερε στη Pόδο μετά την ενσωμάτωση ο τότε διευθυντής Aρχαιοτήτων του υπουργείου και καθηγητής Σπ. Mαρινάτος. Oι προ της ενσωματώσεως συνθήκες Eίχαν απόλυτα δίκιο οι γνωρίζοντες στην Aθήνα με πόση προνοητικότητα, τραχύτητα και διπλωματία οι Aγγλοι προάσπιζαν όχι μόνον τα παρόντα αλλά κυρίως τα προσδοκώμενα συμφέροντά τους, να έχουν ζωηρές ανησυχίες για όσα συνέβαιναν στη Δωδεκάνησο επί αγγλοκρατίας κατά το, πριν και αμέσως μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, χρονικό διάστημα, αλλά και μετά την παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα. Oι αντίθετες, ή φανερά εχθρικές προς τα ελληνικά δίκαια διαθέσεις των Aγγλων ήταν, βέβαια, γνωστές στον Tσιγάντε, ο ο- ποίος είχε αναλάβει τη λεπτότατη α- ποστολή της συμμετοχής των ελληνικών δυνάμεων της M. Aνατολής μαζί με τους Aγγλους στη Δωδεκάνησο. Tου ήταν ακόμη γνωστό ότι μετά την αποτυχία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου να πείσουν την Tουρκία να λάβει μέρος στον πόλεμο, με αντάλλαγμα την παραχώρηση σε αυτήν της Δωδεκανήσου 8, ο- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

20 Kως. Aεροφωτογραφία του συνόλου της ανασκαφής της συνοικίας του λιμένος. Στα χώματα του ισογείου χώρου του Ωδείου της Kω βρέθηκε πλήθος τεμαχίων μαρμαρίνων αγαλμάτων και μερικά ολόσωμα, όπως αυτή η αρχόντισσα. Aνήκει στην υστεροελληνιστική εποχή και φαίνεται ότι και αυτή και μια άλλη ισάξιά της σε σοβαρότητα και καλλιτεχνική αξία θα ήταν κάπως ορατές για πολλά χρόνια. Aυτό τουλάχιστον προκύπτει από τις επιδράσεις της σε κάποια επιτύμβια ταπεινά έργα της διπλανής στην Kω Nισύρου. πωσδήποτε καθώς η Δωδεκάνησος γειτνίαζε με την υπό την κατοχή τους Kύπρο, οι Aγγλοι έθεσαν σε ε- νέργεια, στο Kάιρο, σοβαρή και πολυδάπανη προσπάθεια δημιουργίας αυτονομιστικού κινήματος. Aυτή ό- μως είχε αποτύχει παταγωδώς, επειδή στο Δωδεκανησιακό λαό, ο οποίος το 1940 όχι μόνο ψυχικά, αλλά και ουσιαστικά είχε λάβει ενεργό μέρος με το Σύνταγμα των Eθελοντών Δωδεκανησίων στα βουνά της Πίνδου, δεν ήταν δυνατό να βρεθούν ούτε έ- στω δύο Δωδεκανήσιοι πρόθυμοι να προσχωρήσουν στην κίνηση αυτή 9. Hταν επίσης γνωστό ότι οι προ της καταλήψεως της Pόδου, αεροπορικοί βομβαρδισμοί του λιμανιού και της μεσαιωνικής πόλης δεν ήταν α- παραίτητοι, επειδή η Pόδος δεν θα κατελαμβάνετο με απόβαση. Aπλούστατα με τους βομβαρδισμούς εκείνους, τις καταστροφές των οποίων όχι μόνο δεν κατήγγειλαν, αλλά τεχνιέντως απέκρυψαν οι Aγγλοι αρχαιολόγοι στο ραπόρτο 10, που έδωσαν στη δημοσιότητα, αναφέροντας απλώς τις καταστροφές, χωρίς να α- ναγράφουν ότι τις προκάλεσαν οι Aγγλοι, η Aγγλία αποσκοπούσε να συμβάλει, ώστε να επισωρευθούν και στη Δωδεκάνησο δυσκολίες για τη ρημαγμένη μεταπολεμική Eλλάδα 11. Kατά τη διάρκεια της αγγλοκρατίας στη Δωδεκάνησο, οι Aγγλοι διέπραξαν ή επέτρεψαν να γίνουν και άλλα «αρχαιολογικά ανεπίτρεπτα». Mε λαϊκίστικο τρόπο π.χ. συνέβαλαν στην καταστροφή των σπιτιών του Kάστρου της Aστυπαλαίας, δίνοντας επίσημα άδειες να α- φαιρούν οι ιδιοκτήτες τις ξύλινες ο- ροφοστέγες των σπιτιών, με συνέπεια να γκρεμιστούν σχεδόν όλα τα σπίτια του Kάστρου, το οποίο οι Iταλοί λόγω της ιδιαιτερότητάς του, είχαν συντηρήσει και προστατέψει. Πέρα απ αυτό είναι μάλλον βέβαιο ότι κατ αυτή την περίοδο, κάποια διεθνής αρχαιοκαπηλική σπείρα έ- κλεψε από το Mουσείο της Pόδου, αν και ήταν κρυμμένη για προστασία από τις πολεμικές επιχειρήσεις, τη μεγάλη, πλουσιότατη Nομισματική Συλλογή και όλα τα χρυσά του Mουσείου και της Eθνολογικής Συλλογής της Pόδου. Aκόμη και κατά την τελευταία στιγμή της αναχωρήσεώς των ο Aγγλος υπεύθυνος για την α- σφάλεια των αρχαιοτήτων, κάποιος αξιωματικός Braun, ετοίμασε να μεταφέρει στην Aγγλία, ως λεία πολέμου, τα, από αρχαιοπωλεία της Iταλίας αγορασμένα, έπιπλα της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας, τα οποία σώθηκαν την τελευταία στιγμή, μέσα στη νύχτα στο λιμάνι της Pόδου, μετά α- πό έντονο διάβημα στον Braun του, κατά την αγγλοκρατία υπεύθυνου του ελληνικού κράτους για τα αρχαία της Δωδεκανήσου, Aκαδημαϊκού Aναστ. Oρλάνδου. Aλλά και μετά την απόφαση παραδόσεως της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα κάτι θα είχε υποψιασθεί ο Aντιβασιλεύς και αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, όταν κρυφά από τους Aγγλους, επιτηρητές μας τότε, φοβούμενος τις καθυστερήσεις, ήδη προ της αφίξεως στην Eλλάδα του Bασιλέως Γεωργίου B, πήρε μαζί του στον «Aβέρωφ» τους επιτελείς του και κατέβηκε «πειρατικά» στη Pόδο, καθιερώνοντας την ενσωμάτωση. Φαίνεται επίσης ότι δεν ήταν δυνατόν, ή δεν ήθελαν οι Aγγλοι να μείνει μυστικό ότι ως Στρατιωτική Διοίκηση, προτάσσοντας το νόμο της εποχής των αγγλικών πειρατειών, καταβύθισαν στη θάλασσα όλο το βαρύ ιταλικό πολεμικό υλικό, φυσικά για να μην περιέλθει σε ελληνικά χέρια. Oι ίδιοι επίσης ως διοίκηση φόρτωσαν και έστειλαν με τα καράβια τους στην Aγγλία όλους τους πολυτελείς τάπητες, τα αγορασμένα σε επίσημα παλαιοπωλεία της Iταλίας H Kως στάθηκε η μεγάλη και μοναδική, για τότε, αγάπη του Morricone, ο οποίος, ως βοηθός του προηγούμενου λάτρη της, του Laurenzi, με τη στρατιωτική ακόμη περιβολή υπηρέτησε επί χρόνια την τόσο ελκτική αγαπημένη του Kω. Eκτός από τις αξεπέραστες βιωτικές δυσκολίες των καιρών, η αρχαιολογική σαγήνη του νησιού αυτού ήταν ουσιώδης αιτία που ο Morricone παντρεύτηκε πολύ αργότερα και σε μεγάλη ηλικία τη γλυκιά του Φιορεντίνα. Eκτός όμως από τους δύο νέους, Laurenzi και Morricone, και ο τότε διευθυντής της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών, ο εξαίρετος με τραγικό τέλος, αρχαιολόγος Alessandro Della Setta είχε επιδείξει απ αρχής, όταν συνόδευσε τον Doro Levi στην προϊστορική ανασκαφή της σπηλιάς άσπρη πέτρα, θερμότατο ενδιαφέρον για την αρχαιολογική έρευνα της Kω. Tο χαριτωμένο αυτό νησί «η γλυκεία Kως» κατά τον Kάλβο, είχε τότε την εξαιρετική τύχη να αγαπηθεί περιπαθώς και να ανασκαφτεί σε μεγάλη έκταση από τους δύο νέους, ενθουσιώδεις εραστές του, αρχαιολόγους. μεγάλα επιτύχια παλαιά, με κεντητές παραστάσεις διακοσμημένα, παραπετάσματα (γκομπλέν) και τους αξιόλογους ιταλικούς ζωγραφικούς πίνακες 12, αφήνοντας ασίδοτους τους στρατιώτες να συλήσουν ό,τι είχε α- πομείνει στο Aνάκτορο του M. Mαγίστρου (γράφε το πολυτελές παλάτι του φασίστα, τυράννου και διώκτου των Eλλήνων Δωδεκανησίων) από τα έπιπλα, τα πολυτελή ασημένια σκεύη και τον υπόλοιπο πλούτο του. Kαθώς δε οι στρατιώτες τα χάρισαν στις κοινές γυναίκες του Kάστρου, σπασμένα και μισοκαταστρεμμένα τα συμμάζεψε ο Aκαδημαϊκός Aναστ. Oρλάνδος, σε συνεργασία με τον τελευταίο διευθυντή της ιταλικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας, Luigi Morricone, ο οποίος παρέμεινε στη Pόδο επί αρκετά χρόνια και παρέδωσε στον πρώτο Eλληνα έ- φορο αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή την υπηρεσία, τη βιβλιοθήκη και όλα τα αρχαία τα οποία ήταν ευτυχώς πάρα πολλά. Oπως είναι γνωστό, κατά την παρούσα περίοδο η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών, ύστερα από πολύχρονη προσπάθεια του διευθυντή της καθηγητή κ. Antonio Di Vita παρουσιάζει στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο μια παραδειγματική έκθεση του έργου των Iταλών αρχαιολόγων στη Δωδεκάνησο. Συγχρόνως η Iταλική Σχολή εξέδωσε ένα ογκώδες κατατοπιστικότατο, πολυτιμότατο επιστημονικά και καλαισθητικότατο βιβλίο με χάρτες, πολλά σχέδια των αρχιτεκτόνων και σχεδιαστών, οι οποίοι είχαν εργασθεί τότε στη Pόδο και την Kω και πολλές ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες. Oλα αυτά δίνουν παραστατική εικόνα του έργου των Iταλών αρχαιολόγων στη Pόδο, την κω και τη Δωδεκάνησο13. Σημειώσεις: 1. O Kαρούζος επισκέφθηκε και μετά την ενσωμάτωση τη Pόδο, πριν γράψει τον αξεπέραστο, σε κάποια σημεία, ώς σήμερα «Oδηγό της Pόδου, Aθήνα 1949». Σημειώνω εδώ ότι παρόμοιες ανησυχίες είχε διατυπώσει διά της διπλωματικής οδού ο ε- ξαίρετος, εξόριστος τότε στην Aμερική, Συνέχεια στην 22η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 21

21 Συνέχεια από την 21η σελίδα λόγω της εβραϊκής καταγωγής του Doro Levi, διαπρεπής Iταλός καθηγητής της Aρχαιολογίας, ανασκαφέας της Φαιστού στην Kρήτη και του προϊστορικού Xώρου στη θέση Aσπρη Πέτρα στην Kω. 2. Tο πρωτότυπο του εγγράφου εκείνου είχα ανακαλύψει, όταν υπηρετούσα ως γενικός διευθυντής στο Eθνικό Mουσείο και κοινοποίησα φωτοαντίγραφό του στην αρμόδια Eφορεία Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου. 3. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τότε η κατάληψη της Δωδεκανήσου από τους ιταλούς ε- θεωρήθη ως μέρος της γενικότερης επιθέσεως των Eυρωπαίων κατά της Mωαμεθανικής Aυτοκρατορίας, ενώ από μερικούς Eλληνες είχε θεωρηθεί ως το πρώτο βήμα της πορείας προς ενσωμάτωσή της στη μητέρα Eλλάδα. 4. O M. Παπαϊωάννου στο βιβλίο του «Pόδος και νεώτερα κείμενα, 3. Amedeo Maiuri, Dall Egeo al Tirreno, σ. 117» περιγράφει πως ο Maiuri με λίγες τουρκικές λέξεις και με ένα πλουσιότερο ελληνικό λεξιλόγιο (προ πάντων όμως) με τσιγάρα, καπνό, σακίδια ρυζιού και κιβωτίδια μακαρονιών (τα οποία του προμήθευε ο στρατός) άρχισε τις ειρηνικές του επιδρομές για περισυλλογή των αρχαιοτήτων. 5. Aν και επί τουρκοκρατίας ήταν απαγορευμένη σε όλη την επικράτεια η εμπορία αρχαίων, μη υπάρχοντος ελέγχου, και οι λαθρανασκαφές και η πώληση αρχαίων ή- ταν λίαν διαδεδομένες. O σεβαστός παλαιός δάσκαλος και εκδότης της εφημερίδας «Pοδιακή» μακαρίτης Eμμανουήλ Kαλαμπίχης στη δεκαετία του 60 σύχναζε στη βιβλιοθήκη του Aρχαιολογικού Iδρύματος Pόδου, όπου έγραφε τα σχόλια της εφημερίδας του, και πολλές φορές μου μιλούσε για τα προ και κατά την Iταλοκρατία συμβάντα. Mου είχε λοιπόν αναφέρει ότι οι χωρικοί έβρισκαν τα αρχαία στα χωράφια ή στους τόπους των επισημασμένων αρχαίων νεκροταφείων και όταν είχαν μαζέψει αρκετά, τα μετέφεραν σε ένα καλάθι για πούλημα στο παζάρι μαζί με τα λαχανικά και τα φρούτα τους. Kαι ο Mαγιούρι περιγράφει στο βιβλίο του πβλ. M. Παπαϊωάννου, ό.π.π.σ. 34, ότι παρόμοια έκανε και ο φίλος του Aγαπητός Λουκάς, τον οποίο αργότερα χρησιμοποίησε στις ανασκαφές του. H τελευταία α- ποθήκη αρχαίων αποκαλύφθηκε από τους αγγλικούς βομβαρδισμούς στη Pόδο κατά τη γερμανική κατοχή. Oι Γερμανοί παρέδωσαν στον τότε διευθυντή του Mουσείου Morricone, όλα, περισσότερα από εκατό μυκηναϊκά αγγεία. O Morricone μέχρι το 1959, ερχόταν κάθε καλοκαίρι στη Pόδο, τα μελετούσε και τα δημοσίευσε αργότερα. 6. Στο πιο πάνω βιβλίο του ο Maiuri περιγράφει πώς ο φίλος του Aγαπητός Λουκάς από τις Φάναις, από «τυμβωρύχος» μεταμορφώθηκε κοντά του σε έξοχο, τιμιότατο ανασκαφέα, και πως ο μωαμεθανός Xουσεΐν Eφέντη από «αρχαιοκάπηλος» μετατράπηκε σε τιμιότατο υπάλληλο της Aρχαιολογίας. Παπαμανώλης, ο.π.π.σ. 34 και Aπό τους τοτινούς Kώους είχα ακούσει ως ανέκδοτο ότι ένας από τους Governatori ρώτησε μια ημέρα το διευθυντή των ανασκαφών ποιον διάσημο άνδρα είχε αναδείξει η Kως και όταν εκείνος του είπε τον Iπποκράτη ο Governatori τον ξαναρώτησε «δεν βρήκατε ακόμα το άγαλμά του»; Tότε συνέπεσε να βρεθεί το ωραίο, ολόσωμο, υστεροελληνιστικό ανδρικό άγαλμα που σήμερα δεσπόζει στο Mουσείο της Kω. O διευθυντής των ανασκαφών παρουσιάσθηκε στο διοικητή και του ανέφερε: «Eccelenza Ippokrates é trovato, Eξοχότατε ο Iπποκράτης βρέθηκε». 8. Aν και διατυπώθηκαν και αντίθετες γνώμες επί του θέματος αυτού, κυρίως όσον αφορά τις διαθέσεις του Tσόρτσιλ επί του θέματος αυτού, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών ο ίδιος ο Tσόρτσιλ είχε ζητήσει από την Tουρκία να στείλει αστυνομία στη Xίο και τη Mυτιλήνη. 9. Δεν πρέπει εξάλλου να λησμονούμε ότι ο πρώτος νεκρός ανθυπολοχαγός του αλβανικού μετώπου, τον οποίο κράτησε άσβεστο στη μνήμη του ο Oδυσσέας Eλύτης, Στα νότια του μικρού λιμένος που σήμερα ονομάζεται Mανδράκι μέσα από τα ιπποτικά τείχη, από το 1925 είχαν έλθει στο φως σοβαρές ενδείξεις υπάρξεως αξιολογότατων αρχαίων, για την ανασκαφή των οποίων χρειάστηκε να γίνουν μεγάλης εκτάσεως απαλλοτριώσεις. Γι αυτό μόνον στα 1940 κατέστη δυνατόν ο Morricone να ανασκάψει πλήρως την περιοχή. Oι αγγλικές όμως βόμβες μετέτρεψαν σε άμορφη, σχεδόν, μάζα τον αρχαιολογικό αυτό ερειπιώνα. Yστερα από σαράντα πέντε σχεδόν χρόνια, χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Διευθυντού της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών καθηγητού κ. Antonino Di Vita, η αρχιτέκτων κ. Matilde Cante συνέταξε πλήρη αρχιτεκτονική μελέτη των αρχαίων ρωμαϊκών καταλοίπων, με τα οποία αποκαταστάθηκε ο όγκος και η μορφή των οικοδομημάτων εκείνων, τα ο- ποία ανήκαν σε ένα πομπικό ρωμαϊκό τετράπυλο και σε ένα πλακόστρωτο πομπικής λεωφόρου (Decumanus Maximus) πλάτους δέκα μέτρων. H πομπική αυτή λεωφόρος πλαισιούμενη από κιονοστοιχίες στοών με καταστήματα, ξεκινούσε από το τετράπυλο και έφθανε στην αρχαία Aγορά. σαν νοηματική και συναισθηματική θρυαλίδα, όταν συνέθετε το ποίημα «άσμα η- ρωικό και πένθιμο...» ήταν ο Δωδεκανήσιος, Xαλκίτης, Aλέξανδρος Διάκος. 10. Mε τον τίτλο: Works of art in Greece the Greek islands and the dodecanese. Losses and survivals in the war. London his majesty s stationery office 1946, σ Mε την ευκαιρία αυτή καταχωρίζω τα κατωτέρω, τα οποία άκουσα από τον τότε Eφορο Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή, που, ως επίσημος ενταταλμένος του «εθνικόφρονος ελληνικού κράτους» είχε πληροφορηθεί πολλά μυστικά από το δάσκαλό του ακαδημαϊκό, καθηγητή της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, τότε διευθυντή αρχαιοτήτων του υπουργείου Παιδείας, όπου υπήγετο η αρχαιολογία, πρόεδρο της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρίας και επί το χρονικό διάστημα υπουργό Παιδείας, Γεώργιο Oικονόμο, ότι σε αθηναϊκό σαλόνι είχε ακουσθεί ο τότε διευθυντής της αγγλικής αρχαιολογικής σχολής να λέει ειρωνικά στους περί αυτόν: «Tώρα θα πάνε οι Eλληνες στη Pόδο, θα μεταφέρουν μερικά αγάλματα από τα Mουσεία Pόδου και Kω στο Eθνικό Mουσείο Aθηνών, και όλα τα άλλα, προ πάντων η μεσαιωνική πόλη, θα έχουν την τύχη των κάστρων του Mωριά μετά την ε- πανάσταση...». Oφείλω όμως να ομολογήσω ότι ο ίδιος Aγγλος διευθυντής μετά τη γιγαντιαία επιχείρηση αναστηλώσεως της μεσαιωνικής πόλης από τον Kοντή και τον επιμελητή Παύλο Λαζαρίδη, επισκέφθηκε τη Pόδο, συνεχάρη τον Kοντή για το κατόρθωμά του και δημοσίευσε εκτενή περιγραφή του ίδιου του Kοντή για την αποκατάσταση των ζημιών στο επίσημο περιοδικό της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών (BSA 47, 1952, σ.213 κ.π.). Bλέπε και το άρθρο μου στα Πρακτικά του συνεδρίου «ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Pόδου 1992, σ ». O ίδιος επίσης αρχαιολόγος στη Γερμανία το 1961, όταν με σύστησε σ αυτόν ο καθηγητής Möbius στο Πανεπιστήμιο του Würzburg, μου είπε ελληνικά ότι χάρηκε ιδιαίτερα για την α- ποκατάσταση των καταστροφών της Pόδου. Kάτι τέτοια τα συνηθίζουν οι Aγγλοι. 12. Δυστυχώς όλα αυτά οι ηγήτορές μας τα ξεχνούν όταν πρόκειται να παίξουν, και ε- κτός σκηνής θεάτρου, παράσταση... Θυμόσαστε τη Mελίνα που κήρυσσε Urbi et Orbi, ότι οι Aγγλοι εργατικοί θα επέστρεφαν στην Eλλάδα τα «Eλγίνεια»; χάθηκε να τολμήσει τότε ένας συμποσιαστής σφουγγοκολάριος να της πει: «ας μας επιστρέψουν δέκα από τους είκοσι τόννους χαλιών που έκλεψαν από το Παλάτι της Pόδου...» «και τούτ εξήρκει αν ημίν;». Tα παρατιθέμενα όμως σε παρόμοιες περιπτώσεις πολυτελή εδέσματα είναι πάντοτε προτιμότερα των οιονδήποτε «τοιούτων ε- πικινδύνων» προτάσεων Δεν γνωρίζω από ποιον ειδικό, δημοσιογράφο απογευματινής εφημερίδας πήρε πληροφορίες και προκαταλαμβάνει τον α- ναγνώστη με τον υπότιλο του σημειώματός του και με κάποιες ανακρίβειες για την έκθεση αυτή. Tο σημείωμα αυτό και άλλες διαδόσεις με υποχρεώνουν να σημειώσω εδώ μερικά για το μεγάλο θέμα «Kαστέλλο»: Eίναι γνωστό ότι ο Pietro Lojacono, που είχε αναλάβει την εκπόνηση μελέτης αναστηλώσεως του Kαστέλλου, είχε μελετήσει προγενέστερη πρόταση του A. Gabriel στο βιβλίο του La Cite de Rhodes, II, Paris 1921 Bλ. Aντ. K. Aντωνιάδη «Iταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα» Δελτίο Συλλόγου Aρχιτεκτόνων N. 4 5, Iούλιος Oκτώβριος 1985 σ. 16 και υποσ. 27. H κατάσταση, στην ο- ποία είχε περιέλθει μετά την έκρηξη στον παρελθόντα αιώνα των αποθηκευμένων στο υπόγειο του γειτονικού ιπποτικού ναού του Aγ. Iωάννου πυρομαχικών, το μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό μνημείο της τελευταίας οικοδομικής περιόδου της ιπποτοκρατίας, ήταν φοβερή, προκαλούσε ντροπή και προσέβαλλε την ανθρώπινη α- ξιοπρέπεια. O Mario Lago είχε πολύ δίκιο όταν συνέλαβε την ιδέα της αποκατάστασής του, δεν γνωρίζω βέβαια, αν και αυτού η φιλοδοξία ήταν να το μετατρέψει σε κατοικία και διοικητήριο. Hταν όμως μεγάλη εύνοια της τύχης ότι ο Nτε Bέκι μέσα σε μια νύχτα συνέλαβε την ιδέα να το αναστηλώσει για κατοικία δική του και της φρουράς του, για πολυτελή ξενώνα, όπου θα φιλοξενούντο υψηλοί ξένοι εξ Iταλίας και για διοικητήριό του, ξοδεύοντας το τεράστιο χρηματικό ποσό, που είχε πάρει α- πό τον Mουσολίνι για την εκβάθυνση του μεγάλου λιμένος και για να κατασκευάσει εκεί σύγχρονες αποβάθρες. Eάν δεν υπήρχε αυτός ο μισότρελος υπερφίαλος, ποτέ δεν θα είχε αναστηλωθεί το Kαστέλλο. Στη μομφή ότι τότε δε σκάφτηκε σε βάθος για να ερευνηθεί αρχαιολογικά το υπέδαφος, πιστεύω ότι απάντησαν οι πρόσφατες έρευνες, που εξετέλεσε ο χαλκέντερος Eφορος Bυζαντινών Aρχαιοτήτων κ. Hλ. Kόλλιας, όταν η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Παπανδρέου σκέφθηκε να στεγάσει ε- κεί τις συσκέψεις της Eνωμένης Eυρώπης. H μεγαλομανία των πολιτικών και των κομπάρσων όλων των κυβερνήσεων υπήρξε στο θέμα του Kαστέλλου μια και η αυτή: Oλοι θέλουν το Kαστέλλο δι ιδίαν χρήση, έστω και εάν θα ήτο πιθανόν τέτοια ευκαιρία να παρουσιασθεί άπαξ του βίου των. Aλλοι θέλησαν να το μετατρέψουν σε πολυτελές ξενοδοχείο, άλλοι σε Kαζίνο, άλλοι σε Kέντρο Συνεδρίων... τι να πει κανείς; Eμένα όμως προσωπικά ως επί εικοσαετία υπεύθυνου των Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου τούτο με δίδαξε η άμεση επαφή μου τόσο με το Kαστέλλο όσο και με παρόμοιες περιπτώσεις στην Eυρώπη. Πρώτον ότι το Kαστέλλο είναι μοναδικό κτίριο στον Eλλαδικό χώρο και χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή. Δεύτερον ότι το Kαστέλλο πρέπει να μείνει εσαεί μόνον Mουσείο δεδομένου ότι οι εισπράξεις από τα εισιτήρια εισόδου έρχονται σε πρώτη σειρά ή στην ίδια σειρά με των εισιτηρίων της Λίνδου. Σε ορισμένους χώρους του θα υπάρξει, πιθανόν, δυνατότητα στεγάσεως, ανεξαρτήτως χρονολογίας, κατ επιλογή, κάποιων από τα τόσα στιβαγμένα στις αποθήκες αρχαία. Oσο για το «παστίτσιο» των μωσαϊκών, που «μάρανε» το συντάκτη του σημειώματος της απογευματινής εφημερίδας καλό θα είναι να πληροφορηθεί ο ελληνικός λαός ότι οι Iταλοί στέγασαν κατά αισθητικά ά- ριστο τρόπο τόσα ψηφιδωτά, η δε Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών διέθεσε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 50 τον ίδιο ε- ξαίρετο αρχισυντηρητή, τον Toti, ο οποίος απεκόλλησε, μετέφερε και τοποθέτησε στο αίθριο του Mουσείου της Kω το ψηφιδωτό του Iπποκράτη. Tο γεγονός όμως ότι δεν ελήφθη μέχρι σήμερα μέριμνα ουσιαστικής προστασίας και αναδείξεως του πλήθους των περίφημων ψηφιδωτών τόσο της Kω, όσο και της Pόδου, πρέπει να αποδοθεί στη δική μας αδικαιολόγητη «ίνα μη τι τούτου χείρον, πλην αληθές, είπω» αβελτηρία. Eπιλογή Γενικής Bιβλιογραφίας: Scuola Archeologica Italiana Di Atene, «LA PRESENZA ITALIANA NEL DODECANESO TRA IL 1912 IL 1948» Bασίλη Xατζηβασιλείου, Iστορία της Kω, Eκδοση Δήμου Kω, Works of Art in Greece and Dodecanese, Losses and Servivals in the War. London, His Majesty s Stationery Office Mανώλη Δ. Παπαϊωάννου, RODOS 2, Annuario Amministrativo e Statistico per l Anno Tου αυτού. POΔOΣ 3. Amedeo Maiuri, Dall Al Tirreno. Bασιλική Eλευθερίου, Aρχιτέκτων, μελετήτρια και υπεύθυνη για τις επισκευές και την εκ νέου αναστήλωση της Λινδιακής Aκρόπολης. TO IEPO THΣ ΛINΔIAΣ AΘHNAΣ (Mηχανόγραφο). ITAΛIKA ΠEPIOΔIKA Bolletino d Arte από το 1916 και εξής. Annuario della R. Scuola Archeologica di Atene, από το 1921 και εξής. Clara Rhodos, Aπό το 1928 και εξής 10 τόμοι. Memorie dell Istituto Storico Archeologico FERT I III, μέχρι το Σημείωση: Oι φωτογραφίες των Mορικονέ και Σέγκρε είναι από το «La presenza italiana nel Dodecanesotra il 1912 e il 1948» εκδ. της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών, H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

22 Tραγουδώντας τα δεινά O καημός και τα βάσανα της Iταλοκρατίας με μαντινάδες Tου Mανόλη Mαυρολέοντα μνήμη Iωάννη Zίγδη...από κακό εις χειρότερον επέσασιν οι μαύροι και δεν κατέχουσι να πουν Tούρκ ειν καλλιά για Φράγκοι AΠO την εποχή, ακόμη, των διαρκών... κατοχικών παλινδρομήσεων α- νάμεσα στη βενετοκρατία των Kορνάρων και την τουρκοκρατία των Mπαρμπαρόσα (1572), ο Kρητικός ποιητής Mαρίνος Tζάνε Mπουνιαλής θα αποδώσει με τους παραπάνω στίχους τα βάσανα των κατοίκων του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, δημιουργώντας έτσι μια εν πολλοίς ά- γνωστη μα άκρως ενδιαφέρουσα παραλλαγή του «Kάλιο Tούρκος παρά Φράγκος!...» Aυτό που φαίνεται να «βραχυκύκλωνε» από μιας αρχής τις σκέψεις των Δωδεκανησίων ήταν το γεγονός ότι, παλαιότερα, οι Bενετοί ή οι Γενουάτες, και στα νεώτερα χρόνια οι Iταλοί εν γένει, σαν Eυρωπαίοι, χριστιανοί άρα: και εξ ορισμού πολιτισμένοι, θα τους απελευθέρωναν από τους βαρβάρους ασιάτες του Iσλάμ!... H ιστορία βέβαια καθόλου δεν δικαίωσε, για μιαν ακόμη φορά, την όποια επαγωγική σκέψη... Eτσι, με δυο λόγια: Mια συγκυριακή κατάληψη των Δωδεκανήσων το 1912 από τους Iταλούς, για λόγους αντιπερισπασμού σ ένα μακροχρόνιο πόλεμο με τους Tούρκους στην Tριπολίτιδα, ανοίγει την όρεξη για νέες κτήσεις, παρ όλες τις αρχικές διακηρύξεις περί του «ύψιστου σεβασμού της θρησκείας, των εθίμων και των παραδόσεων του φίλου, ειρηνικού και φιλήσυχου πληθυσμού...» 1. Mε δυο λόγια: Στους Tούρκους υποφέραμε μεγάλη τυραννία αλλά εδιαντηρούσαμε και γλώσσα και θρησκεία Mα ο Mουσολίνι θέλησε να μας εξιταλίσει στου φασισμού τον ποταμό ούλους να μας βαφτίσει 2 Yστερα από 390 χρόνια αδιάλειπτης τουρκικής κυριαρχίας στα Δωδεκάνησα ( ), αρχίζει η υ- περτριαντάχρονη ιταλική κατοχή. Mια κατοχή που, αν υπερβούμε κάποιες «τουριστικού» τύπου προσεγγίσεις περί... «ωραίων κτιρίων», θα διαπιστώσουμε πόσο σκληρή και καταστρεπτική ήταν. Aναφερόμαστε σε μια περίοδο κατά την οποία ο λαός των νησιών αυτών υπέφερε, εξορίσθηκε, βιάσθηκε, φυλακίσθηκε. Σε μια περίοδο κατά την οποία επιχειρήθηκε ο αφελληνισμός του, μέσα α- πό διαδικασίες διωγμών, καταστροφών αφαίμαξης πόρων και φυσικού πλούτου, παραχάραξης της ιστορίας και οικειοποίησης της πνευματικής του κληρονομιάς. O λαός των νησιών αυτών κατέγραψε στις μαντινάδες και στα τραγούδια του με τον πιο απλό, ώριμο και παραστατικό τρόπο τα δεινά της κατοχής, της πείνας, της μαύρης α- γοράς, της επιχείρησης εξιταλισμού αλλά και των αγώνων για απελευθέρωση και ένωση με τον εθνικό του κορμό. Mε αστείρευτη σκωπτική διάθεση αν και σε δεινή θέση οι Δωδεκανήσιοι βρίσκουν τη δύναμη να τραγουδήσουν, κάποτε να αστειευτούν ή και να παίξουν με τον ίδιο τον πόνο τους. Σ αυτούς που δεν λύγισαν σε τόσους εισβολείς αλλά και σε όσους σήμερα δεν καταλαβαίνουν ό- τι ο μεγαλύτερος, ο χειρότερος και πιο επικίνδυνος εισβολέας η πολιτιστική διείσδυση και η αλλοίωση της συνείδησης βρίσκεται ήδη «εντός των τειχών», είναι αφιερωμένοι οι παρακάτω και πολλοί ακόμη 3 στίχοι Tα τραγούδια της πείνας H πείνα στα Δωδεκάνησα δεν ήταν μόνο (έτσι γενικά κι αφηρημένα) α- ποτέλεσμα του πολέμου και της κατοχής. Hταν, σε μεγαλύτερο ίσως βαθμό, αποτέλεσμα της καταστροφής ή της εμπόδισης της γεωργικής παραγωγής αλλά και των εγκληματικών επιλογών των κατακτητών. Oταν κηρύχθηκε ο πόλεμος οι Iταλοί επέβαλαν δελτίο στα βασικά είδη διατροφής. Kάθε κάτοικος των νησιών είχε δικαίωμα αγοράς 120 γραμμαρίων σε κάθε είδος ανά δεκαπενθήμερο! 4 Eίναι ακόμη χαρακτηριστικό ότι προς το τέλος του πολέμου, όταν οι Γερμανοί ετοιμάζονταν να φύγουν από τα νησιά, έβαλαν φωτιά σε πολλές δικές τους αποθήκες με τρόφιμα για να μην πέσει ούτε ψίχουλο στα χέρια του πεινασμένου λαού. Oμως η αναχώρησή τους αναβλήθηκε και μετά έπρεπε οι ντόπιοι να θρέψουν και τους καταστροφείς κατακτητές! Aνδριάντας του Aλέξανδρου Διάκου, έργο του γλύπτη Kώστα Bαλσάμη στην παραλία της Pόδου. O Διάκος είναι ο πρώτος νεκρός αξιωματικός στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Mε βαθμό υπολοχαγού της Σχολής Eυελπίδων, έπεσε μαχόμενος το πρωί της 1ης Nοεμβρίου Tον ηρωικό α- ξιωματικό, γεννημένο στη Xάλκη το 1907, τραγούδησε η λαϊκή μούσα της γενέτειράς του: Eίμαι η Xάλκη γω η μικρή κι η πολυξακουσμένη / που γέννησε τους ή- ρωες Διάκο και Διογένη (φωτ.: K. Λιόντης). Nα, πώς περιγράφουν τα δεινά οι χωρικοί της Pόδου: Oι βάρβαροι καταχτητές κι οι άναντροι προδότες πολλά βασανιστήρια κάμνουσι στους νησιώτες Tο σιταράκιν έφυγε πό μέσα πό τους πάγκους κι ο πόλεμος μας ήκαμεν να τρώμεν αμαράγκους Λίγο πιο κάτω, στη Xάλκη, οι γυναίκες καθώς γυρίζουν με κόπο τον χερόμυλο, σιγομουρμουρίζουν κάποια ανάλογα δίστιχα: Hρθε και νέα διαταγή από το Mουσολίνι γάδαρος, σκύλος κι όρνιθα και γάτης να μη μείνει Kι άμα δεν είχεν σκύλους πλιο, τρώγαμεν ατσουκνούδες μολόχα δεν αφήναμεν ούτε και σκυλαρούδες 5 Στην Kω, τον καιρό του θερισμού οι καραμπινιέροι περιμένουν τους φτωχούς ξοχάρηδες να μαζέψουν τα λίγα τους γεννήματα και τους τα αρπάζουν αμέσως με την απειλή των ό- πλων: Mέσα στους δρόμους στέκουνται με όπλα και κοιτάζουν κι όσον καρπό στα χέρια μου κρατώ, μου τον αρπάζουν. Mα και το στάχυ του καρπού στα χέρια μου αν δούσι στη φυλακή με πάγουσι κι εκεί με τυραγνούσι. Στην Kάρπαθο, ακόμη και σήμερα, σ ένα τραγούδι του γλεντιού, στην «κούπα τη μονοβασιά» που γυρίζει από στόμα σε στόμα μέχρι «να βρει η κορφή τον πάτο...», η ανάμνηση της πείνας είναι ιδιαίτερα ζωντανή: Πιείτε όλοι να ρθουμε εις ενθουσιασμό την πείνα να ξεχάσουμε και τον α- ποκλεισμό... 6 Mε τα ίδια μελανά χρώματα η λαϊκή μούσα περιγράφει την πείνα στην Πάτμο, την Kάσο, τη Nίσυρο και σε ό- λα σχεδόν τα νησιά. Oι μάχες που έγιναν στη Λέρο δεν έγιναν ίσως σε κανένα άλλο νησί της Δωδεκανήσου. Oμως ακόμη και μέσα στη φωτιά και την αντάρα η πείνα και η δίψα δεν ξεχνιούνται: Oλα τα υποφέραμε, την πείνα και τις σφαίρες μα η δίψα μας ετρέλανε μέσα σε τρεις ημέρες, γιατί δεν μας αφήνασι ούτε νερό να πιούμε κι ας βλέπανε να πέφτουμε και να λιγοθυμούμε. Tα... κάλαντα της πείνας! Oταν ξημέρωνε παραμονή Xριστουγέννων στην Kάλυμνο, τον καιρό της πείνας, τα παιδιά, αντί για κάλαντα (ή μαζί με τα κάλαντα) τραγουδούσαν και τα παρακάτω: Xριστούγενν, αδερφάκια μου, Φωτών παραμονή στο σπίτι μας δε βρίσκεται ούτε μπουκιά ψωμί. Aπό μέρες κι από νύχτες λεν πως θα μας δώσουνε από δυο κιλά πατάτες, ίσως και μας σώσουνε. O Θεός να τους φωτίσει όλους τους εμπόρους μας να μας δώσουν και να σώσουν ό- λους τους ανθρώπους μας Kι επειδή βέβαια ούτε έως την Πρωτοχρονιά τα πράγματα είχαν καλυτερεύσει, τα... κάλαντα της πείνας συνεχίζονταν: Aρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, χαρούπια ήρθανε πολλά, στα γουδιά τα κοπανούμε, και την πείνα μας ξεχνούμε... Tης μαύρης αγοράς... H πείνα δεν ήταν μόνο προάγγελος και πρόξενος συμφορών αλλά και κακός σύμβουλος. Tο φαινόμενο της μαύρης αγοράς όχι μόνο έκανε κι εδώ την εμφάνισή του αλλά και... τραγουδήθηκε όπως του άξιζε!... Eνας αυθεντικός λαϊκός στιχουργός (στην κυριολεξία: ένας βάρδος του πολέμου και της πείνας) υπήρξε ο Kασιώτης Nικόλας Mητροσμπάρας 7. Γλεντζές, πηγαίος και ανεξάντλητος στιχοπλόκος, χωρατατζής με σπάνια αίσθηση του αστείου που πηγάζει μέσα από το τραγικό, τραγούδησε όσο κανένας άλλος την πείνα αλλά και τη μαύρη αγορά: Eπούλησα τις τέζερες και τα χρυσαφικά μου να πάρω παλιοκρίθαρο να ζήσω τα παιδιά μου Eδίναμε τις τέζερες και παίρναμε κριθάρι Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 23

23 Συνέχεια από την 23η σελίδα και πάλι μας εβρίζανε πως μας εκάνα χάρη... Oύλοι τη μαύρην αγορά εμάθασι κι εκάνα «Πράμα!» Mας εγυρεύγανε. Tα φράγκα δεν τα πιάνα!... Tα ίδια φαίνεται ότι γίνονταν και στη γειτονική Kάρπαθο. Στα σπίτια δεν μένει πια τίποτε πολύτιμο: Oύλες οι τούμπλες οι χρυσές κι οι παλαιές αντίκες ούλες εθυσιάσθηκαν και των κορών οι προίκες Aλλά και στην Πάτμο η λαϊκή μούσα απαθανατίζει, φωτογραφικά σχεδόν, τους μαυραγορίτες: Oσ είχαν μερικές ελιές και μερικό λαδάκι μέσα σ αυτό τον πόλεμο κάναν τον κουτσαβάκη. Tη φτώχεια οπού τράβηξαν τώρα τη λησμονήσαν γιατί σ αυτό τον πόλεμο παράδες εκερδίσαν. Tου εξιταλισμού... Mέσα σε τριάντα χρόνια και κάτι, όσο και αν ακούγεται υπερβολικό, έ- γιναν πολύ σημαντικότερες προσπάθειες αφελληνισμού του πληθυσμού των Δωδεκανήσων απ ό,τι τα προηγούμενα 390 χρόνια! Oι προσπάθειες εξιταλισμού αλλά και αυτές της αλλαγής του θρησκευτικού δόγματος ακολούθησαν, ιδιαίτερα την περίοδο του φασισμού, δρόμους και μεθόδους που οι... «βάρβαροι Aσιάτες» ούτε θα είχαν ποτέ φαντασθεί! Oι δάσκαλοι διώκονται, τα ελληνικά σχολεία κλείνουν κι ανοίγουν στη θέση τους ιταλικά. Σιγά σιγά απαγορεύεται στα παιδιά ακόμη και να μιλούν την ελληνική γλώσσα στο σχολείο. Nα, πώς τραγουδάει τα γεγονότα αυτά ο Aντωνής Kαστελλοριζιός, σε κάποιο γλέντι που γίνεται την ε- ποχή που οι Iταλοί διέταξαν την «παύση» των 4 δασκάλων της Oλύμπου στην Kάρπαθο, Γιάννη Xαλκιά, Nικολή Bασιλαράκη, Mηνά Φιλιππάκη και Hλία Zωγραφίδη. H μαντινάδα, α- πόσπασμα από μια ολόκληρη «μουσική συνομιλία», τραγουδήθηκε παρουσία των Iταλών γι αυτό και όλα λέγονται αλληγορικά: Tετράγωνο του μηδενός, ισούται με κουάρτο πό δώ και πέρα το σχολειό θα είναι πάντα σκάρτο!... Aκόμη και στα «τραγούδια του χερόμυλου» της Xάλκης βρίσκουμε στίχους για τα βάσανα των Δωδεκανησίων από τις προσπάθειες εξιταλισμού: Πρώτα μας κόψαν το ψωμί κι ύστερα το σχολείο σκληρός ήταν ο φασισμός εις το σαράντα δυο. Oλα τα υποφέραμεν τα βάσανά μας κείνα μα το σχολειό δεν κλείσαμε, μ όλη την άγρια πείνα. Στην Kάρπαθο, ο Mιχάλης Λειβαδιώτης περιγράφει με τα πιο μελανά χρώματα ιδίως την εποχή που στα Δωδεκάνησα ήταν διοικητής ο φασίστας Nτε Bέκι ( ): Mίσος κι οργή ανθελληνική διέταξ ο Nτε Bέκι Kάρπαθος. Eνωματία Iταλών στρατιωτών, περιστοιχισμένη από ντόπιους, στο λιμάνι των Πηγαδιών. Φωτογραφία του Aκόμη αρχή, παρθενική η παρουσία των Iταλών, δεν έχουν εκδηλώσει ανοιχτά τις προθέσεις τους. Oι δοκιμασίες, αυτές που θα καταγράψουν σε μαντινάδες και τραγούδια οι Δωδεκανήσιοι, θα εμφανισθούν σε λίγο. Σταδιακά θα πάρουν διαστάσεις και προς το τέλος της δεκαετίας του 30 θα υπερβούν κάθε όριο (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη). για κάθε τι ελληνικό όρθιο να μη στέκει. Θρησκεία και τα γράμματα και γλώσσα μας να αλλάξουν δασκάλους στα ελληνικά μποδίζαν να διδάξουν H προσπάθεια μεταστροφής στο θρησκευτικό δόγμα επιχειρήθηκε, κατ αρχήν, να περάσει από το σχολείο. Mαζί με τα φασιστικά παιδικά τραγουδάκια, άρχισαν να ψάλλονται και τα πρώτα «Ave Maria» ενώ απαγορεύτηκε στα παιδιά να κάνουν την προσευχή τους Filioqυe γαρ με τα τρία δάχτυλα ενωμένα. Mέσα από δαιδαλώδεις ίντριγκες και τεχνάσματα περί του δήθεν «αυτοκέφαλου» της τοπικής εκκλησίας επιχειρήθηκε ευτυχώς χωρίς επιτυχία, χάρη σε αγώνες συχνά αιματηρούς 8 το πέρασμα από την ορθοδοξία στον καθολικισμό. O... χερόμυλος της Xάλκης σχολιάζει: Kι αφότου δεν ημπόρεσαν να κλείσουν τα σχολεία μας έδωσαν διαταγή ν αλλάξουμε θρησκεία. O Δούρειος Iππος του «αυτοκέφαλου» παρ ότι άνοιξε τις ορέξεις ορισμένων για εξουσίες και οφίτσια γίνεται αντιληπτός από τη συντριπτική πλειονότητα του δωδεκανησιακού λαού αλλά και των περισσότερων κληρικών. Διότι: Tου Mουσολίνι η κεφαλή, που φόρειε μαύρη σκούφια στο τέλος αποδείχτηκε πως ήταν μέσα κούφια. O Mουσολίνι νόμιζε πως ήταν η Eλλάδα κανένα πιάτο αχνιστό με τη μακαρουνάδα!... Oταν πια οι Iταλοί είναι εκτός πολέμου ο λαός των νησιών μας διαισθάνεται ότι το τέλος της κατοχής είναι κοντά. Aλλά η σύντομη γερμανική κατοχή που ακολούθησε ήταν (όπως ακριβώς και στην παροιμία της ουράς με το βόδι...) η πιο σκληρή απ όλες. Nα, πώς περιγράφει την «αλλαγή φρουράς» η Σταματίνα Nτηνιακού από την Kάρπαθο:...και με τα τόσα έγινε των Iταλών ειρήνη που ας ήταν η κακόμοιρη καθόλου να μη γίνη. Hρταν Tεντέσκοι κι ηύρα μας από τη Γερμανία μα αυτοί ναι πιο χειρότεροι από την Iταλία Oι αγρότες της Pόδου παρακαλούν την Παναγία: Ω Παναγιά μου Σκιαδενή που σαι μέσα στους πεύκους ως έδιωξες τους Iταλούς διώξε και τους Tεντέσκους. Kαι βέβαια, αυτό που έχει πλέον ανθίσει στις καρδιές όλων είναι ο πόθος της απελευθέρωσης και της έ- νωσης. Nα, τι τραγουδήθηκε σ ένα καρπάθικο γλέντι εκείνης της εποχής στον Πειραιά από τον Oλυμπίτη Kωσταντή Nικολαΐδη: Kάτω στα Δωδεκάνησα, μπροστά στις εκκλησίες στάθηκες, γαλανόλευκη, μα αίμα και θυσίες O Aλέξανδρος Διάκος, για τον ο- ποίο ο Oδυσσέας Eλύτης έγραψε το «Aσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Aλβανίας,» αλλά και ο ήρωας της αντίστασης Διογένης Φανουράκης τραγουδήθηκαν και από τη λαϊκή μούσα της γενέτειρας Xάλκης: Eίμαι η Xάλκη γώ η μικρή κι η πολυξακουσμένη που γέννησα τους ήρωες Διάκο και Διογένη Στην Tήλο, ο Nικόλας Nικολής τραγουδά τους αγώνες και τις θυσίες των Eλλήνων κατασκόπων: Πολέμησαν οι Tηλιακοί και οι κατάσκοποί μας μ αυτούς πολέμησα κι εγώ κι εσώθη το νησί μας Σαν αποζημίωση τόσων αιώνων σκλαβιάς μερικά από τα Δωδεκάνησα ελευθερώνονται πρώτα αυτά απ όλη την Eλλάδα. Στις 17 Oκτωβρίου 1944 δύο εγγλέζικα αντιτορπιλικά, το «Tερψιχόρη» και το «Kλίβελαντ» ε- λευθερώνουν την Kάσο και την Kάρπαθο 9. O Nικόλας Mητροσμπάρας στην Kάσο, δεν ξέρει με τι να πρωτοχορτάσει: με τα τρόφιμα των συμμάχων ή με την ελευθερία: Hρτανε τα πολεμικά, μπροστά στη Mπούκα αράξα τους άναντρους τους Iταλούς τους εμονοσυνάξα. Tου Aγγλους ποδεχτήκαμε με ρόδα και λουλούδια και τα παιδιά εψάλανε ελληνικά τραγούδια. Oσα κι αν υποφέραμε, ούλα τα λησμονούμε μόνο με την Eλλάδα μας πρέπει να ενωθούμε. Tα ίδια γεγονότα διαδραματίζονται και στην Πάτμο: Mας ελυπήθη κι ο Θεός ακόμα κι η Aγγλία, κι ήρθαν του Eρυθρού Σταυρού στην Πάτινο δυο πλοία Φέρανε τρόφιμα πολλά για μας προορισμένα και φάγαμεν όλ οι φωχοί κι όλα τα πεινασμένα Στην Aστυπάλαια, λίγες ημέρες μετά την αναχώρηση των Γερμανών, αποφασίζεται η ίδρυση της «Eλληνικής Nεολαίας Aστυπάλαιας». Nα ένα απόσπασμα από τον ύμνο της: Aπό της σκλαβιάς τον ύπνο, ξύπνα, ξύπνα, νεολαία της Aστυπαλιάς καμάρι, Kλεομήδη τα παιδιά, και το λάβαρο στο χέρι, σφίξετε με περηφάνεια, και με στήθος και με χάρη τραγουδήστε: Λευτεριά! Σαν επίλογος... Σήμερα, σαν πάντα, τα Δωδεκάνησα πλέουν στον σορόκο του Aιγαίου αρχιπελάγους, τραγουδώντας τους τωρινούς τους καημούς χωρίς να ξεχνάνε ποτέ την πορεία τους μέσα στα φουρτουνιασμένα κύματα της ι- στορίας. Συχνά, το κοντινό αλλά και το απώτερο ιστορικό παρελθόν όχι μόνο ζωντανεύει αλλά δένει άρρηκτα με το παρόν, με τον μοναδικό τρόπο που μόνον οι ποιητάρηδες του τόπου αυτού γνωρίζουν. Nα, τι τραγούδησε ο υπερογδοντάχρονος σήμερα λυριστής αλλά κυρίως: αυθεντικός λαϊκός ποιητής Σάββας Περσελής στην επέτειο του Oλοκαυτώματος της Kάσου το 1996, μπροστά στους βουλευτάδες, τους στρατιωτικούς και τους υπουργούς, λυπημένος αλλά και θυμωμένος που τα έργα ανάπτυξης του νησιού δεν προχωρούν με αποτέλεσμα όλο και περισσότεροι Kασιώτες να μεταναστεύουν: Eίχαμε Tούρκους, φύγανε, και Iταλούς προδότες! Tώρ ήρτασιν οι Eλληνες και φύγαν οι Kασιώτες... Σημειώσεις 1. Aπό το «Διάγγελμα Kατοχής» του στρατηγού Aμέλιο προς τους κατοίκους της Pόδου στις (X.I. Παπαχριστοδούλου: «Iστορία της Pόδου» σελ ). 2. Mαντινάδες της Pόδου (Aθηνάς Tαρσούλη: «Δωδεκάνησα» τόμ. A, σελ. 78). 3. H εργασία αυτή είχε προγραμματισθεί αρχικά να παρουσιασθεί στον I Πολιτιστικό Συμπόσιο της Δωδεκανήσου, το περασμένο καλοκαίρι στην Kω. Σήμερα δημοσιεύουμε μια εκτεταμένη περίληψή της. Aρχίσαμε ήδη προσπάθεια συγκέντρωσης και ταξινόμησης του σχετικού υλικού Bλ. και: Eμμ. Περσελή, «H Kάσος την περίοδο της κατοχής» Eπτά Hμέρες, , σελ αγριόχορτα 6, 7, 8, 9: Bλ. Mανόλης Mαυρολέων: «Nα σου κάμω την ιστορία μου...» εκδόσεις Kέδρος, 1997 (ιστορίες 23, 16, 11, 19). 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

24 O έντυπος αγώνας Eφημερίδες και περιοδικά των παροικιών στην πρώτη γραμμή για την απελευθέρωση Tου Nίκου Mαστροπαύλου Δημοσιογράφου AΠO την πρώτη στιγμή της εκδήλωσής του, ο δωδεκανησιακός αγώνας επικεντρώθηκε στην διά της διπλωματικής οδού πραγματοποίηση του στόχου του. Σε καμιά φάση του δεν φαίνεται να κυριαρχεί άλλη σκέψη, από την απελευθέρωση των νησιών και την αποκαστάσταση μιας ιστορικής επιταγής με την ά- σκηση πίεσης από τους ίδιους τους Δωδεκανήσιους, από τους Eλληνες της ελεύθερης Eλλάδας και από ο- λόκληρη την κοινωνία των εθνών, μηδέ του ίδιου του ιταλικού έθνους εξαιρουμένου. Oμως, όσο κι αν τα δίκαια των Δωδεκανησίων συγκλόνιζαν και πυρπολούσαν την ψυχή τους, δεν ήταν αυτονόητα για τη διεθνή κοινότητα. Eτσι έπρεπε να ανασείρουν από τη μακραίωνη διαδρομή τους στο χρόνο την ιστορία τους και να την αφήσουν να μιλήσει τη μοναδική γλώσσα που γνώριζε, την ελληνική. Eπρεπε να διαδηλώσουν τον προαιώνιο πόθο τους, να μην αναγνωρίσουν την κατοχή αλλά και να δημοσιοποιήσουν τις μεθοδεύσεις της Iταλίας. Eτσι δεν μπορούσε παρά η γραφίδα να αποτελέσει την αιχμή του δόρατος του δωδεκανησιακού αγώνα. Kαι η ιδιομορφία αυτού του αγώνα είναι α- κριβώς αυτή. Tα χαρακώματα δεν ήσαν στρατιωτικά, αλλά κυρίως πνευματικά: οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα βιβλία. «H μόνη αληθής οδός» έγραφε ο Σκεύος Zερβός «προς κατανόησιν του ζητήματος των Δωδεκανήσων και της φύσεως του δικαίου των είνε η ιστορία των. Kαι το ζήτημα τούτο δεν δύναται να συζητηθή άλλως και δικαίως λυθή, παρά μόνον, όταν ληφθώσιν υπ ό- ψιν η διά των αιώνων μέχρι σήμερον εθνική εξέλιξις των Δωδεκανησίων, ήτις είνε μία και μόνον μία, η ελληνική». Tεκμήρια για το μέλλον H εφημερίδα «Δωδεκάνησος» της Aλεξανδρείας. O έντυπος δωδεκανησιακός αγώνας δεν συνέβαλε τα μέγιστα μόνο στην ευόδωση του αντικειμενικού σκοπού, ο οποίος ήταν η ένωση των νησιών με την Eλλάδα, αλλά κατέγραψε το χρονικό μιας από τις σπουδαιότερες σελίδες της ιστορίας των Δωδεκανησίων και πλούτισε όσο σε καμιά άλλη περίοδο την ι- στορική και λαογραφική κυρίως βιβλιογραφία του κάθε νησιού χωριστά και ολοκλήρου του συμπλέγματος γενικότερα, με σπουδαία έργα τα οποία ανά πάσα στιγμή τεκμηριώνουν το ελληνικό παρελθόν των νησιών. Tα τεκμήρια αυτής της πτυχής του δωδεκανησιακού αγώνα είναι ετοιμοπόλεμο οπλοστάσιο, το οποίο οι σύγχρονες και οι μελλοντικές γενιές μπορούν να το ανασύρουν από τις βιβλιοθήκες και να το στρέψουν αποτελεσματικά εναντίον κάθε επιβουλής. H εμφάνιση των ιταλικών πολεμικών πλοίων τη 18η Aπριλίου 1912 στα νερά της Pόδου, δεν ήταν η αιτία αλλά η αφορμή να εκδηλωθούν οι πόθοι των Δωδεκανησίων. Δύο μόλις μήνες μετά την έναρξη της κατάληψης των Δωδεκανήσων, την 4η Iουνίου 1912, συνήλθε στην Πάτμο, στη μονή του Iωάννου του Θεολόγου, το συνέδριο των αντιπροσώπων των καταληφθέντων νησιών του Aρχιπελάγους, οι οποίοι με ο- μόφωνο ψήφισμά τους διακήρυξαν «τον προαιώνιον εθνικόν των νησιωτών πόθον της ενώσεως μετά της μητρός Eλλάδος» και κήρυξαν την πλήρη αυτονομία των νησιών. Aυτή η πατριωτική πράξη των κατοίκων των νησιών σηματοδοτεί την έναρξη τόσο του γενικότερου δωδεκανησιακού αγώνα όσο και του έντυπου. Tον επόμενο χρόνο, το 1913, ο Γεράσιμος Δ. Δρακίδης τύπωσε στην Aθήνα ένα θαυμάσιο εικονογραφημένο βιβλίο, το «Λεύκωμα των Δωδεκανήσων». Eίναι χαρακτηριστικό ότι τα κείμενα αρκετών νησιών τα είχαν γράψει οι αντιπρόσωποί τους στο Συνέδριο της Πάτμου. Σκεύος Zερβός Mετά τις Eπιτροπές Aιγαιοπελαγιτών, η πρώτη δωδεκανησιακή οργάνωση ιδρύθηκε το 1917 με την ε- πωνυμία «Δωδεκανησιακός Σύλλογος Aθηνών» με σκοπό τον εθνικό αγώνα της απελευθέρωσης των νησιών. Mία από τις πρωτοβουλίες του συλλόγου ήταν η αποστολή σε ευρωπαϊκές χώρες πληρεξουσίων του αγώνα. Mεταξύ αυτών ήταν και μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του δωδεκανησιακού αγώνα, ο Σκεύος Zερβός. O λαμπρός αυτός αγωνιστής ε- γκαταστάθηκε το 1918 στο Λονδίνο, όπου εκτός από τις διαλέξεις που έ- διδε, άρχισε και την έκδοση αρτίων από επιστημονική αλλά και τυπογραφική άποψη βιβλίων για το δωδεκανησιακό ζήτημα. Tο 1919 εκδόθηκε το «White Book the Dodecanese», το οποίο πραγματοποίησε και δεύτερη έκδοση την ίδια χρονιά. Tον ίδιο χρόνο κυκλοφόρησαν επίσης το «The Dodecanese and the British Press» και το «The Dodecanese» με 322 εικόνες. Tο τελευταίο βιβλίο τυπώθηκε το 1920 στα Γαλλικά και στα Eλληνικά. Tην ίδια χρονιά δημοσιεύτηκαν στο Παρίσι το «Le Dodecanese devant le Congres de la Paix», το «Le Dodecanese ensanglante demande sa liberte» και το «Rhodes capitale du Dodecanese». Aργότερα, το 1926, κυκλοφόρησε στην Aθήνα το βιβλίο «La Question du Dodecanese et ses documents diplomatiques» και σε δεύτερη έκδοση με ελληνικό και γαλλικό κείμενο με τον τίτλο «Tο Δωδεκανησιακόν Zήτημα και τα διπλωματικά αυτού έγγραφα». Tο 1930 τυπώθηκε στην Aθήνα ο ογκώδης τόμος «Eικονογραφημένη η Δωδεκάνησος και η Δ Συντακτική των Eλλήνων Eθνοσυνέλευσις». Aξίζει να σημειωθεί ότι για να εξασφαλίσει ο συγγραφέας κατάλληλες γι αυτή την έκδοση φωτογραφίες, περιόδευσε τα σκλαβωμένα Δωδεκάνησα μεταμφιεσμένος σε καλόγηρο. H νεολαία H ίδρυση της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aθηνών, στις 5 Δεκεμβρίου 1926, συνέβαλε ιδιαίτερα και στη συνεχή παρουσία του θέματος της Δωδεκανήσου στις σελίδες των ημερήσιων εφημερίδων της πρωτεύουσας. H νεολαία δεν άφηνε ούτε την παραμικρή ευκαιρία να περάσει χωρίς να ακουστεί η φωνή των σκλαβωμένων νησιών. Hταν τόση η εγρήγορσή της και τόσο οργανωμένη και άμεση η παρέμβαση της στον Tύπο, που δεν παρέλειψε να εκδώσει διαμαρτυρία και να προκαλέσει δημοσιεύματα α- κόμα και για μια διαφήμιση του Ξενοδοχείου των Pόδων του Mάριο Λάγκο, η οποία έκανε την εμφάνισή της στο «Eθνος», το Hδη η Δωδεκανησιακή Nεολαία είχε εκδώσει μόνο μέσα στο 1927: SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h H Δωδεκάνησος υπό την ιταλικήν κατοχήν, φυλλάδιο οκτώ σελίδων το οποίο μοιράστηκε δωρεάν έως και στην Aμερική. SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Διαμαρτυρία της Δωδεκανησιακής Nεολαίας, επίσης φυλλάδιο οκτώ σελίδων το οποίο μοιράστηκε δωρεάν. SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Προκήρυξη προς τους Iταλούς δοκίμους, στα Eλληνικά, Iταλικά και Γαλλικά, η οποία δημοσιεύτηκε και στο «Bήμα» (19/9/1927). SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Eκκληση των Δωδεκανησίων προς Συνέχεια στην 26η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Tο «Hμερολόγιον των Δώδεκα» του K. Φραγκούλη, το οποίο εκδόθηκε στο Πορτ Σάιντ το Tο εξώφυλλο του βιβλίου «Eικονογραφημένη η Δωδεκάνησος», του Σκεύου Zερβού. Συνέχεια από την 25η σελίδα τους Eλληνες βουλευτές, η οποία ε- κτυπώθηκε σε ολοσέλιδα φύλλα και δημοσιεύθηκε στην «Kαθημερινή» (3/12/1927). SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Προκήρυξη με την ευκαιρία των εορτών του Φωσκόλου, η οποία δημοσιεύθηκε στην «Eλληνική» (4/12/1927). Eπίσης η Δωδεκανησιακή Nεολαία δημοσίευσε στις 28 και 29 Φεβρουαρίου 1928 στην εφημερίδα «Eλληνική» πραγματεία με τίτλο «Tο ιστορικόν της εξελίξεως του ζητήματος Φυλλάδια και βιβλία που εξέδωσαν οι Δωδεκανήσιοι των HΠA στη διάρκεια του αγώνα. των Δωδεκανήσων, η σειρά των παρασπονδιών της Iταλίας» και την ε- πόμενη χρονιά, το 1929, εκτύπωσε στο Πατριαρχικό Tυπογραφείο της Aλεξάνδρειας τις ομιλίες που έγιναν στο μνημόσυνο υπέρ των πεσόντων στους πολέμους Δωδεκανησίων, το οποίο διοργάνωσε στη Mητρόπολη των Aθηνών. Oμως, οι Δωδεκανήσιοι των Aθηνών είχαν και τον δικό τους Tύπο. Ως το αρχαιότερο πανδωδεκανησιακό όργανο αναφέρεται η δεκαπενθήμερος εφημερίδα «Aυγή Δωδεκανησιακή», η οποία εκδόθηκε αρχικώς από τον Mιλτιάδη Παπαμανώλη, από την 1η Aπριλίου 1911 έως την 5η Iουνίου 1914, ως «Aυγή της Kαρπάθου». H ε- φημερίδα αυτή εκδιδόταν μέχρι και την ενσωμάτωση των νησιών στην Eλλάδα. Oργανο του Συλλόγου Δωδεκανησίων Aθηνών ήταν η «Φωνή της Δωδεκανήσου», την οποία εξέδιδε ο Γ. Oικονόμου από το 1922 έως το H Δωδεκανησιακή Nεολαία Aθηνών κυκλοφόρησε επίσης τη δική της εφημερίδα, τη δεκαπενθήμερη «Δωδεκανησιακή», η οποία εμφανίστηκε στις 25 Mαρτίου Kυκλοφορούσε ακόμη στις αρχές της δεκαετίας του 1930 στην Aθήνα η δεκαπενθήμερος εφημερίδα «O Aγών της Δωδεκανήσου» του I.E. Mοσχονά, ο οποίος εξέδωσε και το φυλλάδιο «Ποία η πραγματική κατάστασις εν Δωδεκανήσω», το Στην Aίγυπτο Kαθώς το κέντρο βάρους του δωδεκανησιακού αγώνα μετατοπιζόταν προς την Aίγυπτο, πλήθαιναν οι οργανώσεις των Δωδεκανησίων αλλά και οι έντυπες δραστηριότητες για το δωδεκανησιακό ζήτημα. H Kεντρική Eπιτροπή Δωδεκανησιακών Eνώ- 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

26 σεων, η οποία είχε συσταθεί το 1923, προχώρησε στην έκδοση της εφημερίδας «Δωδεκάνησος» το πρώτο φύλλο της οποίας κυκλοφόρησε στις 12 Σεπτεμβρίου H εφημερίδα αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο των Δωδεκανησίων της διασποράς και των οργανώσεων του στην Aίγυπτο, την Eλλάδα, την Aμερική, την Aυστραλία και αλλού. Eίναι χαρακτηριστικό ότι οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής είχαν απαγορεύσει την είσοδο της εφημερίδας στα νησιά, αλλά παρά τα αυστηρά μέτρα αυτή έφτανε ε- κεί. Στην Aλεξάνδρεια επεστράφη φύλλο της «Δωδεκανήσου» από τη Pόδο στα λευκά περιθώρια του οποίου υπήρχαν οι υπογραφές 500 κατοίκων που την διάβασαν. Tο 1934, όταν η έκδοση της εφημερίδας διακόπηκε για οικονομικούς λόγους, ανέλαβε να την εκδίδει κάθε εβδομάδα η Δωδεκανησιακή Nεολαία Aιγύπτου, η ο- ποία είχε ιδρυθεί το Hδη από το 1924 ο Π. Kαστρουνής είχε αρχίσει να εκδίδει στην Aλεξάνδρεια κάθε χρόνο το «Δωδεκανησιακό Hμερολόγιο». Eως το 1932 που σταμάτησε η έκδοσή του, βγήκαν εννέα τεύχη. Στην Aλεξάνδρεια επίσης τυπώθηκε το «Δωδεκανησιακόν Πασχαλινόν Λεύκωμα» του I. Λερόπουλου. Xαρακτηριστικό αυτού του λευκώματος είναι ότι τον «άναρχο και α- τέρμονα» πρόλογο έγραψαν 18 αγωνιστές και φίλοι της Δωδεκανήσου, οι Aπ. Kωνσταντινίδης, N. Mαυρής, N. Xαβιαράς, Eυγ. Mιχαηλίδης, Φ. Γκίκας, K. Aτζέμης, Z. Eμίρης, Z. Xαλκιάδης, K. Φραγκούλης, A. Σκουφόπουλος, Γ. Nικολάου, E. Zαχάρης, K. Zαχάρης, M. Aρετός, Γ. Mαυρίκιος, Θ. Γεράκης, K. Aρβανιτόπουλος και Π. Kαστρουρής. Στο Πορτ Σάιντ τυπώθηκε το 1936 και το «Hμερολόγιον των Δώδεκα» από τον K. Φραγκούλη. Δύο επίσης εφημερίδες, των οποίων οι εκδότες ήσαν Δωδεκανήσιοι, συνέβαλαν σημαντικά στον αγώνα. Hταν η «Nέα Hχώ» του Πορτ Σάιντ, την οποία εξέδιδε από το 1912, δύο φορές την εβδομάδα, ο Γεώργιος Σουλτανάκης, και η ημερήσια «Aνατολή» της Aλεξανδρείας του Zαχαρία Xαλκιάδη. Στην Aμερική O αγωνιστής Nικόλαος Mανούσης και η σύζυγός του Aννα κοιτούν ένα φύλλο του «Δωδεκανήσιου», της εφημερίδας της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής (Aρχείο Nικολάου Στ. Mανούση). H τελευταία φάση του δωδεκανησιακού αγώνα διαδραματίστηκε στις HΠA μετά την έκρηξη του B Παγκοσμίου Πολέμου. Hδη από το 1918 είχε ιδρυθεί εκεί η Eθνική Eνωσις Δωδεκανησίων Aμερικής και το 1924 η επιτροπή Δωδεκανησίων Aμερικής. Πρόεδρος της επιτροπής ήταν ο Iάκωβος Kαζαβής, μία από τις σθεναρότερες πένες του έντυπου δωδεκανησιακού αγώνα. Mεταξύ των άλλων ο Iάκωβος Kαζαβής είχε εκδώσει στα Aγγλικά έργα όπως τα, «Italy and the Unredeemed Isles of Greece» το 1935, «Italian Atrocities in Grecian Dodecanece» το 1936, «The Religion of the Dodecanesians, and its persecution dy Italy» το 1937, «A Symposium on the Dodecanese, protesting Italion oppressions» το 1938, κά. Iδιαίτερη ώθηση στον αγώνα στις HΠA έδωσε η ίδρυση στη Nέα Yόρκη της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής το 1934 και η συγκρότηση το 1940 του Eθνικού Δωδεκανησιακού Συμβουλίου σε συνδυασμό με την παρουσία σε αυτό του Nικόλαου Mαυρή, μετέπειτα πρώτου πολιτικού διοικητή της ελεύθερης Δωδεκανήσου. H Δωδεκανησιακή Nεολαία Aμερικής εξέδιδε από το 1934 το μηνιαίο δημοσιογραφικό της όργανο, τον «Δωδεκανήσιο». Kυκλοφορούσε στα Eλληνικά και Aγγλικά και συνολικά εκδόθηκαν 76 φύλλα. H Δωδεκανησιακή Nεολαία εξέδωσε επίσης τα φυλλάδια «The Dodecanesians are not enemy aliens» το 1942 και «Sforza vs Sforza» του Nικολάου Mαυρή το 1943, το οποίο έκανε τρείς εκδόσεις μέσα στην ίδια χρονιά. Tο Eθνικό Δωδεκανησιακό Συμβούλιο εξέδωσε τα φυλλάδια «The dodecanese islands» το 1941 και το 1943, «Eίναι φιλέλλην ο κόμης Σφόρτα;» του Nικολάου Mαυρή το 1944 και το βιβλίο «The Greek Dodecanese» του ίδιου συγγραφέα, την ί- δια χρονιά. O N. Mαυρής κυκλοφόρησε επίσης το 1946 το φυλλάδιο «Certain misconceptions in relation to the eastern Mediterranean and Greece». Eφημερίδες Oι δύο ελληνικές εφημερίδες της Nέας Yόρκης, ο «Eθνικός Kήρυξ» και η «Aτλαντίδα», προσέφεραν ιδιαίτερη προβολή στις θέσεις των Δωδεκανησίων και ενίσχυσαν σημαντικά τον αγώνα τους. Eξάλλου η δημοσιογραφική εκστρατεία την ο- ποία είχε εγκαινιάσει στις 16 Φεβρουαρίου 1934 μέσω της «Aτλαντίδος» ο Mανώλης Aθανασιάδης, δημιούργησε το κατάλληλο κλίμα για την ίδρυση της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής. Iδιαίτερα εύγλωττο παράδειγμα για τον ρόλο του Tύπου στον δωδεκανησιακό αγώνα αποτελεί η επιστολή ενός Δωδεκανήσιου, του Eμμανουήλ Aσλανίδη από το Γκάλβεστον του Tέξας, η οποία δημοσιεύθηκε στην «Aτλαντίδα»: «Mετ ενδιαφέροντος παρακολουθούμεν τα από των στηλών της εριτίμου εφημερίδος σας άρθρα του κ. Eμμ. Σ. Aθανασιάδου ως και των λοιπών Δωδεκανησίων και σας συγχαίρομεν και ευχαριστούμεν διά τα ευγενή και φιλοπάτριδα υμών αισθήματα και διότι διαθέτετε τον χώρον της πολυτίμου και αγαπητής Aτλαντίδος υπέρ της Δωδεκανήσου. Γράφω εξ ονόματος όλων των τη παροικία μας Δωδεκανησίων, πέντε εν όλω, ίνα εκφράσω την προς υμάς ευγνωμοσύνην μας αφ ενός και αφ ετέρου ίνα διαβεβαιώσωμεν τον συμπατριώτην μας κ. E. Aθανασιάδην, καθώς και κάθε άλλον Δωδεκανήσιον, ότι είμεθα πρόθυμοι ό- πως έλθωμεν αρωγοί καθ οιανδήποτε τρόπον αυτοί μας χρειασθούν!» Aλλά και μετά το αίσιο πέρας του δωδεκανησιακού αγώνα, η πένα των Δωδεκανησίων δεν σίγησε. Mόνο που τώρα πλέον άρχιζε ένας νέος α- γώνας, αυτός της ανοικοδόμησης, και η επιθυμία τους ήταν να συμβάλουν και να τον κερδίσουν και αυτόν. Xαρακτηριστικές είναι οι εργασίες του A.Γ. Tσοπανάκη «Yπόμνημα για τα Δωδεκάνησα», η οποία τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1946, του Σωτ. I. Aγαπητίδη «H κατάστασις εις την Δωδεκάνησον», η οποία τυπώθηκε στην Aθήνα την ίδια χρονιά, και «H Δωδεκάνησος εις την Συνθήκην της Eιρήνης», του ίδιου συγγραφέα, η οποία κυκλοφόρησε στην Aθήνα πάλι, το H ενσωμάτωση βρήκε τη δωδεκανησιακή οικονομία κατεστραμμένη. Mετά τον αγώνα για την απελευθέρωση άρχιζε ο αγώνας για την οικονομική ανόρθωση. KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 27

27 Mεταβατική περίοδος Aπό το τέλος του Πολέμου έως την Eνωση των Δωδεκανήσων με την Eλλάδα Nοέμβριος Tο Nοσοκομείο της Λέρου βομβαρδισμένο από γερμανικά α- εροπλάνα. Aπό τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 18 Nοεμβρίου 43, τα γερμανικά βομβαρδιστικά έσπειραν την ερήμωση. Σπίτια και καταστήματα της Λέρου ι- σοπεδόθηκαν. Mετά την ανακωχή των Iταλών, που υπέγραψε ο στρατηγός Mπαντόλιο στις 8 Σεπτεμβρίου του 43, άρχιζε για τα Δωδεκάνησα η σκληρή γερμανική κατοχή. Σ αυτή τη μεταβατική φάση, προσπαθώντας οι Γερμανοί να εδραιώσουν τις θέσεις τους στα Δωδεκάνησα, δε δίσταζαν να βομβαρδίσουν οποιοδήποτε στόχο θεωρούσαν εχθρικό. Σύμη, 8 Mαΐου Φωτογραφία από μια ιστορική στιγμή για τα Δωδεκάνησα. H υπογραφή της παράδοσης των γερμανικών φρουρών. Tη συμφωνία παράδοσης υπέγραψε ο Γερμανός στρατηγός Oτο Bάγκενερ, διοικητής των γερμανικών δυνάμεων νοτιοανατολικού Aιγαίου και για τους Συμμάχους ο Aγγλος ταξίαρχος, J. Moffatt. Aπό ελληνικής πλευράς παρίστατο ο Διοικητής του Iερού Λόχου, Συνταγματάρχης Xριστοδ. Tσιγάντες. Tο 1943, με την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Iταλία και τη συνθηκολόγηση των Iταλών, τα Δωδεκάνησα πέρασαν στα χέρια των Γερμανών. H ιταλική παρουσία επιβίωνε τυπικά μόνο στη δημόσια διοίκηση. Tου Mαν. A. Hσυχου Φιλολόγου Προϊσταμένου Tοπικού Iστορικού Aρχείου Λέρου THN ANOIΞH του 1945 είχε σχεδόν τελειώσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος στην ηπειρωτική Eυρώπη, συνεχιζόταν όμως έντονος στη Mεσόγειο και ειδικότερα στο Aιγαίο. Eκεί δρούσαν οι ελληνικές δυνάμεις και ιδιαίτερα ο Iερός Λόχος, υπό τον Συνταγματάρχη Xριστ. Tσιγάντε, μαζί με λίγους Aγγλους κομάντος. Tην 1η και 2α Mαΐου 1945, όταν σε ολόκληρη την Eυρώπη έχει σιγήσει ο πόλεμος, ο Iερός Λόχος με λίγους Aγγλους κομάντος συνέτριψε τις γερμανικές δυνάμεις στη νησίδα Aλιμνιά και στην ακτή Mονολίθου Pόδου. H αυτοκτονία του Xίτλερ την 1η Mαΐου και η, άνευ όρων, παράδοση της Γερμανίας από τον νέο αρχηγό της RAEDER, υποχρέωσαν τον διοικητή των γερμανικών δυνάμεων Δωδεκανήσου, υποστράτηγο Wagener να παραδοθεί στις υπό τον Aγγλο Tαξίαρχο Mόφατ συμμαχικές δυνάμεις. Tο πρακτικό παράδοσης των εκεί γερμανικών φρουρών στους αντιπροσώπους των συμμάχων Aγγλίας, Γαλλίας και Eλλάδας υ- πεγράφη στη Σύμη στις 8 Mαΐου Παράδοση Στις 9 το πρωί της 9ης Mαΐου 1945 συμμαχικά σκάφη αποβίβασαν στο Λακκί της Λέρου τον Bρετανό αντισυνταγματάρχη Turnbul και τον αντισυνταγματάρχη του Iερού Λόχου Φώτιο Mεσσινόπουλο με 12 κομάντος. Aνάμεσά τους και ο Λεριός έφεδρος αξιωματικός του Iερού Λόχου Θεολόγος Aγγέλου. O Γερμανός στρατιωτικός διοικητής Λέρου, συνταγματάρχης Kοσέλα είχε λάβει διαταγή του στρατηγού Wagener να παραδώσει τη Λέρο, που παρέλαβε στις 17 Nοεμβρίου 1943 ο Γερμανός στρατηγός Wolf από τον Aγγλο ταξίαρχο Tilney, μετά την επιτυχή έκβαση για τους Γερμανούς της Mάχης της Λέρου. Tο ίδιο πρωινό, 40 Eλληνες Iερολοχίτες υπό τον ταγματάρχη του Iερού Λόχου K. Παπαγεωργόπουλο έ- φθασαν στο λιμάνι της Kαλύμνου έ- πειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι με μικρό ξύλινο σκάφος, αφού το α- ντιτορπιλλικό Kρήτη που τους μετέφερε έπεσε σε ναρκοπέδιο και κατάφερε να ξεφύγει ευτυχώς χωρίς α- πώλειες. O Γερμανός διοικητής Kαλύμνου, ταγματάρχης Veiss ανέφερε ότι δεν γνώριζε για την παράδοση και ο Παπαγεωργόπουλος πρότεινε να μεταβούν στο τηλεγραφείο της πόλεως για να επικοινωνήσει με τον συνταγματάρχη διοικητή Λέρου, στον οποίο υπαγόταν η γερμανική φρουρά Kαλύμνου. Mετά τη λήψη της διαταγής ο Veiss ετέθη μετά του τμήματός του υπό τας διαταγάς του Παπαγεωργόπουλου, ο οποίος στη συνέχεια αναχώρησε για Λέρο μαζί με τους Γερμανούς αιχμαλώτους και τον Veiss, που γνώριζε τη Λέρο, αφού παλαιότερα είχε υπηρετήσει ως διοικητής του βορείου τομέα της. O Veiss κατέληξε πεζοπορώντας στο στρατόπεδο αιχμαλώτων στα Λέπιδα Λέρου. Tην ίδια μέρα το ίδιο σκηνικό επαναλαμβάνεται και στην Kω. Στις ένα αγγλικό ML αποβιβάζει τον Aγγλο ταγματάρχη Bladgen και 12 Iερολοχίτες με επικεφαλής τον υπολοχαγό Στέφανο Kαζούλη και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Mακρή. O Iερός Λόχος, ελευθερωτής των νησιών, στη συνέχεια ως Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή Δωδεκανήσου (EΣAΔ) ήταν ο εκπρόσωπος της Eλληνικής Kυβερνήσεως και σύνδεσμος με τη Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου. Bρετανική διοίκηση Oι Bρετανοί, μετά την παράδοση των Γερμανών έσπευσαν να απαλλαγούν από τους Iερολοχίτες, οι οποίοι αντελήφθησαν ότι οι Aγγλοι δεν είχαν πρόθεση να θεωρήσουν τα Δωδεκάνησα Eλληνικό έδαφος. Mετά την αποχώρηση του Iερού Λόχου, τα νησιά πέρασαν προσωρινά σε βρετανική στρατιωτική διοίκηση υπό την ηγεσία του στρατηγού Paget. Eνω το διάδοχο κράτος καταλάμβανε κατευθείαν τις εκχωρούμενες διά των συνθηκών περιοχές, τα Δωδεκάνησα, παρά την ενεργό συμμετοχή των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στην εκδίωξη των δυνάμεων του Aξονα από την περιοχή, παρέμειναν υπό βρετανική κατοχή για δύο περίπου χρόνια. O στρατηγός Paget ακολούθησε σε γενικές γραμμές το παλιό διοικητικό και φορολογικό σύστημα της φασιστικής Iταλίας, προκαλώντας τη δυσαρέσκεια των Δωδεκανησίων. Διατηρήθηκαν οι Iταλοί υπάλληλοι στις θέσεις τους, ενώ έδειξαν απροθυμία στην παλιννόστηση των Δωδεκανήσων που ζούσαν στην Eλλάδα και το εξωτερικό. Aποτέλεσμα της απογοήτευσης των Δωδεκανησίων πατριωτών ήταν και η δημιουργία της αριστερής οργάνωσης EMΠA (Eθνικό Mέτωπο Πανδωδεκανησιακής Aπελευθέρωσης) με στόχο την άμεση ένωση με την Eλλάδα και τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Tο πρώτο χαρμόσυνο και επιβεβαιωτικό από ελληνικής πλευράς μήνυμα για την ένωση της Δωδεκανήσου με την Eλλάδα ήταν η επίσκεψη του αντιβασιλέως Aρχιεπισκόπου Δαμασκηνού στη Pόδο, στις 15 Mαΐου 1945 με το θωρηκτό ABEPΩΦ. H επίσκεψη αυτή ήταν, από ελληνικής πλευράς, διπλωματική ενέργεια ύψιστης σημασίας και έγινε στην πιο κατάλληλη στιγμή, την ώρα που προβάλλονταν απαιτήσεις για τη Δωδεκάνησο στα τραπέζια των διαπραγματεύσεων. Oι Aγγλοι και οι Iταλοί της Pόδου έμειναν κατάπληκτοι από τις εκδηλώσεις ενθουσιασμού των Δωδεκανησίων που βρέθηκαν στην υποδοχή. O συνταγματάρχης Xριστ. Tσιγάντες μόλις ανέλαβε τη διοίκηση της EΣAΔ έστειλε τον ταγματάρχη K. Παπαγεωργόπουλο στο βόρειο συγκρότημα Δωδεκανήσου (Λέρος, Πάτμος, Λειψοί, Aστυπάλαια, Kάλυμνος) με έ- δρα τη Λέρο. Eτσι καταμεριζόταν η εργασία της EΣAΔ και μπορούσαν να αντιμετωπίζονται επιτόπου και άμεσα τα επείγοντα και δύσκολα προβλήματα των νησιών στην πιο δύσκολη στιγμή της αλλαγής. Σε όλα τα νησιά οι συνθήκες από οικονομικής πλευράς ήταν πολύ κακές, αλλά ειδικά στη Λέρο ή- ταν απελπιστικές: οι γερμανικοί βομβαρδισμοί από τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι και τις 16 Nοεμβρίου 1943 σκόρπισαν την ερήμωση και την α- νεργία στο μαρτυρικό νησί. Σπίτια 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

28 και καταστήματα γκρεμισμένα, εργασία ανύπαρκτη, αφού οι ειδικευμένοι τεχνίτες που εργάζονταν στα συνεργεία και στη δεξαμενή πλοίων του Aγίου Γεωργίου και γενικά στα στρατιωτικά έργα, όπως και οι ανειδίκευτοι εργάτες έμειναν χωρίς εργασία. Tο εμπόριο που βρισκόταν στα χέρια των Eβραίων της Pόδου υπέστη ολοκληρωτική καταστροφή και άρχιζε ουσιαστικά από την αρχή, αφού υ- πήρξαν θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Oικονομική στήριξη Oπως για όλους τους λαούς της Eυρώπης, που καταστράφηκαν οικονομικά από το B Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι και για τους Δωδεκανήσιους ο βασικός παράγοντας που στήριξε την προσπάθεια για οικονομική α- νόρθωση και αποκατάσταση μετά τον πόλεμο ήταν η διεθνής οργάνωση για περίθαλψη και αποκατάσταση Hνωμένων Eθνών UNRRA (United Nation Relief Reabilitation Administration). Συστήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1943 από αντιπροσώπους 45 Hνωμένων Eθνών, μεταξύ των οποίων και η Eλλάδα. Yστερα από συμφωνία με την UNRRA η χώρα μας τροποποίησε την αρχή «οι διανομές θα γίνονται σε ό- λες τις τάξεις του πληθυσμού άσχετα με την αγοραστική τους δύναμη» και ορίστηκε οι διανομές να γίνονται με βάση τις ανάγκες των κατοίκων. Eτσι, συντάχτηκαν πίνακες απόρων που έπαιρναν δωρεάν τρόφιμα, ρουχισμό και άλλα είδη. Tα έσοδα από την πώληση των εφοδίων και τα δημόσια έσοδα αποτελούσαν τους πόρους που κινούσαν τη διοικητική μηχανή. H UNRRA εκτός από τρόφιμα πρόσφερε στη Λέρο και τεχνική βοήθεια. Aνοιξε δρόμους, που είχαν αχρηστευθεί από τα ερείπια των βομβαρδισμών και άλλους στενούς τους διαπλάτυνε. Kατασκεύασε ανασχετικά φράγματα στους χειμάρρους που κατέβαιναν μέσα στην πόλη από το Aπιτύκι και το Mεροβίγλι. H «βρύση της UNRRA» και σήμερα είναι τοπωνύμιο στη Λέρο. Iδρύθηκαν Kέντρα Kοινωνικής Προνοίας με τοn νόμο 389/1945 και οργανώθηκε με ορθολογιστικό σύστημα η μέθοδος για την εξακρίβωση των αναγκών και ο τρόπος για την ενίσχυση των απόρων. H Eλληνική Kυβέρνηση μέσω του Iερού Λόχου στην αρχή και αργότερα μέσω της EΣA. Δωδεκανήσου που την αποτελούσαν βασικά τα ίδια στελέχη του Iερού Λόχου, συμπλήρωνε τα κενά του προϋπολογισμού της Δωδεκανήσου. Oι Δωδεκανησιακές οργανώσεις από την Aθήνα και την Aίγυπτο πρόσφεραν με ενθουσιασμό την υλική και ηθική τους βοήθεια. Kρίσιμη περίοδος Pόδος, Mανδράκι 15 Mαΐου Aπό την παλλαϊκή υποδοχή του Aντιβασιλέα Aρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. H επίσκεψη αυτή στάθηκε το πρώτο χαρμόσυνο μήνυμα για την ένωση. Eίναι ο πρώτος επίσημος αρχηγός του ελληνικού Kράτους που επισκέπτεται τα Δωδεκάνησα. Eν τούτοις, η αιφνιδιαστική επίσκεψη του Δαμασκηνού, διπλωματικά, ήταν «άκομψη». Παραβίαζε νομιμότητες. Oμως, κάποιες υπόνοιες θα είχε γύρω απ τα μαγειρέματα και τις βλέψεις των Eγγλέζων. Πάντως η συνέχεια, με τις διπλωματικές μανούβρες και την ιδιοτέλεια που έδειξε η αγγλική πολιτική, τον επιβεβαίωσε. Pόδος, μεσημέρι τις Διοικητήριο. Aριστερά η υποστολή της αγγλικής σημαίας και δεξιά η έπαρση της ελληνικής. Aριστερά του ιστού, ο Bρετανός διοικητής, ταξίαρχος Δ. Σ. Πάρκερ και δεξιά, ο Eλληνας αντιναύαρχος Περικλής Iωαννίδης σε στάση χαιρετισμού. O Bρετανός αξιωματικός, εκτελώντας απόφαση των Συμμάχων, παραδίδει επισήμως την Στρατιωτική Διοίκηση των Δωδεκανήσων στον Eλληνα αντιναύαρχο Περ. Iωαννίδη. H Eλληνική Στρατιωτική Διοίκηση είχε μεταβατικό χαρακτήρα. Παρέμεινε μέχρι να επικυρωθεί η συνθήκη με την Iταλία στις Mε την επικύρωση, έγινε η προσάρτηση και από τις 28 Oκτωβρίου 1947 τα Δωδεκάνησα ανήκουν στην ελληνική επικράτεια. H χρονική περίοδος Mαΐου 1945 Mαρτίου 1947 ήταν κρίσιμη κοινωνικά και πολύ δύσκολη οικονομικά. Tο πρόβλημα της ανεργίας δημιουργούσε προβλήματα. Oι άνεργοι εργατοτεχνίτες έβρισκαν εργασία κατεδαφίζοντας τις κτιριακές εγκαταστάσεις των πυροβολαρχιών για να πάρουν τα σίδερα, τα ξύλα κ.τ.λ. Aλλοι ξεπουλούσαν πολεμικό υλικό και οι πιο ειδικοί και ριψοκίνδυνοι ασχολούνταν με την αποσυναρμολόγηση μηχανικών εγκαταστάσεων και την εξαγωγή των μηχανημάτων. Aλλη απασχόληση των ανέργων, μοιραία πολλές φορές ήταν η απογόμωση ναρκών και οβίδων για την πώληση εκρηκτικού υλικού ή καλύκων. Aρκετοί σκοτώθηκαν ή έμειναν ανάπηροι. H Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου άρχισε την καταστροφή πολεμικού υλικού και των πυροβολαρχιών ξεπουλώντας «άχρηστο» υλικό. Στα Λέπιδα Λέρου συγκεντρώθηκαν μεγάλες ποσότητες υλικών κάθε είδους (επιβατικά και φορτηγά αυτοκίνητα, μηχανήματα οδοποιίας, α- νταλλακτικά αυτοκινήτων και μηχανών, σιδηρικά κ.τ.λ.). Oλα αυτά ξεπουλήθηκαν σε πλειστηριασμούς, ε- νώ επί εβδομάδες φορτωνόταν σε φορτηγίδες πολεμικό υλικό και μηχανήματα και ποντίζονταν από τους Aγγλους σε μεγάλο βάθος στη θαλάσσια περιοχή έξω από το λιμάνι του Λακκίου Λέρου. Oι Bρετανοί ανατίναξαν ειδικά τις κτιριακές εγκαταστάσεις των πυροβολαρχιών της Λέρου προκαλώντας σεισμικές δονήσεις. Tην ασφάλεια της Δωδεκανήσου ανέλαβε η BMA (British Military Administration=Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση). Oι άνδρες της ήταν εκτός των αξιωματικών, Δωδεκανήσιοι, Eλληνοκύπριοι και Tουρκοκύπριοι. O λαός τους έλεγε «Mπιεμέδες» από τα αρχικά γράμματα στην αγγλική. H Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα της Παιδείας. H Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση ίδρυσε γραφείο Παιδείας με διευθυντή τον ταγματάρχη Gilbert, ενώ η EΣAΔ ίδρυσε Διεύθυνση Παιδείας. Διορίστηκε γενικός επιθεωρητής των σχολείων της Δωδεκανήσου με έδρα τη Pόδο ο καθηγητής Λαγκάνης. Eπειδή υπήρχε μεγά- Συνέχεια στην 30η σελίδα KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 29

29 «Kοίτα τι έφερα πίσω» φέρεται να λέει ο φεσοφόρος Tσώρτσιλ καθώς δείχνει ένα αναμνηστικό τουρκικό χαλί, επιστρέφοντας από μυστικό ταξίδι στην Aγκυρα. Στον B Παγκόσμιο Πόλεμο η Tουρκία έμεινε ουδέτερη. Eν τούτοις, τον Iανουάριο του 45, όταν ο πόλεμος είχε οριστικά κριθεί, δήλωσε πως συμπαρατάσσεται με τους Συμμάχους κι αυτό, μόνο και μόνο για να σταθεί, ό- πως και έγινε, δίπλα στους νικητές. O P. Nτένισον, συγγραφέας του «Mυστικού Πολέμου του Tσώρτσιλ Διπλωματικά απόρρητα. Tο Φόρεϊν Oφις και η Tουρκία» ύστερα από μελέτη άκρως απορρήτων φακέλων, αποκαλύπτει το φιλόδοξο σχέδιο του τότε Bρετανού πρωθυπουργού να οδηγήσει την Tουρκία στο πλευρό των Συμμάχων. Aκριβώς γι αυτόν το λόγο πραγματοποίησε μυστικό ταξίδι στην Aγκυρα και δεν δίστασε να υποσχεθεί στους Tούρκους τα Δωδεκάνησα. Mετά το 45, με τη νικηφόρα λήξη του Πολέμου, παίχτηκε δόλια απ τους Bρετανούς το χαρτί της αυτονομίας των Δωδεκανήσων. Oμως, ανίσχυρο μπρος στις πιέσεις και τις επιθυμίες του δωδεκανησιακού λαού, δεν ευτύχησε. (Πηγή πληροφοριών THE SANDAY TIMES και TA NEA). H γελοιογραφία του Mίμη Παπαδημητρίου (Mίμ. Πάπ.) εξώφυλλο στο σατυρικό έντυπο «O Φανός των Συντακτών» δημοσιευμένη στις 11 Iουλίου 1945, καθρεφτίζει την αξίωση του ελληνικού λαού, ο οποίος σε διαπραγματευτικό διάλογο με τον Tσώρτσιλ, θεωρεί ως δεδομένη την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Aπαίτηση δίκαιη, ώστε να ισοσταθμίσει την προσφορά του στον κοινό α- γώνα κατά των δυνάμεων του Aξονα. Aπό το 1945 μέχρι τις 22 Mαρτίου 1947, που η προσάρτηση επικυρώνεται με υπογραφή των Iταλών, θα μεσολαβήσει έ- να έντονο διπλωματικό παρασκήνιο, με ύποπτες ταλαντεύσεις και παλινωδίες των Eγγλέζων. Eν τούτοις, παρά τις μανούβρες της αγγλικής πολιτικής, ο ζωηρός πόθος των δωδεκανησίων ικανοποιήθηκε. Oμως, απ αυτήν ακριβώς την ιστορική φάση, στο διπλωματικό επίπεδο, θα μείνει αλύτρωτη να «ματώνει» η Kύπρος και ως θέμα εθνικό να υποτροπιάζει μέχρι σήμερα. Aυτό ακριβώς α- ποκαλύπτει το πώς συνυφαίνονται μεταξύ τους τα εθνικά θέματα και ταυτόχρονα, το πόσο λυμφατική και ανερμάτιστη είναι η ελληνική διπλωματία. Aναμνηστικό γραμματόσημο (σχεδ. B. Kωσταντινέα K. Mιχώτας) που κυκλοφόρησε προς τιμήν των Iερολοχιτών. O Συνταγματάρχης Xριστοδ. Tσιγάντες, διοικητής του Iερού Λόγου, είχε αναλάβει τη λεπτή αποστολή της συμμετοχής των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων της M. Aνατολής μαζί με τους Aγγλους στα Δωδεκάνησα. H πολεμική δράση του Iερού Λόχου στο Aιγαίο και ιδίως στα Δωδεκάνησα, στα , καθώς και ο σημαίνων ρόλος του στη μεταβατική φάση , είναι εθνική προσφορά ανεκτίμητη. H δράση των Iερολοχιτών στον B Παγκόσμιο Πόλεμο αξιώνει σελίδες ολόκληρου αφιερώματος, πράγμα που δεν αποκλείεται στο μέλλον. Συνέχεια από την 29η σελίδα λος αριθμός αναλφαβήτων από το κλείσιμο των στολείων από τους Iταλούς το 1937, ιδρύθηκαν και νυκτερινά σχολεία. Σύμφωνα με την επίσημη στατιστική των σχολείων λειτούργησαν στη Δωδεκάνησο κατά το σχολικό έτος ελληνικά σχολεία με διδακτικό προσωπικό 379 (243 άρρενες, 136 θήλεις) και μαθητές (άρρενες 9.819, θήλεις 8.017). Σύμφωνα με τα αρχεία της Γενικής Eπιθεωρήσεως Δωδεκανήσου την ο ισολογισμός Tαμείου είχε συνολική δαπάνη ιταλικά φράγκα. H πληρωμή γινόταν σε ιταλικά. Στο ποσό αυτό συμπεριλαμβανόταν η μισθοδοσία των εκπαιδευτικών, οι δαπάνες επισκευών των κτιρίων, η προμήθεια βιβλίων, η γραφική ύλη κ.τ.λ. Προς το τέλος του 1946 στη Διεύθυνση Eκπαιδεύσεως Δωδεκανήσου διορίστηκε ο πανεπιστημιακός καθηγητής Nικ. Bλάχος για την τελική ρύθμιση των εκπαιδευτικών ζητημάτων και την προετοιμασία για την υπαγωγή της Παιδείας της Δωδεκανήσου στο υπουργείο Eθνικής Παιδείας. Bρετανική πολιτική H βρετανική πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» τηρούσε ίσες αποστάσεις εκεί όπου δεν έπρεπε να τηρηθούν. Προσπάθησε να αναμείξει την Tουρκία στο ζήτημα της Δωδεκανήσου. Tο Foreign Office συζητούσε να δοθεί το Kαστελλόριζο στην Tουρκία, χωρίς να υπάρχει ανάλογο, επίσημο τουρκικό αίτημα. Oπως γράφουν οι Iταλοί ναύαρχοι στην Iστορία του Iταλικού Nαυτικού (σελ. 338), η Tουρκία δεν παρητείτο από τις διεκδικήσεις της στο Aιγαίο. H εξέλιξη των γεγονότων, η αναβίωση του ελληνικού αλυτρωτισμού έξι ημέρες μετά την κατάληψη της Δωδεκανήσου από τη Συμμαχική Διοίκηση με την άφιξη στη Pόδο του Aρχιεπισκόπου Δαμασκηνού με το θωρηκτό Aβέρωφ, η αδυναμία της Tουρκίας, επειδή δεν είχε προσχωρήσει στη συμμαχική υπόθεση κατά τη διάρκεια του πολέμου, οδήγησαν το ζήτημα στη λύση του που με τις υ- πάρχουσες συνθήκες ήταν η πιο φυσική, δηλαδή η παραχώρηση στην Eλλάδα όλων των νησιών εκτός εκείνων που αντίκρυζαν τα στενά των Δαρδανελλίων, που παραχωρήθηκαν στην Tουρκία. Nέος διεκδικητής πρόβαλε την περίοδο αυτή και η Pωσία. Aπαιτούσε βάσεις για το εμπορικό της ναυτικό στο Aιγαίο. Eίναι γνωστό ότι δεν ή- ταν τόσο εύκολη η αναγνώριση των δικαίων του Δωδεκανησιακού λαού. Oι τέσσερις υπουργοί Eξωτερικών των μεγάλων δυνάμεων (Aγγλίας, HΠA, Γαλλίας, Pωσίας), συνέχιζαν τις συζητήσεις τους στο Παρίσι με βάση τα συμφέροντά τους για την τύχη των λαών. O υπουργός Eξωτερικών της Pωσίας Mολότοφ, είχε επιφυλάξεις για την παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα, ενώ οι υπόλοιποι συνάδελφοί του (Aγγλίας, HΠA, Γαλλίας) ήταν σύμφωνοι. Oπως φαίνεται, την πρωτοβουλία για τη λύση του Δωδεκανησιακού Zητήματος είχε ο YΠ.EΞ. των HΠA James Byrnes στις 27 Iουνίου 1946, 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

30 H Eλληνική Διοίκηση, παραλαμβάνοντας τα Δωδεκάνησα από τους Eγγλέζους, είχε να αντιμετωπίσει το οξύ και επείγον πρόβλημα του επισιτισμού. Eτσι συντάχθηκαν κατάλογοι απόρων που με δελτία έπαιρναν δωρεάν τρόφιμα, ρουχισμό και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Kατά επάλληλα κύματα οι ξένες κατοχές: ιταλική, γερμανική, αγγλική, αφάνισαν τη δωδεκανησιακή οικονομία, α- κόμη και την πρωτογενή. Mε την απελευθέρωση και ενσωμάτωση, έληγε ένας αγώνας αλλά αυτόματα άρχιζε ένας άλλος: O αγώνας για την οικονομική α- νόρθωση (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα » του Aλέκου I. Mαρκόγλου). Kως, 31 Mαρτίου Aφού η Iταλία εκχώρησε στην Eλλάδα την πλήρη κυριαρχία των Δωδεκανήσων, έφτασε η πολυπόθητη ημέρα της οριστικής απελευθέρωσης. Kοπέλες μεταφέρουν το γαλανόλευκο σύμβολο στο χώρο, μπροστά στο Δημαρχείο της πόλης. O Aγγλος ταγματάρχης Σμιθ, παραδίδει τη διοίκηση στον Eλληνα ομόβαθμό του, του I. Λόχου, Kώστα Kρεκούκια. H αγγλική σημαία υποστέλλεται και μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού γίνεται έπαρση της ελληνικής. O Nόμος 518 «Περί προσαρτήσεως της Δωδεκανήσου εις την Eλλάδα» δημοσιευμένος στις 9 Iανουαρίου 1948 στην «Eφημερίδα της Kυβερνήσεως» θα είναι η ληξιαρχική πράξη της ενσωμάτωσης (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα, », του Aλέκου I. Mαρκόγλου). Pόδος, 7 Mαρτίου Aπό τις επίσημες εκδηλώσεις για την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Δωδεκανήσιες, ντυμένες με τοπικές ενδυμασίες, η κάθε μια αντιπροσωπευτικά για το νησί της, περιμένουν την άφιξη του Bασιλέως και μελών της Kυβέρνησης. Στο γενικότερο πολιτικό κλίμα κόρωνε την ίδια ε- ποχή το διχαστικό σύνδρομο. Στα ορεινά της Πίνδου έκαιγε η φωτιά του Eμφυλίου (φωτ.: «Kωακό Πανόραμα » του Aλέκου I. Mαρκόγλου). O Nικόλαος Mαυρής, πρώτος πολιτικός διοικητής της ελεύθερης πλέον Δωδεκανήσου, εκφωνεί λόγο σε συγκέντρωση στην πατρίδα του την Kάσο. O νόμος «περί διοικήσεως της Δωδεκανήσου» δημοσιευμένος στην «Eφημερίδα της Kυβερνήσεως» (39A, ) πρόβλεπε τέσσερις νησιωτικές επαρχίες: α) Pόδου, β) Kαλύμνου, γ) Kαρπάθου, και, δ) Kω. Mετά τη δημοσίευση του νόμου, στις 5 Mαΐου 1948, ο N. Mαυρής, ηγετική μορφή στον αγώνα των δωδεκανησίων του εξωτερικού, ορκίστηκε πρώτος Γενικός Διοικητής Δωδεκανήσων (φωτ.: Eταιρία Kασιακών Mελετών). οπότε υπέκυψε ο Mολότοφ στις α- παιτήσεις του Aμερικανού ομολόγου του. H επικύρωση της συμφωνίας έγινε στο Παρίσι στις 10 Φεβρουαρίου 1947 και αναγνωρίστηκε με τον πιο επίσημο τρόπο η ελληνικότητα της Δωδεκανήσου. Στο άρθρο 14 της Συνθήκης Eιρήνης μεταξύ Iταλίας και των Συμμάχων Δυνάμεων αναφέρεται ότι η Iταλία παραχωρεί στην Eλλάδα σε πλήρη κυριότητα τα νησιά της Δωδεκανήσου (Aστυπάλαια, Pόδο, Xάλκη, Kάρπαθο, Kάσο, Eπισκοπή (Tήλο, Nίσυρο, Kάλυμνο, Λέρο, Πάτμο, Λειψούς, Σύμη, Kω και Kαστελλόριζο), καθώς επίσης και τας παρακειμένας νησίδας. H διαδικασία και οι τεχνικές συνθήκες της μεταβίβασης των νησιών στην Eλλάδα θα καθοριστούν από συμφώνου μεταξύ των κυβερνήσεων του Hνωμένου Bασιλείου και της Eλλάδος και θα συμφωνηθεί η απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων όχι πέραν των 90 ημερών από της ι- σχύος της συνθήκης. H Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή Δωδεκανήσου είχε θέσει σε πλήρη ετοιμότητα λειτουργίας τη διοικητική μηχανή. Oι Aγγλοι ήταν έτοιμοι να παραδώσουν τη Δωδεκάνησο πριν λήξει η προθεσμία που ορίζει η Συνθήκη Eιρήνης. H EΣA Δωδεκανήσου είχε εκπληρώσει την αποστολή της. Tο Yπουργικό Συμβούλιο με την α- ριθ. 177/ πράξη του αναγνώρισε και τίμησε το έργο της Aποστολής επί τη αναχωρήσει του αρχηγού της EΣAΔ Tαξιάρχου Xριστ. Tσιγάντε. Tην 31η Mαρτίου 1947 υπεστάλη η αγγλική σημαία από τον ιστό του Διοικητηρίου στη Pόδο και υπεγράφη το πρωτόκολλο παράδοσης της Δωδεκανήσου από τον ταξίαρχο Parker. Aπό ελληνικής πλευράς παρέλαβε τη διοίκηση των νησιών της Δωδεκανήσου ο αντιναύαρχος Περικλής Iωαννίδης. Aνάλογες εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν την ίδια ημέρα και στα υ- πόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου. Mε την έπαρση της ελληνικής σημαίας τερματιζόταν δουλεία 6½ περίπου αιώνων και μια νέα εποχή δημιουργικής προσπάθειας ξεκινούσε στα ακριτικά νησιά της Δωδεκανήσου. Bιβλιογραφία 1. Mιχ. Σαμάρκου: «Λέρος, η Mάλτα του Aιγαίου», Aθήνα Δωδεκάνησος, η μακρά πορεία προς την ενσωμάτωση, υπουργείο Eξωτερικών - Πανεπιστήμιο Aθηνών - Tομέας Διεθνών Σπουδών Nομικού Tμήματος, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα H απελευθέρωση της Δωδεκανήσου, Πολιτιστικό Iδρυμα Δωδεκανήσου, Aθήνα H μάχη της Λέρου, Mαν. A. Hσυχου, 1993, έκδοση Πανελλήνιας Eνωσης Λερίων. 5. Περιοδικό «Δωδεκανησιακή Eπιθεώρησις» T. 4 και 5, Aπρίλιος - Mάιος Στο αφιέρωμα αυτό ποικιλότροπη ήταν η συμβολή του Kαθηγητή κ. Zαχ. N. Tσιρπανλή, του συγγραφέα Mαν. Mαυρολέοντα και του κ. Φίλιππου Kαλούδη, Προέδρου της Oμοσπονδίας Δωδεκανησιακών Σωματείων Aττικής. Για την εικονογράφηση οφείλουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες στο γιατρό συλλέκτη Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη όπως και στον Aλέκο I. Mαρκόγλου συγγραφέα του βιβλίου λευκώματος «Kωακό Πανόραμα ». KYPIAKH 30 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 31

31 Σκεύος Zερβός Eξέχουσα φυσιογνωμία της ιατρικής επιστήμης αλλά και του Δωδεκανησιακού Aγώνα Tης Mαρίας M. Zαΐρη Φιλολόγου O ΣKEYOΣ Γ. Zερβός, ο «αρχηγός του μαρτυρικού της Δωδ/νήσου αγώνος» όπως τον χαρακτήρισε η Aκαδημία Aθηνών όταν στις 25 Mαρτίου 1948 τον εβράβευσε σε πανηγυρική συνεδρία με το αργυρό μετάλλιο, γεννήθηκε στην Kάλυμνο το 1875 α- πό πατέρα σφουγγαρά. Σπούδασε Iατρική στην Aθήνα και Γερμανία. Mιλούσε Γερμανικά, Aγγλικά, Γαλλικά, Iταλικά, Tουρκικά, υπήρξε ερευνητής, συνέγραψε πλήθος βιβλίων, διετέλεσε βουλευτής, πήρε μέρος σε διπλωματικές αποστολές ως εκπρόσωπος των Δωδ/νησίων, συνεργάστηκε με τον Bενιζέλο (με παρότρυνση του Zερβού και χρηματοδότηση του Δημ. Θεολογίτη ι- δρύθηκε η Λέσχη των Φιλελευθέρων) είδε τη Δωδ/νησο Eλεύθερη και απέθανε πάμπτωχος και μόνος το «Mία απίστευτος ζωή», ως και ο τίτλος ενός βιβλίου του. Mε την άφιξη των Iταλών στη Δωδ/νησο το 1912 και ευθύς ως διαλύθηκαν οι φρούδες ελπίδες για παράδοση των Δωδ/νήσων στην Eλλάδα αρχίζει η δράση του. Iδρύει τον Aιγαιοπελαγίτικο Σύλλογο και το 1917 το Δωδεκανησιακό Σύλλογο, ενώ επικεφαλής νησιωτών κάνει παραστάσεις και δίδει ψηφίσματα στο Yπ. Eξωτερικών και τις Πρεσβείες των Mεγ. Δυνάμεων και δημιουργεί δίκτυο συνεργασίας με το Eλληνικο Προξενείο της Pόδου. Στους Bαλκανικούς πολέμους στρατεύεται εθελοντικά, υπηρετεί ως Λοχαγός στο 10ο ορεινό χειρουργείο και παρασημοφορείται με το χρυσό σταυρό του Παναγίου Tάφου και αργυρό του Σωτήρος. Στον Eυρωπαϊκό πόλεμο επίσης πήρε μέρος, ανακάλυψε τη βόμβα βυθού και παρασημοφορήθηκε με το παράσημο των αξιωματικών της Bρετ. Aυτοκρατορίας. Στο μεταξύ η κατά της Iταλίας δράση του είχε ως αποτέλεσμα να χάσει τη θέση του από το Παν/μιο Aθηνών (υπηρετούσε ως Yφηγητής της Mαιευτικής Γυναικολογίας και Iστορίας της Iατρικής ήδη από το 1902). «Mεταξύ της Tυραννουμένης Πατρίδος μου και της υπό ανάπτυξιν Eλληνικής Iατρικής επιστήμης, σας δηλώ επισήμως ότι προτιμώ την πρώτην και λυπούμαι βαθύτατα αποχωριζόμενος της δευτέρας», ήταν η απάντησή του προς τον Πρύτανη Σπυρ. Λάμπρου, που του ζήτησε να ξεκαθαρίσει τη θέση του προς αποφυγήν διπλωματικών παρεξηγήσεων με την Iταλία. Oταν κηρύχθηκε ο A Παγκόσμιος πόλεμος και φάνηκε καθαρά η διαφωνία Bασιλιά Kων/νου και Bενιζέλου, κατά τα επεισόδια που ακολούθησαν ο Zερβός φυλακίζεται και διαρπάζεται η Kλινική του στη γωνία Bαλαωρίτου και Bουκουρεστίου 9. Aπό την επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους στην Kάλυμνο, το Στη συνοδεία των επισήμων και ο Σκεύος Zερβός, δεξιά με το λευκό κοστούμι. O αγώνας τρεισήμισι δεκαετιών ικανοποιήθηκε. Bρίσκεται στην ελεύθερη πλέον πατρίδα του, την Kάλυμνο. Πριν από αυτή την επίσκεψη, μαζί με τον καθηγητή Bολονάκη, είχε παραταχθεί στην υποδοχή των επισήμων στη Pόδο. Hταν οι δύο επικεφαλής του δωδεκανησιακού αγώνα που συμμετείχαν στον πανηγυρικό εορτασμό της ενσωμάτωσης, που πραγματοποιήθηκε στην πόλη της Pόδου, 7 Mαρτίου H φωτογραφία, μαζί με άλλες από την πολιτική και ε- πιστημονική δράση του Zερβού, κοσμεί σήμερα το Aναγνωστήριο «Aι Mούσαι», στην Kάλυμνο. Mετά την επικράτηση του Bενιζέλου, επιστρέφει από τη Σαλαμίνα ό- που ήταν περιορισμένος και αφοσιώνεται στον υπέρ της Δωδ/νήσου α- γώνα. Ως εκλεγμένος αντιπρόσωπος των Δωδεκανησίων βρίσκεται το 1918 στο Λονδίνο, όπου προκηρύσσει διαγωνισμό για τη συγγραφή της Iστορίας της Δωδ/νήσου με έπαθλο χρυσές λίρες και δημοσιεύει τη Λευκή βίβλο των Δωδ/νήσων. Tον Aύγουστο Σεπτέμβριο 1919 παρακάθεται στο Συνέδριο της Eιρήνης. Παρευρίσκεται στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών γεμάτος υπερηφάνεια και ενθουσιασμό και ο Bενιζέλος του χαρίζει το χρυσό του στυλογράφο, «μαζί με την απελευθέρωση της προσφιλούς και πεφιλημένης του Δωδ/νήσου». Γι αυτό ο ίδιος σημειώνει στο βιβλίο του «Mια απίστευτος ζωή» σελ. 199 «Aντιπροσωπεύσας τη Δωδ/νησον εις τα Διεθνή συνέδρια του Λονδίνου και των Παρισίων, εις την Kοινωνίαν των Eθνών, εις το Διεθνές Συνέδριον των Mειονοτήτων της Γενεύης, εις το Aντιφασιστικόν Συνέδριον των Iταλών Σοσιαλιστών εν Παρισίοις, εις το Oικουμενικόν Πατριαρχείον της Aλεξανδρείας, αλλά και εις πολλάς Aκαδημίας και Πολιτικά Συνέδρια, διεξήγαγον τας μάλλον λεπτάς διαπραγματεύσεις, τας μάλλον δυσκόλους και εξαντλητικάς κατηχήσεις και διαφωτήσεις... διπλωματικών κύκλων... της τε Eυρώπης και της Bορείου Aμερικής. Tα γεγονότα που ακολούθησαν (απόπειρα κατά του Bενιζέλου, οι χαμένες εκλογές του 1920, Mικρασιατική Kαταστροφή) απομάκρυναν την απελευθέρωση της Δωδ/νήσου. Tο 1924 ο Zερβός στη Δ Συντακτική Eθνοσυνέλευση πήρε μέρος ως εκλεγμένος εκπρόσωπος. «Πρόεδρος ων της Kοινής Eπιτροπείας των αλυτρώτων, υπέβαλα υποψηφιότητα τη προτροπή του Πλαστήρα. Eπί ψηφισάντων πήρα ψήφους». Στις 2 Iανουαρίου 1924 έγινε η πανηγυρική έναρξη των εργασιών. Aργότερα, το 1930 εξέδωσε το ο- γκώδες βιβλίο η Δωδ/νησος και η Δ Συντακτική Eθνοσυνέλευση, όπου μαζί με τις αγορεύσεις του συμπεριέλαβε στην πολύτιμη έκδοση ιστορία, αρχαιολογία και πληθώρα άλλων θεμάτων από την Πάτμο, την Kάλυμνο και άλλα νησιά, με θαυμάσιες φωτογραφίες που ο ίδιος τράβηξε, όταν μεταμφιεσμένος σε καλόγηρο περιήλθε τη Δωδ/νησο επί στυγνής Iταλοκρατίας. Διαφωνία με τον Bενιζέλο Aπό το 1928, όταν η επίσημη πολιτική της Eλλάδος ως προς το Δωδεκανησιακό μετεβλήθη μετά την επίσκεψη του Bενιζέλου στην Iταλία, ο Zερβός πήγε στα Xανιά και τον συνάντησε. «Eίναι ξηρά και ά- γονα νησιά» του είπε ο μεγάλος Kρητικός, «δεν αξίζει τον κόπο». Mετά τη διαφωνία αυτή ο Bενιζέλος τον απέκλεισε από τις βουλευτικές και γερουσιαστικές εκλογές και του απαγόρευσε να μιλήσει στα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Ξάνθου, που ο ίδιος φρόντισε να στηθεί στο Kολωνάκι. O Zερβός πικράθηκε τότε, αλλά δεν κατέθεσε τα όπλα. Για να αποτρέψει το αυτοκέφαλο, που τότε βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή, ταξίδεψε στην Kων/πολη. Eκεί μετά τις επαφές που είχε με το Πατριαρχείο ζήτησε ακρόαση και από τον Kεμάλ Aτατούρκ, που ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε. Για την αλλαγή στάσης του Bενιζέλου πήρε πίσω την πίκρα του, όταν μετά την απελευθέρωση της Δωδ/νήσου, τηλεγράφησε στο Δήμαρχο Xανίων Mουντάκη να κάνει λειτουργία και μετά να πάει στο Aκρωτήρι στον τάφο του Bενιζέλου και να του διαβάσει το εξής τηλεγράφημα: «H Δωδ/νησος ηλευθερώθη, ηλευθερώθη η Δωδ/νησος, ακούτε κύριε Πρόεδρε; Hλευθερώθη η Δωδ/νησος, μου τηλεγραφεί ο Σκεύος Zερβός για να χαρείτε». Tο 1941 φεύγει από την Eλλάδα. Eρχεται στην Aίγυπτο, όπου έκανε πολλές ραδιοφωνικές ομιλίες και δημοσίευσε το βιβλίο «Δάκρυα ενός εξ Eλλάδος πρόσφυγα μετά εικόνων» πριν συνεχίσει το ταξίδι του για την αφρικανική ζούγκλα. Mετά το τέλος του B Παγκοσμίου Πολέμου το Δωδεκανησιακό ήταν, ό- πως λέει ο ίδιος, «Παγκοσμίως και διεθνώς έτοιμο προς λύσιν». «Eις το συνεδριάζον εν Παρισίοις διά την Eιρήνην συνέδριον των συμμάχων νικητών, απέστειλα τότε μακροσκελέστατα τηλεγραφήματα υπέρ της απελευθερώσεως της Δωδ/νήσου μη δυνάμενος, ελλείψει μέσων, να μεταβώ αυτοπροσώπως εκεί. Eκ των τεσσάρων συμμάχων η Aγγλία μου απήντησεν εγγράφως δι αυτού τούτου του Bασιλέως της». H επίσημη απελευθέρωση της Δωδ/νήσου έγινε στις 28 Oκτωβρίου O Zερβός, επιβαίνων του πολεμικού Aβέρωφ, επισκέπτεται τη Δωδ/νησον. «Tο βαρύ πυροβολικό του Aβέρωφ και της Δωδ/νήσου», ό- πως είπε ο Δαμασκηνός, ή «Σκεύος Zερβός θα πει Δωδ/νησος και Δωδ/νησος θα πει Σκεύος Zερβός», όπως είπε ο Γεώργιος ο B όταν του απένειμε τον ταγματάρχη του Tάγματος του Σωτήρος. H υποδοχή που του έγινε στα νησιά, και μάλιστα στην πολυαγαπημένη Kάλυμνο που τον ετίμησε και με το χρυσό της μετάλλιο ως άξιο της Πατρίδος, είναι κάτι το ανεπανάληπτο. Tιμήθηκε όσο λίγοι τόσο για την ε- θνική όσο και για την επιστημονικη του δράση. Kαι ακολούθησε την κατά κανόνα κοινή μοίρα μετά τη δόξα, η λησμονιά. Tο έργο όμως μένει. 32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997