3/2013. Τόμος 33 Ιούλιος - Σεπτέμβριος

Transcript

1 3/2013 Τόμος 33 Ιούλιος - Σεπτέμβριος Άρθρα Θ. Γαλάνης Αξίωση αποζημίωσης για παραβάσεις ενωσιακού δικαίου Α. Αρχοντάκη - P. Simsive Η έννοια της επένδυσης στη νομολογία του ICSID Ι. Σωμαράκης Η αναγνώριση δικαιωμάτων των εργαζομένων και των κατόχων διπλωμάτων επαγγελματικής εκπαίδευσης Επισκόπηση Νομολογίας Επισκόπηση Νομολογίας ΔΕΕ ΓεΔΕΕ (Ιούνιος Αύγουστος 2013) Επισκόπηση Νομολογίας ΕΔΔΑ (Ιούλιος Σεπτέμβριος 2013) Σχολιασμένη Νομολογία Αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων κατά την Οδηγία 2005/36/ΕΚ Κατανομή του βάρους απόδειξης στις απαγορευμένες διακρίσεις Διάκριση λόγω ιθαγένειας Ασυνόδευτος ανήλικος, υπήκοος τρίτης χώρας, και άσυλο Ενισχυμένη συνεργασία Απαγόρευση εισόδου σε κράτος μέλος για λόγους δημόσιας ασφάλειας Αποθήκευση δακτυλικών αποτυπωμάτων Φορολογία εισοδήματος

2 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ: ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ικάρων 1, Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 26 ης Οκτωβρίου 3, Θεσσαλονίκη ΕΚΔΟΤΕΣ: Καθηγ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Α. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Διευθυντής ΚΔΕΟΔ (Ικάρων 1, Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη) ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΑΛΕΡΓΑΚΗΣ, Πρόεδρος ΔΣΘ (26 ης Οκτωβρίου 3, Θεσσαλονίκη) ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Καθηγητής Β. ΣΚΟΥΡΗΣ (Ικάρων 1, Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ-ΕΚΤΥΠΩΣΗΣ: Ν. ΚΑΝΑΚΗΣ, Εκδοτική Β. Ελλάδος (Δαναΐδων 4, Θεσσαλονίκη) REVUE JURIDIQUE TRIMESTRIELLE PROPRIÉTAIRES: CENTRE DE DROIT ÉCONOMIQUE INTERNATIONAL ET EUROPÉEN Ikaron 1, Kalamaria - Thessaloniki LE BARREAU DE THESSALONIKI rue 26 Octobre 3, Thessaloniki ÉDITEURS: Prof. vassilios a. christianos, Directeur du CDEIE (Ikaron 1, Kalamaria - Thessaloniki) NIKOLAOS VALERGAKIS, Président du Barreau de Thessaloniki (rue 26 Octobre 3, Thessaloniki) DIRECTEUR: Prof. V. SKOURIS (Ikaron 1, Kalamaria - Thessaloniki) imprimérie: N. ΚΑNAKIS, presses de Northern Greece Publishing (Danaidon 4, Thessaloniki)

3 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Δ.Ν., Π. ΣΕΡΑΪΔΟΥ Χειρόγραφα για δημοσίευση και βιβλία για παρουσίαση ή βιβλιοκρισίες αποστέλλονται στην υπεύθυνη σύνταξης κ. ΕΥΤΥΧΙΑ ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Διευθύντρια Ερευνών ΚΔΕΟΔ Tαχ. Θυρίδα 14, Καλαμαριά - Θεσσαλονίκη, τηλ.: Εγγραφές συνδρομητών, παραγγελίες παλαιών τόμων, ανατύπων: Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης κ. Αικατερινη Μαρου katmarou@gmail.com Δικαστικό Μέγαρο 26 ης Οκτωβρίου , Θεσσαλονίκη τηλ.: fax: Οι συνδρομές εξοφλούνται με ταχυδρομική επιταγή (εσωτερικό) και με τραπεζική επιταγή (εξωτερικό) επ ονόματι του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης ΕΤΗΣΙΕΣ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ - ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ Φυσικά πρόσωπα 36 Νομικά πρόσωπα 42 Φοιτητές - ασκούμενοι δικηγόροι 18 Τιμή παλαιών τόμων από 1981 έως από 1991 έως και έως έως Τιμή εκάστου τεύχους 9 Εκτύπωση - Σελιδοποίηση: Εκδοτική Β. Ελλάδος, Δαναΐδων 4, Θεσσαλονίκη, τηλ Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου

4 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT EUROPÉEN SECRÉTARIAT: E. MOUAMELETZI, Docteur en Droit, P. SERAIDOU Tous les manuscrits ainsi que les livres pour présentation ou compte-rendu doivent être envoyés à Mme E. MOUAMELETZI, Directrice de Recherches du CDEIE, responsable pour la rédaction Boîte Postale 14, Kalamaria - Thessaloniki, tel: Souscriptions, commandes des anciens volumes, extraits : Barreau de Thessaloniki Mme Ekaterini Marou katmarou@gmail.com Palais de Justice rue 26 Octobre 3, Thessaloniki tél.: fax: Les souscriptions sont payées par chèque postal (pour l intérieur) et par chèque bancaire (pour l étranger) au nom du Barreau de Thessaloniki ABONNEMENTS ANNUELS GRÈCE - ÉTRANGER Personnes physiques 36 Personnes morales 42 Étudiants - Avocats stagiaires 18 Prix des anciens volumes de 1981 à de 1991 à et à à Prix de fascicule 9 Achevé d imprimer sur les presses de Northern Greece Publishing, Danaidon 4, Thessaloniki, Tél , Centre de Droit Économique International et Européen

5 Η Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου πρωτοεκδόθηκε το 1981 από τον αείμνηστο Καθηγητή Δημήτριο Ευρυγένη, ο οποίος διετέλεσε και Διευθυντής της για την περίοδο Διευθυντής της Επιθεώρησης διετέλεσε επίσης από το 1986 μέχρι το 1999 και ο αείμνηστος Καθηγητής Κρατερός Ιωάννου. Στην Γραμματεία της Επιθεώρησης συμμετείχαν από την αρχή της κυκλοφορίας της ο Αλκιβιάδης Παναγόπουλος, δικηγόρος και μέλος του Δ.Σ. του ΚΔΕ- ΟΔ, η επιστημονική συνεργάτις του ΚΔΕΟΔ κ. Στέλλα Ιωαννίδου, δικηγόρος, και η κ. Σοφία Μεγγλίδου, Δ.Ν., δικηγόρος, που είχε και την ευθύνη της ύλης της Επιθεώρησης από το 1981 μέχρι το Το Δ.Σ. του ΚΔΕΟΔ απαρτίζεται από τους: Καθηγητή Β. Σκουρη, Πρόεδρο Δ.Σ. Καθηγητή Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ, Διευθυντή του ΚΔΕΟΔ Ν. ΒΑΛΕΡΓΑΚΗ, εκπρόσωπο του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης Σ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ, εκπρόσωπο του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης Φ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ, εκπρόσωπο του ΥΠΑΑΝ Σ αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν: Αλαγιαλόγλου Ελισάβετ, Master de Recherche, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ Αργαλιάς Παναγιώτης, ΜΔΕ, Δικηγόρος-Οικονομολόγος Αρχοντάκη Ασπασία, M2 Recherche, Δικηγόρος Γαλάνης Θεόδωρος, Δ.Ν., Δικηγόρος Γιαννακοπούλου Ηλιάνα, LLM, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ Γούλας Δημήτριος, Δ.Ν., Δικηγόρος Θεοδωρίδης Π. Κωνσταντίνος, LLM, Δικηγόρος Κουρκούτη Χάιδω, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΚΕ Κωνσταντινίδου Αναστασία, LLM, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΠαΔιΣ Μπαξεβάνης Α. Χρήστος, Δ.Ν., Δικηγόρος Παλιού Ελίνα, Δ.Ν., Δικηγόρος Παναγιωτίδου Ελισάβετ, M2 Professionel, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος «Δ. Ευρυγένη» ΚΔΕΟΔ Παπακωνσταντής Μάρκος, Δ.Ν., Δικηγόρος, Διδάσκων στο τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου Παπανδρέου Μάριος, Δικηγόρος, Ασκούμενος στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή Πέρβου Ιωάννα, LLM, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτις ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΠαΔιΣ Ροδόπουλος Μιχαήλ, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Επιστ. Συνεργάτης ΚΔΕΟΔ, Στέλεχος ΜοΚΕ Simsive Paata, Ασκούμενος Δικηγόρος Σωμαράκης Ιωάννης, Δικηγόρος Σώμη Σοφία, Βιβλιοθηκονόμος ΚΔΕΟΔ Τσολάκου Ευθυμία, ΜΔΕ, Δικηγόρος, Υπότροφος Ι.Κ.Υ., Σπουδάστρια Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών Τσούκας Ιωάννης, LLM, Δικηγόρος IV ΕΕΕυρΔ 3:2013

6 Περιεχόμενα 3/2013 ΑΡΘΡΑ Θ. Γαλάνης Αξίωση αποζημίωσης για παραβάσεις ενωσιακού δικαίου: Ο διαρκής διάλογος ενωσιακού και εθνικού δικαστή Α. Αρχοντάκη - P. Simsive Η έννοια της επένδυσης στη νομολογία του ICSID Ι. Σωμαράκης Η αναγνώριση δικαιωμάτων των εργαζομένων και των κατόχων διπλωμάτων επαγγελματικής εκπαίδευσης ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΕ Ι. Eπικαιρότητα EE ΙΙ. e πίκαιρα νομικής πληροφορικής ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Ι. ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Α. Επισκόπηση Νομολογίας ΔΕΕ ΓεΔΕΕ (Ιούνιος Αύγουστος 2013) Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΔΕΕ ΓεΔΕΕ ΔΕΕ C-575/11, Νασιόπουλος, (Αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων κατά την Οδηγία 2005/36/ΕΚ) Παρατηρήσεις Μ. Ροδόπουλος ΔΕΕ C-81/12, Asociaţia Accept, (Κατανομή του βάρους απόδειξης στις απαγορευμένες διακρίσεις) Παρατηρήσεις Δ. Γούλας ΔΕΕ C-335/11 και C-337/11, HK Danmark, (Διάκριση λόγω αναπηρίας) Παρατηρήσεις Δ. Γούλας ΔΕΕ C-648/11, MA κ.λπ., (Ασυνόδευτος ανήλικος, υπήκοος τρίτης χώρας, που υπέβαλε αιτήσεις ασύλου σε περισσότερα του ενός κράτη μέλη) Παρατηρήσεις Χ. Μπαξεβάνης ΔΕΕ C-274/11 και C-295/11, Ισπανία και Ιταλία/Συμβούλιο, (Προϋποθέσεις του θεσμικού πλαισίου της ΕΕ για τις ενισχυμένες συνεργασίες) Παρατηρήσεις Π. Ι. Αργαλιάς ΔΕΕ C-300/11, ZZ, (Απαγόρευση εισόδου πολίτη της Ένωσης στο έδαφος κράτους μέλους για λόγους δημόσιας ασφάλειας και δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας) Παρατηρήσεις Α. Κωνσταντινίδου ΕΕΕυρΔ 3:2013 V

7 ΙΙ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ A. Επισκόπηση Νομολογίας ΕΔΔΑ (Ιούλιος Σεπτέμβριος 2013) Β. Σχολιασμένη Νομολογία ΕΔΔΑ ΕΔΔΑ, Προσφυγή Νο 19522/09, Υπόθεση M.K. κατά Γαλλίας, απόφαση της 18ης Απριλίου 2013 (Η αποθήκευση δακτυλικών αποτυπωμάτων ως παραβίαση της ιδιωτικής ζωής) Παρατηρήσεις Ε. Αλαγιαλόγλου III. ΕΘΝΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Συμβούλιο της Επικρατείας (Ολομ.), απόφαση αριθμ. 2527/2013, (Φορολογία εισοδήματος) Παρατηρήσεις Η. Γιαννακοπούλου ΠΑΙΔΕΙΑ- ΕΡΕΥΝΑ Σεμινάριο Ευρωπαϊκής Επιτροπής / ERA με θέμα: Το ευρωπαϊκό δίκαιο ισότητας των φύλων 401 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Ι. Βιβλιοπαρουσιάσεις ΙΙ. Το δίκαιο ΕΕ στα ελληνόγλωσσα νομικά περιοδικά: Β - Γ Τρίμηνο VI ΕΕΕυρΔ 3:2013

8 Table of contents 3/2013 ARTICLES Th. Galanis The Right to Damages for Violations of EU Law: Α Constant Dialogue between CJUE and the National Judge Α. Archontaki P. Simsive The Notion of Investment in the Jurisprudence of ICSID I. Somarakis The Recognition of Workers Rights and of Vocational Training Diplomas DEVELOPMENTS IN THE EU Ι. EU News ΙΙ. Information technology e news CASE-LAW Ι. EUROPEAN COURT OF JUSTICE AND COURT OF FIRST INSTANCE EC Α. Review of Jurisprudence (June August 2013) Β. Notes ECJ C-575/11, Nasiopoulos, (Recognition of professional qualifications pursuant to Directive 2005/36/EC) Annotation M. Rodopoulos ECJ C-81/12, Asociaţia Accept, (The burden of proof in prohibited discrimination) Annotation D. Goulas ECJ C-335/11, C-337/11, HK Danmark (Discrimination on grounds of disability) Annotation D. Goulas ECJ C-648/11, MA and others, (Unaccompanied minor, citizen of a third country, seeking asylum in more than one Member States) Annotation Ch. Baxevanis ECJ C-274/11, C-295/11, Spain and Italy/Council, (Conditions for enhanced cooperation in the EU) Annotation P. I. Argalias ECJ C-300/11, ZZ, (Non admission of an EU citizen to a Member State on public security grounds and the right to effective judicial protection) Annotation Α. Konstandinidou ΕΕΕυρΔ 3:2013 VII

9 ΙΙ. EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS A. Review of jurisprudence (July September 2013) B. Notes ECHR, Application No 19522/09, Case M.K. v. France, Judgement of (The recording of fingerprints as a violation of private life) Annotation E. Alagialoglou III. NATIONAL COURTS State of Council, Judgement No 2527/2013, (Income taxation) Annotation I. Giannakopoulou CONFERENCES RESEARCH Seminar of European Commission / ERA: The European law of gender equality 401 BIBLIOGRAPHY I. Book reviews ΙΙ. The EU law in Hellenic Legal Periodicals: 2 nd and 3 rd Semester VIII ΕΕΕυρΔ 3:2013

10 Table des matières 3/2013 DOCTRINE Th. Galanis Le droit à compensation pour violations du droit de l UE: un dialogue constant entre le juge de l UE et le juge national Α. Archontaki P. Simsive La notion de l investissement dans la jurisprudence de CIDRI I. Somarakis La reconnaissance des droits des travailleurs et des diplômes de formation professionnelle DÉVELOPPEMENTS DANS L UE Ι. Nouvelles européennes ctualités d informatique juridique JURISPRUDENCE Ι. COUR DE JUSTICE ET TRIBUNAL DE L UNION EUROPÉENNE Α. Revue de Jurisprudence (juin août 2013) Β. Notes CJUE C-575/11, Nasiopoulos, (La reconnaissance des qualifications professionnelles selon la directive 2005/36) Notes M. Rodopoulos CJUE C-81/12, Asociaţia Accept, (Aménagement de la charge de la preuve et interdiction des discriminations) Notes D. Goulas CJUE C-335/11, C-337/11, HK Danmark, (Différence de traitement fondée sur le handicap) Notes D. Goulas CJUE C-648/11, MA et autres, (Mineur non accompagné qui demande d asile à deux États membres) Notes Ch. Baxevanis CJUE C-274/11, C-295/11, Espagne et Italie/Conseil, (Les conditions pour la coopération renforcée dans le cadre institutionnel de l UE) Notes P. I. Argalias CJUE C-300/11, ZZ, (Décision interdisant à un citoyen de l UE l accès au territoire d un État membre pour des raisons de sécurité publique et le droit fondamental à une protection juridictionnelle effective) Notes Α. Konstandinidou ΕΕΕυρΔ 3:2013 IX

11 ΙΙ. COUR EUROPÉENNE DES DROITS DE L HOMME A. Revue de Jurisprudence (juillet - septembre 2013) B. Notes CEDH, Requête No 19522/09, affaire M.K. c. France, Arrêt du (Le stockage d empreintes digitales en tant que violation de la vie privée) Notes E. Alagialoglou III. JURIDICTIONS NATIONALES Conseil d Etat, Arrêt No 2527/2013, (Impôt sur le revenu) Notes I. Giannakopoulou ÉDUCATION RECHERCHE Séminaire de la Commission Européene / ERA: Le droit européen sur l égalité des sexes 401 DOCUMENTATION BIBLIOGRAPHIQUE I. Revue bibliographique II. Le droit de l UE dans les revues juridiques helléniques: 2 ème et 3 ème Semestre X ΕΕΕυρΔ 3:2013

12 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚΕ : Αφρική, Καραϊβική, Ειρηνικός Αρμ : Αρμενόπουλος ΑρχΝ : Αρχείο Νομολογίας ΓεΔΕΕ : Γενικό Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετονομασία του ΠΕΚ μετά την ) ΓΣΔΕ : Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) Δ : Δίκη ΔΕΕ : Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης (μετονομασία του ΔΕΚ μετά την ) ΔΕΕτ. : Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών ΔΕΚ : Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ΔΕΝ : Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας ΔηΣΚΕ & αγορά : Δημόσιες Συμβάσεις - Κρατικές Ενισχύσεις & αγορά ΔιΜΕΕ : Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης & Επικοινωνίας ΔιΔικ : Διοικητική Δίκη ΔτΑ : Δικαιώματα του Ανθρώπου (RHDH) ΔΦΝ : Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας ΕΔΔΔΔ : Επιθεώρησις Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου Ε.Δ.Κ.Α. : Επιθεώρησις Δικαίου Κοινωνικής Ασφαλίσεως ΕΕ : Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΕ : Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕΕυρΔ : Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου (RHellDE) ΕΖΕΣ : Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών ΕΕμπΔ : Επιθεώρηση του Εμπορικού Δικαίου ΕΕΝ : Εφημερίς Ελλήνων Νομικών ΕΕργΔ : Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου ΕΕυρΚ : Επιθεώρηση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων EK : Ευρωπαϊκή Κοινότητα ΕλλΔνη : Ελληνική Δικαιοσύνη ΕΛΜ : Ευρωπαϊκή Λογιστική Μονάδα ΕΝΔ : Επιθεώρηση Ναυτιλιακού Δικαίου ΕΟΧ : Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος Επι.Δ.Ε. : Επιθεώρηση Δημοσίων Έργων ΕπισκΕΔ : Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου ΕΤρΑξΧρΔ : Επιθεώρηση Τραπεζικού Αξιογραφικού και Χρηματιστηριακού Δικαίου ΕυΒ : Ευρωπαϊκό Βήμα ΕυρΔΔΑ ή ΕΔΔΑ : Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕυρΕΔΑ ή ΕΕΔΑ : Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕυρΚ : Ευρωπαϊκές Κοινότητες ΕυρΚοινβ : Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ΕυρΠολ : Ευρωπαίων Πολιτεία ΕυρΣΔΑ ή ΕΣΔΑ : Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕφΑΔ : Εφαρμογές Αστικού Δικαίου ΕφημΔΔ : Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου ΘΠΔΔ : Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου ΚΕΠΑΑ : Κοινή Ευρωπαϊκή Πολιτική για την Άμυνα και την Ασφάλεια ΚΕΠΠΑ : Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας ΚριτΕπιθ : Κριτική Επιθεώρηση Νομικής Θεωρίας και Πράξης ΝοΒ : Νομικό Βήμα ΠΕΚ : Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ΠερΔικ : Περιβάλλον και Δίκαιο ΠΛογ : Ποινικός Λόγος ΠΝ : Πειραϊκή Νομολογία ΠοινΔικ : Ποινική Δικαιοσύνη ΠοινΧρ : Ποινικά Χρονικά ΠρΠροσχ : Πράξη περί των όρων προσχωρήσεως και προσαρμογής των συνθηκών ΕΕΕυρΔ 3:2013 XI

13 ΣΛΕΕ ΣΕΕ Συλλ. ΣυλλΥπΥπ ΣυνθΕΕ ΣυνθΕΚ ΣυνθΕΚΑΕ ΣυνθΕΚΑΧ ΣυνθΕΟΚ ΤεΣ ΤοΣ Υπερ ΦΠΑ ΧρηΔικ ΧρΙΔ AcP AFDI AJCL AJDA AJIL AöR ASL BB CDE Clunet C.M.L.R. CML Rev. CommLP CONSUM.L.J. DZWir EA EBRL ECHR ECJ E.C.L.R. EELR EGC E.H.R.L.R. EIPR EJIL ELJ E.L.Rev. Elrev./HR EPL ERPL EStAL ETL EuGRZ EuR EuZW EWS GATT GATS GRUR Int. HRLJ : Συνθήκη για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης : Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση : Συλλογή Νομολογίας του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων : Συλλογή Υπαλληλικών Υποθέσεων : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα : Συνθήκη Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας : Τεύχος εκτός σειράς : Σύνταγμα (Το) : Υπεράσπιση : Φόρος Προστιθέμενης Αξίας : Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο : Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου : Archiv für civilische Praxis : Annuaire Français de Droit International : American Journal of Comparative Law (The) : Actualité Juridique du Droit Administratif : American Journal of International Law : Archiv des öffentlichen Rechts : Air and Space Law : Der Betriebs - Berater : Cahiers de Droit Européen : Journal du Droit International (J.D.I.) : Common Market Law Reports : Common Market Law Review : Commercial Law Practitioner : Consumer Law Journal : Deutsche Zeitschrift für Wirtschaftsrecht : Europa-Archiv : European Business Law Review : European Convention on Human Rights : European Court of Justice : European Competition Law Review : European Environmental Law Review : European General Court : European Human Rights Law Review : European Intellectual Property Review : European Journal of International Law : European Law Journal : European Law Review : European Law Review / Human Rights Survey : European Public Law : European Review of Private Law-Revue Européenne de Droit Privé - Europäische Zeitschrift für Privatrecht : European State Aid Law Quarterly : European Transport Law - Droit Européen des Transports - Europäisches Transportrecht : Europäische Grundrechte - Zeitschrift : Europarecht : Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht : Europäisches Wirtschafts - und Steuerrecht : General Agreement on Tariffs and Trade (ΓΣΔΕ) : General Agreement on Trade Services : Gewerblicher Rechtschutz und Urheberrecht -Internationaler Teil : Human Rights Law Journal XII ΕΕΕυρΔ 3:2013

14 HRQ : Human Rights Quarterly ICLQ : International and Comparative Law Quarterly (The) IIC : International Review of Industrial Property and Copyright Law I.L.M. : International Legal Materials IPRax : Praxis des Internationalen Privat - und Verfahrensrechts JCMS : Journal of Common Market Studies J.D.I. : Journal du Droit International (Clunet) JT : Journal des Tribunaux JT-DE : Journal des Tribunaux - Droit Européen JWT : Journal of World Trade JZ : Juristen Zeitung LIEI : Legal Issues of European Integration MJ : Maastricht Journal of European und Comparative Law MLR : Modern Law Review (The) NJW : Neue Juristische Wochenschrift NQHR : Netherlands Quarterly of Human Rigths NVWZ : Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht PPLR : Public Procurement Law Review RabelsZ : Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht R.A.E. : Revue des Affaires Européennes RCADI : Recueil des Cours de l Académie de Droit International de La Haye RCC : Revue de la Concurrence et de la Consommation - Droit et Marchés R.D.P. : Revue du droit public RDUE : Revue du Droit de l Union Européenne (ως το 1999 Revue du Marché Unique Européen - RMUE) RECIEL : Review of European Community and International Environmental Law - Access to Environmental Information REDC : Revue Européenne de Droit de la Consommation Rev.inst.eur. : Revista de instituciones europeas Rev.trim.dr.h. : Revue trimestrielle des droits de l homme RFDA : Revue Française de Droit Administratif RFDC : Revue Française de Droit Constitutionnel RGDIP : Revue Générale de Droit International Public RHDH : Revue Hellénique de Droits de l Homme (ΔτΑ) RHDI : Revue Hellénique de Droit International RHellDE : Revue Hellénique de Droit Européen (ΕΕΕυρΔ) RIDPC : Rivista Italiana di Diritto Pubblico Comunitario Riv.dir.eur. : Rivista di diritto europeo RIW : Recht der Internationalen Wirtschaft RMC : Revue du Marché Commun (από το 1991 Revue du Marché Commun et de l Union Européenne - RMCUE) RMCUE : Revue du Marché Commun et de l Union Européenne από το 1991 (ως το 1990 Revue du Marché Commun - RMC) RMUE : Revue du Marché Unique Européen (από το 2000 Revue du Droit de l Union Européenne - RDUE) RTDeur. : Revue Trimestrielle de Droit Européen RUDH : Revue Universelle des Droits de l Homme TRIPs : Trade Related Intellectual Property Rigths WRP : Wettbewerb in Recht und Praxis WuW : Wirtschaft und Wettbewerb YBEL : Yearbook of European Law ZEuP : Zeitschrift für Europäisches Privatrecht ZEuS : Zeitschrift für Europarechtliche Studien ZfRV : Zeitschrift für Rechtsvergleichung - Internationales Privatrecht und Europarecht ZHR : Zeitschrift für das gesamte Handelsrecht und Wirtschaftsrecht ZSE : Zeitschrift für Staats - und Europawissenschaften ZVglRWiss : Zeitschrift für Vergleichende Rechtswissenschaft Υπόδειγμα παραπομπής στην Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου: ΕΕΕυρΔ 1981, σ. 259, RHellDE 1981, p. 259 ΕΕΕυρΔ 3:2013 XIII

15

16 Αξίωση αποζημίωσης για παραβάσεις ενωσιακού δικαίου: Ο διαρκής διάλογος ενωσιακού και εθνικού δικαστή Θεόδωρος Γαλάνης * Η αρχή της εξωσυμβατικής ευθύνης των κρατών μελών για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου αποτελεί προϊόν της νομολογίας του ΔΕΕ, το οποίο με μια σειρά από σημαντικές αποφάσεις θεμελίωσε και επέκτεινε το κανονιστικό πεδίο της αρχής. Η παρούσα συμβολή παρουσιάζει τη σταδιακή νομολογιακή κατασκευή της αρχής και επικεντρώνεται στις ουσιαστικές και δικονομικές της προϋποθέσεις. Σε ό,τι αφορά τις πρώτες, η έννοια της κατάφωρης παράβασης καθίσταται κομβική, καθώς συνιστά τον άξονα, γύρω από τον οποίο οικοδομείται προοδευτικά ένα ενιαίο καθεστώς ευθύνης για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου, είτε αυτές προέρχονται από τα κράτη μέλη είτε από τα όργανα της Ένωσης είτε με ορισμένες διαφοροποιήσεις από ιδιώτες. Στο πεδίο των δικονομικών προϋποθέσεων, η έλλειψη εναρμόνισης συνεπάγεται την αποκλειστική προσφυγή του ενωσιακού δικαστή στις γενικές αρχές της αποτελεσματικότητας και της ισοδυναμίας, τα μοναδικά εργαλεία που διαθέτει στην προσπάθειά του να κατευθύνει τα εθνικά δικαστήρια και να προσεγγίσει δημιουργικά και ενοποιητικά τους διαφορετικούς δικονομικούς κανόνες που διέπουν το καθεστώς ευθύνης σε κάθε κράτος μέλος. παραβάσεις ενωσιακού δικαίου εξωσυμβατική ευθύνη (κρατών μελών & οργάνων της ΕΕ) αστική ευθύνη του δημοσίου ουσιαστικές προϋποθέσεις δικονομικές προϋποθέσεις ενωσιακός δικαστής εθνικός δικαστής αξίωση ισοδυναμίας αρχή αποτελεσματικότητας κατάφωρη παράβαση αιτιώδης σύνδεσμος δίκαιο ευθύνης αποφάσεις Bergaderm, Francovich, Koebler Εισαγωγή H προβληματική της ευθύνης του Δημοσίου για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς ανάλυσης στην εγχώρια και κυρίως την ευρωπαϊκή βιβλιογραφία. Η παρούσα μελέτη, αφού επιχειρήσει μια συνοπτική επισκόπηση των βασικών παραμέτρων της ευθύνης, όπως αυτή διαπλάσθηκε νομολογιακά από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), θα επικεντρωθεί σε επιλεγμένες πτυχές της παραπάνω θεματικής υπό το φως των τελευταίων εξελίξεων της νομολογίας. Πιο συγκεκριμένα, η ανάλυσή μας θα εστιάσει, αφενός, στην ενοποίηση των ουσιαστικών προϋποθέσεων της ευθύνης στο εσωτερικό της Ένωσης από το ΔΕΕ, με όχημα την έννοια της κατάφωρης παράβασης, η οποία αναδεικνύεται σε καταλύτη του ενωσιακού συστήματος ευθύνης (Ι) και, αφετέρου, στην ατελή ενοποίηση των δικονομικών προϋποθέσεων που περιβάλλουν την άσκηση της παραπάνω αξίωσης (ΙΙ). Μολονότι η μελέτη περιστρέφεται κατά βάση γύρω από την εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών μελών, δεν εκφεύγει της παρούσας προβληματικής η ευθύνη για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου καταλογιστέες στα θεσμικά όργανα της Ένωσης. Και τούτο διότι, όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια, η συναρμογή και αλληλεπίδραση των δύο μορφών ευθύνης δεν επιτρέπουν την εξέταση της μιας χωρίς αναφορές στην άλλη. Προκειμένου να γίνει αντιληπτή η λειτουργία της εξωσυμβατικής ευθύνης για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου, θα πρέπει καταρχάς να υπομνησθεί ότι το ενωσιακό σύστημα αποκεντρωμένης διοικητικής εκτέλεσης επιφυλάσσει ενισχυμένο ρόλο τόσο στα κράτη μέλη όσο και στους ίδιους τους ευρωπαίους πολίτες 1. Η μη ύπαρξη * Δ.Ν., Δικηγόρος 1. Η αρχή της αποκεντρωμένης διοικητικής εκτέλεσης εδράζεται στα άρθρα 4 και 5 (αρχή δοτής αρμοδιότητας) της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ). Βλ. Ε. ΠΡΕΒΕΔΟΥΡΟΥ σε Β. Σκουρή, Ερμηνεία Συνθηκών για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, άρθρο 10, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2003, σ Το άρθρο 4 ΣΛΕΕ ορίζει «Σύμφωνα με το άρθρο 5, κάθε αρμοδιότητα η οποία δεν απονέμεται στην Ένωση με τις Συνθήκες ανήκει στα κράτη μέλη». Περαιτέρω, το άρθρο 291 προβλέπει ότι «Τα κράτη μέλη θεσπίζουν όλα τα μέτρα εσωτερικού δικαίου που είναι αναγκαία για την εφαρμογή των νομικά δεσμευτικών πράξεων της Ένωσης». Σύμφωνα με το άρθρο 197 ΣΛΕΕ περί διοικητικής συνεργασίας, «1. Η αποτελεσματική εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης από τα κράτη μέλη, που είναι ουσιώδους σημασίας για την καλή λειτουργία της Ένωσης, θεωρείται ζήτημα κοινού ενδιαφέροντος. 2. Η Ένωση μπορεί να υποστηρίζει τις προσπάθειες των κρατών μελών για τη βελτίωση της διοικητικής τους ικανότητας να εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης. Η υποστήριξη αυτή μπορεί να περιλαμβάνει ιδίως τη διευκόλυνση των ανταλλαγών πληροφοριών και δημοσίων υπαλλήλων, καθώς και την υποστήριξη προγραμμάτων κατάρτισης. Κανένα κράτος μέλος δεν υποχρεούται να προσφύγει στην υποστήριξη αυτή. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αποφασίζοντας μέσω Κανονισμών σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, θεσπίζουν τα μέτρα που είναι αναγκαία προς τον σκοπό αυτό, αποκλειομένης οιασδήποτε εναρμόνισης των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων των κρατών μελών. 3. Το παρόν άρθρο δεν θίγει την υποχρέωση των κρατών μελών να εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης, ούτε τα προνόμια και τα καθήκοντα της Επιτροπής. Δεν θίγει επίσης άλλες διατάξεις των Συνθηκών που προβλέπουν διοικητική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών, καθώς και μεταξύ αυτών και της Ένωσης».

17 Γαλάνης: Αξίωση αποζημίωσης ενός ενιαίου και πλήρους δικαιοδοτικού συστήματος σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) έχει ως αποτέλεσμα να καταλείπονται αρμοδιότητες για την εκτέλεση του ενωσιακού δικαίου στα κράτη μέλη και τους αντίστοιχους εθνικούς μηχανισμούς. Με δεδομένη, επομένως, την έλλειψη ενός αυτόνομου και αποτελεσματικού διοικητικού μηχανισμού σε κεντρικό ευρωπαϊκό επίπεδο, το μοντέλο έννομης προστασίας της Ένωσης επιτελεί μια διττή λειτουργία: δεν έχει ως αποκλειστικό σκοπό τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ευρωπαίων πολιτών, αλλά επιδιώκει παράλληλα την αποτελεσματική επιβολή του ενωσιακού δικαίου μέσω του ελέγχου και, εν ανάγκη, της επιβολής κυρώσεων στα κράτη μέλη. Η παραπάνω κατασκευή οφείλεται εν πολλοίς στην ευρωπαϊκή δικαιοταξία, η οποία, λόγω της ελλειπτικότητας της ενωσιακής δικονομικής τάξης, δεν προσανατολίσθηκε στον περιορισμό αλλά στην ανάδειξη δικαστικά αξιώσιμων δικαιωμάτων. Και τούτο διότι, μέσω της θεμελίωσης αγώγιμων δικαιωμάτων και της διεύρυνσης του κύκλου των πολιτών, οι οποίοι νομιμοποιούνται ενεργητικά να προσφύγουν στα εθνικά δικαστήρια για την προστασία δικαιωμάτων τους που αρύονται από το ενωσιακό δίκαιο, ενισχύεται η αποτελεσματική λειτουργία των ενωσιακών κανόνων: ο ευρωπαίος πολίτης γίνεται ο ίδιος (συν)θεματοφύλακας του δικαίου της Ένωσης, μαζί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα ίδια τα κράτη μέλη 2. Κορυφαίο παράδειγμα διασύνδεσης της θεμελίωσης αγώγιμων υποκειμενικών δικαιωμάτων και της ενίσχυσης της δύναμης επιβολής του ενωσιακού δικαίου αποτελεί η νομολογιακή διάπλαση της ευθύνης των κρατών μελών για παραβάσεις του δικαίου της Ένωσης 3. Όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, η εν λόγω ευθύνη καλύπτει τα κενά στην αποτελεσματική δικαστική προστασία των διοικουμένων που καταλείπουν η εφαρμογή της αρχής της υπεροχής και του αμέσου αποτελέσματος 4. Η αρχή του αμέσου αποτελέσματος καθιστά δυνατή την επίκληση κανόνων του ενωσιακού δικαίου από τους ιδιώτες ενώπιον των 2. ΔΕΚ 26/62, Van Gend en Loos, , Συλλ. 3, σκ. 13. Βλ. επίσης, Α. BIONDI / Μ. FARLEY, The right to damages in European law, Kluwer, 2009, σ. 4-5 και Είναι ορθότερο να γίνεται λόγος για ενίσχυση της αποτελεσματικής λειτουργίας των ενωσιακών κανόνων, μέσω της θεμελίωσης αγώγιμων υποκειμενικών δικαιωμάτων. Και τούτο, διότι η απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες σκοπεί πρωτίστως στην αποκατάσταση της ζημίας την οποία υπέστησαν και δευτερευόντως, εμμέσως, ενισχύει την κανονιστικότητα των ενωσιακών κανόνων. Πρβ. B. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2012, σ. 212., T. VON DANWITZ, Die Garantie effektiven Rechtsschutzes im Recht der Europäischen Gemeinschaft Zur Verbesserung des Individualrechtsschutzes vor dem EuGH, NJW, 1993, σ Βλ. J. WAKEFIELD, Retrench and reform: The action for damages, YBEL, 2009, σ εθνικών δικαστηρίων, προκειμένου να αμφισβητήσουν ή να παρακάμψουν την εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας. Η αρχή της άμεσης υπεροχής αποσκοπεί στην επίλυση της άμεσης σύγκρουσης μεταξύ κανόνων, αφενός, του ενωσιακού και, αφετέρου, του εθνικού δικαίου και συνίσταται στην κατίσχυση του δικαίου της Ένωσης έναντι κάθε αντίθετης εθνικής ρύθμισης. Υφίστανται, ωστόσο, περιπτώσεις, όπου ο πολίτης δεν δύναται να επικαλεσθεί άμεσα διατάξεις του δικαίου της Ένωσης ενώπιον του εθνικού δικαστή, καθώς αυτές θα πρέπει να πληρούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις: θα πρέπει να είναι σαφείς και συγκεκριμένες, να μην επιδέχονται πολλαπλών ερμηνειών και να μην περιέχουν όρους ή αιρέσεις 5. Στις περιπτώσεις που δεν συντρέχουν οι ανωτέρω προϋποθέσεις και, επομένως, δεν είναι δυνατή η άμεση επίκληση συγκεκριμένης διάταξης του δικαίου της Ένωσης ενώπιον των εθνικών δικαιοδοτικών μηχανισμών, η θεμελίωση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου καλύπτει το σχετικό κενό, καθώς δίδει στο ζημιωθέντα διοικούμενο τη δυνατότητα να διεκδικήσει διά της δικαστικής οδού αποζημίωση για πράξη ή παράλειψη του κράτους μέλους, ανεξαρτήτως της φύσης του παραβιασθέντος ενωσιακού κανόνα 6. Οι δογματικές καταβολές της αστικής ευθύνης του Δημοσίου θα πρέπει να αναζητηθούν στην αρχή του κράτους δικαίου και τις δομικές για την ενωσιακή έννομη τάξη αρχές της πρακτικής αποτελεσματικότητας του δικαίου της Ένωσης ( effet utile ) και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας των δικαιωμάτων που έλκουν οι ιδιώτες από αυτό 7. Όπως έχει τονίσει το ΔΕΕ στην εμβληματική από- 5. Στις περιπτώσεις, για παράδειγμα, Οδηγίας η οποία δεν έχει μεταφερθεί ή έχει μεταφερθεί πλημμελώς στην εθνική έννομη τάξη: ΔΕΚ 41/74, Van Duyn, , Συλλ Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, ακόμη και στις περιπτώσεις που ο ενωσιακός κανόνας στερείται αμέσου αποτελέσματος, έχει εφαρμογή η αρχή της σύμφωνης με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνείας. Σύμφωνα με την ανωτέρω αρχή, ο εθνικός δικαστής υποχρεούται να ερμηνεύει, στο μέτρο του δυνατού, το εθνικό δίκαιο υπό το φως του ενωσιακού δικαίου (ΔΕΚ 14/83, Von Colson και Kamann, , Συλλ. 1891). Όπως πάντως επισημάνθηκε ανωτέρω, δεν έχει σημασία η φύση του παραβιαζόμενου κανόνα για τη θεμελίωση της αστικής ευθύνης του κράτους μέλους. Αρκεί από τον επίμαχο κανόνα να μπορούν να αντλήσουν δικαιώματα οι ιδιώτες. Βλ. σχ. Α. ΜΕΤΑΞΑΣ / Θ. ΓΑΛΑΝΗΣ, Αστική ευθύνη του Δημοσίου για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου, σε Χ. Χρυσανθάκη (επιμ.), Εφαρμογές Διοικητικού Ουσιαστικού & Δικονομικού Δικαίου 5, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2009, σ T. TRIDIMAS, General Principles of EU law, 2 nd ed., OUP, 2006, σ Του ιδίου, Liability for breach of Community law: growing up and mellowing down? CML Rev., 2001, σ Βλ. επίσης M. GEL- LERMANN, σε R. Streinz (Hrsg.), EGV/EUV-Kommentar, 2003, σημείο 38. Για την αρχή της εξωσυμβατικής ευθύνης του Δημοσίου ως έκφανση της αρχής του κράτους δικαίου, βλ. A. BOGDANDY, Die außervertragliche Haftung der Europäischen Gemeinschaften, Juristische Schulung, 1990, σ. 872 του ιδίου, σε E. Grabitz / 258 ΕΕΕυρΔ 3:2013

18 για παραβάσεις ενωσιακού δικαίου φασή του Francovich, η οποία αποτελεί και την αφετηρία της νομολογιακής συναγωγής της αρχής, η ευθύνη του κράτους για ζημίες που προκαλούνται στους ιδιώτες από παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου, οι οποίες του καταλογίζονται, είναι «σύμφυτη προς το σύστημα της Συνθήκης» 8. Και τούτο παρά την απουσία σχετικής ρητής διάταξης στον καταστατικό χάρτη της Ένωσης, ο οποίος αντιθέτως ρυθμίζει την αστική ευθύνη της ίδιας της Ένωσης για πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων της 9. Θα πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι η διάταξη του άρθρου 340 παρ. 2 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) περί εξωσυμβατικής ευθύνης της Ένωσης, όπως και η υποχρέωση καλόπιστης συνεργασίας των κρατών μελών, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 ΣΛΕΕ, αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης και πρόσθετες βάσεις για τη θεμελίωση της εξωσυμβατικής ευθύνης του Δημοσίου για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου 10. Στο σημείο αυτό και πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των επιλεγεισών ειδικότερων πτυχών της εν λόγω θεματικής, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η μεταχείριση που επιφυλάσσει το δικαιικό σύστημα της Ένωσης στον πολίτη, που έχει υποστεί ζημία από την παράβαση ενωσιακών κανόνων, δεν θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη. Εάν γίνει δεκτό ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση παρουσιάζει ορισμένα στοιχεία ομοσπονδοποίησης και αποτολμήσουμε μια σύγκριση με τα ισχύοντα στην αμερικανική έννομη τάξη, καθίσταται σαφές ότι η αποζημιωτική ευθύνη του Δημοσίου για κανόνα ομοσπονδιακής περιωπής δεν υπόκειται ένθεν κακείθεν στις ίδιες προϋποθέσεις ούτε και είναι ευχερής η δικαστική της επιδίωξη στον ίδιο βαθμό 11. Ι. Η εναρμόνιση των ουσιαστικών προϋποθέσεων: Η έννοια της κατάφωρης παράβασης, όχημα ενοποίησης του ουσιαστικού ενωσιακού δικαίου ευθύνης Όπως έχει σημειωθεί ανωτέρω, η απόφαση Francovich αποτέλεσε νομολογιακή τομή σε ό,τι αφορά την ανα- M. Hilf, Das Recht der Europäischen Union, άρθρο 288 ΕΚ, σημείο 14 (συμπλήρωμα Ιανουαρίου 2001), M. DAUSES, Handbuch des EU-Wirtschaftsrechts, Beck Verlag, München, 2000, σημείο 221, M. RUFFERT, σε S. Caliess / M. Ruffert, Kommentar zum EUV/EGV, Beck Verlag, München, 1999, άρθρο 288, σημείο ΔΕΚ C-6/90 και C-9/90, Francovich, , Συλλ. I-5403, σκ Όπως ορθώς επισημαίνεται, κανόνες στο ενωσιακό δίκαιο δεν θέτει μόνο ο νομοθέτης, αλλά και ο ενωσιακός δικαστής: βλ. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., σ ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, Brasserie du pêcheur, , Συλλ. I-1029, σκ Βλ. A. BIONDI, In praise of Francovich, σε P. Maduro / L. Azoulai, The essentials of the EC Treaties revisited on the 50 th anniversary of the Rome Treaty, Hart Publishing, Oxford, 2010, σ γνώριση της ευθύνης των κρατών μελών από παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου 12. Και τούτο διότι, ενώ με μια σειρά προγενεστέρων αποφάσεων του το Δικαστήριο είχε αναγνωρίσει τη δυνατότητα στοιχειοθέτησης της ανωτέρω ευθύνης επί διατάξεων του εθνικού δικαίου, με την απόφαση Francovich θεμελίωσε για πρώτη φορά την ίδια ευθύνη και την παρεπόμενη αξίωση αποζημίωσης κατά του παρανομούντος κράτους μέλους, στο ίδιο το ενωσιακό δίκαιο 13. Παράλληλα, το κορυφαίο όργανο της ευρωπαϊκής δικαιοταξίας νομολόγησε ότι η θεμελίωση του δικαιώματος αποζημίωσης, η οποία απορρέει από την αρχή της ευθύνης του κράτους για τις ζημίες που προκαλούνται εις βάρος των ιδιωτών συνεπεία των εξ αυτού παραβιάσεων του ενωσιακού δικαίου, εξαρτάται αποκλειστικά από τη συνδρομή τριών προϋποθέσεων: 1) ο παραβιασθείς κανόνας δικαίου πρέπει να αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες, 2) η παράβαση του κανόνα θα πρέπει να είναι κατάφωρη και 3) θα πρέπει να υφίσταται αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της δια- 12. Βλ. σχετικά την παρουσίαση της απόφασης και το σχολιασμό της Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Η ευθύνη του κράτους για παραβίαση του κοινοτικού δικαίου και το δικαίωμα αποζημίωσης των ιδιωτών (σχολιασμός της απόφασης Francovich), ΕΕΕυρΔ 1993, σ Για τη σημασία της απόφασης Francovich γενικότερα, βλ. Α. ΜΕΤΑΞΑΣ, Ευθύνη του Δημοσίου για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου από αποφάσεις των ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2005, σ. 17. Του ιδίου, Η αστική ευθύνη του Δημοσίου για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου από τα εθνικά δικαστήρια ως εκδήλωση της ευρωπαϊκοποίησης του εθνικού διοικητικού δικαίου, ΕυρΠολ, 2007, σ Σύμφωνα με μερίδα της θεωρίας, η απόφαση Francovich δημιούργησε προσδοκίες οι οποίες εν μέρει διαψεύσθηκαν, όπως αποδεικνύει η μεταγενέστερη νομολογία των εθνικών δικαστηρίων. Βλ. σχετικά D. RUIZ-JARABO COLOMER, Once upon a time-francovich: From fairy tail to cruel reality?, σε P. Maduro / L. Azoulai, ό.π., σ. 405, J. BACQUERO-CRUZ, Francovich and imperfect law σε P. Maduro / L. Azoulai, ό.π., σ Στο ίδιο πνεύμα J. TALLBERG, Supranational Influence in EU Enforcement: the Court of Justice and the Principle of State Liability, Journal of European Public Policy, 2000, σ Contra, M.-P.F. GRANGER, National applications of Francovich and the construction of a European administrative jus commune, E.L.Rev., 2007, σ Για μια σύνθεση των κριτικών προς την εν λόγω απόφαση και απαντήσεις στις εν θέματι κριτικές, βλ. A. BIONDI, ό.π., σ Για την προτέρα της απόφασης Francovich νομολογία, βλ. D. JA- RABO COLOMER, ό.π., σ Σύμφωνα με τον J. BACQUE- RO-CRUZ, ό.π., σ. 419, το momentum της απόφασης δεν ήταν τυχαίο, καθώς αυτή συνέπεσε με την ολοκλήρωση του προγράμματος δημιουργίας της εσωτερικής αγοράς και την επίτευξη πολιτικής συμφωνίας για τη συνθήκη του Maastricht όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο συγγραφέας (σ. 419), it was a good period for integration. Βλ. επίσης D. TIETJEN, Das System des gemeinschaftsrechtlichen Staatshaftungsrechts, Eine Darstellung der Haftungsdogmatik vor dem Hintergrund der dynamischen Rechtsprechung des Europäischen Gerichtshofes, Duncker & Humblot, Berlin, ΕΕΕυρΔ 3:

19 Γαλάνης: Αξίωση αποζημίωσης πραχθείσας παράβασης και της ζημίας, την οποία υπέστη ο ιδιώτης 14. Στην ύστερη της παραπάνω απόφασης νομολογία του, το Δικαστήριο ερμήνευσε διασταλτικά την πρώτη προϋπόθεση και στάθηκε ιδιαίτερα στη δεύτερη αναγκαία συνθήκη για τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης του κράτους μέλους 15. Η αόριστη νομική έννοια της «κατάφωρης παράβασης» αποτέλεσε έτσι το επίκεντρο του νομολογιακού του στίγματος και το δικανικό όχημα για την εναρμόνιση των προϋποθέσεων θεμελίωσης της ευθύνης από παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου, αφενός, των κρατών μελών (Α), αφετέρου, των ίδιων των οργάνων της Ένωσης (Β) 16. Α. Ευθύνη των κρατών μελών Η θεμελίωση της ευθύνης των κρατών μελών για παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου, προϊόν των ερμηνευτικών διαγνώσεων του ενωσιακού δικαστή, θα πρέπει να ειδωθεί μέσα από το πρίσμα της ευρύτερης νομολογίας του Δικαστηρίου περί προστασίας των δικαιωμάτων, τα οποία έλκουν οι πολίτες από το δίκαιο της Ένωσης. Όπως έχει εύστοχα επισημανθεί, η παραπάνω νομολογία μπορεί να διακριθεί σε τρεις φάσεις 17. Καταρχάς, το Δικαστήριο επέδειξε μια τάση αυτοπεριορισμού, με συστηματικές παραπομπές στα δίκαια των κρατών μελών, με βάση την οποία εναπόκειτο στα εθνικά δικαστήρια να κρίνουν εάν υφίσταντο παραβάσεις των δικαιωμάτων, υπό την επιφύλαξη της τήρησης των αρχών της ισοδυναμίας και της 14. Σύμφωνα με την απόφαση του Δικαστηρίου στις υποθέσεις C-46/93 και C-48/93, Brasserie du Pêcheur (σκ. 66), «Οι τρεις εκτιθέμενες ανωτέρω προϋποθέσεις είναι ικανές και αναγκαίες για να στοιχειοθετήσουν αξίωση των ιδιωτών προς αποζημίωση, χωρίς πάντως να αποκλείουν τη δυνατότητα να ανακύψει ευθύνη του Δημοσίου υπό λιγότερο περιοριστικές προϋποθέσεις, βάσει του εθνικού δικαίου». 15. Σύμφωνα με τον P. AALTO, Public liability in EU law Brasserie, Bergaderm and Beyond, Hart Publishing, Oxford and Portland, Oregon, 2011, σ. 202, η δεύτερη προϋπόθεση είναι και η πιο σημαντική για τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης του κράτους μέλους ο ίδιος, Twelve years of Francovich in the European Court of Justice: a survey on the interpretation of the three conditions of liability, σε S. Moreira De Sousa / W. Heusel, Enforcing Community Law from Francovich to Köbler: twelve years of the State liability principle, Trier, Academy of European Law, 2004, σ Για τη χρήση και τη σημασία των αόριστων νομικών εννοιών στο δίκαιο της Ένωσης, βλ. Β. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ, ό.π., σ Βλ. Τ. TRIDIMAS, Liability for breach of Community law: Growing up and mellowing down?, ό.π., σ. 301 M. DOUGAN, The vicissitudes of life at the coalface: Remedies and procedures for enforcing Union law before the national courts, σε P. Craig, The evolution of EU law, Oxford University Press, 2011, σ. 407, C. KILPATRICK, Turning remedies around: a sectoral analysis of the Court of Justice, in G. De Búrca / J.H.H. Weiler, The European Court of Justice, Oxford University Press, 2003, σ αποτελεσματικότητας. Στη συνέχεια, με αφετηρία αποφάσεις όπως η Francovich, το Δικαστήριο παρουσιάστηκε λιγότερο εφεκτικό στον έλεγχο της συμβατότητας των εθνικών νομοθεσιών με το ενωσιακό δίκαιο και προέβη στην επεξεργασία πιο λεπτομερών και σαφών κριτηρίων, τα οποία οφείλουν να πληρούν οι πρώτες. Πιο πρόσφατα, ο ενωσιακός δικαστής φαίνεται να καταλείπει ευρύτερη διακριτική ευχέρεια στους εθνικούς ομολόγους του και να παρεμβαίνει επιλεκτικά, για να προσδώσει μεγαλύτερη σαφήνεια σε σημεία της προγενέστερης νομολογίας του ή να απαντήσει σε νέα ζητήματα που προκύπτουν 18. Αντίστοιχα, οι αποφάσεις του Δικαστηρίου, οι οποίες αφορούν ειδικότερα την υπό εξέταση προβληματική, φαίνεται να ευθυγραμμίζονται grosso modo με την ανωτέρω διαγραφείσα γενικότερη τάση 19 : την πρώτη περίοδο απουσίας ρητής θεμελίωσης της ευθύνης στο ίδιο το ενωσιακό δίκαιο, διαδέχθηκε η πιο εναργής στάση του Δικαστηρίου, με αφετηρία την απόφαση Francovich και στη συνέχεια τις εξίσου σημαντικές αποφάσεις Köbler και Traghetti. Η νεότερη νομολογιακή περίοδος φαίνεται να διακρίνεται από μια πιο επιλεκτική παρέμβαση του ΔΕΕ, με άξονες, αφενός, τη διακριτική ευχέρεια του εμπλεκομένου κρατικού οργάνου, η οποία επέχει θέση βασικού κριτηρίου για την κατάδειξη της ευθύνης και, αφετέρου, τις αρχές της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας. Είναι σκόπιμο να προσεγγίσουμε στη συνέχεια πιο λεπτομερώς τη σχετική νομολογία, με βασικό κριτήριο το υποκείμενο της πράξης, η οποία αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία της ευθύνης. Δεν είναι τυχαίο ότι το Δικαστήριο πρώτα αναγνώρισε την ευθύνη από πράξεις της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας (1), πριν προχωρήσει ακολούθως στη ρητή κατάφαση της ευθύνης των κρατών μελών και από πράξεις της δικαστικής τους εξουσίας (2). 1. Ευθύνη από πράξη της νομοθετικής ή της εκτελεστικής εξουσίας α) Εκπρόθεσμη ή πλημμελής μεταφορά Οδηγίας στην εσωτερική έννομη τάξη Η εκπρόθεσμη και η πλημμελής μεταφορά Οδηγίας στην εσωτερική έννομη τάξη συνιστούν λόγους στοιχειοθέτησης ευθύνης του κράτους μέλους, το οποίο δεν έχει ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του για εμπρόθεσμη, ορθή και πλήρη μεταφορά των Οδηγιών. Η μη έγκαιρη μεταφορά Οδηγίας ως γενεσιουργός αιτία ευθύνης βρέθηκε στο επίκεντρο της απόφασης Francovich. Εν προκειμένω, η Ιταλική Δημοκρατία δεν τήρησε την υποχρέωσή της να συμμορφωθεί προς την Οδηγία 80/987/ΕΟΚ σχετικά με 18. Στο ίδιο πνεύμα, Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Η ένταξη στην εθνική έννομη τάξη της αγωγής αποζημίωσης κατά του κράτους για παράβαση του κοινοτικού δικαίου, ΕΕΕυρΔ, 2001, Ειδικό Τεύχος: Αφιέρωμα στη μνήμη Κρ. Ιωάννου, σ και Η ταύτιση βέβαια δεν είναι απόλυτη: βλ. M. DOUGAN, ό.π., σ ΕΕΕυρΔ 3:2013

20 για παραβάσεις ενωσιακού δικαίου την προστασία των μισθωτών σε περίπτωση αφερεγγυότητας του εργοδότη. Η παράλειψη του εν λόγω κράτους μέλους να λάβει μέτρα για την εκτέλεση της Οδηγίας αναγνωρίσθηκε με απόφαση του Δικαστηρίου, στο πλαίσιο διαδικασίας παραβάσεως του άρθρου 158 της Συνθήκης ΕΚ (νυν άρθρου 258 ΣΛΕΕ). Ο Danila Bonifaci και άλλοι τριάντα τρεις μισθωτοί επιχείρησης, που είχε κηρυχθεί σε πτώχευση, προσέφυγαν δικαστικώς κατά της Ιταλικής Δημοκρατίας, επικαλούμενοι την υποχρέωσή της για εφαρμογή της εν λόγω Οδηγίας και ζητώντας την εξόφληση των απαιτήσεών τους ή, επικουρικώς, αποζημίωση. Σε απάντησή του σε προδικαστικά ερωτήματα που υπέβαλαν τα αρμόδια εθνικά δικαστήρια, το Δικαστήριο, αφού κάνει μια σπάνια αναφορά σε αμφότερες τις θεμελιωτικές για την κανονιστική φυσιογνωμία του ενωσιακού δικαίου αποφάσεις Costa Enel και Van Gend en Loos, προχωρεί στην αποσύνδεση της ευθύνης του κράτους μέλους από το άμεσο αποτέλεσμα των παραβιασθεισών διατάξεων. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, το κράτος μέλος υπέχει ευθύνη, εφόσον ο παραβιαζόμενος κανόνας του κοινοτικού δικαίου αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες, το περιεχόμενο των οποίων δύναται να προσδιορισθεί βάσει των διατάξεων της Οδηγίας και υφίσταται αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της παραβάσεως της υποχρέωσης του κράτους και της ζημίας που υπέστησαν οι ιδιώτες. Οι ανωτέρω προϋποθέσεις είναι επαρκείς, για να γεννήσουν υπέρ των ιδιωτών δικαίωμα αποζημιώσεως, το οποίο ερείδεται απευθείας στο κοινοτικό (ενωσιακό) δίκαιο 20. Δεν απαιτείται δηλαδή να παράγουν άμεσο αποτέλεσμα οι υπό κρίση διατάξεις της ενωσιακής νομοθεσίας. Εύλογη θα ήταν η παρατήρηση ότι η απόφαση Francovich δεν κάνει μνεία στην προϋπόθεση του κατάφωρου χαρακτήρα της παράβασης 21. Το Δικαστήριο έσπευσε να διευκρινίσει το σημείο αυτό στην απόφαση Dillenkofer, με την οποία αναγνωρίσθηκε ότι η παράλειψη θέσπισης μέτρου μεταφοράς Οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο, εντός της ταχθείσας προθεσμίας, συνιστά καθεαυτή (per se) κατάφωρη παράβαση του κοινοτικού δικαίου 22. Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης, η προϋπόθεση της κατάφωρης παράβασης δεν μνημονεύθηκε μεν στην από- 20. ΔΕΚ C-6/90 και C-9/90, Francovich, ό.π., σκ Πρβ. Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Παρατηρήσεις σε αποφάσεις ΔΕΚ «Brasserie / Factortame / BT / H.Lomas / Dillenkofer», ΕΕΕυρΔ, 1997, σ. 144, η οποία επισημαίνει ότι η επιμονή του ΔΕΚ στην προϋπόθεση της κατάφωρης παραβίασης μπορεί να εξηγείται από την πρόθεσή του να περιορίσει τις αγωγές αποζημίωσης των ιδιωτών κατά κρατών μελών για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου, καθώς η απλή παράβαση θα διευκόλυνε ενδεχομένως υπερβολικά την άσκηση τέτοιων αγωγών. 22. ΔΕΚ συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-178/94, C-179/94 και C-188/94 έως C-190/94, Dillenkofer, , Συλλ. Ι φαση Francovich, «ενυπήρχε πάντως στις περιστάσεις της υποθέσεως» 23. Στην ίδια υπόθεση, η οποία αφορούσε την παράλειψη μεταφοράς από τη Γερμανία της Οδηγίας 90/314/ΕΟΚ για τα οργανωμένα ταξίδια και τις οργανωμένες διακοπές και περιηγήσεις, το Δικαστήριο στάθηκε, όπως και στην απόφαση Francovich, στη φύση της παραβάσεως του ενωσιακού δικαίου, στην οποία οφείλεται η προκληθείσα ζημιά. Με αναφορά στην προηγούμενη νομολογία του και ειδικά στην απόφαση Brasserie du Pêcheur, στην οποία θα επανέλθουμε στη συνέχεια, ο ενωσιακός δικαστής εξυφαίνει τη ratio του δικαιώματος αποζημίωσης από παράβαση του ενωσιακού δικαίου, με άξονα τη διακριτική ευχέρεια του οργάνου, στο οποίο καταλογίζεται η ζημιογόνος πράξη: στις περιπτώσεις που ένα κράτος μέλος ή και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση ασκούν τις κανονιστικές τους αρμοδιότητες και ακολούθως διαθέτουν ευρύ περιθώριο εκτιμήσεως, ο κατάφωρος χαρακτήρας της παράβασης καταδεικνύεται από την υπέρβαση κατά τρόπο κατάδηλο και σοβαρό των ορίων που επιβάλλονται στην άσκηση της εξουσίας τους 24. Αντιθέτως, οσάκις το οικείο κράτος μέλος δεν αντιμετωπίζει κανονιστικής φύσης επιλογές και διαθέτει αισθητά μειωμένο, αν όχι ανύπαρκτο, περιθώριο εκτιμήσεως, μόνη η παράβαση του ενωσιακού δικαίου μπορεί να αρκεί προς στοιχειοθέτηση του κατάφωρου χαρακτήρα της 25. Καθίσταται σαφές ότι, στις περιπτώσεις που το ενωσιακό δίκαιο επιβάλλει στο κράτος μέλος μια υποχρέωση ενέργειας και αποτελέσματος, όπως για παράδειγμα τη λήψη εντός ορισμένης προθεσμίας όλων των απαραίτητων μέτρων, για να επιτύχει τα επιβαλλόμενα από συγκεκριμένη Οδηγία αποτελέσματα, η παντελής αδράνεια του εν λόγω κράτους μέλους συνεπάγεται την υπέρβαση, κατά τρόπο πρόδηλο και σοβαρό, των ορίων που επιβάλλονται στην άσκηση των εξουσιών του 26. Περαιτέρω, όπως τόνισε το Δικαστήριο στην απόφαση Robins, η οποία αφορούσε την εσφαλμένη μεταφορά της Οδηγίας 80/987/ΕΟΚ από το Ηνωμένο Βασίλειο, το εν λόγω περιθώριο εκτιμήσεως εξαρτάται ευρέως από το βαθμό σαφήνειας και ακρίβειας του παραβιαζόμενου κανόνα 27. Με παραπομπή στην απόφαση Brasserie du Pêcheur, το ΔΕΕ παρέθεσε εκ νέου ορισμένα από τα στοιχεία, τα οποία τα εθνικά δικαστήρια καλούνται να συνεκτιμήσουν, για να διαπιστώσουν εάν συντρέχει πρόδηλη και σοβαρή παράβαση των ορίων που επιβάλλονται 23. Ό.π., σκ ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, Brasserie du pêcheur, , Συλλ. I-1029, σκ και ΔΕΚ C-5/94, Hedley Lomas, , Συλλ. I-2553, σκ και ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, ό.π., σκ ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, ό.π., σκ ΔΕΚ C-278/05, Robins κ.λπ., , Συλλ. I-1053, σκ. 73. ΕΕΕυρΔ 3:

21 Γαλάνης: Αξίωση αποζημίωσης στη διακριτική ευχέρεια του κράτους μέλους. Μεταξύ των στοιχείων αυτών συγκαταλέγονται «ο βαθμός σαφήνειας και ακρίβειας του παραβιαζόμενου κανόνα, το εύρος των περιθωρίων εκτιμήσεως που αφήνει ο παραβιαζόμενος κανόνας στις εθνικές ή τις κοινοτικές αρχές, ο ηθελημένος ή ακούσιος χαρακτήρας της διαπραχθείσης παραβάσεως ή της προκληθείσης ζημίας, το συγγνωστόν ή ασύγγνωστον ενδεχομένης νομικής πλάνης, το γεγονός ότι η στάση ενός κοινοτικού οργάνου μπορεί να συνετέλεσε στην παράλειψη, τη θέσπιση ή τη διατήρηση αντιθέτων προς το κοινοτικό δίκαιο εθνικών μέτρων ή πρακτικής» 28. Θα πρέπει να διευκρινισθεί στο σημείο αυτό ότι ο ηθελημένος ή ακούσιος χαρακτήρας της διαπραχθείσης παραβάσεως δεν ταυτίζεται με την έννοια του πταίσματος. Δεν τίθεται, δηλαδή, ως επιπρόσθετη προϋπόθεση για τη θεμελίωση υποχρέωσης αποκατάστασης των προξενούμενων σε ιδιώτες ζημιών η ύπαρξη πταίσματος των υπευθύνων κρατικών οργάνων. Όπως κατηγορηματικά τονίζει το Δικαστήριο, «η επιβολή μιας τέτοιας προϋποθέσεως θα έθετε, ουσιαστικά, υπό αμφισβήτηση το δικαίωμα αποζημιώσεως, το οποίο ευρίσκει έρεισμα στην κοινοτική έννομη τάξη» 29. Η έννοια της κατάφωρης παράβασης διαχωρίζεται επομένως από την έννοια της υπαιτιότητας, η οποία κυριαρχεί στο ενοχικό δίκαιο των κρατών μελών, και ανάγεται σε αυτόνομη έννοια του ενωσιακού δικαίου ευθύνης, στην οποία αναλαμβάνει να προσδώσει κανονιστικό περιεχόμενο το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις επιλεγμένες παρεμβάσεις του. β) Πράξεις καταλογιζόμενες στη νομοθετική εξουσία Πέρα από τις περιπτώσεις μη μεταφοράς Οδηγιών στην εθνική έννομη τάξη ή μη πλήρους συμμόρφωσης του iuris receptum με το περιεχόμενο αυτών, ευθύνη των κρατών μελών δύναται να προκύψει από πράξεις της νομοθετικής εξουσίας, οι οποίες παραβιάζουν το πρωτογενές ή παράγωγο ενωσιακό δίκαιο. Οι συνεκδικασθείσες υποθέσεις Brasserie du Pêcheur και Factortame εντάσσονται στη συγκεκριμένη κατηγορία 30. H πρώτη υπόθεση αφορούσε προδικαστικό ερώτημα του Bundesgerichtshof στο πλαίσιο αγωγής αποζημίωσης κατά της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, η οποία κατετέθη από γαλλική ζυθοποιία. Η εν λόγω εταιρία αναγκάστηκε να διακόψει τις εξαγωγές της στη Γερμανία, καθώς οι αρμόδιες γερμανικές αρχές έκριναν ότι η μπύρα, την οποία παρασκεύαζε, δεν ανταποκρινόταν στις προϋποθέσεις του οικείου 28. Ό.π., σκ. 77 και ΔΕΚ 46/93 και 48/93, Brasserie du Ρêcheur, ό.π., σκ ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, Brasserie du Pêcheur, ό.π., σκ. 79. Στο χώρο των δημοσίων συμβάσεων, ΔΕΚ C-314/09, Strabag, , Συλλ. I-8769, σκ Βλ. σχ. Ε. ΜΟΥΑΜΕΛΕΤΖΗ, Παρατηρήσεις σε αποφάσεις ΔΕΚ «Brasserie / Factortame / BT / H.Lomas / Dillenkofer», ΕΕΕυρΔ, 1997, σ νόμου περί καθαρότητας του προϊόντος. Σε συνέχεια της διαδικασίας παραβάσεως, την οποία κίνησε η Επιτροπή, η υπόθεση παραπέμφθηκε στο Δικαστήριο και οι διατάξεις του ανωτέρω νόμου κρίθηκαν ασυμβίβαστες προς την ελεύθερη κυκλοφορία εμπορευμάτων. Ακολούθως, η εταιρία κατέθεσε αγωγή αποζημίωσης, ερειδόμενη στις παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου από τις γερμανικές αρχές. Η δεύτερη υπόθεση αφορούσε περιορισμούς που επιβλήθηκαν από τη βρετανική νομοθεσία στην εγγραφή αλιευτικών σκαφών στα νέα εθνικά νηολόγια, οι οποίοι εξαρτούσαν εφεξής την καταχώρηση των σκαφών από ορισμένες προϋποθέσεις ιθαγένειας, διαμονής και κατοικίας των κυρίων τους. Το Δικαστήριο έκρινε, με την απόφασή του Factortame II, ότι οι ανωτέρω προϋποθέσεις αντέβαιναν στο κοινοτικό δίκαιο, ανοίγοντας το δρόμο προς την επιδίκαση αποζημίωσης στα ζημιωθέντα φυσικά και νομικά πρόσωπα 31. Τα προδικαστικά ερωτήματα, τα οποία υποβλήθηκαν από το επιληφθέν βρετανικό δικαστήριο, προσομοίαζαν με αυτά που διατύπωσε το γερμανικό ανώτατο δικαστήριο: αφορούσαν τις προϋποθέσεις γενέσεως της ευθύνης του κράτους μέλους, τυχόν εξάρτησή της από πταίσμα των αρμοδίων κρατικών οργάνων, καθώς και την έκταση της αποζημίωσης. Όπως σημειώθηκε ανωτέρω, το Δικαστήριο, απαντώντας στα παραπάνω προδικαστικά ερωτήματα, κατέστησε σαφές ότι το κατάφωρο της παράβασης συνιστά προϋπόθεση για τη θεμελίωση ευθύνης και κινήθηκε στην κατεύθυνση της εξίσωσης των προϋποθέσεων στοιχειοθέτησης της ευθύνης των κρατών μελών και της Ένωσης. Αποφασιστικό κριτήριο και στις δύο περιπτώσεις, σύμφωνα πάντα με το Δικαστήριο, είναι η διακριτική ευχέρεια του κράτους μέλους και της Ένωσης αντίστοιχα και, ειδικότερα, η πρόδηλη και σοβαρή υπέρβαση των ορίων που επιβάλλονται στην ευχέρεια αυτή. Προς διευκόλυνση του εθνικού δικαστή, ο ευρωπαίος ομόλογός του παρέθεσε, όπως ήδη εκτέθηκε, μια δέσμη ενδεικτικών στοιχείων (faisceau d indices), με βάση τα οποία ο πρώτος δύναται να συνεκτιμήσει εάν υπήρξε πρόδηλη και σοβαρή υπέρβαση των ορίων. Σε κάθε περίπτωση, όπως διέλαβε η απόφαση, η παράβαση είναι πρόδηλη «όταν συνεχίζεται παρά την έκδοση δικαστικής αποφάσεως, που διαπιστώνει την προσαπτόμενη ή προδικαστικής αποφάσεως ή πάγιας σχετικής νομολογίας, από όπου προκύπτει ότι η επίμαχη συμπεριφορά στοιχειοθετεί παράβαση» 32. Ωστόσο, τούτο δεν σημαίνει ότι, σε περιπτώσεις εσφαλμένης ερμηνείας των ενωσιακών κανόνων από τον εθνικό νομοθέτη και εν γένει παραβιάσεων των Συνθηκών ή διατάξεων του δευτερογενούς δικαίου της Ένωσης από τα νομοθετικά όργανα των κρατών μελών, απαιτείται η ύπαρξη σχετικής νομολογίας του Δικαστηρίου, η οποία αποσαφηνίζει τα σχετι- 31. ΔΕΚ C-221/89, Factortame, , Συλλ. I ΔΕΚ C-46/93 και C-48/93, Brasserie du Pêcheur, ό.π., σκ ΕΕΕυρΔ 3:2013