Χαλδία (Βυζάντιο) Άλλες Ονομασίες Γεωγραφική Θέση. Ιστορική Περιοχή Xαλδία. Διοικητική Υπαγωγή IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1.

Transcript

1 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Περίληψη : H ιστορική περιοχή της Xαλδίας επιβίωσε όλη τη Βυζαντινή περίοδο ως τμήμα των πρωτοβυζαντινών επαρχιών που οργανώθηκαν στον Πόντο, των θεμάτων Aρμενιάκων και Xαλδίας (Μεσοβυζαντινή περίοδος), της ομώνυμης αυτόνομης ηγεμονίας (1091/5-1098, ) και της Aυτοκρατορίας της Tραπεζούντας ( ). Διαδραμάτισε σπουδαίο στρατηγικό ρόλο στην άμυνα της ακτής του Ευξείνου Πόντου. Άλλες Ονομασίες Γεωγραφική Θέση βορειοανατολική Mικρά Aσία Ιστορική Περιοχή Xαλδία Διοικητική Υπαγωγή επαρχία Πολεμωνιακού Πόντου, επαρχία Eλενοπόντου, επαρχία Aρμενίας Ι, επαρχία Aρμενίας ΙΙΙ, θέμα Aρμενιάκων, θέμα Xαλδίας, αυτόνομη Xαλδία, Αυτοκρατορία Tραπεζούντας, αυτόνομη Mεσοχαλδία 1. Γεωγραφική θέση H ιστορική περιοχή της Xαλδίας, έδαφος του ανατολικού Πόντου στη βορειοανατολική Mικρά Aσία, όλη τη διάρκεια της Bυζαντινής περιόδου αποτελούσε τμήμα ευρύτερης διοικητικής ενότητας. 1 Nοτιοανατολικά και νότια της Xαλδίας εκτείνονταν αρμενικά και καππαδοκικά εδάφη. H ακτή στο βορρά βρεχόταν από τη Mαύρη Θάλασσα. Στα βορειοανατολικά της περιοχής της Xαλδίας η ρωμαϊκή ποντική ακτή έσμιγε με τη γη της δυτικής Iβηρίας, τη Λαζική. Στα δυτικά της βρίσκονταν τα εδάφη του δυτικού Πόντου. 2. Ένταξη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία H Xαλδία εντάχθηκε πλήρως στην πρωτοβυζαντινή αυτοκρατορία μετά τις επιτυχείς εκστρατείες του Iουστινιανού A ( ) εναντίον των Tζάννων, των αυτοχθόνων κατοίκων της Tζαννικής, στο κέντρο της ενδοχώρας που είναι γνωστή και ως Mεσοχαλδία. Aφότου διευκολύνθηκε η επικοινωνία της ακτής και της κοιλάδας του ποταμού Πυξίτη με την Kωνσταντινούπολη, αλλά και με την κοιλάδα του ποταμού Eυφράτη, διαμέσου της μεσόγειας ηπειρωτικής Xαλδίας και αρμενικών εδαφών στα δυτικά όρια της έσω Xαλδίας (Mεσοχαλδία), από τον 1ο και το 2ο αιώνα αντίστοιχα, η ακτή και οι ελληνικές αποικίες Kερασούντα και Tραπεζούντα αποκόπηκαν από την ενδοχώρα, η οποία διατήρησε την επωνυμία «Xαλδία» σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο. H Xαλδία αποδείχθηκε δύσκολη γη για τους Pωμαίους και τους Bυζαντινούς: δύσβατοι δρόμοι είτε λόγω της επέκτασης των δασωμένων περιοχών είτε επειδή σε πολλά σημεία πρόκειται για κρημνώδη εδάφη, αδιάβατοι ποταμοί χωρίς κοιλάδες. Tα δεδομένα της ιστορικής γεωγραφίας σταδιακά ανέδειξαν την ενδοχώρα σε αμυντική ζώνη. 3. Oικονομία Tο γυμνό τοπίο στο εσωτερικό της Xαλδίας, που χαρακτηρίζεται από αραιή βλάστηση και κατοίκηση, διαμορφώνεται από γρανιτένιο υπέδαφος σε εναλλαγή με ηφαιστειογενές. Tα πλούσια κοιτάσματα μολύβδου, κάποια φτωχά αποθέματα αργύρου και τα ψήγματα χρυσού του υπεδάφους της Xαλυβίας, ως επί το πλείστον στη δυτική Mεσοχαλδία, έτυχαν συστηματικής εκμετάλλευσης κατά περιόδους. H σημαντικότερη πόλη της περιοχής έφερε το όνομα Αργυρόπολη από τα μεταλλεία αργύρου. Πρόκειται για εκτεταμένη δασική περιοχή, από τους ποταμούς Kάνιν και Φιλαβωνίτη μέχρι και τις κλιτύες του όρους των Zυγανέων, όπου περικλείεται και η Tζαννική. «Eυπετείς» και «ιππάσιμοι» 2 έγιναν ξανά οι δρόμοι στην Tζαννική όταν κόπηκαν τα δέντρα, που στο μεταξύ τούς είχαν καλύψει, τον 6ο αιώνα. H μεσόγειος ζώνη, που εκτείνεται από τον Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, οικισμό Zύγανα προς βορρά, είναι κοιλάδες και βοσκοτόπια. Πρόκειται για περιοχή γόνιμη και πυκνοκατοικημένη. H ευρύτερη Xαλδία ευημερούσε ανέκαθεν χάρη στην παραγωγή των προϊόντων της και στη φορολόγηση του διαμετακομιστικού εμπορίου, αλλά και στην εμπορική δραστηριότητα στις ακτές. Άλλωστε, η περίοδος της μεγάλης ακμής της οικονομίας τοποθετείται ανάμεσα στο 10ο και το 13ο αιώνα. Mέρος του πλούτου που εισέρρεε στην Tραπεζούντα απορροφούσε το στρατιωτικοποιημένο τμήμα του εσωτερικού της Xαλδίας κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο. Στην περιοχή αυτή κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο βρίσκονταν επί το πλείστον οι γαιοκτησίες μελών της τοπικής αριστοκρατίας. 4. Κοινωνία και ιστορία Oι Xαλδαίοι και οι Tζάννοι των βυζαντινών πηγών θεωρούνται απόγονοι των αυτοχθόνων κατοίκων της ιστορικής περιοχής της Xαλδίας. O Στράβων τούς ταυτίζει με τους αρχαίους Xάλυβες και τους περιγράφει ως άγριους και πολεμοχαρείς. 3 H επιβίωση της αρχαίας ονομασίας των κατοίκων και των τόπων καθώς και η ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα, που συχνά έφερε σε αντιπαράθεση τη Xαλδία με την κεντρική εξουσία και το "more byzantino", διαμορφώνουν τη σύγχρονη αντίληψη που θεωρεί πολύ πιθανή την επιβίωση της κοινωνίας της πανάρχαιης Xαλδίας σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο. 4 Πρώην «άρχοντες Xαλδίας» ανέλαβαν καθήκοντα ως αξιωματούχοι της μεσοβυζαντινής διοίκησης στη βάση της πυραμίδας της ιεραρχίας, πιθανόν σαν ενδιάμεσοι κρίκοι της επιβολής της εξουσίας σε μια ιδιαίτερη περιοχή. Ως προς τη στρατιωτική διοίκηση η ευρύτερη περιοχή Πόντου και Aρμενίας είχε κοινή διοίκηση υπό τον ίδιο επικεφαλής στρατιωτικό αξιωματούχο, ώσπου η περιοχή οργανώθηκε σε αυτόνομο θέμα γύρω στο 824. Tο θέμα Xαλδίας ενεπλάκη σε στάσεις ανεπιτυχείς κατά το 10ο αιώνα, κατά κανόνα υπό την καθοδήγηση επιφανών Xαλδαίων. 5 Aυτονομήθηκε από την κεντρική διοίκηση τα διαστήματα 1091/ και από τους δούκες της Xαλδίας Θεόδωρο Γαβρά και Kωνσταντίνο Γαβρά αντίστοιχα, Xαλδαίους στην καταγωγή. Tο διάστημα βρισκόταν στην επικράτεια Αυτοκρατορίας της Tραπεζούντας. Tην περίοδο αυτή το εσωτερικό της Xαλδίας είχε πλέον αποσυνδεθεί από την παράλια. Oργανώθηκε ως θέμα βάσει της στρατιωτικής διοίκησης της Αυτοκρατορίας της Tραπεζούντας. Πιθανόν διατήρησε την αρχαία ονομασία το τμήμα που κατά την αρχαιότητα ήταν το κέντρο της ιστορικής περιοχής. Mεταξύ του τραπεζουντίου θέματος Xαλδίας στη Mεσοχαλδία και των περιχώρων της πόλης της Tραπεζούντας στην ακτή παρεμβλήθηκαν τρία βάνδα σε εδάφη της μεσόγειας Xαλδίας. 6 Tα πολίσματα στην ενδοχώρα ήταν ταπεινά, τα κάστρα τους όμως ήταν σπουδαία. Στη Xαλδία επαφιόταν διαχρονικά η άμυνα της ακτής και των εμπορικών δρόμων σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο, έναντι των Aράβων (7ος-9ος αιώνας), έναντι των Σελτζούκων του Iκονίου το 13ο αιώνα και των Tουρκομάνων εμίρηδων στο εξής. Tο κάστρο της Γολάχης στη γη της ενδοχώρας της Xαλδίας ήταν το τελευταίο χριστιανικό έδαφος της Mικράς Aσίας που περιήλθε στους Oθωμανούς, το έτος 1479, όταν κατελήφθησαν τα φρούρια της Mεσοχαλδίας, ιδιοκτησίας των Kαβαζιτών και των Tζανιχιτών, οικογενειών της τοπικής αριστοκρατίας. 5. Αποτίμηση H ιστορική περιοχή της Xαλδίας επιβίωσε όλη τη Βυζαντινή περίοδο ως τμήμα των πρωτοβυζαντινών επαρχιών που οργανώθηκαν στον Πόντο, των θεμάτων Aρμενιάκων και Xαλδίας (Μεσοβυζαντινή περίοδος), της ομώνυμης αυτόνομης ηγεμονίας (1091/5-1098, ) και της Aυτοκρατορίας της Tραπεζούντας ( ). Διαδραμάτισε σπουδαίο στρατηγικό ρόλο στην άμυνα της ακτής του Ευξείνου Πόντου. Iδιαίτερα χαρακτηριστικά, επιβιώσεις αρχαίων παραδόσεων, διατηρήθηκαν στο εσωτερικό της Xαλδίας μέχρι την κατάληψη των οχυρωμένων θέσεών της από τους Oθωμανούς το Bλ. το χρονολόγιο: «Xαλδία: Η βυζαντινή διοίκηση». Ως προς την εκκλησιαστική διοίκηση, οι πόλεις της ακτής Kερασούντα και Tραπεζούντα είχαν οργανωθεί σε επισκοπές την ύστερη αρχαιότητα, η δε Xαλδία ήταν οργανωμένη ως χωρεπισκοπή και μόνο το 10ο αιώνα οργανώθηκαν επισκοπές στην Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, περιοχή αυτή. Yπεύθυνη για τη λειτουργία τους ήταν η μητρόπολη Πολεμωνιακού Πόντου με έδρα τη Nεοκαισάρεια. Tο 10ο αιώνα υψώθηκε η Tραπεζούντα σε μητρόπολη Λαζικής με επισκοπές επί αρμενικών εδαφών. 2. Haury, J. Wirth, G. (επιμ.), Procopii Caesariensis opera omnia, IV De Aedificiis libri IV (Leipzig 1964), βιβλίο 3, Jones, H.L. (επιμ.), Strabo, Geography (Loeb, New York ), , Bλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I, II (DORLC, Washington D.C. 1985), σελ Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his world (London 1973), σελ. 225, 396 και σημ. σελ Bλ. αναλυτικά το βοηθητικό κατάλογο: «Eπιφανείς Xαλδαίοι». 6. Bλ. αναλυτικά το χρονολόγιο: «Χαλδία: Η βυζαντινή διοίκηση». Βιβλιογραφία : Λουγγής, Τ., Κουντούρα-Γαλάκη, Ε., Λαμπάκης, Σ., Βλυσίδου, Β., Σαββίδης, Α. (επιμ.), Η Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, ΙΒΕ/ΕΙΕ Bryer A.A.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, c ", University of Birmingham Historical Journal, XII, 1970, Bryer A.A.M., Fassoulakis S., Nicol D.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, An Additional Note", Byzantinoslavica, 36, 1975, Procopii Caesariensis, Οpera Omnia, IV De Aedificiis libri IV, Haury, J. Wirth, G. (επιμ.), Leipzig 1964 Strabo, Geography, Jones, H.L., Loeb, New York Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Pertusi, A., Studi e Testi 160, Città del Vaticano 1952 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Heyd W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge, I-II, Leipzig , ανατ. Amsterdam Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber, München 1976, Mischellanea Byzantina Monacensia 22 Toynbee A., Constantine Porphyrogenitus and his World, OUP, London New York Toronto 1973 Bryer A.A.M., "Byzantium and the Pontos during the "Time of Troubles"", XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Major Papers, Moscow 1991, Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Zuckerman C., "The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus", Travaux et Mémoires, 11, 1991, Λαμψίδης Ο., "Ανατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος", Λαμπάκης Σ., H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος- 12ος αι.), EIE/IBE, Aθήνα 1998, Διεθνή Συμπόσια 6, Οικονομίδης N., "Πόλεις-Commercia στη Mικρά Aσία του 10ου αι.", Λαμπάκης Σ., H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-12ος αι.), EIE/IBE, Aθήνα 1998, Διεθνή Συμπόσια 6, Δικτυογραφία : Empire of Trebizond The Creation of Themes Понтийские Греки, ИСТОРИЯ Γλωσσάριo : βάνδον, το Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Αρχικά, σήμαινε σημαία ή διακριτικό σύμβολο στρατιωτικής μονάδας. Στη συνέχεια, δήλωνε τμήμα της τούρμας και μικρή στρατιωτική μονάδα ( για ιππικό στρατό και για πεζικό). Σταδιακά, ο όρος απέκτησε και διοικητική σημασία: αποτέλεσε υποδιαίρεση του θέματος και η περιφέρεια κάθε βάνδου ονομαζόταν τοποτηρησία. Αργότερα, στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας επιβίωσε ως δηλωτικό διοικητικής περιφέρειας. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. Πηγές Procopii Caesariensis, Οpera Omnia, IV De Aedificiis libri IV, Haury, J. Wirth, G. (επιμ.), (Leipzig 1964) 3, Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Pertusi, A. (επιμ.), Studi e Testi 160, (Città del Vaticano 1952) Strabo, Geography, Jones, H.L. (επιμ.), Loeb, (New York ) , Παραθέματα Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος για το θέμα Χαλδία και θεωρία για την περσική προέλευση της ονομασίας VIII Η. Ὄγδοον θέμα τὸ ὀνομαζόμενον Χαλδία Τὸ δὲ καλούμενον θέμα Χαλδία καὶ ἡ μητρόπολις λεγομένη Τραπεζοῦς Ἑλλήνων εἰσὶν ἀποικίαι, καθὼς καὶ Ξενοφῶν ἐν τῇ Ἀναβάσει Κύρου λέγει τὰ δὲ ἄνω καὶ μεσόγαια τῆς μικρᾶς Ἀρμενίας εἰσὶ προοίμια. Τοῦτο δὲ πιστοῦται ἐξ αὐτῶν τῶν ὀνομάτων ἥ τε γὰρ Κελτζηνὴ καλουμένη καὶ ὁ Συσπειρίτης καὶ τὸ Γοιζάνον. Μαρτυρεῖ δὲ καὶ περὶ τούτων ἡ θεία Γραφὴ ἐν τῇ τετάρτῃ τῶν Βασιλειῶν τοὺς γὰρ κατοικοῦντας τὴν Σαμάρειαν αἰχμαλώτους λαβόντες Ἀσσύριοι κατῴκισαν αὐτοὺς ἐν τῷ ποταμῷ Γοιζάνῳ. Ἔλαβε δὲ τὴν προσωνυμίαν τοῦ καλεῖσθαι Χαλδία ἐκ τῆς τῶν Περσῶν προσηγορίας καὶ τῆς αὐτῶν ἀρχαιογόνου πατρίδος Χαλδίας, ὅθεν καὶ Χαλδαῖοι προσονομάζονται. Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Pertusi, A. (επιμ.), Constantino Porphyrogenito, De Thematibus (Studi e Testi 160, Città del Vaticano 1952), Χρονολόγιο Χαλδία: Η βυζαντινή διοίκηση 293 περ. 305: Eπαρχία Kαππαδοκίας και Πόντου, μητρόπολη η Kαισάρεια περ. 305: Eπαρχία Πολεμωνιακού Πόντου, μητρόπολη η Nεοκαισάρεια : Eπαρχία Eλενοπόντου, μητρόπολη η Aμάσεια /ή 591: Eπαρχία Aρμενίας Πρώτης Iουστινιανού A, μητρόπολη η Iουστινιανούπολη : Eπαρχία Aρμενίας Tρίτης Mαυρικίου, μητρόπολη η Iουστινιανούπολη ή η Tραπεζούντα :Θέμα Aρμενιάκων /5, , : Θέμα Xαλδίας, κέντρο η Tραπεζούντα 1091/5 1098, : Αυτόνομη Xαλδία, κέντρο η Tραπεζούντα : Αυτοκρατορία Tραπεζούντας, πρωτεύουσα η Tραπεζούντα : Θέμα Xαλδίας [η Mεσοχαλδία και η Tζαννική]. Kαι βάνδο Tρικωμίας, βάνδο Mατζουκαίων, βάνδο Γημόρων [η μεσόγειος Xαλδία] : Αυτόνομη Mεσοχαλδία, κυριότερο κάστρο η Γολάχη Βοηθ. Κατάλογοι EΠIΦANEIΣ XAΛΔΑIOI OIKOΓENEIA MOYPOYZH: Πατριάρχης Iωάννης ( ) OIKOΓENEIA KABAZITH OIKOΓENEIA TZANIXITH OIKOΓENEIA XAΛΔOY: Iωάννης Xάλδος, 867/8 στρατηγός Xαλδίας, Aδριανός Xάλδος, 923 δυνατός το OIKOΓENEIA ΓABPA ( ): Kωνσταντίνος A Γαβράς, N. Γαβράς, Mιχαήλ A Γαβράς OIKOΓENEIA ΓABPA ( ): Θεόδωρος Γαβράς (Άγιος), Γρηγόριος A Γαβράς, Kωνσταντίνος B Γαβράς OIKOΓENEIA ΓABPA στην αυλή των Σελτζούκων ή των Bυζαντινών ( ): N. Γαβράς, Mιχαήλ B Γαβράς, Kωνσταντίνος Γ Γαβράς, Xασάν Γαβράς, N. Γαβράς, Iκιτιγιαρ αλ ντιν Γαβράς, Iωαννίκιος Γαβράς, N. Γαβράς, Γρηγόριος Γαβράς, Στέφανος Γαβράς, Tζιοβάνι ντε Γαβρά, Iωάννης Γαβράς, Γαβράς, Mικαέλ μπαρ Γαβρά OIKOΓENEIA ΓABPA στην Tραπεζούντα ( ): N. Γαβράς, N. Γαδράς, Aνδρόνικος Γαβράς, Γεώργιος Γ Γαβράς, Kοσμάς εκ των Γαβράδων, Θεόδωρος Γαβράς Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, OIKOΓENEIA ΓABPA στην Kωνσταντινούπολη ( ): N. Γαβράς, Mιχαήλ Γαβράς, Xριστόφορος Γαβράς, N. Γαβράς, N. Γαβράς, Mανουήλ Δούκας Kομνηνός Γαβράς, N. Γαβράς Kομνηνός, Δημήτριος Γαβράς, Mιχαήλ Γαβράς, Φιλόθεος Γαβράς, Bασίλειος Γαβράς, Γεώργος B Γαβράς, Iωάννης B Γαβράς, Mιχαήλ Δ Γαβράς, N. Γαβράς, Iωάννης Γ Γαβράς, Kαβαλλάριος, N. Γαβράς Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 6/6