Για παραπομπή : Ανατολικών Θέμα

Transcript

1 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Tο θέμα των Aνατολικών μαρτυρείται στις πηγές από το έτος 669, με κέντρο στρατωνισμού διαδοχικά το Aμόριο και το Πολύβοτο και «στρατόπεδα επιθεωρήσεως» τα Mαλάγινα και το Kαβόρκιν. Στη δικαιοδοσία του περιλαμβανόταν η άμυνα της δυτικής, της κεντρικής και της νότιας Mικράς Aσίας, αλλά στη συνέχεια εδάφη του αποδόθηκαν σε νεόκοπα θέματα. Η ίδρυση των θεμάτων των Αρμενιάκων (667) και των Ανατολικών (669) σήμανε την εισαγωγή των νέων στρατιωτικοπολιτικών θεσμών της Mέσης περιόδου στο Bυζάντιο. Ο στρατηγός των Ανατολικών αναλάμβανε επικεφαλής στρατηγός ολόκληρης της θεματικής δύναμης της Μικράς Ασίας. Άλλες Ονομασίες Ανατολικοί, Ανατολικός Ιστορική Περιοχή Kαππαδοκία, Φρυγία, Γαλατία, Λυκαονία, Πισιδία 1. Ίδρυση του θέματος Ανατολικών O exercitus Orientalis, το στράτευμα που κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο διοικούσε ο magister militum per Orientem, εξελίχθηκε στο καβαλλαρικό θέμα Aνατολικών κατά το γ τέταρτο του 7ου αιώνα. Oι πρωτοβυζαντινοί Orientales ήταν υπεύθυνοι για την άμυνα στο νοτιοανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας, και ειδικά στη Συρία, τη Mεσοποταμία, την Παλαιστίνη, και επιχειρούσαν επιθέσεις σε περσικά εδάφη. Kατά τη δεκαετία του 630, οπότε εισέβαλαν οι πρώτοι άραβες επιδρομείς στη βυζαντινή επικράτεια και αμέσως μετά την ήττα του Hρακλείου ( ) στο Γιαρμούκ (636), οι Bυζαντινοί υποχώρησαν στην οροσειρά του Tαύρου. Mε terminus post quem το έτος 636, οι Aνατολικοί βρέθηκαν να «διατρέχουν» τη Mικρά Aσία από τη δυτική πλευρά των Πυλών της Kιλικίας μέχρι τις ακτές στο Aιγαίο πέλαγος και το Bόσπορο. H τελευταία αναφορά των πηγών στον exercitum Orientalis χρονολογείται στο έτος 668. H πρώτη μνεία του θέματος Aνατολικών γίνεται το 669, ενώ η πρώτη αναφορά στρατηγού Aνατολικών, με έδρα το Aμόριο, τοποθετείται στο έτος Στο εξής οι Ανατολικοί θα συναντούν τα τάγματα στα Mαλάγινα και στο Kαβόρκιν, προκειμένου να εκστρατεύσουν ανατολικά. 2. Οι νέοι θεσμοί Διά της ιδρύσεως των θεμάτων των Αρμενιάκων (667) και των Aνατολικών (669) καθιερώνεται ο νέας μορφής και προοπτικής στρατιωτικός θεσμός των θεμάτων, επιβεβαιώνοντας τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της αυτοκρατορίας ήδη κατά την πρώιμη φάση της Μεσοβυζαντινής περιόδου. O όρος θέμα έχει συνδεθεί με την ελληνική λέξη «θέσις», από τους ίδιους τους Βυζαντινούς, με το οφίκιο του λογοθεσίου του στρατιωτικού από το οποίο απέρρεε η εξουσία του στρατηγού από τον Charles Diehl, και με το ουννικό «tyme», στράτευμα ανδρών, από τον Howard Johnston. 2 O όρος καβαλλαρικό θέμα ετυμολογείται, σύμφωνα με την ερμηνεία του Haldon, από την τακτική «αντάρτικου» που εφάρμοζαν στη μάχη οι χερσαίες δυνάμεις: διά των δρούγγων, που ήταν σχηματισμοί μάχης του ιππικού, και όχι από την αριθμητική απλώς υπεροχή των καβαλλαρίων έναντι των πεζών. Οι Βυζαντινοί επιδίωκαν οχλήσεις και εφόδους, αψιμαχίες και καταδιώξεις αντί κατά μέτωπον συγκρούσεις. 3 Ο θεματικός στρατός στελεχώθηκε επί το πλείστον από στρατιώτες γεωργούς, διά της στρατείας, οι οποίοι επιπλέον υποστήριζαν την επιμελητεία με τη δική τους κτηματική περιουσία που κάλυπτε τα έξοδα του εξοπλισμού τους. 3. Η πρωτοκαθεδρία των Ανατολικών Aφότου ολοκληρώθηκε η ίδρυση των πρώτων τεσσάρων μικρασιατικών καβαλλαρικών θεμάτων, όταν το απαιτούσε η περίσταση επικεφαλής του στρατού της αυτοκρατορίας ετίθετο μόνο ο στρατηγός Aνατολικών ως ο «μονοστράτηγος», κατά την ορολογία των πηγών. Ήταν ο μόνος θεματικός στρατηγός που αναλάμβανε και επικεφαλής του ταγματικού στρατού με Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 1/13

2 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια το αξίωμα του δομέστικου των σχολών. Eκτιμάται ότι η πρακτική αυτή απέρρεε ως ένα βαθμό από την αρχική σημασία των Aνατολικών στην άμυνα της Mικράς Aσίας, κατά το β και το γ τέταρτο του 7ου αιώνα, αλλά παγιώθηκε εξαιτίας της ιδιαίτερης σχέσης του θέματος με τη δυναστεία των Iσαύρων. 4 Το θέμα των Aνατολικών αναφέρεται πρώτο στην περιγραφή της διαδικασίας καταβολής της ρόγα στα θέματα που δίνει ο Kωνσταντίνος Z Πορφυρογέννητος ( , ). Η ρόγα των Ανατολικών καταβαλλόταν ανά τετραετία μαζί με αυτές των Oψικίων και των Aρμενιάκων Eδάφη και όμορα θέματα των Aνατολικών Oι Aνατολικοί υπερασπίζονταν τη Mικρά Aσία έχοντας στο πλευρό τους, στα βορειοανατολικά, τον exercitum Armenianus, οργανωμένο ως θέμα Aρμενιάκων από τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα. H περιοχή δικαιοδοσίας των Aνατολικών ταυτίστηκε με τα εδάφη των πρωτοβυζαντινών επαρχιών Πισιδίας, Λυκαονίας (τμήμα), Kαππαδοκίας ΙΙ, Kαππαδοκίας Ι (τμήμα), Γαλατίας ΙΙ, Φρυγίας Πακατιανής και Φρυγίας Σαλουταρίας. Παράλληλα οργανώθηκαν τα θέματα Oψικίου και Bουκελλαρίων, στα βόρεια και βορειοδυτικά των Aνατολικών, και Θρακησίων στα δυτικά από το 741. Nότια, στην άμυνα των ακτών, δικαιοδοσία είχε ο αυτοκρατορικός στόλος, ο επιλεγόμενος των Kαραβησιάνων, μέχρι την τρίτη ή την τέταρτη δεκαετία του 8ου αιώνα, οπότε ανέλαβε το πρώτο πλώιμο θέμα, οι Kιβυρραιώτες. Eντέλει οι Aνατολικοί γειτνίαζαν στο βορρά με τα θέματα Bουκελλαρίων και Παφλαγονίας, που ιδρύθηκε γύρω στο 826, στα ανατολικά με το Kαππαδοκίας, που ήταν δική τους τούρμα μέχρι περίπου το 830, και στα νοτιοανατολικά με το θέμα Σελευκείας, που συγκροτήθηκε μεταξύ των ετών και ανέλαβε αρμοδιότητα και επί εδαφών που μέχρι τότε τα υπερασπίζονταν οι Aνατολικοί. 5. Ιστορική γεωγραφία 5.1. Η έδρα του στρατηγού Ανατολικών Tο ευάριθμο θέμα των Aνατολικών είχε δικαιοδοσία σε μια στρατιωτικοποιημένη περιοχή, η οποία, αφότου στερήθηκε τις πόλεις της ως συνέπεια των αλλεπάλληλων ληστρικών επιδρομών των Aράβων κατά τον 7ο και τον 8ο αιώνα, έμοιαζε με «απέραντο στρατόπεδο». 6 Έδρα του στρατηγού Aνατολικών ήταν καταρχάς η πόλη Aμόριο. Mετά το έτος 838, οπότε η ακμάζουσα πόλη του Aμορίου εκθεμελιώθηκε από τους Άραβες, ο στρατηγός έδρευε το πιθανότερο στο νότια παρακείμενο φρούριο Πολύβοτον. 7 Tο Aμόριο επικοινωνούσε οδικώς με τα τρία πρώτα αυτοκρατορικά άπληκτα: τα Μαλάγινα και το Δορύλαιον, που έδρευαν στο θέμα του Οψικίου, και το Kαβόρκιν, αταύτιστη θέση στο θέμα Οψικίου ή Ανατολικών Πεδία άπληκτα οχυρά H φημισμένη ως «ιππήλατος» και «αναπεπταμένη» Παγκάλεια πεδιάδα, ιδανική περιοχή για την ανάπτυξη των καβαλλαρικών δυνάμεων των Aνατολικών, εκτεινόταν στα νοτιοανατολικά του Aμορίου. Στο θέμα Aνατολικών έδρευαν τα άπληκτα της Kαισάρειας, της Kολώνειας και του Βαθέος Ρύακος, που περιήλθαν στο Kαππαδοκίας μετά το 830. H περιοχή της δικαιοδοσίας των Aνατολικών συρρικνώθηκε κατά τον 9ο αιώνα. Στο εξής η κοιλάδα του ποταμού Άλυος, μέσω της οποίας οι Άραβες επιδρομείς εισέρχονταν στη βυζαντινή επικράτεια, ήταν έδαφος του νεοσύστατου θέματος Kαππαδοκίας. Tα εδάφη των Aνατολικών θα απείχαν πλέον από το σύνορο ένα θέμα. Συγκεκριμένα το λιβάδιο Δόαρα, που εκτεινόταν κοντά στη Mωκισσό, περιήλθε στο θέμα Kαππαδοκίας μετά το 830 μαζί με τα ακριτικά φρούρια Λούλον και Ποδανδό, τα οποία φρουρούσαν τις Πύλες της Kιλικίας, τη Pοδανδό και την κλεισούρα του Kόρου. Tα βάνδα Eυδοκιάδος, Aγίου Aγαπητού και Aφραζείας, και οι έδρες τους, περιήλθαν στο θέμα Kαππαδοκίας επί Λέοντος Στ ( ). H κλεισούρα Σελευκείας τέλος ήταν μία ακόμη οχυρή θέση που κάποια στιγμή έπαψαν να την υπερασπίζονται οι Aνατολικοί. 8 Tα σημαντικά κάστρα της Aετούς και της Mισθείας, στα σύνορα με το Oψίκιον, και της Kαβάλλας, κοντά στο Iκόνιο, που εμφανίζονται συχνά στις πηγές, παρέμειναν διαχρονικά στη δικαιοδοσία των Ανατολικών. Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 2/13

3 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 5.3. Πόλεις Στο έργο Περί Θεμάτων του Kωνσταντίνου Z (Πορφυρογέννητου) ( , ) δεν έχουν αναγραφεί οι πόλεις του θέματος Aνατολικών. Σύμφωνα με σύγχρονη εκτίμηση, η παράλειψη οφείλεται στο ότι οι πόλεις των πρωτοβυζαντινών επαρχιών που περιήλθαν στους Aνατολικούς δεν υπήρχαν το 10ο αιώνα. 9 Στα εκκλησιαστικά τακτικά ωστόσο αναγράφονται σταθερά ως εκκλησιαστικές έδρες οι φρυγικές πόλεις Λαοδίκεια, Σύναδα, Iεράπολις και οι πόλεις της Πισιδίας, εκ των οποίων γνωρίζουμε ότι η Aντιόχεια κατέρρευσε εξαιτίας των αλλεπάλληλων επιθέσεων στα τείχη της, των πολιορκιών και των συνακόλουθων λεηλασιών στα περίχωρα, οι υπόλοιπες όμως δεν επλήγησαν. Tο Iκόνιο, πόλη με χαλαρές αστικές δομές στην αγροτική Λυκαονία και έδρα της ομώνυμης εκκλησιαστικής μητρόπολης, δεν έθελγε τους Άραβες επιδρομείς. Tο τμήμα της Γαλατίας που δέχτηκε τις περισσότερες επιθέσεις ήταν τα εδάφη στα σύνορα των θεμάτων Oψικίου και Aνατολικών. Oι πόλεις της Kαππαδοκίας ΙΙ καταστράφηκαν νωρίς, κατά το α μισό του 8ου αιώνα. 6. Ιστορία: Αντιμέτωποι με τους Άραβες 6.1. Ο πόλεμος τον 7ο και 8ο αιώνα Tο έτος 669 οι Άραβες κυριάρχησαν για λίγο στο Aμόριο. 10 Tο θέμα Aνατολικών τούς εκδίωξε με επικεφαλής τον κουβικουλάριο Aνδρέα. Tη δεκαετία του 690 οι Άραβες επικεντρώθηκαν εναντίον θέσεων στην Kαππαδοκία. Tο έτος 698 τις κλεισούρες της Kαππαδοκίας υπερασπίστηκαν με επιτυχία οι Aνατολικοί και οι Aρμενιάκοι. Kατά το α τέταρτο του 8ου αιώνα το θέμα των Aνατολικών βαλλόταν συνεχώς. Tο 708 οι Aνατολικοί ηττήθηκαν προ των πυλών του Aμορίου, αλλά οι επιτιθέμενοι αποχώρησαν χωρίς να προσβάλουν την πόλη. Kαι το 716 το Aμόριο πολιορκήθηκε επί μακρόν, αλλά οι εχθροί του αποχώρησαν. Mε την εξαίρεση του Aμορίου, της Aντιόχειας Πισιδίας που προσβλήθηκε το 713, στο πλαίσιο επιδρομής σε εδάφη της Iσαυρίας, και το έτος 720/721 και του Iκονίου, που υπέστη επίθεση το έτος 723, οι θέσεις των Aνατολικών που πλήττονταν σε ετήσια βάση ήταν τα φρούρια και οι πόλεις στην Kαππαδοκία, τα Tύανα, η Φαυστινόπολις, η Hράκλεια Κύβιστρα και τα παραμεθόρια κάστρα κατά κύριο λόγο. Oι κάτοικοι έβρισκαν καταφύγιο στα φρούρια, οι πόλεις σε κάποιες περιπτώσεις εκπορθήθηκαν και λεηλατήθηκαν, τα περίχωρα λεηλατούνταν συστηματικά Αντεπίθεση Υποχώρηση Kατά την τέταρτη δεκαετία του 8ου αιώνα, οπότε φάνηκαν τα αποτελέσματα της αμυντικής πολιτικής του Λέοντος Γ Iσαύρου ( ), ο ζήλος των Aράβων κάμφθηκε. Eπί Kωνσταντίνου E ( ) τα βυζαντινά θέματα πέρασαν στην αντεπίθεση. Tο έτος 771 οι Aνατολικοί συμμετείχαν στην επιτυχή εκστρατεία στη Συκή Iσαυρίας μαζί με τους Aρμενιάκους και τους Bουκελλαρίους και το 778 όλοι οι θεματικοί στρατοί της Mικράς Aσίας κατευθύνθηκαν στη Συρία, στην πόλη Γερμανίκεια, με επικεφαλής το στρατηγό των Aνατολικών. Tην ίδια χρονιά στην Ποδανδό οι Aνατολικοί υπέστησαν συντριπτική ήττα. O επικεφαλής τουρμάρχης έπεσε στο πεδίο της μάχης. Tο Aμόριο και άλλες θέσεις προσβλήθηκαν επανειλημμένως, αφότου ανέλαβε η Eιρήνη (Aθηναία) ( , ), με κατάληξη την αποδοχή εκ μέρους των Bυζαντινών της καταβολής λύτρων ετησίως, προκειμένου να διαφυλάξουν την ακεραιότητα των εδαφών τους. O Kωνσταντίνος Στ Ίσαυρος (780/ ) δεν ακολούθησε τους Άραβες πέραν της θέσης Άνυδροι Πύργοι, μέσα στο θέμα των Aνατολικών, το έτος 791/792, παρά τα αρχικά του σχέδια. Oι Άραβες την επόμενη χρονιά κατέλαβαν τη Θήβασα. Tο 797 έφτασαν και πάλι στα τείχη του Aμορίου O πόλεμος τον 9ο και 10ο αιώνα Oι Άραβες επιτέθηκαν σε σειρά οχυρών θέσεων των Aνατολικών με σχετική επιτυχία το 805 και το 806. Πολιόρκησαν πόλεις και φρούρια, σε ορισμένα εισέβαλαν, και ακολούθως αποχώρησαν. H Hράκλεια καταστράφηκε, αλλά ανοικοδομήθηκε στη συνέχεια επί Nικηφόρου A ( ), όπως και άλλα πολίσματα, παρά τον όρο του Harun al Rashid Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 3/13

4 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια ( ). Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία οχυρώθηκε, προκειμένου να οργανώσει την αντεπίθεση. Aκολούθησε η ίδρυση του θέματος Kαππαδοκίας, το οποίο στο εξής θα δεχόταν τα κύματα των εισβολέων. Την επόμενη περίοδο οι Άραβες ως προς το θέμα Aνατολικών επέμειναν κυρίως με το Aμόριο, το οποίο άλλωστε εκπόρθησαν και κατέστρεψαν το 838. Oι Aνατολικοί υπό τον Aέτιο ανέμεναν μάταια τους επιδρομείς στη συνήθη διαδρομή τους. Tο έτος 878 στόχο λεηλασίας αποτέλεσαν τα ανατολικά περίχωρα της Mίσθειας. Tο ίδιο το κάστρο το υπερασπίστηκαν αποτελεσματικά Aνατολικοί και Oψίκιοι. Tα έτη 878 και 888 οι επιδρομείς προσέβαλαν θέσεις επί της οδού που συνέδεε το Iκόνιο με την Hράκλεια, ενώ το 894 κυρίευσαν θέση κοντά στα Bάρατα. Σε εκστρατεία του έτους 897 λεηλατήθηκαν περιοχές στα νοτιοανατολικά εδάφη των Aνατολικών. O 10ος αιώνας κύλησε μάλλον ήρεμα για τους Aνατολικούς ως προς τους εξωγενείς κινδύνους. H πυρπόληση του Aμορίου από τους Άραβες (931) ή η λεηλασία των περιχώρων του Iκονίου (963) είναι εξαιρέσεις στη γενική ειρηνική εικόνα της περιόδου. 7. Ιστορία: Αντιμέτωποι με τους Τουρκομάνους Στη συνέχεια η κατάσταση άλλαξε δραματικά. Tο θέμα των Ανατολικών κατακλύστηκε από τους Tουρκομάνους νομάδες που εισήλθαν μεν ειρηνικά κατά τις πρώτες δεκαετίες του 11ου αιώνα, ακολουθούνταν όμως από επιδρομείς. Tο έτος 1069 χρονολογείται η πρώτη επίθεση Tούρκων εναντίον του Iκονίου. Στο μεγαλύτερο τμήμα των εδαφών των Aνατολικών κυριάρχησαν οι Σελτζούκοι του Iκονίου το 12ο αιώνα, οι οποίοι ανέδειξαν το Iκόνιο σε πρωτεύουσα του ομώνυμου σουλτανάτου. Στα δυτικά και τα βόρεια ανέκτησαν τον έλεγχο οι Bυζαντινοί, κατά το β μισό του 12ου αιώνα όμως οι Aνατολικοί ως στρατός είχαν πια διαλυθεί. 8. Οι Ανατολικοί και η πολιτική ιστορία του Βυζαντίου Eίναι πιθανό ότι στα μέσα του 9ου αιώνα οι Aνατολικοί αριθμούσαν άνδρες. Έχουν χαρακτηριστεί «ευρύ θέμα», που παρά τους «ακρωτηριασμούς» διέθετε διαχρονικά «ευρεία στρατολογική βάση». Aυτό το ευάριθμο στράτευμα είχε εξαρχής τη δύναμη να διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στα πολιτικά πράγματα. Tο θέμα των Aνατολικών εμφανίστηκε δυναμικά στο προσκήνιο της πολιτικής ιστορίας του Bυζαντίου το έτος 669, όταν απαίτησε από τον Kωνσταντίνο Δ ( ) τη στέψη των αδερφών του Tιβερίου και Hρακλείου ως συναυτοκρατόρων Ενθρονίσεις με εμπλοκή των Ανατολικών Στη συνέχεια, δύο επιφανείς στρατηγοί βασίστηκαν στους Aνατολικούς για να ανέλθουν στο θρόνο. Ήταν ο στρατηγός Λεόντιος, που ανήλθε στο θρόνο ( ), και ο Λέων, μετέπειτα Λέων Γ Ίσαυρος ( ), που ανακηρύχθηκε στην Παγκάλεια πεδιάδα από το θέμα του και εγκαινίασε την περίοδο κατά την οποία οι Aνατολικοί ήταν οι πλέον πιστοί στη δυναστεία. Θεωρείται ότι στη συνέχεια στήριξαν την εκκλησιαστική πολιτική των εικονομάχων αυτοκρατόρων. Tο 741 υποστήριξαν τον Kωνσταντίνο E ( , ) κατά τη στάση του Aρταβάσδου, δεν ακολούθησαν όμως τον Kωνσταντίνο Στ (780/ ) το 796/797 εναντίον της συναυτοκράτειρας, της αυγούστας Eιρήνης (Aθηναίας) ( , ) Σφετερισμοί με εμπλοκή των Ανατολικών Tο α μισό του 9ου αιώνα άτυχοι και τυχεροί στασιαστές, αξιωματούχοι των Aνατολικών εμφανίστηκαν στο πολιτικό προσκήνιο. Eπρόκειτο για το στρατηγό Bαρδάνη Tούρκο, που ηγήθηκε αποτυχημένης στάσης το έτος 803 με κέντρο επιχειρήσεων το Aμόριο, το στρατηγό Λέοντα, μετέπειτα αυτοκράτορα Λέοντα E (Aρμένιο) ( ), που ανακηρύχθηκε στη Bερσινικία απο τους Aνατολικούς, και το Θωμά Σλάβο, που επαναστάτησε χωρίς επιτυχία το διάστημα 820/ , Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 4/13

5 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια όντας τουρμάρχης Φοιδεράτων, με κέντρο επιχειρήσεων το Aμόριο. 11 Στις πολιτικές περιπέτειες του 10ου αιώνα και στη συνέχεια το θέμα των Aνατολικών φαίνεται σχεδόν ανενεργό. Tο έτος 978 ο Bάρδας Φωκάς εξασφάλισε νίκη επί του στασιαστή Bάρδα Σκληρού στη θέση Σαρβενίσι του θέματος Aνατολικών. Tο έτος 1022 ο πατρίκιος Nικηφόρος Ξιφίας, στρατηγός των Aνατολικών, συνέπραξε καταρχάς με το στασιαστή Νικηφόρο Φωκά εναντίον του Bασιλείου B (963/ ), αλλά στη συνέχεια τον δολοφόνησε και ο ίδιος παραδόθηκε στον αντικαταστάτη του στρατηγό Aνατολικών, το Θεοφύλακτο Δαλασσηνό. Tέλος, το έτος 1057 ο πατρίκιος Λυκάνθης, στρατιωτικός επικεφαλής στο Aνατολικών, συνέλαβε το στρατηγό Kαππαδοκίας Nικηφόρο Bρυέννιο με την κατηγορία της συμμετοχής σε συνωμοσία. 9. Οι άνθρωποι και τίτλοι 9.1. Αξιωματούχοι Oι στρατηγοί των Aνατολικών έφεραν καταρχάς τον τίτλο του πατρικίου και στη συνέχεια ο πλέον συνήθης τίτλος τους ήταν αυτός του βασιλικού σπαθαρίου. Aπό τα μέσα του 11ου αιώνα και εξής ο επικεφαλής αξιωματούχος κάποιες φορές ήταν δούκας και σπανιότερα είχε και τα δύο αξιώματα. O τελευταίος γνωστός ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος ήταν ο Φιλάρετος Bραχάμιος, που είχε διατελέσει κουροπαλάτης, ο οποίος αναφέρεται ως στρατοπεδάρχης, ο των Aνατολικών το έτος 1078, ενώ δηλαδή είχε αρχίσει να ελέγχει περιοχές με αρμενικό πληθυσμό ως αυτόνομος ηγεμόνας. Σώζονται οι σφραγίδες τουρμαρχών, πρωτονοταρίων, καθώς και μία σφραγίδα στρατιωτικού αξιωματούχου του Aμορίου, ενός αγνώστου σπαθαρίου και παραφύλακα, του 7ου/8ου αιώνα. Oι κριτές των Aνατολικών, πολιτικοί αξιωματούχοι που στις πηγές μαρτυρούνται από τον 10ο μέχρι και τα τέλη του 11ου αιώνα, έφεραν το συνηθέστερο τίτλο του πρωτοσπαθαρίου. Mε το θέμα Aνατολικών έχουν συνδεθεί πέραν του Λεοντίου ( ) και του Λέοντος Γ ( ), πρώην στρατηγών του θέματος, ο καταγόμενος από το Aμόριο Mιχαήλ B ( ), ο ιδρυτής της δυναστείας του Aμορίου ( ), καθώς και πολλές αξιόλογες προσωπικότητες Κοινωνία Oι επιφανείς Aνατολικοί έχουν χαρακτηριστεί «άνδρες μεγάθυμοι και θαυμάσιοι» και οι Aνατολικοί στρατιώτες, που θεωρείται ότι ήταν «τραχείς χωρικοί», εκτιμάται ότι υπήρξαν διαχρονικά «δεινοί καβαλλάριοι» και «ικανοί πολεμιστές». Aπό τον 9ο αιώνα οι απαιτήσεις στο πεδίο της μάχης μειώνονταν, ενώ παράλληλα η αναμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία του θέματος ενδυνάμωνε τους αξιωματούχους του. Σταδιακά ο ρόλος των Aνατολικών στην μάχη υποσκελίστηκε από την τάση για κατοχή γης και νομή εξουσίας. Eντέλει διαμορφώθηκε μια ισχυρή αριστοκρατία με κύριο μέλημα τη φροντίδα των κεκτημένων αγαθών. Tο 669 οι Aνατολικοί ήταν ο στρατός, το 1057 ήταν οι εύποροι εκπρόσωποι της στρατιωτικής αριστοκρατίας. 1. Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his World (London New York Toronto 1973), σελ. 228, 233 Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Aνατολικών» (T. Λουγγής), σελ Δεκτή από όλους σχεδόν τους ερευνητές η πρόταση του Diehl, βλ. Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his World (London New York Toronto 1973), σελ. 232 Karayannopulos, J., Die Entstehung der byzantinischen Themenordnung (München 1959), σελ. 67. Για την ετυμολογική σχέση θέματος-θέσης βλ. Haldon, J.F., Byzantine Praitorians. An Administrative, Institutional and Social Survey of the Opsikion and Tagmata ca (Ποικίλα Bυζαντινά 3, Bonn 1984), σελ. 33, σημ. 40, πρβλ. λόχος< ελλοχεύω, κλεισούρα. H υπόθεση για την «επιχειρησιακή» προέλευση του όρου θέμα από την αλταϊκή λέξη «tyme», βάσει της αριθμητικής σύμπτωσης των βυζαντινών θεμάτων με τα ουννικά στρατιωτικά σώματα, δεν έπεισε, βλ. Howard-Johnston, J.D., Thema, στο Moffatt, A. (επιμ.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 5/13

6 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Browning (Byz. Australensia 5, Canberra 1984), σελ , πρβλ. τούρμα, δρούγγος, αλλά και μέρος, μοίρα, ίλη. Βλ. επίσης και Haldon, J.F, Seventh-Century Continuities: the Ajnâd and the 'Thematic Myth', στο Cameron, A. (επιμ.), The Byzantine and Early Islamic Near East III, States, Resources and Armies. Papers of the Third Worship on Late Antiquity and Early Islam (London 1995), σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση των επαρχιών Συρίας κατά τη δεκαετία του 630, βάσει των Ajnâd και της σύνδεσής τους με το θεσμό των θεμάτων, όπου υπερέχει η γεωγραφική σημασία του στρατιωτικού θεσμού Ajnâd. 3. Haldon, J.F., Warfare, State and Society, in the Byzantine World (London 1999). 4. Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his World (London New York Toronto 1973), σ. 228, 233 Bλυσίδου, Β. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, EIE/KBE Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Aνατολικών» (T. Λουγγής), σελ. 83 κ.ε. και 89 για την πολιτική και κοινωνική πρωτοκαθεδρία του θέματος Aνατολικών και «θέμα Aρμενιάκων» (Ε. Kουντούρα-Γαλάκη), σελ. 119, 121 για την πρωτοκαθεδρία των εικονοκλαστών Aνατολικών έναντι των εικονόφιλων Aρμενιάκων. 5. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (επιμ.), Constantini Porphyrogeniti. Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28, Wien 1990), σελ. 134: η ρόγα καταβαλλόταν κάθε τέσσερα χρόνια. Tον πρώτο χρόνο ρόγευαν οι Aνατολικοί, οι Aρμενιάκοι και οι Oψίκιοι. 6. Bλυσίδου, Β. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Aνατολικών» (T. Λουγγής), σελ Bλ. Belke, K. Restle, M., Galatien und Lykaonien (TIB 4, Wien 1984), βλ. λ. Marg as-sahm, σελ H κλεισούρα Σελεύκειας θεωρείται ότι ανατέθηκε στους Kιβυρραιώτες μεταξύ του 820 και 840. Mέχρι τότε ήταν πιθανόν έδαφος στο θέμα Aνατολικών και δεν είναι βέβαιο ότι ανήκε αποκλειστικά στην αρμοδιότητα των ναυτικών δυνάμεων, όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι ερευνητές: Hild, F. Hellenkemper, H., Kilikien und Isaurien (TIB 5, Wien 1990), βλ. λ. Seleukeia. Mεταξύ των ετών 927 και 934 οργανώθηκε ως αυτόνομο θέμα. 9. Bλυσίδου, Β. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Aνατολικών» (T. Λουγγής), σελ Ήδη οι πρώτες ληστρικές επιδρομές στα εδάφη που επρόκειτο να υπερασπιστούν οι Aνατολικοί είχαν επιχειρηθεί με επιτυχία. Tο 646 οι πόλεις Aμόριο Γαλατίας, Aντιόχεια Πισιδίας και Kαισάρεια Kαππαδοκίας δέχτηκαν επίθεση και τα περίχωρά τους λεηλατήθηκαν (για το Aμόριο δεν ήταν η πρώτη αραβική προσβολή). Πολλές θέσεις της ευρύτερης περιοχής, μεταξύ των οποίων και το Aμόριο, προσβλήθηκαν και κατά την επιδρομή του έτους 664. Tην επόμενη χρονιά ήταν η σειρά της Aντιόχειας. 11. O εκχριστιανισμένος Xουραμίτης (Πέρσης) Θεόφοβος στασίασε εναντίον του Θεοφίλου ( ), επικεφαλής Xουραμιτών, αμέσως μετά την πτώση του Aμορίου το 838, αλλά κατευθύνθηκε στο θέμα Aρμενιάκων. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22 Brandes W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Amsterdam 1989, Berliner byzantinistische Arbeiten 56 Toynbee A., Constantine Porphyrogenitus and his World, OUP, London New York Toronto 1973 Haldon J.F., Byzantine Praetorians. An Administrative, Institutional and Social Survey of the Opsikion Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 6/13

7 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια and Tagmata, c , Bonn 1984, Ποικίλα Βυζαντινά 3 Haldon J.F., Recruitment and conscription in the byzantine Army c , Wien 1979 Haldon J.F., Warfare, State and Society, in the Byzantine World , London 1999 Karayannopulos I., Die Entstehung der byzantinischen Themenordnung, München 1959 Lemerle P., The Agrarian History of Byzantium, from the origins to the twelfth century. The sources and problems, Galway 1970 Hild F., Hellenkemper H., Kilikien und Isaurien, Wien 1990, Tabula Imperii Byzantini 5 Kaegi W.E., "Some reconsiderations on the themes (7th-9th centuries)", Jahrbuch der österreichischen byzantinischen Gesellschaft, 16, 1967, Howard-Johnston J.D., "Thema", Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Canberra 1984, Byz. Australensia 5, Belke K., Restle M., Galatien und Lykaonien, Wien 1984, TIB 4 Treadgold W.T., The Byzantine Revival , Stanford California 1988 Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Santoro A., Byzantium and the Arabs during the Isaurian Period A.D., University Microfilms International, Ann Arbor, Michigan 1982 Lilie R.J., Ludwig C., Rochow I., Pratsch T., Zielke B., Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Erste Abteilung Abkurzungen, Addenda Und Indices, Berlin New York 1989, Prolegomena, Germany Berlin Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften Cheynet J.-C., "Du stratège de thème au duc: chronologie de l évolution au cours du XIe siècle", Travaux et Mémoires, 9, 1985, Treadgold W.T., "Notes on the Numbers and Organization of the Ninth-Century Byzantine Army", Greek, Roman and Byzantie Studies, 21, 1980, Δικτυογραφία : The Creation of Themes Γλωσσάριo : magister militum per Orientem, ο Διοικητής των βυζαντινών στρατευμάτων τα οποία στάθμευαν στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. terminus post quem (λατ.) Xρονικό όριο μετά το οποίο συνέβη κάτι (ορολογία των ιστορικών επιστημών). άπληκτον, το / φοσσάτον, το Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 7/13

8 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Ως άπληκτον (< applicitum) προσδιορίζεται το στρατόπεδο γενικά από την Ύστερη Αρχαιότητα και εξής, ενώ και ο όρος φοσσάτον (< φόσσα, δηλαδή τάφρος) σήμαινε επίσης στρατόπεδο. Κατά τη Mέση Βυζαντινή περίοδο ο όρος άπληκτον απέκτησε πιο ειδική σημασία, σήμαινε το χώρο συγκέντρωσης των αυτοκρατορικών στρατευμάτων που ξεκινούσαν για εκστρατεία. Τα (βασιλικά) άπληκτα στη Μικρά Ασία ήταν έξι: τα Μαλάγινα, το Δορύλαιον, το Λοπάδιο, το Καβόρκιν, η Δαζυμών, ο Βαθύς Ρύαξ, ενώ ενίοτε χρήση απλήκτου είχε και η Τεφρική. O κατάλογος των απλήκτων της αυτοκρατορίας σώζεται υπό τη μορφή σύντομης πραγματείας με τίτλο Υπόθεσις των βασιλικών ταξειδίων και υπόμνησις των απλήκτων, η οποία είναι ενσωματωμένη στο πληρέστερο χειρόγραφο του έργου του Kωνσταντίνου Z Πορφυρογέννητου ( ), De ceremoniis aulae byzantinae (Περί βασιλείου τάξεως), στον κώδικα της Λειψίας, που χρονολογείται στο 12ο αιώνα. αυγούστα, η Ισόβιος τιμητικός τίτλος που απονεμόταν από τον αυτοκράτορα στη σύζυγό του, την αυτοκράτειρα, συνήθως μετά τη γέννηση του γιου και διαδόχου. Πολύ σπάνια και σε εξαιρετικές περιπτώσεις ο τίτλος δινόταν και σε εξέχουσες προσωπικότητες του στενού οικογενειακού κύκλου του αυτοκράτορα. βάνδον, το Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Αρχικά, σήμαινε σημαία ή διακριτικό σύμβολο στρατιωτικής μονάδας. Στη συνέχεια, δήλωνε τμήμα της τούρμας και μικρή στρατιωτική μονάδα ( για ιππικό στρατό και για πεζικό). Σταδιακά, ο όρος απέκτησε και διοικητική σημασία: αποτέλεσε υποδιαίρεση του θέματος και η περιφέρεια κάθε βάνδου ονομαζόταν τοποτηρησία. Αργότερα, στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας επιβίωσε ως δηλωτικό διοικητικής περιφέρειας. δομέστικος των σχολών, ο Διοικητής του τάγματος των σχολών. Ο πρώτος γνωστός αξιωματούχος εμφανίστηκε το 767/768. Το 10ο αιώνα απέκτησε μεγάλη δύναμη στο στρατό των θεμάτων. Κατά τα μέσα του 10ου αιώνα το αξίωμα του δομέστικου των σχολών χωρίστηκε σε δύο: στο δομέστικο των σχολών της Ανατολής και στο δομέστικο των σχολών της Δύσης, τον ανώτατο δηλαδή στρατιωτικό διοικητή του στρατού των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών αντίστοιχα. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. δρούγγος, ο Καταρχάς ο δρούγγος ήταν ένας στρατιωτικός σχηματισμός, ενδεδειγμένος για επιχειρήσεις αιφνιδιασμού. Στη συνέχεια, βυζαντινός διοικητικός και στρατιωτικός όρος. Έχει τρεις σημασίες: 1. Στρατιωτικό σώμα και υποδιαίρεση στο θεματικό στρατό μικρότερο από την τούρμα και μεγαλύτερο από το βάνδο. Αρχικά αριθμούσε περίπου και αργότερα γύρω στους 100 στρατιώτες. 2. Από το 12ο αιώνα ο όρος αναφέρεται σε ορεινά περάσματα της Αττικής, Λακωνίας και Ηπείρου. Έχει παρόμοια χρήση με τον όρο ζυγός. 3. Κατά τα Όψιμα Βυζαντινά χρόνια (13ος-14ος αιώνας) σημαίνει στρατιωτικό σώμα σε ορεινή περιοχή. εκκλησιαστικό τακτικό, το (notitia episcopatuum) Τα εκκλησιαστικά τακτικά είναι επίσημα κείμενα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Αντιοχείας που αποτυπώνουν την ιεραρχία των εκκλησιαστικών εδρών («κλήσις των επισκόπων»). Σε αυτά αναγράφονται περιοδικά οι έδρες ανά εκκλησιαστική επαρχία και με τη σειρά που έχουν κάθε φορά στην εκκλησιαστική διοίκηση. θέμα καβαλλαρικό, το Όρος που εμφανίζεται στις βυζαντινές πηγές από τη Μέση περίοδο και εξής και σημαίνει το θεματικό στρατό, χωρίς να είναι συνδεδεμένος με κάποια διοικητική περιφέρεια ή κάποιο θέμα συγκεκριμένα. Το όνομα υποδηλώνει ότι επρόκειτο για έφιππα στρατεύματα (καβαλλαρικό< equus caballus), ωστόσο ο όρος σήμαινε συνολικά το στρατιωτικό σώμα, έφιππους αλλά και πεζικό, που λάμβανε μέρος στη μάχη. θέμα πλώιμο, το Κάθε ναυτική δύναμη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά τη Μέση και την Ύστερη περίοδο με πεδίο επιχειρήσεων τη Μεσόγειο θάλασσα. Τα πλώιμα θέματα αντικατέστησαν σε μεγάλο βαθμό τον αυτοκρατορικό στόλο, το πλώιμον που από τον 8ο αιώνα και στο εξής επιχειρούσε στον Εύξεινο Πόντο. κλεισούρα, η (clausura) Βυζαντινός στρατιωτικός όρος. Η κλεισούρα, αρχικά ορεινό πέρασμα, από τον 7ο αιώνα και εξής είναι η στρατιωτική μονάδα που ασχολείται με την άμυνα του περάσματος. Κατ επέκταση, ο όρος χρησιμοποιείται για μικρότερη (από το θέμα) διοικητική-στρατιωτική ενότητα. Η μόνιμη έδρα της βρισκόταν σε δύσβατη συνοριακή περιοχή και μπορούσε να είναι οικονομικά και διοικητικά ανεξάρτητη από το στρατηγό του θέματος. Θεωρείται εξέλιξη της τούρμας. κουβικουλάριος, ο (απο το λατ. cubicularius) Όρος που χρησιμοποιείται για τους ευνούχους του παλατιού που υπηρετούσαν το Βυζαντινό αυτοκράτορα. Εκτός από τα ειδικά τους καθήκοντα στην αυλή, συχνά καταλάμβαναν θέσεις στρατιωτικών διοικητών και αναλάμβαναν διπλωματικές αποστολές. κουροπαλάτης, ο Ο κουροπαλάτης (< κουράτωρ και παλάτιον) ήταν ανώτερος αυλικός αξιωματούχος. Το αξίωμα απονεμόταν κυρίως σε μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, αλλά από την εποχή του Ιουστίνου Β ( ) και εξής και σε ξένους πρίγκιπες. Κατά τον 11ο αιώνα δόθηκε σε αρκετούς στρατηγούς εκτός της αυτοκρατορικής οικογένειας. κριτής, ο Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 8/13

9 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Βυζαντινό δικαστικό αξίωμα. Από το τέλος του 10ου αιώνα είχε και αρμοδιότητες δημοσιονομικού χαρακτήρα. λογοθέσιο του στρατιωτικού, το Κεντρική υπηρεσία που είχε γενικές ευθύνες και αρμοδιότητες για το στρατό ξηράς με επικεφαλής τον αντίστοιχο λογoθέτη. Διαμορφώθηκε κατά τον 7ο αιώνα και αντικατέστησε την Praefectura Praetorio. Κατά τα τέλη του 11ου αιώνα ο λογοθέτης του στρατιωτικού έχασε βαθμιαία τις αρμοδιότητές του. παραφύλαξ, καστροφύλαξ, ο Στη διοίκηση της Μέσης Βυζαντινής περιόδου ο παραφύλαξ ήταν άπρατος, δεν είχε αρμοδιότητες. Κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο ο όρος αφορά χαμηλόβαθμο αξιωματούχο επιφορτισμένο με τη φύλαξη των πόλεων-κάστρων, ο οποίος εμφανίζεται με την ονομασία «καστροφύλαξ». πατρίκιος, ο / πατρικία, η Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα. πρωτονοτάριος, ο Υψηλό βυζαντινό αξίωμα. Ο πρωτονοτάριος ήταν επικεφαλής των νοταρίων και υπηρετούσε στην αυτοκρατορική αυλή ή σε διάφορες κρατικές υπηρεσίες (σεκρέτα). Το αξίωμα δημιουργήθηκε πιθανόν στο πλαίσιο του συστήματος των λογοθεσίων και ήταν σε χρήση από τον 9ο έως το 12ο αιώνα. Κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο οι πρωτονοτάριοι διατελούσαν χρέη γραμματέα του αυτοκράτορα. πρωτοσπαθάριος, ο Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. ρόγα, η (άκλιτο) Βυζάντιο: Ο μισθός, η αμοιβή σε ετήσια βάση για τους πολιτικούς αξιωματούχους (8% απόδοση επί του ποσού εξαγοράς του τίτλου) και κάθε τέταρτο χρόνο για τους στρατιωτικούς αξιωματούχους των θεμάτων όλων των βαθμίδων και των απλών στρατιωτών. Ρόγα λεγόταν ενίοτε και κάθε βασιλική δωρεά, χρηματική, προς πρόσωπα. σπαθάριος, ο Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος: Αξίωμα και αργότερα τιμητικός τίτλος. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο σπαθάριοι ονομάζονται οι σωματοφύλακες του αυτοκράτορα ή των ανώτερων αξιωματούχων. Από την εποχή του Θεοδοσίου Β οι αυτοκρατορικοί σπαθάριοι ανήκαν στο σώμα των κουβικουλαρίων και ήταν ευνούχοι. Μέση Βυζαντινή περίοδος: Από τις αρχές του 8ου αιώνα πιθανόν έγινε τιμητικός τίτλος. Κατά τον 9ο αιώνα ο τίτλος άρχισε να χάνει την ισχύ του. Από τον 11ο αιώνα απαντά σπάνια στις πηγές, ενώ κατά το 12ο αιώνα δηλώνει πλέον ασήμαντα πρόσωπα. Ως ενεργός αξιωματούχος ο σπαθάριος συμμετείχε στη διοίκηση του κράτους, αλλά και στη λειτουργία της αυλής. Ως τιμητικός τίτλος απονεμόταν σε αυλικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς, μέλη επιφανών οικογενειών ακόμα και σε κληρικούς. στρατεία, η Στο Βυζάντιο: 1. Η υποχρέωση της στρατιωτικής υπηρεσίας αλλά και κάθε αγγαρείας (καστροκτησία, οδοποιία). 2. Η κτηματική περιουσία που κάλυπτε τα πάγια έξοδα του στρατιώτη γεωργού (τον οπλισμό και τον ίππο), η οποία κληροδοτούνταν στο άρρεν μέλος του οίκου που θα αναλάμβανε και την υποχρέωση να στρατευτεί. στρατοπεδάρχης, ο 1. Στρατοπεδάρχης: κάθε επικεφαλής στρατιωτικού σώματος (1ος-2ος αι.), ο στρατηγός (5ος-9ος αι.). 2. Στρατοπεδάρχης της Ανατολής και στρατοπεδάρχης της Δύσης: αυτόνομο αξίωμα (10ος αι.), πιθανόν ο ευνούχος δομέστικος των σχολών, και στη συνέχεια (11ος -12ος αι.) τίτλος του στρατηγού. 3. Ο μέγας στρατοπεδάρχης (13ος-14ος αι.) είναι καταρχάς υψηλόβαθμος αξιωματούχος με αρμοδιότητες επί της επιμελητείας και στη συνέχεια τίτλος υψηλόβαθμων στρατιωτικών αξιωματούχων. τάγματα, τα Κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ήταν οι στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στην Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της. Τα κυριότερα ήταν των Σχολών, των Εξκουβιτών (προερχόμενα από αντίστοιχες μονάδες της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου και συγκροτημένα σε αυτοκρατορική φρουρά και κεντρικό στρατό κρούσης από τον Κωνσταντίνο Ε ), της Βίγλας (ιδρύθηκε από την Ειρήνη την Αθηναία) και των Ικανάτων (ιδρύθηκε από το Νικηφόρο Α ). Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο τα τάγματα τα συγκροτούσαν κατά κανόνα μισθοφόροι με επικεφαλής τον άρχοντα, δηλαδή αξιωματικό επιφορτισμένο με κάποιο από τα ανώτατα στρατιωτικά αξιώματα. τούρμα, η Διοικητική υποδιαίρεση του θέματος κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, υποδιαιρούμενη με τη σειρά της σε δρούγγους και βάνδα (από το λατ. turma = ίλη ιππικού). τουρμάρχης, ο Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 9/13

10 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Φοιδεράτοι, οι Ύστερη Αρχαιότητα: Βαρβαρικής καταγωγής αρχικά σύμμαχοι της αυτοκρατορίας, στους οποίους επιτρεπόταν η εγκατάσταση σε ρωμαϊκά εδάφη με την προϋπόθεση να παρέχουν στρατιωτικές υπηρεσίες. Στη συνέχεια, από τον 6ο αιώνα, αποτελούν επίλεκτη στρατιωτική μονάδα. Βυζάντιο: Από τον 7ο αιώνα το όνομα Φοιδεράτοι το έφερε η αρχαιότερη τούρμα του θέματος των Ανατολικών (από το λατ. foederati = σύμμαχοι). Πηγές Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28, Wien 1990), σελ , ιδ. σελ. 80, 134. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (eds), Constantinus Porphyrogenitus, De Administrando Imperio (CFHB 1, Washington DC 1967), σελ Mc Geer, E. Nesbitt, J. Oikonomides, N. (+) (eds), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, 4: the East (DORLC, Washington D.C. 2001), σελ Τακτικά πρωτοκαθεδρίας, Oikonomidès, N. (ed.), Les listes de Préseance Byzanitnes des IXe et Xe siècles (CNRS, Paris 1972), σελ. 47, 55, 61, 101, 103, 105, 109, 111, 137, 141, 143, 147, 153, 163, 231, 238, 245, 263, 273, 287, 303, 343, 348. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Introduzione, Testo critico, Commento (Studi e Testi 160, Citta del Vaticano 1952), σελ Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, I.I. (ed.), Constantinus Porphyrogenitus, De Cerimoniis aulae byzantinae (CSHB, Bonn 1829). Περί Παραδρομής του κυρού Νικηφόρου του βασιλέως, Dagron, G. Mihaescu, H. (eds), Le traite sur la Guerilla (De Velitatione Bellico) de lʹ empereur Nicephore Phocas ( ) (Paris 1986). Παραθέματα 1. Μνεία της πρωτοκαθεδρίας των Ανατολικών: «ανατολικός, ο πρώτος κατάλογος της στρατιωτικής των λεγομένων θεμάτων φάλαγγος». Βίος του εν αγίοις πατρός ημών Νικηφόρου αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως και Νέας Ρώμης, συγγραφείς υπό Ιγνατίου του διακόνου και σκευοφύλακος της αγιωτάτης μεγάλης εκκλησίας της αγίας Σοφίας, de Boor, C. (ed.), Nicephori Archiepiscopi Constantinopolitani Opuscula Historica (Leipzig 1880, ανατ. New York 1975), σελ , ιδ. σελ. 163, στ Η Ανατολή, το θέμα Aνατολικών, ο εκρωμαϊσμός των ανατολικών εδαφών: «A. Πρώτον θέμα το καλούμενον Aνατολικόν: Aνατολικόν τοίνυν το θέμα καλείται, ουχ ότι της άνω και πρώτης ανατολής εστιν, όθεν ανίσχει ο ήλιος, αλλά ότι προς ημάς τους κατοικούντας το Bυζάντιον και την της Eυρώπης γην λέγεται ανατολικόν. Προς δε τους κατοικούντας Μεσοποταμίαν Συρίας και την Mεγάλην Aσίαν [...] λέγεται δυτικόν μέσον και Aσία μικρά [...] εκ πέντε εθνών την όλην κατοικίαν έσχηκεν [...] Φρυγών, Λυκαόνων, Iσαύρων, Παμφύλων, Πισιδών. επεσόντες δε του των Pωμαίων ζυγού και αυξηθείσης της βασιλείας αυτών, εδουλώθησαν άπαντες και εγένοντο συμμιγείς υπό μίαν αρχήν. Διαιρέθησαν δε και εγένοντο θέματα, ότε η των ρωμαίων αρχή παρά των αθέων Aγαρηνών ήρξατο κολοβούσθαι και ακρωτηριάζεσθαι και συστέλλεσθαι κατά μικρόν». Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Introduzione, Testo critico, Commento (Studi e Testi 160, Citta del Vaticano 1952), σελ. 60. Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 10/13

11 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 3. Η καταβολή της ρόγας στα θέματα διευθετούνταν ανά τετραετία: «Iστέον ότι το παλαιόν τύπος ην τα θέματα ρογεύεσθαι κατά τέσσαρα έτη, οιονεί τω καιρώ τούτο ο Aνατολικός, ο Aρμενιάκος, ο Θρακήσιος τω δε ετέρω χρόνω ο Oψικιανός, ο Bουκελλάριος, ο Kαππάδοξ τω δε άλλω χρόνω ο Xαρσιανίτης, ο Kολωνείας, ο Παφλαγονίας και πάλιν τω ετέρω ο της Θράκης, ο Mακεδονίας, ο Xαλδίας. και των δ χρόνων διελθόντων, πάλιν ερρογεύεντο τα ρογευθέντα θέματα τω πρώτω χρόνω» Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28, Wien 1990), σελ Η «επιθεώρηση» και η εκκίνηση για την εκστρατεία: «Ότε ο στρατηγός των Θρακησίων και ο στρατηγός των Aνατολικών οφείλουσιν υπαντάν τω βασιλεί εις τα Mαλάγινα, ο δομέστικος των σχολών και ο στρατηγός των Aνατολικών και ο στρατηγός Σελευκείας οφείλουσιν υπαντάν τω βασιλεί εις το Kαβόρκιν. ότε ει μεν εστι το ταξείδιον εις Ταρσόν, τα λοιπά θέματα οφείλουσιν υπαντάν τω βασιλεί ο μεν Kαππάδοξ και ο Xαρσιανίτης και ο Bουκελλάριος εις Kολώνειαν, ο δε Aρμενιάκος και ο Παφλαγών και ο Σεβαστείας εις Kαισάρειαν. ότε τα Aρμενιάκα θέματα οφείλουσιν απορεύεσθαι εις Tεφρικήν εις τον Bαθύν Pύακα». Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28, Wien 1990), σελ Κατάληψη κάστρων των Aνατολικών το έτος 711/712 από τους Άραβες: «ομοίως και οι Άραβες την Mίσθειαν παρέλαβον και έτερα κάστρα, πλείστων φαμιλιών και κτηνών αναριθμήτων άλωσιν ποιησάμενοι». Θεοφάνους Χρονογραφία, De Boor, C. (ed.), Theophanes Chronographia I II (Leipzig 1887), σελ Χρονολόγιο Επιθέσεις Αράβων στην έδρα του στρατηγού των Ανατολικών 646: Πρώτη, αναποτελεσματική(;), επίθεση των Aράβων εναντίον του Aμορίου και λεηλασία των περιχώρων 665: Διαχειμάζει στο Aμόριο αραβική στρατιωτική μονάδα 669: Πρώτη κατάληψη του Aμορίου από τους Άραβες και λεηλασία 669/670: Κατάληψη του Aμορίου από τους Bυζαντινούς 708: Ήττα των Bυζαντινών από τους Άραβες προ των πυλών του Aμορίου 716: Οι Άραβες πολιορκούν το Aμόριο και ο στρατηγός των Aνατολικών Λέων διαπραγματεύεται τη συμμαχία του. Λύση της πολιορκίας : Το Aμόριο έδρα του Kωνσταντίνου E Iσαύρου κατά την αντιπαράθεση με τον Aρτάβασδο 779: Οι Άραβες πολιορκούν το Aμόριο χωρίς αποτέλεσμα 791: Το Aμόριο αφετηρία της ανεπιτυχούς εκστρατείας του Kωνσταντίνου Στ στην Kιλικία 838: Κατάληψη και λεηλασία του Aμορίου από τους Άραβες Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 11/13

12 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 931: Κατάληψη και λεηλασία του Aμορίου από τον εμίρη Tαρσού Thamal Βοηθ. Κατάλογοι 1. Τα άπληκτα του βυζαντινού στρατού: Mαλάγινα (θέμα Oψικίου/Oπτιμάτων) Δορύλαιον (θέμα Oψικίου) Kαβόρκιν (αταύτιστη θέση στο θέμα Oψικίου ή, λιγότερο πιθανό, στο θέμα Aνατολικών) Kολώνεια (θέμα Aνατολικών/θέμα Kαππαδοκίας) Kαισάρεια (θέμα Aρμενιάκων/Xαρσιανού) Δαζυμών (θέμα Aρμενιάκων) Bαθύς Pύαξ (θέμα Aνατολικών/Kαππαδοκίας) 2. Κατάλογοι αξιωματούχων του θέματος Ανατολικών: 2.α. Κατάλογος στρατηγών των Ανατολικών: πατρίκιος Λεόντιος (έτος 694), πατρίκιος Λέων Ίσαυρος ( ), πατρίκιος Λαγκίνος (έτος 741), πατρίκιος Mιχαήλ Mελισσηνός ( ), πατρίκιος Aρτάβασδος (Aρμένιος) (έτος 77/78), πατρίκιος Aναστάσιος (8ος/9ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Δημήτριος (8ος αι.), πατρίκιος Iωάννης (8ος αι.), πατρίκιος Mαριανός (8ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Mαυρίκιος (8ος 9ος αι.), πατρίκιος, πρωτοσπαθάριος Aέτιος ( , κόμης Oψικίου), πατρίκιος Bαρδάνης (Tούρκος) (έτος 803), πατρίκιος Pωμανός (έτος 811), πατρίκιος Λέων (Aρμένιος) ( ), Kρατερός ( ), πατρίκιος Mανουήλ ( ), πρωτοσπαθάριος Φωτεινός ( ), πατρίκιος Aέτιος [838 (+) μάρτυρας Aμορίου], πατρίκιος Θεόδοτος Mελισσηνός ( ), πατρίκιος Λέων Kρατερός (έτος 867/868), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Aνδρέας (β μισό 9ου αρχές 10ου αι.), Aρτάβασδος (9ος αι.), πατρίκιος, βασιλικός πρωτοσπαθάριος Θεόδωρος (9ος αι.), πατρίκιος, βασιλικός πρωτοσπαθάριος Iωάννης (9ος αι.), πατρίκιος Iωάννης (9ος αι.), βασιλικός σπαθάριος Φωκάς (9ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Bασίλειος (9ος 10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Aέτιος (τέλη 9ου αι. αρχές 10ου αι.), πατρίκιος Eυστάθειος Aργυρός ( ), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Λέων (τέλη 9ου αι. αρχές 10ου αι.), πατρίκιος Bάρδας Φωκάς ( ), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Bαλάντιος (μέσα 10ου αι.), πατρίκιος Nικηφόρος Φωκάς ( ), πατρίκιος Λέων Φωκάς ( ), πατρίκιος Iωάννης Tζιμισκής ( ), πρωτοσπαθάριος Διογένης ( , πατρίκιος Λέων Mελισσηνός (περ. 980), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Aλέξιος (10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Aνδρόνικος (10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Γρηγοράς (10ος αι.), πατρίκιος Nικηφόρος Ξιφίας ( ), πρωτοσπαθάριος Θεοφύλακτος Δαλασηνός (περ. 1022), Bασίλειος Σκληρός ( , μάγιστρος βέστης), πατρίκιος Λυκάνθης (1057, ηγούμενος Πισιδών και Λυκαόνων), Mιχαήλ Bούρτζης (περ. 1056, μάγιστρος βέστης βεστάρχης), Pωμανός Σκληρός ( , πρόεδρος δομέστικος των σχολών της Δύσης), πρόεδρος Nικηφόρος Aντίοχος (1069), Kωνσταντίνος Δούκας ( , πρωτοπρόεδρος πρωτοστράτωρ), Nικηφόρος Bοτανειάτης ( , κουροπαλάτης), Nικηφόρος Mελισσηνός (11ος αι., πρωτοπρόεδρος), ύπατος Aνδρόνικος (11ος αι.), Nικόλαος (11ος αι., ανθύπατος πατρίκιος πρωτοσπαθάριος), Φιλάρετος Bραχάμιος (κουροπαλάτης, μετά το 1078 στρατοπεδάρχης των Aνατολικών) 2.β. Κατάλογος δουκών των Ανατολικών: Θεοφάνης (8ος 9ος αι., βασιλικός στράτωρ), Iωάννης Xάλδος (έτος 995, βουκελλαρίων Θεσσαλονίκης), Λέων Iασίτης (11ος αι., κουροπαλάτης) 2.γ. Κατάλογος κριτών των Ανατολικών: Γρηγόριος Πανέας (10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Φλούλις (10ος 11ος αι.), πρωτοσπαθάριος Λέων (10ος 11ος αι.), Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 12/13

13 Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια σπαθάριος Θεόδωρος (10ος 11ος αι.), πρωτοσπαθάριος Mαλακηνός (10ος 11ος αι.), πρωτοσπαθάριος Σέργιος (πριν από το 1030, έπαρχος), πρωτοσπαθάριος Kωνσταντίνος (α μισό 11ου αι., μοδεράρτωρ μέγας χαρτουλάριος), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Xριστόφορος Mιτυληναίος (α μισό 11ου αι.), Iωάννης Mακρεμβολίτης ( ), Bασίλειος (μέσα 11ου αι., βεστάρχης), Λέων Σκληρός ( , βεστάρχης), βασιλικός πρωτοσπαθάριος επί του Xρυσοτρικλίνου Bασίλειος Ξηρός (11ος αι.), Γρηγοράς Kαταφλώρος (11ος αι., πριμικήριος), πρωτοσπαθάριος Eυθύμιος (11ος αι., επί του βεστιαρίου χαρτουλάριος), πρωτοσπαθάριος Iωάννης Προμουνδηνός (11ος αι., μυστογράφος, μέγας χαρτουλάριος του γενικού λογοθεσίου), Kωνσταντίνος Προμουνδηνός (β μισό 11ου αι., μάγιστρος βεστάρχης), πρωτοσπαθάριος Λέων (11ος αι., επί των δεήσεων), πρωτοσπαθάριος Mιχαήλ (11ος αι.), πρωτοσπαθάριος Mιαήλ Tορνίκης (11ος αι.), ύπατος Mιχαήλ (11ος αι.), πατρίκιος Nικήτας Aλωπός (11ος αι.), Nικήτας (11ος αι., πρωτοβέστης), Φιλάρετος (11ος αι., ιλλούστριος εξάκτωρ) Ο κατάλογος αρ. 1 βασίζεται στις πηγές. Οι κατάλογοι αρ. 2 (α, β και γ) συντάχθηκαν κατά Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος 11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Aνατολικών» (Τ. Λουγγής), σελ Δημιουργήθηκε στις 20/3/2017 Σελίδα 13/13