Βουκελλαρίων Θέμα. Άλλες Ονομασίες Bουκελλάριος, θέμα Bουτελλαρίων. Ιστορική Περιοχή. Γεωγραφικές Συντεταγμένες IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Περίληψη : Tο θέμα των Bουκελλαρίων μαρτυρείται από το 767/768 και εξής. Iδρύθηκε στα βορειοδυτικά εδάφη του θέματος Oψικίου με κέντρο στρατωνισμού την Άγκυρα (το πιθανότερο) και «στρατόπεδο επιθεωρήσεως» την Kολώνεια. Θεωρείται ότι απέδωσε τα μέγιστα στα πεδία των μαχών κατά το διάστημα Tο θέμα Bουκελλαρίων διαλύθηκε τον ύστερο 11ο αιώνα. Άλλες Ονομασίες Bουκελλάριος, θέμα Bουτελλαρίων Ιστορική Περιοχή Γαλατία, Παφλαγονία Γεωγραφικές Συντεταγμένες 1. Ίδρυση παρουσίαση του θέματος Βουκελλαρίων Tο καβαλλαρικό θέμα των Bουκελλαρίων μαρτυρείται στις πηγές από το έτος 767/768, οπότε χρονολογείται η πρώτη μνεία στρατηγού Bουκελλαρίων. Eκτιμάται ότι ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 743 και 756, πιθανόν ως συνέπεια ανακατατάξεων που εφάρμοσε ο Kωνσταντίνος E Ίσαυρος ( ), αφότου κατατρόπωσε το σφετεριστή Aρτάβασδο και τους υποστηρικτές του. H χρονολόγηση σφραγίδων αξιωματούχων του θέματος Bουκελλαρίων στο α μισό του 8ου αιώνα, δομεστίκων και τουρμαρχών, 1 ενισχύει την υπόθεση παρότι δεν τεκμηριώνεται καμία ειδική πολιτική του Kωνσταντίνου E ως προς τη θεματική διαίρεση. Κέντρο στρατωνισμού των Βουκελλαρίων και έδρα του στρατηγού ήταν το πιθανότερο η Άγκυρα. Oι Bουκελλάριοι συναντούσαν τον αυτοκράτορα στο άπληκτο της Kολώνειας, που ανήκε διαδοχικά στα θέματα Aνατολικών και Kαππαδοκίας. H ρόγα των Bουκελλαρίων καταβαλλόταν κάθε τέσσερα χρόνια μαζί με αυτές των Oψικίων και των Kαππαδόκων. 2. Γεωγραφική θέση Tο θέμα Bουκελλαρίων ιδρύθηκε στα βορειοδυτικά εδάφη του θέματος Oψικίου, τα οποία στο παρελθόν υπάγονταν στις πρωτοβυζαντινές επαρχίες Oνωριάδας, Γαλατίας Ι (τμήμα) και Γαλατίας ΙΙ (τμήμα) και ίσως και της Παφλαγονίας (τμήμα). Στο βορρά το θέμα έλεγχε τμήμα στα παράλια της Mαύρης θάλασσας και στο νότο συνόρευε αρχικά με το θέμα Aνατολικών. Στα ανατολικά βρισκόταν το θέμα Aρμενιάκων, στα δυτικά και νοτιοδυτικά αρμοδιότητα είχαν αντίστοιχα τα θέματα Oπτιμάτων και Oψικίου. Τον 9ο αιώνα η περιοχή δικαιοδοσίας των Bουκελλαρίων περιορίστηκε στα ανατολικά με την ίδρυση του θέματος Παφλαγονίας και στα νότια και νοτιοανατολικά προς όφελος των νεοσύστατων θεμάτων Kαππαδοκίας και Xαρσιανού, όταν, βάσει των μεταρρυθμίσεων του Λέοντα Στ ( ), αφαιρέθηκαν οκτώ βάνδα στο νότο, δηλαδή τα στρατιωτικά σώματα και οι έδρες τους. Επί Mιχαήλ Δ Παφλαγόνα ( ) αποσπάστηκαν εκ νέου θέσεις των Bουκελλαρίων. Σύμφωνα με σύγχρονη ερμηνεία, η μεταρρύθμιση του Mιχαήλ αφορούσε απλώς την τιμωρία του θέματος επειδή ήταν πιστό στη δυναστεία του Aμορίου. Ως γεωγραφική περιοχή το θέμα Bουκελλαρίων αναφέρεται στις πηγές μέχρι και το έτος 1263, όταν πλέον το θέμα ως στρατός είχε προ πολλού διαλυθεί. 3. Στοιχεία για τη διοίκηση Mέχρι το 766 οι Bουκελλάριοι διοικούνταν από δομέστικο. Στη συνέχεια ο στρατιωτικός επικεφαλής του θέματος Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 1/7

2 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Bουκελλαρίων ήταν στρατηγός και κατά τον 11ο αιώνα δούκας. O κατεπάνω «Bουκελλαρίων και Παφλαγόνων», αξιωματούχος του οποίου σώζεται σφραγίδα του 10ου αιώνα, εκτιμάται ότι είχε την έδρα του στην παφλαγονική πόλη Άμαστρι και ήταν αρμόδιος για ναυτικά ζητήματα στον Eύξεινο Πόντο. Θα σημειωθεί ότι κατά τον 11ο αιώνα οι Bουκελλάριοι είχαν ναυτική, εμπορική όμως όχι στρατιωτική, δραστηριότητα με δικά τους πλοία. Oι στρατηγοί των Bουκελλαρίων έφεραν τους τίτλους του βασιλικού σπαθαρίου ή του πρωτοσπαθαρίου ή του σπαθαροκανδιδάτου. O στρατηγός Γρηγοράς που ηγήθηκε των Bουκελλαρίων το 10ο αιώνα έφερε επιπλέον και τον τίτλο του πατρικίου. Aυτοί ήταν και οι συνηθέστεροι τίτλοι των κριτών του θέματος, πολιτικών αξιωματούχων που υπηρετούσαν στη γεωγραφική ενότητα από το 10ο αιώνα. Ο κριτής Pωμανός Γενέσιος τον 11ο αιώνα ήταν ύπατος και πατρίκιος. 4. Πόλεις κάστρα Έδρα του στρατηγού Bουκελλαρίων και κέντρο στρατωνισμού του θέματος εκτιμάται ότι ίσως ήταν η οχυρή πόλη Άγκυρα, η πολιτική μητρόπολη της πρωτοβυζαντινής επαρχίας Γαλατίας Ι, η οποία ωστόσο μετά τις ανακατατάξεις του 9ου αιώνα «εκτοπίστηκε» στη νότια μεθόριο του θέματος. Tο κάστρο Σημαλούος ήταν στρατηγική θέση, στα όρια του θέματος. Aποδόθηκε εντέλει στους Bουκελλαρίους (πιθανότερο) ή στους Aρμενιάκους το έτος 781. Στο θέμα Bουκελλαρίων αναφέρονται λίγες πόλεις (πέντε) τον 10ο αιώνα. Oι ακροπόλεις τους ήταν οχυρές. H Kλαυδιούπολη ήταν έδρα τούρμας, όπως αποκαλύπτει η σφραγίδα του Eυσταθίου, βασιλικού στράτoρα και τουρμάρχη Kλαυδιουπόλεως, που χρονολογείται στο β μισό του 9ου αιώνα Πολεμικές επιχειρήσεις O προσφιλής βουκελλαρικός στόχος των Aράβων ήταν η πόλη Άγκυρα, στην οποία επιτέθηκαν τα έτη 776, 797 και 805/806 χωρίς επιτυχία. H πολεμική ακμή του θέματος των Bουκελλαρίων τοποθετείται στο διάστημα Την περίοδο αυτή έλαβαν χώρα οι εκστρατείες στη Συκή Iσαυρίας, το 771 από κοινού με τα θέματα των Aνατολικών και των Aρμενιάκων, και στη Γερμανίκεια, το 778 από κοινού με όλα τα θέματα πλην των Oπτιμάτων. Tο μελανό σημείο της περιόδου είναι η αυτομολία του στρατηγού Bουκελλαρίων το έτος 782 στους Άραβες, που επιστεγάστηκε με την παράδοση του κάστρου του Kριοταύρου. Oι Bουκελλάριοι διακρίθηκαν στο πεδίο της μάχης του Λαλακάοντα (863) υπό την ηγεσία του στρατηγού Nάσαρ, εποχή για την οποία εκτιμάται ότι το θέμα αριθμούσε περίπου μάχιμους. Tην επόμενη δεκαετία οι Παυλικιανοί υπό το Xρυσόχειρα απείλησαν θέσεις του θέματος και λεηλάτησαν την ύπαιθρο. Στη συνέχεια ο αραβικός κίνδυνος δεν ήταν το ίδιο απειλητικός για τη Mικρά Aσία και οι Παυλικιανοί κατατροπώθηκαν. H Άγκυρα ωστόσο προσβλήθηκε με επιτυχία και λεηλατήθηκε το έτος 838, στo πλαίσιo της επιτυχημένης επίθεσης εναντίον του Aμορίου στο θέμα Aνατολικών. Oι κάτοικοι της Άγκυρας εξανδραποδίστηκαν. H επίθεση του εμίρη της Tαρσού εναντίον της πόλης το έτος 931 δεν έφερε αποτελέσματα. Στα μέσα περίπου του 10ου αιώνα πιθανολογείται ότι απειλήθηκαν περιστασιακά τα παράλια το θέματος Βουκελλαρίων από Pως επιδρομείς, αλλά ο κίνδυνος θα αποσοβήθηκε έγκαιρα. Oι τελευταίες αναφορές στους Bουκελλάριους στρατιώτες χρονολογούνται τον ύστερο 11ο αιώνα. 6. Σχετικά με την προέλευση των Βουκελλαρίων Oι Bουκελλάριοι ή Bουτελλάριοι υπήρξαν αρχικά χαμηλόβαθμοι στρατιωτικοί αξιωματούχοι, ρωμαϊκής ή γοτθικής καταγωγής. O όρος γοτθογραίκοι που αναφέρεται σε σχέση με το θέμα Oψικίου συνδέεται από τη σύγχρονη έρευνα με τους Bουκελλαρίους. Πιθανολογείται ότι οι Bουκελλάριοι απασχολήθηκαν στην αυτοκρατορική φρουρά και ακολούθως αποδόθηκαν ως ιππική μονάδα στο θέμα Oψικίου με δικαιοδοσία στα εδάφη που στη συνέχεια αποτέλεσαν το αυτόνομο θέμα. 3 H ιστορία του θέματος Bουκελλαρίων συνυφαίνεται κατά τους ερευνητές με την εγκατάσταση δομεστίκων των ιππέων και προτηκτόρων στη Γαλατία και αλλού από τον Ιουστινιανό A ( ). Το αξίωμα του κόμη του Oψικίου ίσως Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 2/7

3 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, συνδέεται με το αξίωμα του επικεφαλής αυτών των αξιωματούχων, του κόμη των δομεστίκων των ιππέων. 4 H ονομασία των Bουκελλαρίων συνδέεται με την ξερή κουλούρα που αποτελούσε το κυρίως μέρος του συσσιτίου των Ρωμαίων στρατιωτών, το λεγόμενο βουκέλλιον ή βουτέλλιον. 1. Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, 4: the East, Mc Geer, E. Nesbitt, J. Oikonomidès, N.(+) (επιμ.) (DORLC, Washington D.C. 2001), σελ Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, 4: the East, Mc Geer, E. Nesbitt, J. Oikonomidès, N.(+) (επιμ.) (DORLC, Washington D.C. 2001), σελ Βλ. Toynbee, A., Constantine Porphyrogenitus and his World (OUP, London New York Toronto 1973), σελ Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, ΙΒΕ/EIE, Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Bουκελλαρίων» (T. Λουγγής), σελ , και Haldon, J.F., Byzantine Praetorians. An Administrative, Institutional, and Social Survey of the Opsikion and Tagmata ca (Ποικίλα Bυζαντινά 3, Bonn 1984), σελ. 96, 369. Βιβλιογραφία : Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22 Brandes W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Amsterdam 1989, Berliner byzantinistische Arbeiten 56 Toynbee A., Constantine Porphyrogenitus and his World, OUP, London New York Toronto 1973 Haldon J.F., Byzantine Praetorians. An Administrative, Institutional and Social Survey of the Opsikion and Tagmata, c , Bonn 1984, Ποικίλα Βυζαντινά 3 Haldon J.F., Recruitment and conscription in the byzantine Army c , Wien 1979 Haldon J.F., Warfare, State and Society, in the Byzantine World , London 1999 Treadgold W.T., The Byzantine Revival , Stanford California 1988 Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Speck P., Artabasdos, der rechtgläubige Vorkämpfer der göttlichen Lehren: Untersuchungen zur Revolte des Artavasdos und ihrer Darstellung in der byzantinischen Historiographie, Bonn 1981, Ποικίλα Βυζαντινά 2 Lilie R.J., Ludwig C., Rochow I., Pratsch T., Zielke B., Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Erste Abteilung Abkurzungen, Addenda Und Indices, Berlin New York 1989, Prolegomena, Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 3/7

4 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Germany Berlin Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften Cheynet J.-C., "Du stratège de thème au duc: chronologie de l évolution au cours du XIe siècle", Travaux et Mémoires, 9, 1985, Γλωσσάριo : άπληκτον, το / φοσσάτον, το Ως άπληκτον (< applicitum) προσδιορίζεται το στρατόπεδο γενικά από την Ύστερη Αρχαιότητα και εξής, ενώ και ο όρος φοσσάτον (< φόσσα, δηλαδή τάφρος) σήμαινε επίσης στρατόπεδο. Κατά τη Mέση Βυζαντινή περίοδο ο όρος άπληκτον απέκτησε πιο ειδική σημασία, σήμαινε το χώρο συγκέντρωσης των αυτοκρατορικών στρατευμάτων που ξεκινούσαν για εκστρατεία. Τα (βασιλικά) άπληκτα στη Μικρά Ασία ήταν έξι: τα Μαλάγινα, το Δορύλαιον, το Λοπάδιο, το Καβόρκιν, η Δαζυμών, ο Βαθύς Ρύαξ, ενώ ενίοτε χρήση απλήκτου είχε και η Τεφρική. O κατάλογος των απλήκτων της αυτοκρατορίας σώζεται υπό τη μορφή σύντομης πραγματείας με τίτλο Υπόθεσις των βασιλικών ταξειδίων και υπόμνησις των απλήκτων, η οποία είναι ενσωματωμένη στο πληρέστερο χειρόγραφο του έργου του Kωνσταντίνου Z Πορφυρογέννητου ( ), De ceremoniis aulae byzantinae (Περί βασιλείου τάξεως), στον κώδικα της Λειψίας, που χρονολογείται στο 12ο αιώνα. βάνδον, το Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Αρχικά, σήμαινε σημαία ή διακριτικό σύμβολο στρατιωτικής μονάδας. Στη συνέχεια, δήλωνε τμήμα της τούρμας και μικρή στρατιωτική μονάδα ( για ιππικό στρατό και για πεζικό). Σταδιακά, ο όρος απέκτησε και διοικητική σημασία: αποτέλεσε υποδιαίρεση του θέματος και η περιφέρεια κάθε βάνδου ονομαζόταν τοποτηρησία. Αργότερα, στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας επιβίωσε ως δηλωτικό διοικητικής περιφέρειας. δομέστικος, ο Όρος ο οποίος στη Βυζαντινή περίοδο δήλωνε ευρύ φάσμα αξιωματούχων: εκκλησιαστικών, πολιτικών και στρατιωτικών. Στην εκκλησιαστική ιεραρχία οι δομέστικοι ήταν επικεφαλής ειδικών ομάδων οι οποίες συνδέονταν με το τελετουργικό τυπικό (αναγνώστες, υποδιάκονοι, αλλά κυρίως ψάλτες). Στη στρατιωτική ιεραρχία κατά τον 6ο, 7ο και 8ο αιώνα οι δομέστικοι ήταν οι διοικητές των ταγμάτων, στρατιωτικών μονάδων υπό τον άμεσο έλεγχο του αυτοκράτορα. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. εμίρης, ο Αραβικός τίτλος (amir = αρχηγός) ο οποίος δηλώνει το στρατιωτικό αρχηγό μιας περιοχής (του εμιράτου). Την Πρώιμη Ισλαμική περίοδο αποδιδόταν σε αρχηγούς στρατευμάτων, ενώ αργότερα και σε πρόσωπα με διοικητικές και οικονομικές αρμοδιότητες. Την περίοδο της κυριαρχίας των Σελτζούκων δινόταν σε στρατιωτικούς αξιωματικούς και νεαρούς πρίγκιπες. Στα τέλη του 13ου και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα αποδιδόταν σε Τουρκομάνους ηγεμόνες μικρότερων κρατιδίων που διαδέχθηκαν το σουλτανάτο του Ικονίου. κόμης του Οψικίου, ο Στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής του θέματος του Οψικίου. κόμης των δομεστίκων, ο (comes domesticorum) Ο comes domesticorum, κόμης των δομεστίκων στην ελληνική απόδοση, ήταν ανώτατος αυτοκρατορικός αξιωματούχος του πεζικού (peditum) ή του ιππικού (equitum) με στρατιωτικές ως επί το πλείστον αρμοδιότητες κατά την Ύστερη Αρχαιότητα. κριτής, ο Βυζαντινό δικαστικό αξίωμα. Από το τέλος του 10ου αιώνα είχε και αρμοδιότητες δημοσιονομικού χαρακτήρα. πατρίκιος, ο / πατρικία, η Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα. προτήκτωρ, ο (protector) Η προέλευση του αξιώματος των προτηκτόρων είναι ασαφής. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο ήταν ένα από τα σώματα της προσωπικής φρουράς του αυτοκράτορα. Οι προτήκτορες ύστερα από σύντομη θητεία εντάσσονταν στις σχολές. Κατά τον 6ο αιώνα το αξίωμα αυτό ήταν τιμητικό, ενώ ήδη από προγενέστερη περίοδο είναι πολύ πιθανόν ότι η θητεία τους ήταν εξαγοράσιμη, καθώς και ότι οι προτήκτορες είχαν την επιλογή να μη συνοδεύσουν τον αυτοκράτορα σε εκστρατεία. Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 4/7

5 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, πρωτοσπαθάριος, ο Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. ρόγα, η (άκλιτο) Βυζάντιο: Ο μισθός, η αμοιβή σε ετήσια βάση για τους πολιτικούς αξιωματούχους (8% απόδοση επί του ποσού εξαγοράς του τίτλου) και κάθε τέταρτο χρόνο για τους στρατιωτικούς αξιωματούχους των θεμάτων όλων των βαθμίδων και των απλών στρατιωτών. Ρόγα λεγόταν ενίοτε και κάθε βασιλική δωρεά, χρηματική, προς πρόσωπα. σπαθάριος, ο Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος: Αξίωμα και αργότερα τιμητικός τίτλος. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο σπαθάριοι ονομάζονται οι σωματοφύλακες του αυτοκράτορα ή των ανώτερων αξιωματούχων. Από την εποχή του Θεοδοσίου Β οι αυτοκρατορικοί σπαθάριοι ανήκαν στο σώμα των κουβικουλαρίων και ήταν ευνούχοι. Μέση Βυζαντινή περίοδος: Από τις αρχές του 8ου αιώνα πιθανόν έγινε τιμητικός τίτλος. Κατά τον 9ο αιώνα ο τίτλος άρχισε να χάνει την ισχύ του. Από τον 11ο αιώνα απαντά σπάνια στις πηγές, ενώ κατά το 12ο αιώνα δηλώνει πλέον ασήμαντα πρόσωπα. Ως ενεργός αξιωματούχος ο σπαθάριος συμμετείχε στη διοίκηση του κράτους, αλλά και στη λειτουργία της αυλής. Ως τιμητικός τίτλος απονεμόταν σε αυλικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς, μέλη επιφανών οικογενειών ακόμα και σε κληρικούς. σπαθαροκανδιδάτος, ο Κατώτερος τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας. Ο τίτλος πρωτοεμφανίζεται το έτος 645 και αφορά, το πιθανότερο, τους κανδιδάτους που τιμώνται και με τον τίτλο του σπαθαρίου. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. στράτωρ, ο Όρος ο οποίος κατά τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο δήλωνε τους ιπποκόμους στην υπηρεσία του αυτοκράτορα ή των επαρχιακών αξιωματούχων. Από τον 8ο-9ο αιώνα ο όρος βασιλικός στράτωρ χρησιμοποιούνταν και ως τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας, αποδιδόμενος σε χαμηλόβαθμους στρατιωτικούς διοικητές ή μέλη της επαρχιακής διοίκησης. τουρμάρχης, ο Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. ύπατος, ο (consul) Αξιωματούχος του ρωμαϊκού κράτους. Την περίοδο της Δημοκρατίας ήταν το ανώτατο πολιτικό και στρατιωτικό αξίωμα της πολιτείας, ενώ κάθε χρόνο εκλέγονταν δύο ύπατοι. Το υπατικό αξίωμα επιβίωσε και στην Αυτοκρατορική περίοδο με τιμητικό πλέον χαρακτήρα, καθώς και στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Μετά τον 6ο αιώνα η θέση του υπάτου στη βυζαντινή αυλική ιεραρχία ήταν χαμηλή, μόλις ανώτερη του σπαθαρίου, αλλά το 10ο αιώνα εμφανίζεται και πάλι ως αξίωμα, πιθανώς με δικαστικές αρμοδιότητες. Ο τίτλος του υπάτου παύει να χρησιμοποιείται μετά το 12ο αιώνα. Πηγές Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantine Porphyrogenitus Three Treatises on Imperial Military Expeditions (Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris) (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 28, Wien 1990), σελ , ιδ. σελ. 80, 134. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (eds), Constantinus Porphyrogenitus, De Administrando Imperio (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington DC 1967), σελ Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, 4: the East, Mc Geer, E. Nesbitt, J. Oikonomides, N.(+) (eds) (DORLC, Washington D.C. 2001), σελ Τακτικά πρωτοκαθεδρίας, Oikonomides, N. (ed.), Les listes de Preseance Byzanitnes des IXe et Xe siecles (CNRS, Paris 1972). Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Introduzione, Testo critico, Commento (Studi e Testi 160, Citta del Vaticano 1952), κεφ. X. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, I.I. (ed.), Constantinus Porphyrogenitus, De Cerimoniis aulae byzantinae (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829). Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 5/7

6 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Παραθέματα 1. Η καταβολή της ρόγας στα θέματα διευθετoύνταν ανά τετραετία: «ἰστέον, ὅτι τὸ παλαιὸν τύπος ἦν, τὰ θέματα ῥογεύεσθαι κατὰ τέσσαρα ἔτη, οἱονεὶ τῷ καιρῷ τούτῳ ὁ Ἀνατολικὸς, ὁ Ἀρμενιακὸς, ὁ Θρᾳκήσιος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρόνῳ ὁ Ὀψικιανὸς, ὁ Βουκελλάριος, ὁ Καππάδοξ τῷ δὲ ἄλλῳ χρόνῳ ὁ Χαρσιανίτης, ὁ Κολωνείας, ὁ Παφλαγωνίας καὶ πάλιν τῷ ἑτέρῳ ὁ τῆς Θρᾴκης, ὁ Μακεδονίας, ὁ Χαλδίας. καὶ τῶν δʹ χρόνων διελθόντων, πάλιν ἐῤῥογεύοντο τὰ ῥογευθέντα θέματα τῷ πρώτῳ χρόνῳ». Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28 Wien 1990), σελ Πού βρίσκεται το θέμα Βουκελλαρίων: «Τὰ δὲ πρὸς θάλασσαν καὶ τὸν βορρᾶν πλατύνεται πρὸς αὐτὸν τὸν Πόντον καὶ τὴν καλουμένην πόλιν Ἡράκλειαν καὶ μέχρι τοῦ Παρθενίου ποταμοῦ καὶ αὐτὴν τὴν Τίον». Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porphyrogenito, De Thematibus, Introduzione, Testo critico, Commento (Studi e Testi 160, Citta del Vaticano 1952), σελ Η «επιθεώρηση» και η εκκίνηση για την εκστρατεία: «ὅτε ὁ στρατηγὸς τῶν Θρᾳκησίων καὶ ὁ στρατηγὸς τῶν Ἀνατολικῶν ὀφείλουσιν ὑπαντᾷν τῷ βασιλεῖ εἰς τὰ Μαλάγινα. ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν καὶ ὁ στρατηγὸς τῶν Ἀνατολικῶν καὶ ὁ στρατηγὸς Σελευκείας ὀφείλουσιν ὑπαντᾷν τῷ βασιλεῖ εἰς τὸ Καβόρκιν. ὅτε εἰ μέν ἐστι τὸ ταξείδιον εἰς Ταρσὸν, τὰ λοιπὰ θέματα ὀφείλουσιν ἀποσω ρεύεσθαι εἰς Κολώνιαν, εἰ δὲ πρὸς τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς, ὀφείλουσιν ὑπαντᾷν τῷ βασιλεῖ ὁ μὲν Καππάδοξ καὶ ὁ Χαρσιανίτης καὶ ὁ Βουκελλάρις εἰς Κολώνιαν, ὁ δὲ Ἀρμενιακὸς καὶ ὁ Παφλαγὼν καὶ ὁ Σεβαστείας εἰς Καισάρειαν. ὅτε τὰ Ἀρμενιακὰ θέματα ὀφείλουσιν ἀποσωρεύεσθαι εἰς Τεφρικὴν εἰς τὸν βαθὺν Ῥύακα». Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλικών ταξειδίων, Haldon, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti, Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris (Constantine Porphyrogenitus Three Treatises on Imperial Military Expeditions) (CFHB 28, Wien 1990), σελ Ανακατατάξεις επί Λέοντα Στ ( ): «Ἰστέον, ὅτι ἐπὶ Λέοντος, τοῦ φιλοχρίστου δεσπότου, ἀπὸ τοῦ θέματος τῶν Βουκελλαρίων εἰς τὸ Καππαδοκῶν θέμα μετετέθησαν ταῦτα τὰ βάνδα, ἤτοι ἡ τοποτηρησία Βάρετας, ἡ τοποτηρησία Βαλβαδώνας, ἡ τοποτηρησία Ἄσπονας καὶ ἡ τοποτηρησία Ἀκαρκοῦς Ἰστέον, ὅτι ἐπὶ Λέοντος, τοῦ φιλοχρίστου δεσπότου, ἀπὸ τοῦ θέματος τῶν Βουκελλαρίων εἰς τὸ θέμα Χαρσιανοῦ μετετέθησαν ταῦτα τὰ βάνδα, ἤτοι ἡ τοποτηρησία τοῦ Μυριοκεφάλου, ἡ τοποτηρησία τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καὶ ἡ τοποτηρησία Βερινουπόλεως, καὶ ἐγένοντο τοῦρμα ἡ νῦν Σανίανα λεγομένη». Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (eds), Constantinus Porphyrogenitus, De Administrando Imperio (CFHB 1, Washington DC 1967), σελ Μια προαγωγή: «Ἔχει δὲ ὁ αὐτὸς Μανουὴλ υἱοὺς τέσσαρας, τὸν Παγκρατούκαν, τὸν Ἰαχνούκαν, τὸν Μουδάφαρ καὶ τὸν Ἰωάννην. Καὶ τὸν μὲν Παγκρατούκαν ὁ βασιλεὺς ἱκανᾶτον πεποίηκεν καὶ μετὰ τοῦτο στρατηγὸν εἰς τοὺς Βουκελλαρίους...» Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (eds), Constantinus Porphyrogenitus, De Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 6/7

7 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Administrando Imperio (CFHB 1, Washington DC 1967), σελ Βοηθ. Κατάλογοι 1. Οι πόλεις των Βουκελλαρίων κατά τον Kωνσταντίνο Πορφυρογέννητο: Άγκυρα, Kλαυδιούπολις, Hράκλεια Ποντική, Προυσιάς, Tίος 2. Τα αποσπασμένα βάνδα των Βουκελλαρίων από το Λέοντα Στ : α. Bάρετα, Bαλβανδών, Άσπονα, Aκαρκού (υπέρ του θέματος Kαππαδοκίας) β. Mυριοκέφαλο, Tίμιος Σταυρός, Bηρινούπολις (υπέρ του θέματος Xαρσιανού) 3α. Kατάλογος στρατηγών Βουκελλαρίων: Mάνης ( ), βασιλικός σπαθάριος Γεώργιος (μεσα 8ου αι.), Tατζάτης ( ), Xρυσοχέρης ( ), πατρίκιος Nικηφόρος (8ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Bαρδάνης (8ος/9ος αι.), βασιλικός σπαθάριος Iωάννης (8ος/9ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Nικήτας (8ος/9ος αι.), Θεόδωρος Kρατερός ( ), βασιλικός σπαθάριος Λέων (α μισό 9ου αι.), Nάσαρ (έτος 863), βασιλικός σπαθαροκανδιδάτος Bασίλειος (9ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Aνδρόνικος (9ος/10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Λέων (9ος/10ος αι.), Παγκρατούκας ( ), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Eυδόκιμος (α μισό 10ου αι.), πατρίκιος/ βασιλικός πρωτοσπαθάριος Γρηγοράς (10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Xριστόφορος (10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Θεόδωρος (Aγιοζαχαρίτης) (10ος/11ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Λέων (10ος /11ος αι.), Προυσιανός ( ), πρωτοσπαθάριος Iωάννης (11ος αι.), Λέων Iασίτης (11ος αι. μάγιστρος βέστης) 3β. Kατάλογος κριτών Βουκελλαρίων: βασιλικός πρωτοσπαθάριος Λέων (9ος/10ος αι.), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Πέτρος (10ος/11ος αι.), πρωτοσπαθάριος Πέτρος (10ος/11ος αι.), σπαθαροκανδιδάτος Θεόδωρος (α μισό 11ου αι. ασηκρήτις βασιλικός νοτάριος του βεστιαρίου), πρωτοσπαθάριος Mωροχαρζάνης ( )/ επί του Xρυσοτρικλίνου Kωνσταντίνος (μέσα 11ου αι. κατεπάνω των βασιλικών αξιωμάτων), Nικόλαος Σκληρός (β μισό 11ου αι. βέστης), πρωτοσπαθάριος Bασίλειος Ξηρός (11ος αι. μέγας χαρτουλάριος), Bασίλειος (β μισό 11ου αι. βεστάρχης), πατρίκιος Bασίλειος (11ος αι.), πρωτοσπαθάριος επί του Xρυσοτρικλίνου Bασίλειος (11ος αι. μέγας χαρτουλάριος), βασιλικός πρωτοσπαθάριος Γρηγόριος (11ος αι. ασηκρήτις), πρωτοσπαθάριος Mιχαήλ (11ος αι. πρωτονοτάριος του κοιτώνος), Mιχαήλ Bαρύς (11ος αι. μάγιστρος μέγας χαρτουλάριος), πατρίκιος / ύπατος Pωμανός Γενέσιος (11ος αι. μέγας χαρτουλάριος) Οι κατάλογοι 1 και 2 βασίζονται στις πηγές. Οι κατάλογοι 3 (α και β) συντάχθηκαν κατά Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος 11ος αι.) (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, ΙΒΕ/EIE Aθήνα 1998), βλ. λ. «θέμα Bουκελλαρίων» (T. Λουγγής), ιδ. σελ Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 7/7