ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : «ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ» ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ : ΑΝΤΡΕΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΑΕΜ : 1489 Ε. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2011 Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση βασικού πτυχίου

2 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της πτυχιακής μου θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους με βοήθησαν ουσιαστικά για τη συλλογή στοιχείων προκειμένου να ολοκληρώσω τη συγγραφή της, αλλά και όσους με στήριξαν ψυχολογικά. Θεωρώ ότι έγινε μια καλή προσπάθεια από τη μεριά μου, έχοντας τη συνεργασία και καθοδήγηση του καθηγητή μου κ. Χρυσομάλλη Αθανάσιου τον οποίο ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου Δήμητρα και Παύλο, στους οποίους χρωστάω τα πάντα, για την υποστήριξη τους όλα αυτά τα χρόνια στην επαγγελματική και προσωπική μου πορεία καθώς και την αδελφή μου Άντρη. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 1.1. Προγενέστερες οικονομικές κρίσεις Θεωρητικό υπόβαθρο της κρίσης Χρονικό της κρίσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 3.1 Επιπτώσεις της κρίσης στο Παγκόσμιο Οικονομικό Σύστημα Επιπτώσεις της κρίσης στην Ελληνική Οικονομία Επιπτώσεις της κρίσης στις Ελληνικές Τράπεζες Προοπτικές των ελληνικών τραπεζών στην ΝΑ Ευρώπη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 4.1 Το μνημόνιο της Ελλάδας Το μνημόνιο συνεργασίας της Ελλάδας με ΔΝΤ και ΕΕ Η Τρόικα στην Ελλάδα Τα 50 Μέτρα που επέβαλε η τρόικα στην Ελλάδα Πρόγραμμα Σταθερότητας Το δάνειο των 110 Δισ Πού οδηγείτε η Ελλάδα τα επόμενα χρόνια Πιθανή έξοδος της Ελλάδας από το ευρώ στα επόμενα πέντε χρόνια

4 4.7 Φόβοι για πτώχευση και αναδιάρθρωση και επιμύκηνση του χρέους της ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ Ε.Ε. ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 5.1 Επιτροπή, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Συμβούλιο Εποπτικοί φορείς Σχέδιο ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 6.1 Νόμος 3723/ το ελληνικό πρόγραμμα ενίσχυσης της ρευστότητας της οικονομίας Νόμος Ν.3814/ για την προστασία των πολιτών εν όψει της οικονομικής κρίσης Νόμος 3816/ για την ενίσχυση της ρευστότητας στην αγορά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΥΓΗ ΠΑΡΟΜΟΙΑΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... ΝΟΜΟΣ ΥΠ ΑΡΙΘ. 3723/2009: «Ενίσχυση της ρευστότητας της οικονομίας για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης και άλλες διατάξεις» ΝΟΜΟΣ ΥΠ ΑΡΙΘ. 3814/2010 «Κύρωση Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου και άλλες διατάξεις για τη ρύθμιση θεμάτων Φ.Π.Α., επισφαλών απαιτήσεων, ληξιπρόθεσμων χρεών προς το Δημόσιο, αναπροσαρμογή ποσού οφειλών προς ασφαλιστικά ταμεία και αναστολή λειστηριασμών από πιστωτικά ιδρύματα.»

5 NOMOΣ ΥΠ ΑΡΙΘ. 3816/2010: «Ρύθμιση επιχειρηματικών και επαγγελματικών οφειλών προς τα πιστωτικά ιδρύματα, διατάξεις για την επεξεργασία δεδομένων οικονομικής συμπεριφοράς και άλλες διατάξεις»

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο κόσμος βιώνει την οδύνη μιας διεθνούς χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης που θυμίζει εξαιρετικά τη δεκαετία του Η διεθνής αλλά και η ελληνική οικονομία βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με τη μεγαλύτερη ύφεση μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η χρηματοοικονομική κρίση, που ξεκίνησε στην αγορά στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης (subprime mortgages) των ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2007 μετατράπηκε ραγδαία σε κρίση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και μεταφέρθηκε στην πραγματική οικονομία με ταχύ ρυθμό. Μια σειρά από γεγονότα, που μέχρι πριν από τρία χρόνια φάνταζαν απίθανο να συμβούν, οδήγησαν τους παγκόσμιους ρυθμούς ανάπτυξης σε απότομη πτώση και εκτόξευσαν την ανεργία και την ανασφάλεια στο σύνολο σχεδόν των χωρών. Καθώς η κρίση εκτυλίσσονταν, η ένταση και η έκτασή της αύξαναν συνεχώς, αναγκάζοντας κυβερνήσεις, κεντρικές τράπεζες, αναλυτές, επενδυτές, επιχειρηματίες και καταναλωτές να αναθεωρούν συνεχώς τις αντιλήψεις τους και τις προσδοκίες τους. Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση επηρέασε επίσης το διεθνές εμπόριο και την απασχόληση. Η κατανάλωση, οι επενδύσεις, οι θέσεις εργασίας και το βιοτικό επίπεδο επηρεάζονται αρνητικά σε όλες τις χώρες του κόσμου. Στην προσπάθεια άμεσης αντιμετώπισης της κρίσης ελήφθησαν μια σειρά από μέτρα και πολιτικές οι οποίες ήταν αδιανόητο πριν την κρίση ότι θα μπορούσε να γίνει ποτέ απαραίτητο να εφαρμοστούν. Η Ευρώπη πήρε σημαντικές πρωτοβουλίες, πρωτοβουλίες που βρίσκονται σε εξέλιξη. Οι ευρωπαϊκές χώρες συντονίστηκαν προκειμένου ακριβώς να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο της χρηματοπιστωτικής ασφυξίας: Έσπευσαν να εγγυηθούν τις καταθέσεις των ιδιωτών, στήριξαν τις κλονιζόμενες σημαντικές επιχειρήσεις, δάνεισαν τεράστια ποσά βάσει πακέτων μέτρων. Οι προηγούμενες αντιλήψεις για μια νέα εποχή χαμηλής μεταβλητότητας των οικονομικών μεγεθών, συνεχούς ευημερίας και αυτορύθμισης των αγορών κατέρρευσαν μπροστά στη ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης. Μόνο μία φορά στο 6

7 παρελθόν η παγκόσμια οικονομία βρέθηκε μπροστά σε τέτοιο κίνδυνο, πριν από 80 χρόνια: την περίοδο που ονομάστηκε η Μεγάλη Ύφεση στη δεκαετία του Καθώς σήμερα συμπληρώνονται περίπου 3 χρόνια από την έναρξη της τωρινής κρίσης, η συζήτηση σε διεθνές επίπεδο για τα αίτια, τις επιπτώσεις και κυρίως για τους τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης και τη μελλοντική πορεία της παγκόσμιας οικονομίας αλλά και κοινωνίας έχει φουντώσει. Κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμοί, ακαδημαϊκοί, πολίτες και επιχειρηματίες συζητούν και ανταλλάσσουν απόψεις σε όλα τα επίπεδα. Για την αντιμετώπιση της κρίσης χρειαζόμαστε ένα παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα το οποίο θα επαναφέρει τον παραδοσιακό διαμεσολαβητικό του ρόλο, καθώς και μια παγκόσμια οικονομία προσανατολισμένη στην καινοτομία και την ανάπτυξη. 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά το χρονικό διάστημα που γράφεται η παρούσα μελέτη, η παγκόσμια οικονομία κλονίζεται συθέμελα, από μια αιφνίδια οικονομική κρίση, η οποία κατέλησε μέσα σε χρονικό διάστημα λίγων μόλις μηνών, όλες τις ασφαλιστικές δικλείδες των σύγχρονων παγκόσμιων οικονομικών συστημάτων, διαψεύδοντας πληθώρα οικονομικών αντιλήψεων. Η νέα πραγματικότητα υπήρξε απότοκος συνέπεια των ακόλουθων τριών επιβαρυντικών παραγόντων: 1. Της κρίσης που ξέσπασε στις πιστωτικές αγορές. 2. Της κατάρευσης των αγορών κατοικίας και, 3. Της πτώσης της αγοράς των μετοχών. Η διεθνής αυτή οικονομική κρίση που πλήττει με ιδιαίτερη σφοδρότητα όλες τις βιομηχανικές χώρες του κόσμου, προκαλεί την προοδευτική κατάρρευση των μεγάλων τραπεζών και την βαθμιαία πτώση των αγορών, απειλώντας με παγκόσμια οικονομική ύφεση. Είναι χαρακτηριστικό ότι, το ισχυρότερο σε διεθνές επίπεδο οικονομικό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής κλονίστηκε ιεραρχικά πρώτο, μεταξύ άλλων χωρών, τον Δεκέμβριο του Στην ξέφρενη αυτή κατηφορική πορεία, ακολούθησαν τον Νοέμβριο του 2008, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ιαπωνία. Σύντομα, εξαιτίας της μείωσης της ζήτησης που ακολούθησε στις ανωτέρω προηγμένες οικονομικές δυνάμεις, έγιναν εμφανείς οι επιπτώσεις της ραγδαίας οικονομικής κρίσης και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Ειδικότερα, κάθε προοπτική ανάπτυξης και κάθε επενδυτικό σχέδιο ανεστάλη, ακυρώθηκε ή ακόμα παρέλυσε ολοκληρωτικά. Η εξελισσόμενη αυτη σοβαρή κρίση, την οποία βίωσε και εξακολουθεί να βιώνει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, παρόλο που δυναμίτισε αρχικά μόνο τις αγορές των ΗΠΑ, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα είχε καταφέρει να εξαπλωθεί και να μολύνει όλες τις παγκόσμιες οικονομίες, τις οποίες συμπαρέσυρε λόγω ακριβώς της αλληλεξάρτησης και του αλληλένδετου χαρακτήρα των οικονομικών συστημάτων των κρατών αυτών. Διαπιστώνοντας, επομένως, τη στενή σχέση εξάρτησης και επηρεασμού, που έχει διαμορφωθεί μεταξύ τοπικών οικονομιών, προβάλει όλο και πιο έντονη, δηλαδή επιτακτική ανάγκη συνεργασίας των χωρών, προκειμένου να αντιμετωπισθεί το φαινόμενο της παγκόσμιας, πλέον, οικονομικής κρίσης. 8

9 Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας είναι να παρουσιάσει το χρονικό, τα αίτια και τις συνέπειες της πρόσφατης κρίσης τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εθνικό επίπεδο, τα μέτρα που έλαβε η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα για την αντιμετώπιση της κρίσης και τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση παρόμοιας κρίσης στο μέλλον. Η χρηματοπιστωτική κρίση επηρεάζει παντού, το εμπόριο και τις επενδύσεις, την κατανάλωση, τις θέσεις εργασίας και γενικότερα το βιοτικό επίπεδο των πολιτών. Είναι άμεση ανάγκη η έξοδος από την κρίση, η οποία πρέπει να είναι δημοκρατικά οργανωμένη, να έχει δημοκρατικό περιεχόμενο και να είναι κοινωνικά δίκαιη. Χρειαζόμαστε βιώσιμη και δίκαιη παγκόσμια τάξη. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας θα περιγράψω το χρονικό πλαίσιο και το θεωρητικό υπόβαθρο της κρίσης, στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναφερθώ εν συντομία στα αίτια της κρίσης, στο τρίτο κεφάλαιο θα προσπαθήσω να προσδιορίσω τις επιπτώσεις της κρίσης τόσο στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, όσο και στην ελληνική οικονομία, στις ελληνικές τράπεζες και στις προοπτικές τους στην ΝΑ Ευρώπη. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα αναφερθώ στην αντίδραση των κρατών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην αντιμετώπιση της κρίσης. Στο πέμπτο κεφάλαιο θα περιγράψω τα μέτρα που έλαβε η Ελλάδα με την έκδοση των Νόμων 3723/2009, 3814/2010 και 3816/2010 για την ενίσχυση της ρευστότητας στην αγορά. Τέλος στο έκτο κεφάλαιο θα προσδιορίσω τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αποφυγή παρόμοιας κρίσης στο μέλλον και στο τελευταίο έβδομο κεφάλαιο στα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας. 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΉΣ ΚΡΙΣΗΣ 1.1. Προγενέστερες οικονομικές κρίσεις Μετά τη βιομηχανική επανάσταση οι οικονομικές κρίσεις άρχισαν να αγγίζουν περισσότερο όλα τα πληθυσμιακά στρώματα. Αυτή τη φορά περισσότερο άμεσα παρά έμμεσα, όπως γινόταν στο παρελθόν. Μπαίνοντας στον 20ό αιώνα η ραγδαία αναπτυσσόμενη οικονομία της Αμερικής είχε να αντιμετωπίσει την πρώτη από μία σειρά κρίσεων, που χαρακτηριζόταν από πτώση των μετοχών και πανικό. Η διετία ήταν για τις ΗΠΑ η πρώτη μεγάλη περίοδος οικονομικής αναταραχής με βουτιά των αγορών. Ομως με τα σημερινά δεδομένα, ήταν απλώς η κορυφή ενός παγόβουνου που θα εμφανιζόταν αργά και βασανιστικά τις επόμενες δεκαετίες. Δεύτερο κρούσμα που κλόνισε τη Γουόλ Στριτ, το , είχε ως αφορμή τις δηλώσεις Ρούζβελτ για αντιμετώπιση των μονοπωλίων στη βιομηχανία. Η πτώση των πωλήσεων αυτοκινήτου λόγω κορεσμού, αφού πια ήταν προσιτό στον απλό λαό, ήταν η αιτία της «βουτιάς» της τριετίας Και πάλι όμως, η κατάσταση ήταν ελεγχόμενη. Την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου του 1929, τη «Μαύρη Πέμπτη» όπως έμεινε στην Ιστορία, ξεκίνησε μια πρωτοφανής παγκόσμια κρίση που διήρκεσε μέχρι το 1932 με τη Γουόλ Στριτ να έχει χάσει περισσότερο από το 90% της αξίας της. Η ανεργία κάλπαζε και οι τράπεζες, έναν χρόνο μετά, αναγκάστηκαν να κλείσουν. Ο θεός «χρήμα» τιμωρούσε τους πιστούς του, επειδή φάνηκαν άπληστοι. Και το χτύπημα ήταν δυνατό! Από τότε οι αγορές ανέκαμψαν, αλλά τα πλήγματα συνεχίζονταν. Το 1973, εξαιτίας της πετρελαϊκής κρίσης, το χρηματιστήριο του Λονδίνου καταρρέει. Οι Λονδρέζοι τότε ξεκινούν προγράμματα για εναλλακτική ενέργεια. Η Ιαπωνία γονάτισε μεταξύ ύστερα από κύμα αγορών κατοικίας που 10

11 αποδείχτηκε «τσουνάμι» για την οικονομία. Κάτι παρόμοιο με αυτό που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ΗΠΑ. Εκτός από τους Δίδυμους Πύργους (World Trade Center ), το 2001 χτυπήθηκε και η αμερικανική οικονομία. Οι επενδύσεις πάγωσαν και το χρηματιστήριο έπιασε πάτο. Την ίδια εποχή, οι αγορές του Λονδίνου κλονίστηκαν από τα θεμέλια μετά τις αλόγιστες επενδύσεις σε τεχνολογικούς κλάδους. Οι μετοχές που σχετίζονταν με το Διαδίκτυο από τα ουράνια έφτασαν στα τάρταρα και οι επενδυτές έχαναν περιουσίες σε δευτερόλεπτα1. ΟΙ χρηματιστηριακές κρίσεις, όπως αυτή που βιώνουν σήμερα οι επενδυτές σε κάθε γωνιά του πλανήτη, δεν αποτελούν φαινόμενο της εποχής μας ή έστω του αιώνα μας. Από το 1901 έως και σήμερα κατά κύριο λόγο αλλά όχι μόνο η αμερικανική αγορά έχει βρεθεί αντιμέτωπη με κάθετη πτώση των αποτιμήσεων των μετοχών, «άτακτη» φυγή από πάσης φύσεως επενδύσεις και επικράτηση σχεδόν απόλυτου πανικού. Το ανησυχητικό για όλους έγκειται στο γεγονός ότι κάθε χρηματιστηριακή κρίση συνοδεύτηκε από κάθετη υποχώρηση των ρυθμών οικονομικών ανάπτυξης, ευρύτερη στενότητα και ενίοτε οδυνηρές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των πολιτών. Γουώλ Στρητ : -46% Η αμερικανική αγορά διανύει περίοδο έντονης αναταραχής, την οποία πυροδοτεί αφενός η δολοφονία του προέδρου των ΗΠΑ Γουίλιαμ Μακ Κίνλεϊ το 1901, που συνέβαλε στην αποσταθεροποίηση του πολιτικού σκηνικού, και αφετέρου μία παρατεταμένη ξηρασία στα τέλη του ίδιου έτους. Ο συνδυασμός των δύο γεγονότων απομάκρυνε τους επενδυτές από τη χρηματιστηριακή αγορά προκαλώντας την πρώτη ουσιαστικά μεγάλη κρίση στην ιστορία της. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι έναν χρόνο πριν, το 1900, ο Μακ Κίνλεϊ είχε υπογράψει νόμο με τον οποίο συνέδεε την αξία του αμερικανικού δολαρίου με την αξία του χρυσού. 1ΜΑΡΙΑ ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, Οικονομικές κρίσεις στην Ιστορία, 11

12 Γουώλ Στρητ : -48% Οι αγορές κλονίζονται μετά τις δηλώσεις, που μεταφράστηκαν ως απειλή, του Αμερικανού προέδρου Θίοντορ Ρούσβελτ για αντιμετώπιση των μονοπωλιακών καταστάσεων που υπήρχαν στη βιομηχανία και κυρίως στους σιδηροδρόμους, γεγονός που οδηγεί σε έντονες αντιδράσεις με αποτέλεσμα μακροχρόνιες απεργιακές κινητοποιήσεις. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι ο Ρεπουμπλικανός Θίοντορ Ρούσβελτ υιοθέτησε στις αρχές του αιώνα προοδευτικούς νόμους για την αντιμετώπιση των υπερβολών των πλουτοκρατών. Γουώλ Στρητ : -46% Οι φόβοι για «υπερθέρμανση» της αυτοκινητοβιομηχανίας, καθώς το αυτοκίνητο έγινε προσιτό στις μάζες, σε συνδυασμό με την πτώση των πωλήσεων του κλάδου που καλλιέργησε την εσφαλμένη, όπως αποδείχθηκε στην πορεία, ιδέα ότι η ιδιοκτησία αυτοκινήτου είχε φθάσει σε σημείο κορεσμού, είκοσι χρόνια μετά την ανακάλυψή του, οδήγησαν σε υποχώρηση την αμερικανική κεφαλαιαγορά. Γουώλ Στρητ : -89% Το Κραχ στη Wall Street το 1929, η "Μαύρη Πέμπτη" όπως έμεινε στην ιστορία, ήταν το γεγονός που οδήγησε την αμερικανική και παγκόσμια οικονομία σε μία πρωτοφανή κρίση, που κατέληξε στην ύφεση της δεκαετίας του Μετά το κερδοσκοπικό ράλι στα τέλη της δεκαετίας του 1920, που οφειλόταν εν μέρει στην ανάδειξη νέων τεχνολογιών όπως το ραδιόφωνο και η αυτοκινητοβιομηχανία, η Wall Street έκλεισε την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου του 1929 με απώλειες 13%. Παρά τις προσπάθειες των αρχών να σταθεροποιήσουν την αγορά, το 1932 η Wall Street είχε χάσει πλέον το 90% της αξίας της. Ο δείκτης Dow Jones χρειάστηκε 25 χρόνια για να επιστρέψει στα επίπεδα του Οι επιπτώσεις για την πραγματική οικονομία ήταν τεράστιες, καθώς οι Αμερικανοί είχαν επενδύσει τεράστια ποσά στο χρηματιστήριο, με αποτέλεσμα να χάσουν τα λεφτά τους εκατομμύρια οικογένειες της μεσαίας τάξης. Μέσα σε τρία χρόνια, το ΑΕΠ των ΗΠΑ είχε μειωθεί κατά το ήμισυ, ένας στους τρεις Αμερικανούς 12

13 ήταν άνεργος, ενώ οι τράπεζες κατέβασαν ρολά τον Μάρτιο του Τα προβλήματα επιδεινώθηκαν από τις κακές αποφάσεις των αρχών (η Fed αύξησε αντί να μειώσει τα επιτόκια για να προστατέψει το δολάριο, ενώ η κυβέρνηση αύξησε τους δασμούς και διατηρούσε δημοσιονομικά πλεονάσματα αντί να "ζεστάνει" την οικονομία με δημόσιο χρήμα). Η αμερικανική οικονομία χρειάστηκε μία δεκαετία για να συνέλθει, με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο να λειτουργεί λυτρωτικά, καθώς οι τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες εκμηδένισαν την ανεργία και εκτόξευσαν την ανάπτυξη. Γουώλ Στρητ : -49% Τη μεγάλη αυτή πτώση στις χρηματιστηριακές αγορές προκάλεσαν η παρατεταμένη οικονομική ύφεση και οι αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα του νέου οικονομικού και κοινωνικού προγράμματος του Φραγκλίνου Ρούσβελτ, του περίφημου New Deal, για την αντιμετώπισή της. Το νέο δόγμα περιλαμβάνει τρεις πολιτικές-στόχους: την ανακούφιση του πληθυσμού μέσω της αύξησης της απασχόλησης, την ανάκαμψη και τη μεταρρύθμιση. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κοινωνικό συμβόλαιο που στηρίχθηκε στη συμμαχία των Δημοκρατικών, των συνδικάτων, των αγροτών και των μειονοτήτων. Λονδίνο : -73% Η χρηματιστηριακή αγορά του Λονδίνου βρίσκεται σε «ελεύθερη πτώση» υποχωρώντας κατά 73% την περίοδο από το 1973 έως το 1974, εξαιτίας της πετρελαϊκής κρίσης, των απεργιών των ανθρακωρύχων και της κυβερνητικής κρίσης. Το 1973 εκδηλώνεται η πρώτη ενεργειακή κρίση όταν η τιμή του πετρελαίου πενταπλασιάστηκε μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Διαπιστώνεται η άμεση σχέση της ενεργειακής πολιτικής και της εθνικής ανεξαρτησίας μιας χώρας, αλλά και συνειδητοποιείται το γενικότερο πρόβλημα του εξαντλήσιμου των ενεργειακών αποθεμάτων. Εξαγγέλλονται προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας και αναζητούνται άλλες ενεργειακές πηγές. 13

14 Χονγκ Κονγκ : -64% Την κάθετη πτώση των μετοχών του Χρηματιστηρίου του Χονγκ Κονγκ προκάλεσε η μαζική έξοδος των επενδυτών από τις αναδυόμενες ασιατικές αγορές, καθώς και η υπερτιμημένη χρηματιστηριακή αγορά του ίδιου του Χονγκ Κονγκ. Η κρίση ξεκίνησε με την υποτίμηση του ταϊλανδέζικου νομίσματος τον Ιούλιο του 1997 και προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις στις υπόλοιπες αγορές της Απω Ανατολής, μεταξύ των οποίων της Μαλαισίας, των Φιλιππίνων και της Ινδονησίας, με κορύφωση την κατάρρευση του Χρηματιστηρίου του Χονγκ Κονγκ. Ιαπωνία : -79% Το «σπάσιμο» της φούσκας στην αγορά κατοικίας και μετοχών μετατράπηκε σε «εφιάλτη» αποπληθωριστικών πιέσεων προκαλώντας πιστωτική κρίση. Η Ιαπωνία δαπάνησε σχεδόν 440 δισ. δολάρια σε χρήματα φορολογουμένων το μεγαλύτερο ποσό μεταξύ 1998 και 2003 με στόχο την προστασία των καταθετών, την απορρόφηση επισφαλών στοιχείων ενεργητικού στις προβληματικές τράπεζες και την ενίσχυση κεφαλαίου σε άλλους χρηματοοικονομικούς οργανισμούς. Nasdaq, ΗΠΑ : -82% Η τεχνολογική φούσκα οδήγησε τον χρηματιστηριακό δείκτη Nasdaq της Γουώλ Στρητ σε «ελεύθερη πτώση», καθώς στη διάρκεια της διετίας υποχώρησε κατά 82% χάνοντας σχεδόν 6 τρισ. δολ. της κεφαλαιοποίησής του. Η αμερικανική οικονομία προσγειώθηκε απότομα, οι επενδύσεις "πάγωσαν", ενώ τα χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου έδωσαν τη χαριστική βολή. Χάρη στην έγκαιρη παρέμβαση της Fed όμως, η οποία με διαδοχικές μειώσεις κατά τη διάρκεια του 2001 μείωσε τα επιτόκια από το 6,25% στο 1%, η μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη μπόρεσε να σταθεί ξανά στα πόδια της. 14

15 Λονδίνο : -52% Η κεφαλαιαγορά του Λονδίνου υποχώρησε κατά 52% την περίοδο από το 2000 έως το 2003, καθώς οι επενδυτές βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις επιπτώσεις από την κατάρρευση του κλάδου τεχνολογίας. Οι επενδυτές έσπευδαν μαζικά να τοποθετήσουν κεφάλαια σε εταιρίες Διαδικτύου μολονότι οι περισσότερες από αυτές δεν ήταν καν κερδοφόρες. Η φρενίτιδα των dot.com φούσκωσε τους χρηματιστηριακούς δείκτες που στη συνέχεια κατακρημνίστηκαν, προκαλώντας ένα από τα μεγαλύτερα σοκ στις αγορές. Οι μετοχές του Διαδικτύου έφτασαν να αξίζουν ένα τρισ. δολάρια, κάτι που θύμιζε τη «φούσκα των σιδηροδρόμων» του 19ου αιώνα Θεωρητικό υπόβαθρο της κρίσης Η σημερινή χρηματοπιστωτική κρίση και ο συνακόλουθος αντίκτυπός της στην πραγματική οικονομία, με κύρια χαρακτηριστικά την ύφεση της ανάπτυξης, την απώλεια ή κατάργηση χιλιάδων θέσεων εργασίας και την κατακόρυφη αύξηση της ανεργίας αποκαλύπτουν την αποτυχία του μοντέλου πολιτικής και οικονομικής ρύθμισης που κυριάρχησε κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια, του μοντέλου της απόλυτης μη ρύθμισης. Η κρίση δεν υπέσκαψε μόνο το δόγμα ότι «οι αγορές αυτορυθμίζονται». Έπληξε και τη βαθύτερη πίστη ότι η νεοφιλελεύθερη ρύθμιση των αγορών ήταν η «φυσική» σχεδόν οργάνωση που ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης, της ψηφιακής τεχνολογικής επανάστασης, της νέας «πολιτισμικής συνθήκης». Παράλληλα, η κρίση έκανε ορατή τη δυνατότητα πολιτικής παρέμβασης ευθέως και άμεσα σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ μέχρι σήμερα η παγκοσμιοποίηση εμφανιζόταν ως μία διαδικασία πολιτικά απρόσωπη και αόρατη. Τέλος, η κρίση άλλαξε απότομα την παγκόσμια πολιτική ατζέντα, εμπεδώνοντας την πεποίθηση ότι η πολιτική διεύθυνση του καπιταλισμού και η νέα ρύθμιση των αγορών αποτελούν σύγχρονες αναγκαιότητες. Η προσδοκία ότι η κρίση μπορεί να γίνει ευκαιρία μιας νέας δικαιότερης παγκοσμιοποίησης είναι πλέον ορατή, ενώ αρχίζουν να διαφαίνονται οι κεντρικοί άξονες μιας μεταρρυθμιστικής πολιτικής, που θα βασίζεται στην οικολογική 2 Οι μεγαλύτερες κρίσεις στις αγορές της υφηλίου, 12/10/08, 15

16 αναδιάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας, την αλλαγή του ενεργειακού προτύπου και τη νέα πολιτική οργάνωση της παγκοσμιοποίησης. Η κρατική παρέμβαση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μοιάζει να είναι η «άλλη» λύση. Η οικονομική κρίση εγγίζει πλέον, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κάθε γωνιά του πλανήτη. Ωστόσο, αυτό που ίσως δεν έχει γίνει ακόμη κοινή πεποίθηση, είναι ότι η επαπειλούμενη κρίση διασποράς της φτώχιας σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού θα προκαλέσει αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού με ανυπολόγιστες μακροπρόθεσμες συνέπειες3 4. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση δίνει το έναυσμα και την ευκαιρία αναθεώρησης πολλών απόψεων για το οικονομικό, το χρηματοπιστωτικό και το κοινωνικό σύστημα καθώς και για την οικονομική και κοινωνική πολιτική. Στο πλαίσιο αυτό, η αναζήτηση ενός πλέον πρόσφορου μείγματος οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής και ενός πλέον πρόσφορου μείγματος συνολικής ζήτησης και συνολικής προσφοράς στην ελληνική οικονομία, με σκοπό την αποφυγή των αρνητικών επιπτώσεων της κρίσης βραχυπρόθεσμα και τη διατήρηση, σε μακροχρόνιο ορίζοντα, των υψηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης της προηγούμενης δεκαετίας, αποκτά 4 πρωτεύουσα σημασία και επείγοντα χαρακτήρα. 1.3 Χρονικό της κρίσης Η κρίση κλιμακώθηκε στις 18 Ιουλίου του 2007 όταν η επενδυτική τράπεζα Bear Stearns ανακοίνωσε ότι δύο από τα ταμεία της που δραστηριοποιήθηκαν στα ενυπόθηκα δάνεια καταστράφηκαν, γεγονός που προκάλεσε υποχώρηση των χρηματιστηριακών δεικτών στην Ευρώπη. Αντιθέτως στις ΗΠΑ, ο δείκτης Dow Jones έσπασε ένα νέο ρεκόρ ξεπερνώντας τις μονάδες για να γνωρίσει μια εβδομάδα αργότερα μια από τις πιο σημαντικές πτώσεις της χρονιάς. Μέχρι το τέλος του Ιούλη, οι χρηματιστηριακές αξίες στα διεθνή χρηματιστήρια παρουσίαζαν μεγάλες διακυμάνσεις μαρτυρώντας την αδυναμία των επενδυτών να προβλέψουν την εξέλιξη της κρίσης. 3 www. magnesia. gr

17 Ο οργανισμός American Home Mortgage, ένας από τους μεγαλύτερους δανειοδοτικούς οργανισμούς των ΗΠΑ στον τομέα των ακινήτων, ανακοίνωσε την 1η Αυγούστου του 2007 ότι αδυνατεί να αποπληρώσει οφειλές 300 εκατομμυρίων δολαρίων. Τον Αύγουστο, η κρίση διαδόθηκε πλέον και στο ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα. Η γαλλική τράπεζα BNP Paribas, στις 9 Αυγούστου έκλεισε τρία από τα άλλοτε «δυναμικά» της ταμεία. Στην σχετική ανακοίνωσή της, είπε κατά λέξη: «Η εξαφάνιση κάποιων τμημάτων της αγοράς τίτλων στις ΗΠΑ οδηγεί στην απουσία τιμών αναφοράς και σε μια σχεδόν πλήρη απο-ρευστοποίηση του ενεργητικού, ανεξαρτήτως της ποιότητας και της κατάταξης των τίτλων...».5 Με άλλα λόγια, τίτλοι πολλών εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη και τον κόσμο έχασαν σχεδόν πλήρως την αξία τους ή κινδύνευαν άμεσα να την χάσουν. Την ίδια μέρα, στις 9 Αυγούστου, όταν πλέον η παραδοχή του συστημικού κινδύνου παίρνει επίσημο χαρακτήρα, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και η FED ρευστοποιούν τις αγορές με 94,8 δισεκατομμύρια ευρώ και 24 δισεκατομμύρια δολάρια αντίστοιχα. Τέσσερεις μέρες αργότερα (13/8/2007), η ΕΚΤ και η FED παρεμβαίνουν με άλλα 48 δισεκατομμύρια ευρώ και 2 δισεκατομμύρια δολάρια αντίστοιχα. Ωστόσο, η κρίση δεν σταμάτησε να διαδίδεται και να αποκτά όλο και πιο διεθνή χαρακτήρα. Η κεντρική Τράπεζα της Αγγλίας, στις 14 Σεπτεμβρίου του 2007, υποχρεώθηκε να παραχωρήσει δάνειο στην ιδιωτική Northern Rock, την πέμπτη πιο μεγάλη τράπεζα οικιστικών δανείων της χώρας, της οποίας οι πανικόβλητοι καταθέτες σχημάτιζαν ουρές για να αποσύρουν 1 δισεκατομμύριο στερλίνες μέσα σε 24 ώρες. Τελικά, μερικούς μήνες αργότερα, στις 17 Φεβρουαρίου του 2008 η Northern Rock, που δεν ξεπέρασε τα προβλήματα της, κρατικοποιήθηκε. Την 1η Οκτωβρίου του 2007 η μεγαλύτερη τράπεζα της Ελβετίας, η USB, ανακοίνωσε μιαν απαξίωση του ενεργητικού της τάξης των 4 δισεκατομμυρίων ελβετικών φράνκων ή 2, 4 δισεκατομμυρίων ευρώ. Την ίδια μέρα στις ΗΠΑ, η τράπεζα Citigroup, ανακοίνωσε ότι έχασε 60% του κέρδους της το τρίτο τρίμηνο του 2007, λόγω της κρίσης των subprimes. 5 Αναφέρεται από τον Frédéric Lordon, «Quand la finance prend le monde en otage», ό. π. 17

18 Στις 15 Νοεμβρίου, η FED ενίσχυσε το τραπεζικό σύστημα με άλλα 47,25 δισεκατομμύρια δολάρια. Στις 12 Δεκεμβρίου πέντε κεντρικές τράπεζες, των ΗΠΑ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Αγγλίας, της Ελβετίας και του Καναδά, κατέστρωσαν ένα κοινό σχέδιο δράσης για να αντιμετωπίσουν την κρίση. Ωστόσο, μέσα στο 2008 η κρίση κλιμακώθηκε περαιτέρω. Στις 11 Ιανουαρίου του 2008 η Bank of America αγόρασε την Countrywide Financial, τον μεγαλύτερο δανειστή στην αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ. Ενώ στις 18 Ιανουαρίου ο Bush ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα τόνωσης της οικονομίας 150 δισεκατομμυρίων δολαρίων, στις 21 Ιανουαρίου τα διεθνή χρηματιστήρια κατέρρευσαν. Θεώρησαν το πρόγραμμα κατώτερο των περιστάσεων. Την επομένη η FED μείωσε το βασικό επιτόκιο της κατά 0,75 της μονάδας στο 3,5% για να το μειώσει στο ιστορικά χαμηλό 2% μεταξύ Ιανουαρίου και Απριλίου. Στις 11 Μαρτίου η FED δήλωσε έτοιμη να ρευστοποιήσει τις μεγάλες τράπεζες με ένα ποσό μέχρι 200 δισεκατομμύρια δολάρια. Δύο μέρες αργότερα η Carlyle Capital Corporation, που δημιούργησε το Carlyle Group το 2006 για να ασχοληθεί με τα παράγωγα προϊόντα των ενυπόθηκων δανείων, ανακοίνωσε την πιθανή του πτώχευση. Στις 16 Μαρτίου ο αμερικανικός τραπεζικός κολοσσός JP Morgan ανακοίνωσε την αγορά της τράπεζας Baer Stearns, με την οικονομική συνδρομή της FED, για μόνο $2 ανά μετοχή (που άξιζε $170 ένα χρόνο πριν) και έναντι συνολικού ποσού 236 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Τον Ιούλιο ήρθε η σειρά των οργανισμών με δημόσια αρωγή Freddie Mac και Fannie Mae, οι οποίοι όπως αναφέραμε πιο πάνω, παραχωρούσαν λιγότερο επισφαλή δάνεια (δάνεια prime). Η ελεύθερη πτώση των μετοχών τους στο χρηματιστήριο, υποχρέωσε τις αμερικανικές αρχές να τους ενισχύσουν οικονομικά στις 13 Ιουλίου. Στις 7 Σεπτεμβρίου οι Freddie Mac και Fannie Mae τέθηκαν υπό κρατική κηδεμονία με σκοπό να εξυγιάνουν τα οικονομικά τους. Το κράτος εγγυήθηκε τα χρέη τους με 200 δισεκατομμύρια δολάρια, 100 για τον κάθε οργανισμό. Στις 10 Σεπτεμβρίου, η τέταρτη επενδυτική τράπεζα των ΗΠΑ, Lehman Brothers, ανακοίνωσε ζημιές 3,9 δισεκατομμυρίων δολαρίων το τρίτο τρίμηνο του Πέντε μέρες 18

19 αργότερα ανακοινώθηκε η πτώχευσή της μετά από την αποτυχία της FED να επιτύχει την εξαγορά της από την βρετανική Barclays. Η τελευταία ζήτησε δημόσια εγγύηση για το ενεργητικό που θα αγόραζε, όμως η FED απέρριψε το αίτημά της. Την ίδια μέρα (15/9/2008) η Bank of America εξαγόρασε μιαν άλλη επενδυτική τράπεζα για 50 δισεκατομμύρια δολάρια, τη Merrill Lynch, ενώ δέκα μεγάλες διεθνείς τράπεζες δημιούργησαν ένα ταμείο 70 δισεκατομμυρίων δολαρίων για να αντιμετωπίσουν την ενδοτραπεζική κρίση ρευστότητας. Την επομένη (16/9/2008) οι αμερικανικές αρχές κρατικοποίησαν την AIG, την πιο μεγάλη ασφαλιστική εταιρία των ΗΠΑ, παραχωρώντας της 85 δισεκατομμύρια δολάρια έναντι 79,9% του κεφαλαίου της, πράγμα που δεν εμπόδισε μια νέα μεγάλη πτώση στα διεθνή χρηματιστήρια στις 17/9/2008. Στις 18/9/2008 η βρετανική τράπεζα Lloyds TSB αγόρασε την ανταγωνίστριά της HBOS λίγο πριν η τελευταία κηρύξει πτώχευση. Στις 18/9/2008 επίσης, ο Αμερικανός υπουργός οικονομικών Henry Paulson ανακοίνωσε το περίφημο πρόγραμμα διάσωσης των τραπεζών των 700 δισεκατομμυρίων δολαρίων, το οποίο στήριξε δημόσια την επομένη ο Bush κάνοντας έκκληση για «άμεση δράση» προκειμένου να διασωθεί το τραπεζικό σύστημα. Ο δείκτης χρηματιστηριακών αξιών CAC 40 (της Γαλλίας) εκτοξεύθηκε στιγμιαία στις 4.324,87 μονάδες (αύξηση 9,27%). Στις 23/9/2008, στη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) κυριάρχησε η συζήτηση για την κρίση. Ωστόσο, ο Bush επέλεξε να μιλήσει για την τρομοκρατία αντί για την κρίση. Σε μια ομιλία 22 λεπτών χρησιμοποίησε τον όρο «τρομοκρατία» 32 φορές, προκαλώντας τον χλευασμό των εκπροσώπων πολλών άλλων χωρών: «Υπάρχουν μέρες που φανερώνουν την πτώση μιας παγκόσμιας δύναμης μέσα από μια ομιλία. Ένα πρόσωπο μπορεί να πει τα πάντα, όπως και ο τόνος και βέβαια το κείμενο ή οι αντιδράσεις του κοινού», σχολίασε το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel, σε ένα τεύχος με κεντρικό θέμα την κρίση6. Στις 26/9/2008 ο βελγο-ολλανδικός τραπεζικός και ασφαλιστικός όμιλος Fortis καταρρέει, ενώ στις ΗΠΑ η τράπεζα JP Morgan πέτυχε με την συνδρομή των νομισματικών αρχών τον έλεγχο της ανταγωνίστριάς της Washington Mutual. Στις 6 Der Spiegel, Nr. 40, 29/9/2008, σ

20 28/9/2009, κρατικοποιήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία η τράπεζα Bradford and Bingley, ενώ οι νομισματικές αρχές του Βελγίου, της Ολλανδίας και του Λουξεμβούργου ρευστοποίησαν τον όμιλο Fortis. Στις 29/9/2008 το αμερικανικό κογκρέσο απέρριψε το πρόγραμμα Paulson. Η Wall Street κατέρρευσε χάνοντας σχεδόν 780 μονάδες, τα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια γνώρισαν πολύ σημαντικές πτώσεις, όπως και το χρηματιστήριο της Βραζιλίας στο οποίο η πτώση έφθασε το 10%. Την επομένη οι νομισματικές αρχές της Γαλλίας και του Βελγίου διέσωσαν την τράπεζα Dexia ανακοινώνοντας την μερική κρατικοποίησή της, με αποτέλεσμά ο δείκτης CAC 40 να ανακτήσει 1,99%. Παρά το γεγονός ότι το αμερικανικό κογκρέσο υιοθέτησε τελικά το πρόγραμμα Paulson με κάποιες αλλαγές ως προς την αρχική του εκδοχή την 1η του Οκτώβρη και παρά το γεγονός ότι στη σύνοδο κορυφής των τεσσάρων οικονομικά ισχυρότερων χωρών της Ε.Ε στις 4 του μήνα (Γερμανία, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία και Ιταλία) αυτές οι χώρες δεσμεύτηκαν να στηρίξουν τις τράπεζες και τις ασφαλιστικές εταιρίες στην Ευρώπη (χωρίς όμως να υιοθετήσουν την ιδέα ενός κοινού ταμείου αντιμετώπισης της κρίσης), ο Οκτώβρης ήταν εξίσου «μαύρος» όσο και ο Σεπτέμβρης. Στις 5/10/2008 η Γερμανία υποχρεώθηκε να υιοθετήσει ένα πρόγραμμα διάσωσης της τράπεζας Hypo Real Estate 15 δισεκατομμυρίων ευρώ. Η Γερμανία αποφάσισε επίσης να εγγυηθεί χωρίς όριο όλες τις προσωπικές καταθέσεις στις τράπεζες. Την ίδια μέρα, η γαλλική BNP Paribas, η ίδια τράπεζα που υποχρεώθηκε να κλείσει τρία από τα «δυναμικά» της ταμεία (όπως είδαμε πιο πάνω), αγόρασε τον Fortis για 14,7 δισεκατομμύρια ευρώ. Ωστόσο, τα κυβερνητικά προγράμματα και οι δεσμεύσεις για την αντιμετώπιση της κρίσης δεν έπεισαν τις χρηματιστηριακές αγορές. Την «μαύρη Δευτέρα» του Οκτώβρη (6/10/2008) κατέρρευσαν τα διεθνή χρηματιστήρια. Ο δείκτης CAC 40 έπεσε κατά 9,04% στις 3.717,98 μονάδες καταγράφοντας την μεγαλύτερη πτώση της ιστορίας του. Ο δείκτης Dow Johns με πτώση 3,58% έκλεισε στις μονάδες, στο χαμηλότερο επίπεδο από το Το Λονδίνο έκλεισε με ζημιές 7,85%, η Φρανκφούρτη με 7,07%, η Ζυρίχη με 6,12%, ενώ η Μόσχα με ζημιές-ρεκόρ της τάξης του 19%. 20

21 Στις 7/10/2008 οι υπουργοί οικονομικών της Ε.Ε. συνήλθαν στο Λουξεμβούργο και συμφώνησαν τις βασικές αρχές ενδεχόμενων προγραμμάτων αντιμετώπισης της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Το κατώτατο ποσό εγγύησης των τραπεζικών καταθέσεων στα κράτη μέλη της Ένωσης ορίστηκε στις ευρώ αντί στις Ωστόσο, δεν επιτεύχθηκε η δημιουργία κοινού ευρωπαϊκού ταμείου για αντιμετώπιση της κρίσης. Η Ισπανία, που δεν κλήθηκε στη σύνοδο των μεγάλων χωρών της Ε.Ε. στις 4/10/2008, έθεσε σε εφαρμογή το δικό της πρόγραμμα αντιμετώπισης της κρίσης. Τη «μαύρη Δευτέρα» του Οκτώβρη διαδέχθηκε η «μαύρη Τετάρτη» (8/10/2008). Τα διεθνή χρηματιστήρια, περιλαμβανομένων βεβαίως των ευρωπαϊκών, καταρρέουν κυριολεκτικά από τις ΗΠΑ μέχρι την Ιαπωνία, παρά την απόφαση των μεγάλων κεντρικών τραπεζών να μειώσουν τα βασικά επιτόκιά τους. Η Μεγάλη Βρετανία αγόρασε εν μέρει το τραπεζικό σύστημα της χώρας έναντι ενός ποσού 50 δισεκατομμυρίων στερλινών (65 δισεκατομμύρια ευρώ με την τότε ισοτιμία). Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) προέβλεψε μια δραματική επιβράδυνση της παγκόσμιας μεγέθυνσης. Η καταστροφή συνέχισε και τις επόμενες δύο μέρες: Από το κραχ του 1987, η 9η Οκτωβρίου ήταν η χειρότερη μέρα του αμερικανικού χρηματιστηρίου. Ο δείχτης Dow Johns με ζημιές 7,33% έπεσε στις 8.579,19 μονάδες. Στις 10/10/2008 κατέρρευσαν τα χρηματιστήρια στην Ασία επηρεασμένα από την ιστορική πτώση της Wall Street την προηγούμενη και τα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια γνώρισαν μια νέα πτώση. Η ιαπωνική ασφαλιστική εταιρία Yamato Life κήρυξε πτώχευση, ενώ το Λονδίνο - η πάλε ποτέ πρωτεύουσα του νεοφιλελευθερισμού και της Θάτσερ - έκανε έκκληση στα κράτη να ακολουθήσουν την «επαναστατική» της συνταγή: να κρατικοποιήσουν εν μέρει το τραπεζικό τους σύστημα! Στις 11/10/2008, μπροστά στην μεγάλη κλιμάκωση της κρίσης, το G7 (ΗΠΑ, Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία και Ιαπωνία) δεσμεύτηκαν να μην αφήσουν καμιάν άλλη μεγάλη τράπεζα να καταρρεύσει. Την επομένη, τα κράτη μέλη της ζώνης ευρώ, σε ειδική σύνοδο για την κρίση στο Παρίσι, αποφάσισαν να εγγυηθούν τις πράξεις χρηματοδότησης των τραπεζών μέχρι το τέλος του 2009, ενώ το θέμα του ενδοτραπεζικού δανεισμού χαρακτηρίστηκε ως η ύψιστη προτεραιότητα της πολιτικής τους για αντιμετώπιση της κρίσης. 21

22 Στις 13/10/2008 τα μεγάλα κράτη της Ε.Ε. παρουσίασαν τα εθνικά προγράμματά τους για διάσωση του τραπεζικού συστήματος. Το προβλεπόμενο ποσό χρηματοδότησης ή εγγύησης των χρηματοδοτήσεων των τραπεζών πλησιάζει τα δισεκατομμύρια ευρώ. Τα χρηματιστήρια αντέδρασαν θετικά σ αυτές τις εξελίξεις. Στις ΗΠΑ και την Γαλλία καταγράφηκαν ιστορικά ημερήσια κέρδη: Οι δείκτες Dow Johns και CAC 40 αυξήθηκαν κατά 11,50% και 11, 18% αντίστοιχα. Την επομένη ακολούθησε ο δείκτης Nikkei της Ιαπωνίας με μια ιστορική αύξηση της τάξης του 14,15%. Ωστόσο, στις 15/10/2008 καταγράφηκαν νέες μεγάλες πτώσεις στα διεθνή χρηματιστήρια. Στις ΗΠΑ σημειώθηκε η πιο μεγάλη πτώση από το κραχ του Την ίδια μέρα, στη σύνοδο των Βρυξελών τα ευρωπαϊκά κράτη ζήτησαν μια παγκόσμια σύνοδο κορυφής για την κρίση. Στις 22/10/2008 οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν την σύνοδο του G20 που προγραμματίστηκε για τα μέσα Νοεμβρίου. Στις 29/11/2008 η FED μείωσε εκ νέου το βασικό της επιτόκιο. Ο Νοέμβριος, αν και υπήρξε λιγότερο εντυπωσιακός από τους προηγούμενους μήνες κατέστησε σαφές για όλους ότι οι επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής οικονομίας στην παραγωγή θα είναι δραματικές. Η εκλογή του Barack Obama στην προεδρία των ΗΠΑ καθησύχασε μόνο βραχυπρόθεσμα τα χρηματιστήρια και δεν ανέκοψε την πτωτική τους τάση παρά τις μεγάλες διακυμάνσεις που παρουσίασαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Στις 7/11/2008, η μεγαλύτερη αυτοκινητοβιομηχανία των ΗΠΑ General Motors ανακοίνωσε ότι αντιμετωπίζει κίνδυνο ρευστότητας για το 2009, ενώ στις 13/11/2008 ο ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) προέβλεψε μείωση του Παγκόσμιου ΑΕΠ κατά 0,3% το Εν τω μεταξύ, στις 9/11/2008 η Κίνα ανακοίνωσε πρόγραμμα τόνωσης της οικονομίας 455 δισεκατομμυρίων ευρώ. Η σύνοδος κορυφής του G20 πραγματοποιήθηκε στις 15/11/2008, χωρίς να προσθέσει τίποτα το ουσιαστικό στα ήδη υφιστάμενα εθνικά προγράμματα αντιμετώπισης της κρίσης. H μηνιαία γαλλική εφημερίδα Le Monde diplomatique του Δεκεμβρίου κυκλοφόρησε με τον χαρακτηριστικό πρωτοσέλιδο τίτλο: «Ένα G20 για το τίποτα». 22

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΡΙΣΗΣ Η παγκόσμια χρηματοοικονομική και η πραγματική οικονομική κρίση του περασμένου αιώνα που αναφέρθηκα, προήλθε από το γεγονός, ότι η ισορροπία προσφοράς και ζήτησης μεταξύ καταθετών και δανειοληπτών ταράχθηκε. Η ισορροπία αυτή όμως είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να λειτουργήσει το τραπεζιτικό σύστημα. Η ανισορροπία όμως μπορεί να προέλθει και από φήμες, που μπορεί να μη είναι μεν αλήθεια, αλλά να έχουν σαν συνέπεια να πανικοβληθούν οι καταθέτες και να θελήσουν να σηκώσουν όλοι με μιας τις καταθέσεις τους. Έτσι μπορεί να καταρρεύσει το τραπεζικό σύστημα στο σύνολό του χωρίς να φταίει το ίδιο. Όπως όμως γνωρίζουμε από τη λαϊκή παροιμία, όπου υπάρχει καπνός εκεί πρέπει να υπάρχει και φωτιά κάτι τέτοιο συμβαίνει συνήθως και με τις φήμες γύρω από τις Τράπεζες. Όπου υπάρχουν φήμες για κακή διαχείριση μίας Τράπεζας, εκεί υπάρχει και κάποια δόση αλήθειας. Από που όμως μπορεί να προέλθει αυτό; Οι Τράπεζες προσπαθούν, όπως ελέχθη, για να διαθέσουν τις καταθέσεις των πελατών τους, να βρουν δανειολήπτες επενδυτές, πού να τους φέρνουν τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη. Αυτό είναι θεμιτό και καλό, αν συνοδεύεται συγχρόνως και με τη προσπάθεια ελαχιστοποίησης της διακινδύνευσης των δανείων. Η προσπάθεια αυτή εξαρτάται όμως, αν και κατά πόσον οι τραπεζίτες και οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις δανειοδότησης, έχουν απεριόριστη υπευθυνότητα για τις συνέπειες των αποφάσεών τους. Δηλαδή πρέπει να ισχύει, όποιος έχει την ωφέλεια πρέπει να έχει και τη ζημιά. Αν αυτό πράγματι ισχύει, τότε είναι δύσκολο να παρασυρθούν οι τραπεζίτες και να δώσουν δάνεια μεγάλης διακινδύνευσης, τα οποία τελικά αντί για κέρδη να τους φέρουν απώλειες, που να ξεπερνούν τις δυνατότητές της τράπεζας. Γεγονός, που μπορεί ακόμη να οδηγήσει και στη πτώχευση της Τράπεζας. 23

24 Εδώ πρέπει να αναφέρω, ότι για τη κατάρρευση του τραπεζιτικού συστήματος στο σύνολό του, δεν χρειάζεται να φταίνε όλες οι Τράπεζες. Αν αυτό όμως συμβεί σε μία ή δύο μεγάλες Τράπεζες, μπορεί να πανικοβάλει όλους τους καταθέτες και να χαθεί έτσι η εμπιστοσύνη σε όλο το τραπεζιτικό σύστημα. Αυτό συνέβη περίπου και στη παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του περασμένου αιώνα, η οποία προήλθε από μία μερικώς ενδογενή κατάρρευση του Τραπεζιτικού συστήματος. Η τότε παγκόσμια οικονομική κρίση είχε σαν συνέπεια, εκατομμύρια εργαζόμενοι να χάσουν όχι μόνον τα χρήματά τους, αλλά και τη δουλειά τους, και έφερε φτώχια και εξαθλίωση σε εκατομμύρια ανθρώπους.7 Βεβαίως, τα αίτια της κρίσης είναι πολύ περισσότερα τα οποία μπορούν να συνοψιστούν ως κατωτέρω: η αλόγιστη χρήση τιτλοποίησης στεγαστικών δανείων (Securitization). η υπερβολική χρήση δανειακών κεφαλαίων (Financial Leverage). η πλημμελής διαβάθμιση πιστοληπτικού κινδύνου ομολόγων μειωμένης εξασφάλισης (Bond Ratings). το σύστημα αμοιβών στο χρηματοπιστωτικό τομέα (Bonus). και το κανονιστικό πλαίσιο. Ας εξετάσουμε τους παράγοντες αυτούς με τη σειρά. Η τιτλοποίηση είναι ένας μηχανισμός μετακίνησης στεγαστικών δανείων από τον ισολογισμό των εμπορικών και αποταμιευτικών τραπεζών στους ισολογισμούς άλλων διαμεσολαβητικών χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Για παράδειγμα, ένα στεγαστικό δάνειο αντικαθίσταται από το διαμεσολαβητικό οργανισμό με ισοδύναμο ποσό μετρητών τα οποία χρησιμοποιούνται από την τράπεζα για νέα στεγαστικά δάνεια, που με τη σειρά τους μεταφέρονται σε ένα διαμεσολαβητικό οργανισμό ο οποίος αντικαθιστά το στεγαστικό δάνειο με μετρητά κ.ο.κ. Τα δάνεια που με αυτή τη διαδικασία μεταφέρονται στον διαμεσολαβητικό οργανισμό, όπου χρηματοδοτούνται με ίδια κεφάλαια και έκδοση ιδίων ομολόγων μειωμένης εξασφάλισης. Με αυτό τον τρόπο, οι 7 Δρ. Σ πύρος Π αρασκευόπουλος, 12 Φεβρουαρίου 2010, 24

25 υποχρεώσεις προς ίδια κεφάλαια βρίσκονται σε επίπεδα 20 προς 1, 30 προς 1, ακόμη και 50 προς 1, σε αντίθεση με τη σχέση υποχρεώσεων προς ίδια κεφάλαια της τάξης 9 προς 1 πού έχουν συνήθως οι τραπεζικοί οργανισμοί. Επομένως, ο μηχανισμός της τιτλοποίησης δημιουργεί δύο προβλήματα. Πρώτον, αφαιρεί από τον παραδοσιακό τραπεζίτη, το κίνητρο σωστής αξιολόγησης πιστοληπτικού κινδύνου του δανειολήπτη αφού ο κίνδυνος αυτός μεταφέρεται σε άλλους οργανισμούς. Δεύτερον, οι διαμεσολαβητικοί οργανισμοί που δέχονται τα τιτλοποιημένα δάνεια, τα χρηματοδοτούν με υψηλούς δείκτες υποχρεώσεων προς ίδια κεφάλαια, εκδίδοντας εταιρικά ομόλογα (Mortgage Backed Securities ή MBS). Τα εταιρικά ομόλογα αγοράζονται κύρια από θεσμικούς επενδυτές, όπως συνταξιοδοτικά και ασφαλιστικά ταμεία, αμοιβαία κεφάλαια, τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες και κεφάλαια υψηλού κινδύνου (hedge funds). Αγοράζονται όμως και από ιδιώτες. Οι επενδυτικές τράπεζες που εξέδωσαν τα εταιρικά ομόλογα μειωμένης εξασφάλισης κατόρθωσαν να πείσουν τις εταιρείες Διαβάθμισης (Bond Rating Agencies) να βαθμολογήσουν πολύ υψηλά τα ομόλογα που είχαν ως αντίκρισμα τα τιτλοποιημένα δάνεια μειωμένης εξασφάλισης. Ένας από τους λόγους αυτής της λανθασμένης βαθμολόγησης είναι ο ηθικός κίνδυνος (Moral Hazard), η σχέση εξάρτησης δηλαδή που υπήρχε μεταξύ τους, αφού οι εταιρείες διαβάθμισης πληρώνονται από τις επενδυτικές τράπεζες που είναι ανάδοχοι των ομολόγων. Έτσι, οι επενδυτές παραπλανήθηκαν ως προς το κίνδυνο των ομολόγων που αγόρασαν. Επιπλέον, για τη διασφάλισή τους, οι θεσμικοί επενδυτές αγόρασαν συμβόλαια προστασίας έναντι του κινδύνου χρεοκοπίας των ομολόγων (Credit Default Swaps). Δυστυχώς, τα περισσότερα συμβόλαια προστασίας είχαν εκδοθεί κύρια από μια ασφαλιστική εταιρία, την AIG, η οποία δεν ήταν δυνατό να σηκώσει το βάρος μιας εντεταμένης χρεοκοπίας των ομολόγων, οδηγούμενη και εκείνη σε πιστωτικό αδιέξοδο το Σεπτέμβρη του Παρόμοιο πρόβλημα δημιούργησε και το σύστημα αμοιβών στελεχών του χρηματοπιστωτικού τομέα. Η δομή των (υπερ)αμοιβών των στελεχών έδινε ιδιαίτερη σημασία στη βραχυπρόθεσμη κερδοφορία σε βάρος της μακροπρόθεσμης εταιρικής κερδοφορίας. Επομένως, τα στελέχη ελάμβαναν υπόψη μόνο τους βραχυπρόθεσμους κινδύνους αδιαφορώντας για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις τους στην εταιρεία. Αυτό ουσιαστικά έθεσε κίνητρα για αλόγιστη χορήγηση στεγαστικών δανείων, ανεξάρτητα 25

26 από τον πιστοληπτικό κίνδυνο των δανειοληπτών (NINJA Δάνεια: No-Income, No-Job, No-Assets), καλύπτοντας μάλιστα 100% της αξίας του ακινήτου. Οι παραπάνω αιτίες βρήκαν γόνιμο έδαφος και στο απελευθερωμένο (deregulation) κανονιστικό πλαίσιο. Το 1999, με την κατάργηση του νόμου Glass Steagall, υιοθετήθηκε το δόγμα της αυτορρύθμισης των επενδυτικών τραπεζών. Επιπρόσθετα, υιοθετήθηκε και η μετακίνηση σχετικών δραστηριοτήτων εκτός του ισολογισμού, μειώνοντας την ικανότητα της αγοράς να αποτιμήσει το μέγεθος του κινδύνου. Τέλος, η διάσωση του Long-Term Capital Management (LTC) το 1998 δημιούργησε προσδοκίες πως η Κεντρική Τράπεζα δεν θα άφηνε πιστωτικά ιδρύματα να καταρρεύσουν. Βασιζόμενοι στους παραπάνω λόγους, η διαδρομή της κρίσης μπορεί τώρα, εκ των υστέρων, να απεικονιστεί καθαρά. Σε κάποιο σημείο, η προσφορά ακινήτων ξεπέρασε τη ζήτησή τους, οδηγώντας σε πτώση των τιμών που με τη σειρά της δημιούργησε αρνητική καθαρή θέση στους δανειολήπτες στεγαστικών δανείων. Για παράδειγμα, τον Μάρτιο του 2008 το 11% των κατόχων στεγαστικών δανείων (8.8 εκατομμύρια. ιδιοκτήτες) είχαν μηδενική ή αρνητική θέση, έχοντας κίνητρο να παύσουν να αποπληρώνουν το δάνειο, εγκαταλείποντας το ακίνητο στην τράπεζα. Τον Μάιο του 2008 τα ακίνητα στις ΗΠΑ έχασαν 18.4% της αξίας τους σε σχέση με το δεύτερο τρίμηνο του Περαιτέρω, η αύξηση των επιτοκίων (AMR) μετά την αρχική περίοδο χάριτος χαμηλών επιτοκίων δυσχέραινε τη διατήρηση του ακινήτου στα χέρια του αρχικού επενδυτή, οδηγώντας σε μαζικές πωλήσεις σε χαμηλές τιμές. Το αποτέλεσμα ήταν οι κάτοχοι των τιτλοποιημένων δανείων να μην εισπράξουν τις ταμειακές ροές που ανέμεναν (τόκους και κεφάλαιο) με αποτέλεσμα τα εταιρικά ομόλογα (MBS) που είχαν χρηματοδοτήσει τα τιτλοποιημένα δάνεια να υποστούν σημαντική μείωση της βαθμολογίας τους, σημαντική αύξηση των απαιτούμενων επιτοκίων τους και υποτίμηση της αξίας τους, πράγμα που οδήγησε στην κατάρρευση των διαμεσολαβητικών οργανισμών. Το σημαντικότερο όμως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ήταν η άρση της εμπιστοσύνης μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών στην διατραπεζική αγορά που 26

27 οδήγησε στο κλείσιμο της στρόφιγγας των πιστώσεων και επομένως στην κρίση, 8 ρευστότητας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 3.1 Επιπτώσεις της κρίσης στο Παγκόσμιο Οικονομικό Σύστημα Το Παγκόσμιο Οικονομικό Σύστημα αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα που απαιτούν άμεση και ιδιαίτερη ανταπόκριση σε παγκόσμιο επίπεδο. Η χρηματοπιστωτική κρίση έχει αρνητικές επιπτώσεις στην παγκόσμια ανάπτυξη. Όλες οι περιοχές του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της οικονομίας της Ευρωζώνης, έχουν, 9 επηραστεί. Η χρηματοοικονομική κρίση πολύ γρήγορα μετατράπηκε σε οικονομική, καθώς τα προβλήματα μεταδόθηκαν στην πραγματική οικονομία. Οι απομειώσεις δημιούργησαν προβλήματα φερεγγυότητας και οδήγησαν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε βίαιη απομόχλευση. Τράπεζες που στο παρελθόν δάνειζαν 50 φορές τα ίδια κεφάλαιά τους αναγκάστηκαν να περιορίσουν το δανεισμό προς τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά κατά 50 φορές το χάσμα στα κεφάλαιά τους. Έτσι, θέσπισαν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια και περιόρισαν τις πιστώσεις. Η απομόχλευση, απαραίτητη για να επανέλθει η ισορροπία στον χρηματοοικονομικό τομέα, οδηγεί τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά σε συρρίκνωση των δραστηριοτήτων τους, γεγονός που σημαίνει μείωση του προσωπικού, αύξηση της ανεργίας, λιγότερη παραγωγή, λιγότερο εισόδημα και επιμήκυνση της ύφεσης. Η πολλαπλασιαστική αυτή αρνητική επίδραση από το χάσμα κεφαλαίων στο νέο δανεισμό καθώς και στην ανανέωση των παλαιών δανείων μεταφέρει την κρίση στην πραγματική οικονομία. Η έλλειψη πιστώσεων συνέβαλλε μαζί με την πτώση της καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης και στην κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου Χρήστος Καμπόλης και Νικόλαος Γ. Τραυλός, 9 Γιώργος Αλογοσκούφης, 13 Οκτωβρίου 2008, 27

28 Η επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης επιταχύνθηκε με τη ραγδαία πτώση των εξαγωγών εξαιτίας της μείωσης της παγκόσμιας ζήτησης, τη μείωση των δανείων που χορηγούν οι τράπεζες και την πτώση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων (μετοχές, ακίνητα κτλ.). Μέσα στο 2009 οι προβλέψεις για την εξέλιξη της ύφεσης συμπλήρωσαν έναν κύκλο, με τους αναλυτές σχετικά αισιόδοξους για το μέγεθος και την διάρκειά της, στη συνέχεια εξαιρετικά απαισιόδοξους και προς το τέλος του 2009 σχετικά αισιόδοξους. Οι επιπτώσεις της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης έγιναν εμφανείς στις πραγματικές οικονομίες, πλήττοντας όχι μόνο χώρες όπως οι ΗΠΑ, που βρέθηκαν στο επίκεντρο της κρίσης, αλλά τις οικονομίες όλων των χωρών, αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων. 3.2 Επιπτώσεις της κρίσης στην Ελληνική Οικονομία Οι επιπτώσεις της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης είναι πλέον αδιάψευστα αισθητές και στην πραγματική οικονομία της χώρας μας, με απρόβλεπτες εξελίξεις για τη μείωση της ρευστότητας των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα των μικρομεσαίων και των νοικοκυριών, την αυξανόμενη ανεργία και την εξαθλίωση των ευπαθών κοινωνικών ομάδων. H μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και της κατανάλωσης είχαν σαν αποτέλεσμα να μεγαλώσει η < μαύρη τρύπα> του Προϋπολογισμού, σημειώνοντας υστέρηση εσόδων κατά 2,41 δισεκατομμύρια Ευρώ, το Οι επιπτώσεις που εμφανίστηκαν είναι τα συνεχή δημοσιονομικά ελλείμματα, το υψηλό δημόσιο χρέος, το υψηλό έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, το χαμηλό ποσοστό απασχόλησης και το δυσμενές επιχειρηματικό περιβάλλον. Επίσης, η έστω και συγκριτικά μικρότερη επίδραση της διεθνούς κρίσης στην ελληνική οικονομία είχε, παρά ταύτα, μεγάλη επίπτωση στις προσδοκίες τόσο των καταναλωτών όσο και των επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα την κατακρήμνιση του οικονομικού κλίματος και γενικευμένη κρίση εμπιστοσύνης

29 Η κρίση κάνει ιδιαίτερα αισθητό στην Ελλάδα το γενικό περιορισμό διαθέσιμων κεφαλαίων, γεγονός που: α) περιορίζει τις δυνατότητες δανεισμού του Δημοσίου και αυξάνει το κόστος του, β) δημιουργεί προβλήματα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, με άμεσο αντίκτυπο στην επάρκεια και το κόστος δανειακών κεφαλαίων για την παραγωγή. Η διεθνής κρίση, παρά τις σχετικά ήπιες άμεσες επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία, έχει έντονα αρνητικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Αναδεικνύοντας και αποκαλύπτοντας τα προβλήματα του τρέχοντος αναπτυξιακού προτύπου, έθεσε υπό αμφισβήτηση τη βιωσιμότητα του. Μια βασική συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι η δραματική αύξηση του κόστους δανεισμού του ελληνικού δημοσίου. Η διαφορά της απόδοσης του δεκαετούς ομολόγου του ελληνικού δημοσίου από το αντίστοιχο γερμανικό τον Ιούνιο του 2009 ήταν περίπου 2 εκατοστιαίες μονάδες βάσης, «κλειδώνοντας» και μεταφέροντας στο μέλλον δυσαναλόγως υψηλό κόστος αποπληρωμής τόκων. Από μια άλλη οπτική γωνία, η ελληνική οικονομία εισήλθε στη διεθνή κρίση με ένα υψηλό ποσοστό εξάρτησης των αναγκών της σε κεφάλαια (κυρίως αναγκών του δημοσίου αλλά και των τραπεζών) από το εξωτερικό. Οι ανάγκες αυτές καλύπτονται μεν, αλλά με υψηλό κόστος δανεισμού, μεταφέροντας έτσι στο μέλλον το βάρος της διατήρησης σήμερα του επιπέδου της συνολικής ζήτησης στην οικονομία Επιπτώσεις της κρίσης στις Ελληνικές Τράπεζες Οι ελληνικές τράπεζες έχουν δείξει πολύ υψηλό βαθμό προσαρμογής στις νέες χρηματοπιστωτικές συνθήκες και επιπλέον άντεξαν χωρίς υπέρμετρες απώλειες την πρόσφατη κρίση, σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας με θέμα "Ελληνικό Τραπεζικό Σύστημα και Διεθνής Χρηματοπιστωτική Κρίση: Οικονομικές & Κοινωνικές Επιπτώσεις" που έγινε για λογαριασμό το Οικονομικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (ΟΕΕ) και παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Συνεδρίου "Βanking Money Conference 2010". Οι ελληνικές τράπεζες ανέπτυξαν ευρύ δίκτυο σε πολλές ξένες αγορές. Παράλληλα, επένδυσαν μεγάλα κεφάλαια στην τεχνολογία και σε εξειδικευμένο προσωπικό, προς όφελος των ιδίων κεφαλαίων τους αλλά και της πελατείας τους

30 Ανέπτυξαν και συνεχίζουν να βελτιώνουν τα συστήματα διαχείρισης του πιστωτικού κινδύνου, του λειτουργικού κινδύνου και των κινδύνων της αγοράς με βάση τη διεθνή εμπειρία και πρακτική. Ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο τις διαδικασίες εσωτερικού ελέγχου και εφάρμοσαν σύγχρονες πρακτικές εταιρικής διακυβέρνησης, Οι χρηματοοικονομικές εξελίξεις, στο πλαίσιο και της πρόσφατης δημοσιονομικής κρίσης, καθώς και τα σενάρια της ύφεσης που εκδηλώνονται τον τελευταίο καιρό, έφεραν τους δανειολήπτες πιο κοντά στην υπερχρέωση και δημιούργησαν αβεβαιότητα σε σχέση με τη μελλοντική τους ικανότητα να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Η έως πρόσφατα εξαιρετικά υψηλή πιστωτική επέκταση σε συνδυασμό με την παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση δημιουργούν εύλογες ανησυχίες για την υπερχρέωση των ελληνικών νοικοκυριών. Η κατάσταση αυτή έχει δημιουργήσει ένα μείγμα πιέσεων στα ελληνικά νοικοκυριά, τα οποία βιώνουν καθημερινά τη δυσκολία να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους για την κάλυψη των κάθε είδους δανειακών τους υποχρεώσεων. Όλοι οι σχετικοί δείκτες επισημαίνουν ότι η δανειακή επιβάρυνση των νοικοκυριών συνεχίζει να αυξάνεται ως αποτέλεσμα του υψηλού, αν και επιβραδυνόμενου, ρυθμού δανεισμού των ελληνικών νοικοκυριών από το τραπεζικό σύστημα. Πράγματι, μετά την είσοδο της χώρας στη ζώνη του ευρώ και την πλήρη απελευθέρωση της καταναλωτικής πίστης, ο δανεισμός των νοικοκυριών αυξήθηκε με υψηλό ρυθμό, κατά μέσο όρο γύρω στο 28%, την περίοδο Η ταχεία αύξηση των δανείων προς τα νοικοκυριά συνδέεται άμεσα με την αυξημένη ρευστότητα των τραπεζών, ιδίως κατά τα πρώτα έτη της περιόδου αυτής. Συνδέεται επίσης με το ιστορικά χαμηλό ύψος των επιτοκίων, τον εντεινόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των τραπεζών στον τομέα της λιανικής τραπεζικής, αλλά και το χαμηλό επίπεδο της δανειακής επιβάρυνσης των νοικοκυριών λόγω κυρίως των περιορισμών που υπήρχαν κατά το παρελθόν στην πρόσβασή τους στον τραπεζικό δανεισμό. Κατά τα τρία τελευταία έτη ο ρυθμός αυτός επιβραδύνθηκε σημαντικά, από 25,7% στο τέλος του 2006, σε 22,4% στο τέλος του 2007 και 12,8 στο τέλος του Με βάση τα στοιχεία που ανακοίνωσε η Τράπεζα της Ελλάδος ο ετήσιος ρυθμός της πιστωτικής επέκτασης επιβραδύνθηκε περαιτέρω σε 2,5% τον Απρίλιο του 2010, από 3,1% το Δεκέμβριο του