ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ. Σηµαντικές Πτυχές και Ιστορική Αναδροµή. Τι είχε προηγηθεί

Transcript

1 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Σηµαντικές Πτυχές και Ιστορική Αναδροµή του Χρίστου Παναγίδη Αναµφίβολα, τον τελευταίο καιρό, το ενδιαφέρον κάθε πολίτη, µονοπωλούν οι εξελίξεις γύρω από την οικονοµική κρίση η οποία ξεκινώντας από τις Η.Π.Α., έχει ταξιδέψει µε τα βαγόνια της παγκοσµιοποίησης και κυριολεκτικά έχει αγγίξει κάθε σηµείο πάνω στον παγκόσµιο, οικονοµικό χάρτη του πλανήτη µας. Σε µια διεξοδική προσπάθεια να φωτισθούν οι βασικές πτυχές του άκρως επίκαιρου και ενδιαφέροντος αυτού θέµατος, θα γίνει µια συνοπτική αναφορά σε σηµαντικές έννοιες και παραµέτρους της κρίσης, καθώς επίσης και µια ιστορική αναδροµή παραθέτοντας κάποια από τα πιο σηµαντικά γεγονότα που έλαβαν χώρα. Τι είχε προηγηθεί Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα επιτόκια στις ΗΠΑ είχαν µειωθεί έως και στο 1%, µε αποτέλεσµα να παρατηρηθεί αυξηµένη ζήτηση στη λήψη δανείων. Ταυτόχρονα αυξάνεται και η ζήτηση για αγορά ακινήτων και σηµειώνεται µια συνεχής άνοδος των τιµών. Οι τοπικές Τράπεζες, σε ένα κυνήγι προσέλκυσης όλο και περισσότερων πελατών - δανειοληπτών, ξεκίνησαν να χορηγούν στεγαστικά δάνεια και σε πελάτες µε µειωµένη πιστοληπτική ικανότητα, µερικές φορές και χωρίς εξασφάλιση, χρεώνοντάς τους για τους λόγους αυτούς µε πιο ψηλά επιτόκια. Στην προσπάθεια να ικανοποιούν την αυξανόµενη ζήτηση έπρεπε οι Τράπεζες να αντλούν νέα κεφάλαια και σε αυτό το στάδιο ξεκινούν να στρέφονται προς τις τιτλοποιήσεις οµάδας δανείων και στη συνέχεια στην εκχώρηση / πώληση τους σε Επενδυτικές Εταιρείες έναντι µετρητών. Τιτλοποίηση Στεγαστικά δάνεια γίνονταν πακέτο ως ένα είδος οµολόγου και µεταβιβάζονταν σε άλλους επενδυτές. Η Τράπεζα που µεταβιβάζει τα συγκεκριµένα προϊόντα επωφελείται από την είσπραξη µετρητών µε τα οποία µπορεί να ενισχύει τη ρευστότητα της, και να συνεχίζει να χορηγεί δάνεια στους πελάτες της, και από την άλλη µεταβιβάζει το ρίσκο µη αποπληρωµής των δανείων στον αγοραστή. Οι αγοραστές (συνήθως ήταν οι "Εταιρείες Ειδικού Σκοπού (Ε.Ε.Σ) - Special Purpose Vehicle" - τις οποίες σύστηναν οι Τράπεζες για τους σκοπούς αυτούς), επωφελούνταν µε τις δόσεις που πλήρωναν οι δανειολήπτες και οι οποίες θα τους απόδιδαν µεγαλύτερη αξία από αυτή που κατέβαλαν µε την αγορά του προϊόντος. Ú appleâ ÈÎfi

2 Ακολούθως, οι Ε.Ε.Σ. προχωρούσαν σε έκδοση οµολόγων χρησιµοποιώντας ως εξασφάλιση τα συγκεκριµένα δάνεια. Τα χρήµατα που λαµβάνονταν από την πώληση των οµολόγων µεταβιβάζονταν στην εκχωρούσα επιχείρηση, ενώ οι εισπράξεις των τόκων και των χρεολυσίων από τα εκχωρηθέντα δάνεια χρησιµοποιούνταν για την εξυπηρέτηση των τόκων και των χρεολυσίων των οµολόγων που είχε εκδώσει ο συγκεκριµένος Οργανισµός. Κατόπιν, αρκετές επενδυτικές τράπεζες ξεκινούν να δηµιουργούν νέα χρηµατοπιστωτικά προϊόντα συνδυάζοντας ενυπόθηκα και άλλα δάνεια, µετοχές, οµόλογα και διάφορα παράγωγα (derivatives), και τα συγκεκριµένα πακέτα τα µεταπουλούσαν σε επενδυτές (τόσο σε ιδιώτες, όσο και σε άλλες Τράπεζες ανά το παγκόσµιο), δηµιουργώντας µια τεράστια αγορά «χαρτιών» η οποία όλο και µεγεθυνόταν (στα πρότυπα «φούσκας» όπως αργότερα απεδείχθη). Sub-prime Loans Μια ιδιαίτερα σηµαντική παράµετρος στην όλη ιστορία, ήταν τα λεγόµενα δάνεια χαµηλής εξασφάλισης (sub-prime loans) τα οποία ήταν στην ουσία δάνεια που χορηγούσαν Αµερικανικές Τράπεζες χωρίς να υπάρχει η απαραίτητη πιστοληπτική ικανότητα από µέρους των δανειοληπτών. Υπήρχαν δε, και περιπτώσεις όπου δεν λαµβάνονταν ούτε καν ενυπόθηκες εξασφαλίσεις για την χορήγησή τους. Ενδεικτικά, το ποσοστό των δανείων αυτών κατά το συγκεκριµένο διάστηµα ανερχόταν στο 13% της συνολικής στεγαστικής πίστης της χώρας. Όταν οι κάτοχοι των δανείων αυτών αδυνατούσαν να πληρώσουν τη δόση τους (λόγω µείωσης των τιµών των ακινήτων, αυξήσεων των επιτοκίων κ.λ.π.), ήταν αλυσιδωτές και καταστροφικές οι επιπτώσεις που επέφεραν στο όλο σύστηµα. Εταιρείες Πιστοληπτικής Βαθµολόγησης (Credit Rating Agencies) Οι Εταιρείες αυτές έχουν την αρµοδιότητα να αξιολογούν τους Χρηµατοπιστωτικούς Οργανισµούς και τα διάφορα προϊόντα (οµόλογα) που εκδίδουν, και ακολούθως να τα βαθµολογούν. Οι πλείστοι επενδυτές βασιζόµενοι τυφλά στις βαθµολογήσεις των εταιρειών αυτών, προχωρούσαν και εµπορεύονταν τα συγκεκριµένα οµόλογα τα οποία έφεραν ιδιαίτερα ψηλή βαθµολογία. Η αδυναµία (κάποιοι αναλυτές κάνουν λόγο και για σκοπιµότητες) των Εταιρειών αυτών να εκτιµήσουν σωστά τον πιστωτικό κίνδυνο που εµπεριείχαν τα οµόλογα αυτά, και να αποδώσουν την ανάλογη βαθµολόγηση, θεωρείται βασική παράµετρος της κρίσης που ακολούθησε. Το σπάσιµο της «Φούσκας» και το ξέσπασµα της κρίσης Στις αρχές του 2007, είχαν ξεκινήσει οι φήµες που ήθελαν τη στεγαστική αγορά των ΗΠΑ να παρουσιάζει κόπωση. Αναπόφευκτα και σύντοµα οι τιµές των ακινήτων είχαν αρχίσει να µειώνονται µε αντίστοιχη επίπτωση στα ενυπόθηκα δάνεια. Σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες (αύξηση των επιτοκίων, αύξηση στις τιµές των πρώτων υλών και της τιµής του πετρελαίου κ.α.) προέκυψε η αδυναµία των δανειοληπτών για αποπληρωµή των δόσεων τους. Οι πλειστηριασµοί διαδέχονταν ο ένας τον άλλο, ενώ η ρευστότητα των τραπεζών δεχόταν µεγάλο πλήγµα. Η αδυναµία είσπραξης από τους δανειολήπτες, προκαλεί στις αµερικάνικες Τράπεζες την αδυναµία πληρωµής των υποχρεώσεων σε τοκοµερίδια και αξίες οµολόγων που είχαν εκδώσει µε εγγύηση τα εν λόγω δάνεια, και τα οποία κατείχαν σε µεγάλους αριθµούς αρκετές άλλες τράπεζες και επενδυτικοί οργανισµοί. 45 Ú appleâ ÈÎfi - 08

3 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Ενδεικτικό είναι το παράδειγµα της Lehman Brothers, η οποία κατά το διάστηµα αγόρασε τέτοια προϊόντα, αξίας περίπου 300 δισεκατοµµυρίων δολαρίων, ενώ την ίδια περίοδο είχε προχωρήσει σε αύξηση του κεφαλαίου της µόνο κατά 6 δισεκατοµµύρια δολάρια. Προφανώς, µια µείωση του χαρτοφυλακίου της τάξεως του 2% θα ήταν αρκετή για να εξανεµίσει τα κεφάλαια των µετόχων Ένα ντόµινο εξελίξεων ακολούθησε, µε Χρηµατοπιστωτικούς Οργανισµούς να βρίσκονται αντιµέτωποι µε σοβαρά προβλήµατα ρευστότητας, την εµπιστοσύνη µεταξύ των τραπεζών όσον αφορά τον διατραπεζικό δανεισµό να κλονίζεται, ενώ αντίστοιχα κλονίζεται και η εµπιστοσύνη των πελατών προς τις Τράπεζες που σε ορισµένες περιπτώσεις σπεύδουν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους. Χρηµατοοικονοµικοί Οργανισµοί Κολοσσοί καταρρέουν, οι δείκτες όλων των χρηµατιστηρίων ανά τον κόσµο βρίσκονται σε ελεύθερη πτώση και οι κρατικοί µηχανισµοί βρίσκονται σε συνεχή εγρήγορση για ανάληψη παρεµβατικών µέτρων σε µια προσπάθεια στήριξης του Τραπεζικού συστήµατος και της οικονοµίας γενικότερα. Οι φόβοι για επιπτώσεις στην πραγµατική οικονοµία είναι ορατοί και µέχρι τη στιγµή που σύρονται αυτές οι γραµµές τα πράγµατα παραµένουν ρευστά και απρόβλεπτα. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Πρώτοι µήνες του 2007 Κάνουν την εµφάνισή τους οι πρώτες δυσκολίες στην αγορά των subprime δανείων Καλοκαίρι 2007 ύο µεγάλα Hedge Funds της τέταρτης µεγαλύτερης επενδυτικής Τράπεζας των Η.Π.Α., Bear Stearns, καταρρέουν Η έκδοση τιτλοποιηµένων οµολόγων σταµατά απότοµα Στις 9 Αυγούστου η ΕΚΤ και η FED παρεµβαίνουν στη διατραπεζική αγορά, παρέχοντας ρευστότητα 95 και 35 δις δολαρίων αντίστοιχα Σεπτέµβριος 2007 Η πέµπτη µεγαλύτερη στεγαστική Τράπεζα της Βρετανίας, Northern Rock, βρίσκεται στο χείλος της κατάρρευσης αδυνατώντας να χρηµατοδοτήσει το ενεργητικό της που περιέχει µεγάλο αριθµό τιτλοποιηµένων οµολόγων Φεβρουάριος 2008 Η Northern Rock, κρατικοποιείται Μάρτιος 2008 Η JP Morgan Chase αγοράζει προς $2 τη µετοχή την Bear Stearns, µετά από εγγυήσεις που προσφέρει η FED. Ιούλιος 2008 Η Fannie Mae and Freddie Mac, η οποία καλύπτει σχεδόν το 50% της αγοράς των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ, κρατικοποιείται. Ú appleâ ÈÎfi

4 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Σεπτέµβριος 2008 Η Bank of America εξαγοράζει την Merill Lynch έναντι $50 δις. Η FED ανακοινώνει τη χορήγηση δανείου $85 δις προς την AIG, προκειµένου να αποτρέψει την κατάρρευση της. Η Lehman Brothers πτωχεύει Η Lloyds TSB, ανακοινώνει την πρόταση της για εξαγορά της µεγαλύτερης Τράπεζας στεγαστικών δανείων στην Βρετανία, HBOS Στην Βρετανία επιβάλλεται περιορισµός του Short Selling στις χρηµατιστηριακές συναλλαγές, κίνηση την οποία ακολούθησαν και άλλες χώρες Η Barclays ανακοινώνει την πρόθεση της εξαγορά µέρους των στοιχείων του ενεργητικού της Lehman Brothers, στη Βόρειο Αµερική Ανακοινώνονται οι πρώτες λεπτοµέρειες ενός σχεδίου ύψους $700 δις, της Αµερικανικής κυβέρνησης, για αγορά «τοξικών» οµολόγων από τις Αµερικανικές Τράπεζες Η Nomura Holdings ανακοινώνει την πρόθεση της να εξαγοράσει τις εργασίες της Lehman Brothers στην Ασία και στον Ειρηνικό καθώς και στην Ευρώπη H Mitsubishi UFJ Financial, συµφωνεί για την εξαγορά του 20% της Morgan Stanley προς $8,5 δις Το CNN ανακοινώνει πως το FBI ξεκίνησε να διερευνά το ενδεχόµενο, υψηλόβαθµα στελέχη των Fannie Mae and Freddie Mac, Lehman Brothers και AIG, να εµπλέκονται σε υποθέσεις δόλου στη διαδικασία υποθηκών Πτωχεύει η Washington Mutual. H JP Morgan Chase αγοράζει τα στοιχεία του ενεργητικού της προς $1.9 δις Ανακοινώνεται η κρατικοποίηση της Βρετανικής Bradford & Bingley Plc, ενώ τις καταθέσεις και το δίκτυο καταστηµάτων της θα το αγοράσει η Ισπανική Banco Santander SA Ο Τραπεζικός και Ασφαλιστικός Όµιλος Fortis NV, λαµβάνει εγγυήσεις από τις κυβερνήσεις Βελγίου, Ολλανδίας, Λουξεµβούργου, ύψους 11.2 δις Η Wachovia συµφωνεί την πώληση της πλειοψηφίας των στοιχείων του ενεργητικού της στην Citigroup Inc. Ο δείκτης Dow Jones καταγράφει τη µεγαλύτερη µέχρι στιγµής πτώση, ενώ ο S & P 500 µε 8.8% την µεγαλύτερη πτώση από το Ο βασικότερος λόγος είναι η απόρριψη από το κοινοβούλιο του σχεδίου των $700 δις της κυβέρνησης. Οκτώβριος 2008 Η Γερµανική κυβέρνηση εκπονεί σχέδιο ύψους 50 δις για στήριξη της Hypo Real Estate Υπερψηφίζεται τελικά από τη βουλή των αντιπροσώπων των ΗΠΑ η νέα βελτιωµένη πρόταση «Πόλσον» για την οικονοµική ενίσχυση ($700 δις) του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος της χώρας Η BNP Paribas παίρνει τον έλεγχο των εργασιών της Fortis σε Βέλγιο και Λουξεµβούργο, ενώ µεγαλύτερος µέτοχος της τράπεζας γίνεται το Βελγικό κράτος Η ΕΚΤ και η FED (σε συντονισµό και µε άλλες Κεντρικές Τράπεζες), προβαίνουν σε µείωση του βασικού επιτοκίου κατά 0,50 Οι 15 χώρες της Ευρωζώνης ανακοινώνουν σχέδιο για τη στήριξη του Τραπεζικού κλάδου το οποίο περιλαµβάνει δύο βασικά µέτρα, την επανακεφαλαιοποίηση του ευρωπαϊκού τραπεζικού τοµέα και την εγγύηση του διατραπεζικού δανεισµού. Πηγές: Εφηµερίδα, «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», 21/09/2008 Εφηµερίδα, «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 16/09/2008 Επίσηµη ιστοσελίδα REUTERS, Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια, 47 Ú appleâ ÈÎfi - 08

5 Ποιος ευθύνεται για την οικονοµική κρίση που µαστίζει τον παγκόσµιο χρηµατοπιστωτικό τοµέα; του Αντρέα Παναγιώτου ραµατικές είναι οι καθηµερινές επιπτώσεις, τόσο στις τράπεζες όσο και στον απλό επενδυτή, από την κρίση που έχει ξεσπάσει παγκοσµίως στο χρηµατοπιστωτικό τοµέα (κατάρρευση µεγάλων επενδυτικών οίκων, έλλειψη ρευστότητας και κίνδυνος πτώχευσης µεγάλων διεθνών τραπεζών, πραγµατικά κραχ στα διεθνή χρη- µατιστήρια µε µετοχές να χάνουν ακόµα και το 80 µε 90 % των τιµών τους ). Γνωστές είναι επίσης οι αιτίες που οδήγησαν στη σηµερινή κατάσταση (η πτώση στις τιµές των ακινήτων στην Αµερική, η κατάρρευση της αγοράς των ενυπόθηκων δανείων γνωστών ως subprime loans), η πτώχευση των µεγάλων επενδυτικών εταιρειών στην Αµερική (Bear Stearns και Lehman) η έλλειψη εµπιστοσύνης µεταξύ των τραπεζών µε αποτέλεσµα την έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, η επικείµενη πτώχευση µεγάλων τραπεζικών κολοσσών και τέλος η έλλειψη εµπιστοσύνης του απλού καταθέτη στην τράπεζα του). Ποιος όµως ευθύνεται για την τραγική κατάσταση που βρίσκεται το διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα ; Α) Οι τοπικές τράπεζες της Αµερικής Οι τράπεζες στην Αµερική υπό το βάρος του ανταγωνισµού δάνειζαν στους χαµηλότερης πιστοληπτικής ικανότητας πελάτες τους το 100% της αξίας του ακινήτου και χωρίς να ελέγχουν τα εισοδήµατα τους. Β) Οι Επενδυτικές Εταιρείες Η αλόγιστη και άκρατη απληστία των επενδυτικών οίκων για υπερκέρδη και οι µεγάλες προµήθειες επί των κερδών που παίρνουν οι διαµεσολαβητές ( dealers ) των µεγάλων επενδυτικών εταιρειών ανέπτυξε την ικανότητα των υπαλλήλων αυτών να ανακαλύπτουν νέα προϊόντα υψηλής απόδοσης αλλά και µεγάλου πιστωτικού κινδύνου. Η τιτλοποίηση των πιο πάνω δανείων (ως ένα είδος οµολόγου) και η διοχέτευση τους στην αγορά επέφερε σοβαρά κέρδη τόσο στις εταιρείες όσο και στους διαπραγµατευτές των εταιρειών αυτών Με τη µείωση της απόδοσης των προϊόντων αυτών οι αγοραστές άρχισαν να ρευστοποιούν λόγω του υψηλού κινδύνου µε αποτέλεσµα την κατάρρευση του όλου συστήµατος. Ú appleâ ÈÎfi

6 Γ ) The Federal Reserve Bank - FED - (Η Kεντρική Τράπεζα της Αµερικής) Η φιλελευθεροποίηση του όλου συστήµατος από την FED και ο µη έλεγχος τόσο των τοπικών τραπεζών όσο και των επενδυτικών µε σοβαρά εποπτικά µέτρα έδωσαν την ευκαιρία στις τράπεζες αυτές να εκµεταλλευτούν το φιλελευθεροποιηµένο σύστηµα στην αρχή εναντίoν των πελατών τους αλλά στο τέλος όπως εξελίχθηκε η κατάσταση εναντίoν και των ιδίων των µετόχων τους. ) Οι Εταιρείες Πιστοληπτικής Αξιολόγησης (Credit Rating Agencies) Οι εταιρείες αυτές µέχρι πρόσφατα τύχαιναν µεγάλης αναγνώρισης τόσο από τις µεγάλες τράπεζες διεθνώς όσο και από τις Κεντρικές Τράπεζες των χωρών ανά το παγκόσµιο. Αποδείχθηκαν όµως κατώτερες των προσδοκιών µε αποτέλεσµα να παρασύρουν τόσο τις Κεντρικές Τράπεζες όσο και τις εταιρείες στις επενδύσεις τους µε τα αποτελέσµατα που βιώνουµε σήµερα. Η δε διενέργεια πιστοληπτικής αξιολόγησης των προϊόντων αυτών ήταν κυριολεκτικά άνευ σηµασίας. Απλώς, έδινε την εντύπωση οικονοµικής αξιολόγησης των προϊόντων αυτών και λόγω της πολύ καλής βαθµολογίας που έδιναν, παρέσυραν τους θεσµικούς επενδυτές και τις τράπεζες που τα αγόραζαν µαζικά. Ε ) Οι Κεντρικές Τράπεζες Οι διοικήσεις αλλά και οι υπεύθυνοι αξιολόγησης πιστωτικού κινδύνου των Κεντρικών Τραπεζών έκαναν το σοβαρό λάθος να βασίζονται στις αξιολογήσεις των πιο πάνω εταιρειών και δεν είχαν την απαιτούµενη σωστή πληροφόρηση για να αναγνωρίσουν τους κινδύνους που αναλάµβαναν οι τράπεζες. Οι κεντρικές τράπεζες διαθέτουν άρτια κατηρτισµένο προσωπικό και θα µπορούσαν να ελέγξουν τις επενδύσεις των τραπεζών από µόνες τους, πράγµα που θα απέτρεπε σε µεγάλο βαθµό τη σηµερινή τραγική κατάσταση. ΣΤ ) Οι ιοικήσεις των τραπεζών και ειδικά τα τµήµατα διαχείρισης πιστωτικού κινδύνου Οι τράπεζες και τα τµήµατα διαχείρισης πιστωτικού κινδύνου, βασιζόµενοι στις κατηγοριοποιήσεις των εταιρειών πιστοληπτικής αξιολόγησης, ενέκριναν τις επενδύσεις των τµηµάτων διαχείρισης διαθεσίµων (treasury departments) χωρίς να αναλύουν περισσότερο τον κίνδυνο που αναλάµβαναν µε τις επενδύσεις τους. Οι υπάλληλοι στα τµήµατα διαχείρισης κινδύνου θα έπρεπε να αναλύουν διεξοδικά το κάθε προϊόν αλλά και τον κίνδυνο της τράπεζας που έκδιδε το προϊόν µε δικές τους εµπεριστατωµένες αναλύσεις και µετά να δίδουν την συγκατάθεση τους. Z ) Οι διαπραγµατευτές (dealers) υπάλληλοι στα τµήµατα διαχείρισης διαθεσίµων Τέλος, οι dealers των τραπεζών φέρουν µεγάλη ευθύνη πρώτιστα γιατί τα προϊόντα αυτά είναι εφεύρεση δική τους και είναι οι µόνοι που γνωρίζουν ακριβώς τη θεωρία αλλά και τον κίνδυνο που εµπεριέχουν. Ο µόνος λόγος που τα προωθούσαν κατά κόρον είναι η µεγάλη προµήθεια που έπαιρναν από τις πωλήσεις τους. 49 Ú appleâ ÈÎfi - 08