Η κριηική ως εκδούζα αρχή: ηο παράδειγμα ηης «Σχολής Θεζζαλονίκης». Σξαταλφο Μάλνο

Transcript

1 Η κριηική ως εκδούζα αρχή: ηο παράδειγμα ηης «Σχολής Θεζζαλονίκης». Σξαταλφο Μάλνο Τνπ Πέηξνπ θαη ηεο Πόπεο Απνηειεί θνηλφ ηφπν φηη ε ινγνηερληθή θξηηηθή, εθηφο ησλ παληνεηδψλ άιισλ ιεηηνπξγηψλ ηεο είλαη ππεχζπλε θαη γηα ηελ απφδνζε ζπγθεθξηκέλσλ ηαπηνηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ αξρηθά ζηνπο ινγνηέρλεο θαη θαη επέθηαζε ζε νκάδεο/γεληέο ινγνηερλψλ πνπ ζπρλά (θαη γηα ιφγνπο πνπ δελ είλαη ηεο παξνχζεο) (απηφ/εηεξφ)πξνζδηνξίδνληαη θαη σο «ζρνιέο». Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά ελίνηε πξνζδηνξίδνπλ επαξθψο ην αληηθείκελν ζην νπνίν απνδίδνληαη ελψ άιινηε (θη εδψ αλήθεη ε πεξίπησζή καο) θαηαιήγνπλ εληέρλσο πεπνηεκέλεο (αλ)αιήζεηεο, πνπ, εμαηηίαο ηεο ζπλερνχο θη άθξηηεο επαλάιεςήο ηνπο, ηείλνπλ λα απνθηήζνπλ αμησκαηηθή ηζρχ. Δπηβεβαησηηθφ παξάδεηγκα ηνπ ηζρπξηζκνχ απηνχ απνηειεί ε ινγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1930, ηεο νπνίαο νη θξηηηθέο ηχρεο ηήο έκειιαλ λα θαζηεξσζεί σο ινγνηερληθή «ζρνιή Θεζζαινλίθεο». Ο φξνο, παξφηη θαλνληθνπνηήζεθε θαη πηνζεηείηαη πιένλ απφ ηελ θξηηηθή σο αληηπξνζσπεπηηθφο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θάζεο ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, νπζηαζηηθά παξακέλεη κηα ανξηζηία. Καζφηη, αλ θαλείο πεξηδηαβάζεη ζηε ζρεηηθή θξηηηθνγξαθία ηεο ηειεπηαίαο εβδνκεθνληαεηίαο, εχθνια αληηιακβάλεηαη φηη ηφζν ηα ρξνλνινγηθά φζν θαη ηα εηδνινγηθά φξηα ηεο «ζρνιήο» πξνζαξκφδνληαη θαηά ην δνθνχλ ψζηε λα εμππεξεηνχλ ηηο (αλα)δεηήζεηο ηνπ εθάζηνηε θξηηηθνχ. Έηζη, ελψ αξρηθά ν φξνο «ζρνιή» ρξεζηκνπνηήζεθε (νξζψο ή κε, δελ κε αθνξά εδψ) γηα λα ππνδειψζεη ηελ (ππνηηζέκελε) πνηθηιφηξνπε νκνηφηεηα ησλ έξγσλ ζπγθεθξηκέλσλ ζπγγξαθέσλ ησλ πεδνγξάθσλ δειαδή ηνπ θχθινπ ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ ζηε ζπλέρεηα πηνζεηήζεθε γηα λα πξνζδηνξίδεηαη ελ γέλεη ε ινγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο. 1 ηελ πεξηπινθφηεηα ηνπ δεηήκαηνο ζπληείλεη ε αφξηζηε θαη ηδηνηππηθή ζρεδφλ ρξήζε ησλ φξσλ «γεληά» θαη «ζρνιή», πνπ, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε ζπλεμέηαζε ησλ θξηηηθψλ θεηκέλσλ, αληηκεησπίδνληαη ζε έλα πξψην, ζεσξεηηθίδνλ, επίπεδν - αληηζηηθηηθά (σο ρσξνρξνληθέο έλλνηεο πνπ αιιειεπηθαιχπηνληαη, κε ηελ πξψηε ζπλήζσο λα πεξηέρεη ηε δεχηεξε). Παξάιιεια φκσο, θαη αθνχ ζπγθεθξηκελνπνηεζνχλ ζε «γεληά ηνπ 30» θαη «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» (κε ηα αλάινγά ηνπο ζπκπαξνκαξηνχληα) αληίζηνηρα, θαηαιήγνπλ, αληηπαξαβαιιφκελνη, ζε έλα αληηζεηηθφ δίπνιν αξθνχλησο δεισηηθφ ησλ έλζελ θαη έλζελ ινγνηερληθψλ δηαθνξηζκψλ θαη ηδηαίηαηα ησλ θξηηηθψλ πξν/απφ/επί-ηηκήζεσλ. Αθελφο, ινηπφλ, ε αδπλακία ζαθνχο πξνζδηνξηζκνχ ηνπ φξνπ «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» θαη αθεηέξνπ ε (εκκέζσο πξνθχπηνπζα) άπνςε ελφο κέξνπο ηεο θξηηηθήο πνπ ζέιεη ηε «ζρνιή Θεζζαινλίθε» λα ηαπηίδεηαη απηφρξεκα κε ηε ινγνηερληθή παξαγσ- 1 Ζ ζχγθξηζε δχν ρξνλνινγηθά αθξαίσλ ζέζεσλ είλαη απνθαιππηηθή: ν Άγξαο (1935) πεξηιακβάλεη ζηε «ζρνιή» φζνπο έγξαςαλ πεδνγξαθία θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 30 ζηε Θεζζαινλίθε. Ο Σζάθσλαο (1990) ζε κηα απφπεηξα ζπλνιηθήο πξαγκάηεπζεο ηνπ δεηήκαηνο, ζεσξψληαο πηζαλψο ηαπηφζεκνπο ηνπο φξνπο «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» θαη «ινγνηερλία Θεζζαινλίθεο», πεξηιακβάλεη φζνπο έγξαςαλ ινγνηερλία, πνίεζε, θξηηηθή, δνθηκηνγξαθία θ.α. απφ ην 1930 σο θαη ηε β κεηαπνιεκηθή γεληά. [1]

2 γή ηεο Θεζζαινλίθεο ελ ζπλφιῳ, ιφγῳ, θπξίσο, ρσξηθψλ νξηδνπζψλ, απνηεινχλ δχν απφ ηηο βαζηθέο ζπληζηψζεο ηεο πξνβιεκαηηθήο ηαπηφηεηάο ηεο. Δηζεγεηήο ηνπ φξνπ «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» είλαη ν Σέιινο Άγξαο 2, ν νπνίνο ζην άξζξν ηνπ «Μηα καηηά ζηε ινγνηερληθή Θεζζαινλίθε. Πξφζσπα θαη θείκελα» (Διιεληθά Φύιια, ηρ. 5, Ηνχι. 1935, ζο ), ζέινληαο λα παξνπζηάζεη ην ινγνηερληθφ πξφζσπν ηεο Θεζζαινλίθεο, ην νπνίν απνηειείηαη απφ αλζξψπνπο, αληρλεχεη ζηνπο ζπγγξαθείο πνπ δνπλ ζε απηήλ ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηνπο εληάζζνπλ ζηελ ίδηα «νκάδα», ηα εμήο: (α) ηελ πξσηνθαζεδξία ηνπ παλδσλίδε, ζηνλ νπνίν νθείιεηαη ε ζχκπηπμε ηεο νκάδαο 4, (β) ηελ απνπζία πξνγελέζηεξεο εληφπηαο ινγνηερληθήο παξάδνζεο θαη (γ) ην φηη νη ελ ιφγῳ ζπγγξαθείο έγηλαλ επξχηεξα γλσζηνί ζε ιηγφηεξν απφ κηα δεθαεηία 5. Ππξήλαο ηεο νκάδαο απηήο είλαη ν θχθινο ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ, νη πεδνγξάθνη ηνπ νπνίνπ απνηεινχλ «νιφθιεξε ζρνιή» (33), ζηελ νπνία, εθηφο απφ ηα παξαπάλσ, απνδίδνληαη θαη ηα εμήο πξφζζεηα ραξαθηεξηζηηθά: (α) ζπζία θαη επγέλεηα (;), (β) θηινινγηθή θαηάξηηζε, (γ) επξσπατθή παηδεία θαη (δ) εκθαλήο πξνηίκεζε πξνο ηηο ζχγρξνλέο ηνπο λεσηεξηθέο ινγνηερληθέο αλαδεηήζεηο ηεο Δπξψπεο. Σα βαζηθά ζηνηρεία ηεο ηαπηφηεηαο ηεο «ζρνιήο» έρνπλ ήδε επηζεκαλζεί: εηδνινγηθά πξφθεηηαη γηα πεδά έξγα (ηα νπνία κάιηζηα δηέπνληαη, πάληα θαηά ηνλ Άγξα, απφ πνηεηηθφηεηα θαη ρξεζηκνπνηνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ ςπραλάιπζε) θαη ρξνλνινγηθά γηα έξγα πνπ έρνπλ παξαρζεί θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 30. Πέξαλ φκσο απφ ηελ εηδνινγηθή θαη ρξνληθή ηνπο έληαμε, ζεκαίλνπζα είλαη θαη ε ρσξηθή θαηαγσγή ηνπο, ε Θεζζαινλίθε. πγθεθξηκέλα, πξφθεηηαη γηα ηα πεδνγξαθήκαηα ησλ: Αιθηβηάδε Γηαλλφπνπινπ, Γηψξγνπ Γέιηνπ, ηέιηνπ Ξεθινχδα θαη Νίθνπ Γαβξηήι Πεληδίθε, ηνπο αλήθνληεο ζε φ,ηη επηηπρψο έρεη πεξηγξαθεί σο «κνληεξληζηηθή θίλεζε (θαη φρη θίλεκα) ηεο Θεζζαινλίθεο» (Chiappone 2006/2009). 6 πλνςίδσ: «ζρνιή Θεζζαινλίθεο», θαηά ηνλ δεκηνπξγφ ηνπ φξνπ, είλαη ε νιηγνκειήο νκάδα πεδνγξάθσλ πνπ ζρεηίδεηαη άκεζα κε ην πεξηνδηθφ Μαθεδνληθέο Ηκέξεο (ζηελ πξψηε ηνπ, πξνθαλψο, πεξίνδν: ), έρεη ζηέξεεο θηινινγηθέο βάζεηο θαη επξσπατθή παηδεία, γξάθεη θπξίσο δπηηθφηξνπα (ήηνη κνληεξληζηηθά) πεδνγξαθήκαηα θαη απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο ινγνηερληθήο παξαγσγήο ηεο πφιεο. Ακθηβάιισ, εληνχηνηο, γηα ην αλ ν Άγξαο ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ φξν «ζρνιή» ζηφρεπε παξάιιεια θαη ζηε γξακκαηνινγηθή ηεο έληαμε ή έζησ ζηελ αληηπαξάζεζή ηεο, κέζσ ηεο απφδνζεο δηαθνξνπνηεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, πξνο ηελ αληίζηνηρε (ρξν- 2 Πεξί «ζρνιήο» είρε γίλεη ιφγνο, άθξσο επηγξακκαηηθά θαη ελ είδεη εξσηήκαηνο, θαη παιηφηεξα, βι. π.ρ. Δθεκεξίο ηωλ Βαιθαλίωλ, 17/1/ Αλαδεκνζηεχεηαη ζηνλ Πνιίηε, Ννέκβξ. 1983, εηδ. ηρ., ζο , φπνπ θαη νη παξαπνκπέο. 4 Έλα απφ ηα βαζηθά θξηηήξηα πνπ ζπλεγνξνχλ ππέξ ηεο χπαξμεο ινγνηερληθήο ζρνιήο είλαη ε ζπγθέληξσζε ησλ ινγνηερλψλ πνπ ηελ απνηεινχλ γχξσ απφ κηα εγεηηθή θπζηνγλσκία (Dictionnaire 2005: , Λεμηθό 2007: 2138, Reallexikon 1997: ), φπσο π.ρ. ν νισκφο ζηελ «Δπηαλεζηαθή» ή ν Παιακάο ζηε «Νέα αζελατθή». Ωο πλεπκαηηθφ ηαγφ ηεο «ζρνιήο Θεζζαινλίθεο» ε θξηηηθή πξνζπάζεζε, έκκεζα, λα αλαδείμεη ηνλ θξηηηθφ νιθήο Πέηξν παλδσλίδε, ε παξνπζία ηνπ νπνίνπ ζην πλεπκαηηθφ γίγλεζζαη ηεο πφιεο ππήξμε αλαληίξξεηα επηβιεηηθή (θαη ελίνηε θαζνδεγεηηθή). 5 Πέξαλ απηψλ, ν Άγξαο επηζεκαίλεη θαη δχν βαζηθέο δηαθνξέο Αζήλαο-Θεζζαινλίθεο: αθελφο ηελ ηζρπξή παξνπζία ηνπ παλεπηζηεκίνπ ζηελ πλεπκαηηθή δσή ηεο δεχηεξεο θαη αθεηέξνπ ηελ πην «πεηζαξρεκέλε» θαη πεξηζζφηεξν «ζπληεηαγκέλε» ινγνηερληθή παξαγσγή ηεο (39). 6 Σα αληίζηνηρα έξγα ζηα νπνία αλαθέξεηαη ν Άγξαο είλαη ηα εμήο: Κεθάιηα ζηε ζεηξά. Έληεθα δηεγήκαηα (1934) / Οη άλζξωπνη πνπ λνζηαιγνύλ (1934) / Τα ηεηξάδηα ηνπ Παύινπ Φωηεηλνύ (1930), Δζωηεξηθή ζπκθωλία (1932), Δύα (1934) / Αληξέαο Γεκαθνύδεο. Έλαο λένο κνλαρόο (1935). [2]

3 λνινγηθά) ινγνηερλία ηεο Αζήλαο. 7 Θεσξψ, αληίζεηα, φηη ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν θαηαρξεζηηθά ή ηνπιάρηζηνλ φρη κε ηηο ζπλήζεηο ζεσξεηηθέο ηνπ ζπλδειψζεηο, γηα λα ππνδείμεη απιψο ηελ, αδηακθηζβήηεηε, απφθιηζε ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηα ζχγρξνλά ηνπ αζελατθά ινγνηερληθά εησζφηα, ηνπηέζηηλ ην εζνγξαθηθφ/αζηηθφ/ηζηνξηθφ δηήγεκα/κπζηζηφξεκα. Άιισζηε, ην άξζξν ηνπ απηφ, πνπ απνηειεί ηελ πξψηε απφπεηξα απνηίκεζεο ζχλνιεο ηεο ζχγρξνλήο ηνπ ινγνηερληθήο Θεζζαινλίθεο, παξά ηηο επηκέξνπο ειιείςεηο, επηβεβαηψλεη ηελ θξηηηθή εγξήγνξζε θαη ηε ζέιεζή ηνπ γηα κηα, θαηά ην δπλαηφλ, αληηθεηκεληθή πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο. 8 Παξάιιεια, θαίλεηαη λα παίδεη ξφιν δηακεζνιαβεηηθφ, ιφγῳ ηεο νπδεηεξφηεηαο θαη ηεο λεθαιηφηεηάο ηνπ, ζηελ, ήδε δηεηή ηφηε, δηακάρε κεηαμχ ηεο Νέαο Δζηίαο θαη ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ, κε θχξηνπο εθπξνζψπνπο ηνλ Πέηξν Υάξε θαη ηνλ Πέηξν παλδσλίδε αληίζηνηρα, πνπ δνξπθνξνχληαη ακθφηεξνη απφ κηα πιεηάδα ζπγγξαθέσλ θαη θξηηηθψλ. Ζ δηακάρε μεθίλεζε φηαλ ε Νέα Δζηία έζεζε, δεκηνπξγψληαο έηζη ην αλαγθαίν casus belli, δήηεκα επαξρησηηζκνχ ηεο ζεζζαινληθηάο ινγνηερλίαο, ππνλνψληαο ηνλ πνηνηηθφ δηαθνξηζκφ ηεο απφ απηήλ ηεο Αζήλαο. 9 Έηζη, ηε «ζχζηαζε ζηνπο λένπο πνπ γξάθνπλ ζηηο επαξρηαθέο εθεκεξίδεο», πνπ θέξεη ηνλ εχγισηην ηίηιν «Δπαξρηαθνί νξίδνληεο», ηνπ Π. Υάξε (δηεπζπληή ηεο, αλαληίιεθηα, ζπληεξεηηθήο Νέαο Δζηίαο) ζα αθνινπζήζεη ε λεπξψδεο απάληεζε ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ, ε νπνία ζα πξέπεη λα απνδνζεί αλελδνίαζηα, λνκίδσ, ζηνλ παλδσλίδε (εκπλεπζηή θαη ζπληδξπηή ηνπ πξσηνπνξηαθφηεξνπ πεξηνδηθνχ ηεο επνρήο). Γχν αληίζηνηρα παξαδεηγκαηηθά απνζπάζκαηα αξθνχλ γηα λα θαηαδεηρζνχλ νη έλζελ θαη έλζελ δηαζέζεηο: Θα ήζεια ινηπφλ λα θάκσ κηα ζχζηαζε ζηνπο λένπο πνπ γξάθνπλ ζηηο επαξρηαθέο εθεκεξίδεο. Αλάγθε λα θνηηάμνπλ ηί ππάξρεη γχξσ ηνπο θαη λα ην ηνλψζνπλ. Αο κε λνκίζνπλ φηη ηνπο πξνηξέπσ λα θιείζνπλ ηνλ πλεπκαηηθφ ηνπο νξίδνληα. Ά ι ι σ ζ η ε, π ψ ο ζ α η ν λ θ ι ε ί ζ ν π λ, α θ ν χ ι ε ί π- ε η ζ η η ο π ε ξ η ζ ζ φ η ε ξ ε ο ε π α ξ ρ ί ε ο; Ζ πξνζπάζεηά ηνπο βξίζθεηαη αθφκα ζε άιιν ζηάδην. Πξέπεη λα δεκηνπξγήζνπλ ηνλ νξίδνληα απηφλ. Καη ζα ην θαηνξζψζνπλ, αλ μεράζνπλ ηηο αλεζπρίεο ησλ άιισλ θαη ζ π κ ε ζ ν χ λ π ν χ β ξ ί ζ θ ν λ η α η, κ ε π ν η ν χ ο δ ν π λ, γ η α π ν η ν χ ο γ ξ ά θ- ν π λ. Γηα λα αηζηαλζνχλ ηηο κεγάιεο αλεζπρίεο, λα είλαη βέβαηνη φηη ππάξρεη πάληα θαηξφο (Υάξεο 1934: 470, ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ). [ ] θαηαιαβαίλεη θαλείο ηνλ άλζξσπν πνπ θαηά βάζνο δελ θάλεη άιιν παξά λα ζπεχδεη λα δηαιαιήζεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ πξσηεπνπζηάλνπ πνπ ζέιεη θαη θαιά λα ηνπ ηελ πξνζέμνπλ, λα ηελ αθνχζνπλ, λ α η ε λ α η ζ ζ α λ ζ ν χ λ: «Πψο, θχξηνη επαξρηψηεο, εζείο ηνικάηε λα ζηαζείηε θνληά καο; Λίγν παξαπέξα, ζαο παξαθαιψ!» [ ] Ζ κεηαπνιεκηθή φκσο πεδνγξαθία δελ είλαη πηα δπζηπρνεπηπρψο απνθιεηζηηθά αζελατθή είλαη παλειιήληα πεδνγξαθία αζηηθή θαη θνζκνπνιηηηθή [ ] Μηα θαζαξά επαξρησηηθή πεδνγξαθία είλαη αλαρξνληζκφο [ ] Πξσηεπνπζηαληζκφο-ξεδηνλαιηζκφο. Ζ Αζήλα ππεξάλσ πάλησλ! Ζ πξσηεχνπζα ππεξάλσ ησλ επαξρηψλ-απνηθηψλ! Ηδνχ ην λέν θήξπγκα ηνπ θ. Υάξε. Δκείο 7 Καη ν ίδηνο άιισζηε απνδέρεηαη φηη «απφ ηνλ ηίηιν ηνπ πξψηα-πξψηα, σο ηελ ηειεπηαία ηνπ ιεπηνκέξεηα, ην παξνπζίαδα [ην ελ ιφγῳ άξζξν], πξψηνο εγψ, σζάλ απιή η ρ λ ν γ ξ ά θ ε ζ ε, ς ε ι α θ ε- η ή λ έ ξ ε π λ α, φπνπ δεηνχζα βνήζεηα θαη θψηα απφ ηνπο δπλάκελνπο θαη ηνπο γλσζηηθνχο!», δεδνκέλνπ φηη «δελ είκαη αθφκε γξακκαηνιφγνο. Δίκαη ηφζν κπνξψ, σο ηψξα απιφο θξηηηθφο.» (Άγξαο 1936: , ε ππνγξάκκηζε δηθή ηνπ). 8 Γεγνλφο πνπ εθηίκεζαλ θαη νη ζπλεξγάηεο ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ: «Σελ εξγαζία ησλ Μαθεδφλσλ ζπγγξαθέσλ ηε θνίηαμε πξψηνο απηφο [ν Άγξαο] θπθιηθά θαη δήηεζε πξψηνο απηφο λα ηελ εμεγήζεη θαη λα ηελ πεξηγξάςεη ζην ζχλνιφ ηεο. Οη Μαθεδφλεο δε κπνξεί παξά λα είλαη επραξηζηεκέλνη απφ κηα ηέηνηα αληδηνηειή θαη ζεξκή ρεηξνλνκία.» (αλψλπκν 1935β: 333). 9 Γηα ηε δηακάρε, φπσο πξνθχπηεη απφ ηνλ πεξηνδηθφ ηχπν ηεο επνρήο, βι., θπξίσο: Υάξεο (1934α: 470), Ο βξαδπλφο (1933), Οη Μαθεδνληθέο Ζκέξεο (1934: ), Υάξεο (1934β: ), [αλψλπκν] (1935α: 45), Υάξεο (1935:292), Εψξαο (1936: ), Υάξεο (1936: 945), Γεσξγηάδεο (1937: 51-53), [αλψλπκν] (1937: 269), Ξελφπνπινο (1938). [3]

4 γλσξίδακε σο ηψξα πσο ε Αζήλα είλαη ην π ν ι η η η θ φ θέληξν ηεο ρψξαο καο, δεκηνχξγεκα ηνπ δηθνχ καο πφζνπ θαη ηεο δηθήο καο επηζπκίαο, θέληξν ζπκβαηηθφ ηεο αγάπεο θαη ηεο εκπηζηνζχλεο καο. Σψξα ν θ. Υάξεο θεξχζζεη άιια. Μα δε θνβάηαη, φηη είλαη ην θήξπγκά ηνπ αληεζληθφ; (Οη Μαθεδνληθέο Ζκέξεο 1934: , ε ππνγξάκκηζε δηθή ηνπο). Ωζηφζν, ε κνκθή πνπ αθελφο δηαηππψζεθε γεληθά γηα ηελ επαξρία θαη αθεηέξνπ ζεσξήζεθε πνιχ δεηθηηθφηεξε απφ φζν πξαγκαηηθά ήηαλ δελ αθνξνχζε επζέσο ηελ πνηφηεηα ησλ ινγνηερληθψλ έξγσλ, αιιά ηελ αδπλακία ηεο επαξρηψηηθεο Θεζζαινλίθεο λα δεκηνπξγήζεη δηθή ηεο πλεπκαηηθή θίλεζε, αλάινγε ηεο πξσηεχνπζαο, αλαγλσξίδνληαο ζηελ ηειεπηαία ξφιν θαζνδεγεηηθφ. Σαπηνζεκία, πξνθαλψο, αιιά ηερλεέλησο δεκηνπξγεκέλε ψζηε ε θαηεγνξία λα ζεσξεζεί απιψο «ζχζηαζε» ηθαλή ζπλζήθε έθηνηε ψζηε ε δηακάρε πξσηεχνπζαο-επαξρίαο λα θαηαζηεί δηαρξνληθή. Οπζηαζηηθά, ην βαζηθφ δίπνιν βάζεη ηνπ νπνίνπ θξίλεηαη ηψξα ε ινγνηερληθή παξαγσγή είλαη απηφ ηνπ θέληξνπ (πξσηεχνπζαο) θαη ηε πεξηθέξεηαο (επαξρίαο). Δλ ν- ιίγνηο, ν βαζκφο πνπ ε Θεζζαινλίθε αληαπνθξίλεηαη ζηηο πλεπκαηηθέο θαη δε ινγνηερληθέο επηηαγέο ηεο Αζήλαο θαζνξίδεη θαη ηε ζηάζε ηεο ηειεπηαίαο σο πξνο ηελ πξψηε. Αιιά ε Θεζζαινλίθε, αληί λα ζπλαηλέζεη ζηηο σο άλσ «ζπζηάζεηο», [ ] επαλαζηαηεί. Γελ αλαγλσξίδεη πηα πλεπκαηηθή πξσηεχνπζα ηελ Αζήλα. εθψλεη κπατξάθη δηθφ ηεο θαη θεξχηηεη ινγνηερληθφ ζρίζκα, αλεμαξηεζία θαη απηνηέιεηα. Γηαηί ε Αζήλα δελ θξίλεηαη πηα ηθαλή θη άμηα γη αξρεγία. Δρξεσθφπεζε, έπεζε έμσ, ηα έθακε ζάιαζζα. Οη ινγνηερληθέο «θίξκεο» ηεο Αζήλαο δελ πεξλνχλ πηα ζηε Θεζζαινλίθε, ηειείσζε! Αλαζεψξεζαλ θη εθεί πέξα ηηο θαζηεξσκέλεο αμίεο θαη ηηο έβαιαλ φιεο ζην ξάθη. Κάησ ε παξάδνζε! Οη ινγνηέρλεο ηεο Θεζζαινλίθεο αξρίδνπλ απφ ηελ αξρή [ ] Δπαλάζηαζε, ζρίζκα θη αλεμαξηεζία. Ζ Θεζζαινλίθε απνηειεί πηα θέληξν ρσξηζηφ. Σξαβά ην δξφκν ηεο κνλάρε. Αχξην ζα απνδεηρζεί αλψηεξε απ ηελ Αζήλα. Κη ε Αζήλα ηί ζα θάκεη; ζα πξνζρσξήζεη [ ] νχηε νη παξαδφζεηο, νχηε νη πλεπκαηηθέο πξσηεχνπζεο θαηαξγνχληαη απφ ηε κηα κέξα ζηελ άιιε. Αξρίδνπκε απφ ηελ αξρή θαη πξνρσξάκε κνλάρνη καο είλαη έλαο ιφγνο. Σα πξάγκαηα ιέλε άιια. Σν θάησ-θάησ ε Αζήλα δελ είλαη κφλν ζήκεξα «πλεπκαηηθή πξσηεχνπζα» ηνπ Διιεληζκνχ ήηαλ απφ ηελ αξρή ηνπ Βαζηιείνπ θαη ζα είλαη φζν ζα ππάξρεη Διιάο [ ] Γ ε λ ε ί λ α η δ π- λ α η φ λ α κ ε ζ έ β ν π λ η α η η ε λ π α ξ ά δ ν ζ ε θ α η λ α κ ε λ α λ α γ λ σ ξ ί δ ν π λ σ ο π λ- ε π κ α η η θ ή π ξ σ η ε χ ν π ζ α η ε λ Α ζ ή λ α, ι ί γ ν α θ φ κ α θ α η ζ η ε λ Α ζ ή λ α ζ α λ ή θ- ν π λ θ η α π η ν ί (Ξελφπνπινο 1938, ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ). Ωο «επαλάζηαζε», ινηπφλ, αληηκεησπίδεηαη απφ κέξνο ηεο παξαδνζηαθήο θξηηηθήο ε κνληεξληζηηθή γξαθή ησλ ζεζζαινληθέσλ αθνχ αδηαθνξνχλ γηα ηελ πξνυπάξρνπζα ειιεληθή παξάδνζε (θπξίσο ηεο εζνγξαθίαο) θαη αξλνχληαη λα αθνινπζήζνπλ ηηο ζχγρξνλεο ζπγγξαθηθέο ηάζεηο ησλ Αζελψλ. Μέζα ζε απηφ ην θιίκα ηεο κνκθήο ή ηεο θαηάθξηζεο ε θαηεζηεκέλε θξηηηθή απνδίδνληαο, ήδε απφ ην 1932, γεληθά ζηε ινγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο (αιιά ζηνρεχνληαο εηδηθά ζηνλ θχθιν ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ) έλα βαζηθφ ζηνηρείν εηεξφηεηαο σο πξνο απηήλ ηεο Αζήλαο, απηφ ηεο πνηνηηθήο δηαθνξνπνίεζήο ηνπο, ζέηεη κηα βαζηθή παξάκεηξν γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηάο ηεο. Ο Άγξαο έξρεηαη θαηφπηλ λα ηε ζπκπιεξψζεη, κε θίια θείκελεο σζηφζν δηαζέζεηο, φπσο ηνπιάρηζηνλ πξνθχπηεη απφ ην εππξφζσπν, εληέιεη κειέηεκά ηνπ, ην νπνίν, εληνχηνηο, δελ έκεηλε ά- κνηξν αληηδξάζεσλ Ο Ησάλλεο Μπήηνο (1936: 43-50), κε ην άξζξν ηνπ «Μηθξή ζπκβνιή ζηε καθεδνληθή ινγνηερλία», πξνζπάζεζε λα αλαηξέζεη δχν απφ ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Άγξα: ηελ εληνπηφηεηα ησλ ινγνηερλψλ ηεο «ζρνιήο» θαη ηελ απνπζία πξνγελέζηεξεο ινγνηερληθήο παξάδνζεο. Πξνεγήζεθαλ ηνπ Μπήηνπ, φπσο πξνθχπηεη απφ δηθέο ηνπ πιεξνθνξίεο ζην παξαπάλσ άξζξν, νη Εσγξαθάθεο (εθ. Νέα Αιήζεηα), Σαρνγηάλλεο (εθ. Μαθεδνλία), Ωξνινγάο (εθ. Νέα Αιήζεηα), ηα άξζξα ησλ νπνίσλ φκσο δελ κπφξεζα λα εληνπίζσ θαη λα αμηνπνηήζσ πεξαηηέξσ, ιφγσ ηεο ζπαληφηεηαο ησλ αληίζηνηρσλ θχιισλ. Σν terminus post quem πάλησο απνηειεί ν Ηνχιηνο ηνπ 1935, νπφηε δεκνζηεχεηαη ην άξζξν ηνπ Άγξα θαη terminus [4]

5 Παξά ηηο, πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν δηθαηνινγεκέλεο, ελζηάζεηο φκσο, ν φξνο έρεη ήδε πηνζεηεζεί απφ ηνπο επηγφλνπο ηνπ Άγξα, νη νπνίνη έθηνηε δηαθξίλνληαη πψο αιιηψο ζε δχν θαηεγνξίεο: ηνπο απνινγεηέο θαη ηνπο επηθξηηέο ηνπ. εκείν ζχγθιηζεο ακθνηέξσλ ν ίδηνο ν φξνο «ζρνιή Θεζζαινλίθεο», αθνχ αθφκα θη φζνη αξλνχληαη ηελ χπαξμή ηεο ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν γηα λα ηνλ απνξξίςνπλ ζηε ζπλέρεηα. Οη νπαδνί, ινηπφλ, ηνπ φξνπ (πνπ, ζεκεησηένλ, απνηεινχλ κεηνςεθία) φρη κφλν ζα ηνλ πηνζεηήζνπλ αιιά ζα ηνλ επεθηείλνπλ θηφιαο, πνιιέο θνξέο άθξηηα θαη θαηά ην δνθνχλ, αξρηθά ζπκπεξηιακβάλνληαο ζηε «ζρνιή» ζχζζσκν ηνλ θχθιν ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ θαη θαηαιεθηηθά ηαπηίδνληαο ηε «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» κε ηε ινγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο ελ γέλεη ή, αθφκα αθειέζηεξα, κε «φια ηα πλεπκαηηθά [ηεο] πεδία» (Εψξαο 1936: 924). Οη αξλεηέο ηνπ απφ ηελ άιιε, επηθξίλνληαο ηνλ πξνθαηαζθεπαζκέλν ηαπηνηηθφ ηνπ (εηεξν)πξνζδηνξηζκφ, ζα αληηηάμνπλ ζηνλ φξν «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» ηνλ, άθξσο δεισηηθφ ησλ πξνζέζεψλ ηνπο πιελ απνιχησο αζαθή, φξν «ζρνιή ήζνπο» 11, ηνλ νπνίν ν Σφιεο Καδαληδήο, θχξηνο ππνζηεξηθηήο ηνπ θαη πηζαλψο εηζεγεηήο ηνπ, α- λαιχεη σο εμήο: πγγξαθηθή επηκέιεηα πνπ δεκηνπξγεί πνιιέο αλαζηνιέο αιιά πνπ νδεγεί ζηελ θαιχηεξε δπλαηή πνηφηεηα, αλαδήηεζε ηεο αλαγλψξηζεο απφ ηνπο απζηεξνχο θαη δίθαηνπο γλσξίδνληεο, ηήξεζε θάπνησλ θαλφλσλ δενληνινγίαο θαη ζνβαξή θαη πνιχπιεπξε ινγνηερληθή γλψζε (1983: 21). Ζ ηαπηφηεηα ηεο «ζρνιήο», εδξαησκέλε πιένλ, δελ παχεη λα εκπινπηίδεηαη κε θαηλνχξγηα ζηνηρεία, ηα νπνία, ιεηηνπξγψληαο ηζρπξνπνηεηηθά, νδεγνχλ ζηαδηαθά ζηε λνκηκνπνίεζε ηνπ φξνπ. 12 Παξαζέησ ηα βαζηθφηεξα, ζρνιηάδνληάο ηα παξάιιεια: 1. απνπζία, εληφπηαο, ινγνηερληθήο παξάδνζεο 13 : πξφθεηηαη γηα έλα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ε θξηηηθή εληνπίδεη ζηε Θεζζαινλίθε (αιιά θαη ζηνλ επξχηεξν καθεδνληθφ ρψξν) κέρξη πεξίπνπ ηε δεθαεηία ηνπ 20, νπφηε αλαθαίλνληαη νη απαξρέο ηεο πλεπκαηηθήο ηεο (αλα)γέλλεζεο, εμαηηίαο, θπξίσο, ηεο έθδνζεο ησλ Μαθεδνληθώλ Γξακκάηωλ (1922). πρλφηαηα, κάιηζηα, ε απνπζία ινγνηερληθήο παξάδνζεο ηαπηίδεηαη κε ηελ απνπζία πλεπκαηηθήο δσήο ελ γέλεη. Αηηηνινγείηαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν, ante quem ν Απξίιεο ηνπ 1936, νπφηε δεκνζηεχεηαη ην άξζξν ηνπ Μπήηνπ φπνπ γίλεηαη ε ζρεηηθή α- λαθνξά. 11 Καδαληδήο (1983: 21), Κχξνπ, (1984: 728), Καδαληδήο (1985α: 28), Καδαληδήο (1985β: 404), Καδαληδήο (1986: 14),. Πβ. θαη ηε ζέζε ηνπ Άγξα, ν νπνίνο ππνζηήξηδε φηη, πέξαλ ησλ άιισλ γλσξηζκάησλ ηεο, ε «ζρνιή» δηαθξηλφηαλ θαη απφ ην «θηινινγηθφ ηδαληθφ» πνπ πξέζβεπε (1983: 39). 12 ε απηφ ζπλέηεηλαλ, πξνθαλψο πεηπραίλνληαο ην αληίζεην απφ ηελ πξφζεζε ησλ πεξηζζφηεξσλ ζπλεξγαηψλ, ηα επάξηζκα αθηεξσκαηηθά ηεχρε ζηε Θεζζαινλίθε: Δπηζεώξεζε Τέρλεο, ηρ , (Οθη.- Ννέκβξ. 1962), Νέα Δζηία, ηρ. 850, (Γεθ. 1962), Τέρλε θαη Πνιηηηζκόο, ηρ. 8 (Απξ.-Μάηνο 1981) θαη ηρ. 9 (Αχγ.-επη. 1981), Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ. (Ννέκβξ. 1983), Γηαβάδω, ηρ. 128 (8 Οθη. 1985), Νέα Δζηία, ηρ (Γεθ. 1985), Αληί, ηρ. 324 (15 Απγ. 1986), Νέα Πνξεία, εηδ. έθδνζε (Ηνχλ. 1988), Οδόο Παλόο, ηρ. 133 (Ηνχι.-επη. 2006), ηα νπνία, κε ηίηινπο φπσο «Λνγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο» ή «Λνγνηέρλεο ηεο Θεζζαινλίθεο», ζπλέβαιαλ ζηνλ ηνπηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο κνληεξληζηηθήο απηήο ινγνηερλίαο αιιά θαη ζηελ απφζρηζή ηεο απφ ηελ ππφινηπε ινγνηερληθή παξαγσγή. (Σν ίδην θάλεη θαη ν Λίλνο Πνιίηεο ηηηινθνξψληαο έλα απφ ηα ππνθεθάιαηα ηεο Ιζηνξίαο ηνπ «Πεδνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο»). 13 Άγξαο (1983: 32), Βαθφπνπινο (1962: 1714), Κηηζφπνπινο (1962: 1782), Αιαβέξαο (1970:), Πίζηαο (1973: 31), Μαθξήο (1973: 255), Καδαληδήο (1985α: 27), ηεξγηφπνπινο (1985: 332), Καδαληδήο (1985β: 398), Καδαληδήο (1986: 13), (θπξίδεο (1990: 5-6). [5]

6 δεδνκέλεο ηεο αλππαξμίαο νπνηνπδήπνηε δεζκνχ, ε ζηξνθή ηεο «ζρνιήο» ζηνλ δπηηθφθεξην κνληεξληζκφ, ε αδηαθνξία ηεο πξνο ηελ πξνγελέζηεξε ειιεληθή ινγνηερληθή παξάδνζε αιιά θαη ε ξήμε ηεο κε ηα ζχγρξνλά ηεο θπξηαξρνχληα ινγνηερληθά πξφηππα. Αλαληίιεθηα, εληφπηα παξάδνζε ππφ ηελ έλλνηα ελφο πξνγελέζηεξνπ ζπλφινπ ινγνηερλεκάησλ πνπ επέδξαζαλ θαηαιπηηθά ζηνπο ζεζζαινληθείο ινγνηέρλεο ηεο γεληάο ηνπ 30 δελ ππήξμε. Ωζηφζν, ππήξρε ζαθέζηαηα πλεπκαηηθή δσή, γλψζε ηεο ν- πνίαο είρε ν θχθινο ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ, παξά ηα φζα ππνζηήξηδε ν Βαθφπνπινο πεξί «έξεκεο ρψξαο». Καηά πεξηφδνπο, κάιηζηα, ππήξμε παξαγσγηθφηαηε, αλεμαξηήησο ηεο ρακειήο, θαηά θαλφλα, πνηφηεηάο ηεο 14, κε θαηψηαην φξην έλαξμεο ην 1850 πεξίπνπ, νπφηε ηδξχεηαη ην πξψην ηππνγξαθείν ηεο Θεζζαινλίθεο επίδξαζε ηνπ θπζηθνχ θιίκαηνο θαη ηεο ηζηνξίαο ηεο πφιεο ζηνπο ινγνηέρλεο 16 : ππνζηεξίρζεθε επξέσο φηη ε φπνηα ηδηαηηεξφηεηα ηεο ινγνηερλίαο ηεο Θεζζαινλίθεο νθείιεηαη ελ πνιινίο ζην βφξεην θιίκα ηεο, ην νπνίν επεξέαζε θαηαιπηηθά ηνλ ςπρηζκφ ησλ ζπγγξαθέσλ θαη ζπλεπψο ηηο εθθξαζηηθέο/θαιιηηερληθέο επηινγέο/πξνηηκήζεηο ηνπο. Ζ «ελδνζηξέθεηα» θαη ν «εζσηεξηθφο κνλφινγνο» πνπ, θαηά ηελ θξηηηθή, ραξαθηεξίδνπλ ηα έξγα ηεο «ζρνιήο», ζεσξνχληαη (ε αλάινγε αηζζεηηθή) απφξξνηα ηνπ θιίκαηνο ηεο πφιεο. Παξάιιεια, κεγάιε ζεκαζία ζηε δηακφξθσζε ηεο «ζρνιήο» ζεσξείηαη φηη δηαδξακάηηζε θαη ην ηζηνξηθφ παξειζφλ ηεο: νη παληαρνχ παξφληεο (κεηα)βπδαληηλνί απφερνί ηνπ θαη ν κπζηηθηζκφο πνπ πξνθαινχλ, ν πνιππνιηηηζκηθφο ραξαθηήξαο ηεο ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ θνζκνπνιηηηζκφ ηεο, φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπλχπαξμε πνιππνίθηισλ εζλνηηθψλ νκάδσλ, ε θαίξηα γεσγξαθηθή ηεο ζέζε πνπ ηελ θαηέζηεζε επζεβή πφζν, παληαρφζελ δηεθδηθνχκελν, θαη πεδίν έληνλσλ πνιηηηθψλ/θνηλσληθψλ/νηθνλνκηθψλ δηεξγαζηψλ. Πξέπεη εδψ λα επηζεκαλζεί, φηη νχηε ην θιίκα νχηε θαη ε ηζηνξία ηεο πφιεο (φρη σο θαιιηηερληθά ή αηζζε(κα)ηηθά θαηάινηπα, αιιά σο αθήγεζε ζπκβάλησλ) ηξνθνδφηεζαλ ζεκαηηθά ην έξγν ησλ ζεζζαινληθέσλ πξσηνπφξσλ. Οπζηαζηηθά, ε επίδξαζε ηνπο πεξηνξίζηεθε θπξίσο ζην χθνο ηνπο θαη, αλ απνδερηνχκε ηα φζα θαηά θαηξνχο ππνζηήξημαλ, ζηνλ ηξφπν ζθέςεο ηνπο. 3. θιίκα/παξάδνζε «εζσηεξηθφηεηαο/ελδνζηξέθεηαο» 17 : νη φξνη απνηεινχλ απιψο θνηλνχο ηφπνπο, ε ζεκαζία ησλ νπνίσλ πξνζεγγίδεηαη κάιινλ δηαηζζεηηθά/εκπεηξηθά 14 Δμαίξεζε απνηεινχλ, ίζσο, νη Μαθεδνληθέο ηζηνξίεο (1920) ηνπ Γ. Μφδε πνπ, παξά ηηο πξνθαλείο αηέιεηέο ηνπο θαη ηελ πνηνηηθή αληζφηεηά ηνπο, μερσξίδνπλ απφ ηελ ππφινηπε ινγνηερληθή παξαγσγή. 15 Γηα ηε ινγνηερληθή παξαγσγή ηεο Θεζζαινλίθεο πξηλ ηε δεθαεηία ηνπ 30 βι.: Μπήηνο (1936), Νίληαο (1944) Πιαζηήξαο (1985), Πιαζηήξαο (1986), Υξηζηηαλφπνπινο (1986: ,), Κεραγηφγινπ (1997: ), Υξηζηηαλφπνπινο (1999). 16 Θέκειεο (1962: 1721), Θέκειεο (1968), Αιαβέξαο (1970: 22-26), Πίζηαο (1973: 31), Μαθξήο (1973: 259), Καδαληδήο (1983: 18), ηεξγηφπνπινο (1985: ), Καδαληδήο (1985β: ), Καδαληδήο (1986: 11), Υεθίκνγινπ (1988: ), Σζάθσλαο (1990: 28-31). 17 Αξγπξίνπ (1962: ), Θέκειεο (1962: ), Κηηζφπνπινο (1962: ), Γέιηνο (1968), Θέκειεο (1968), Κηηζφπνπινο (1968), Αιαβέξαο (1970: 10, 48-51), Μαθξήο (1973: θαη ), Πίζηαο (1973: 32-33), Γνχηεο-Πηεξήο (1983), Καδαληδήο (1983: 18), Καδαληδήο (1985: 24, 27-28), Μπαθφιαο (1985: 30-31), ηεξγηφπνπινο (1985: ), Καδαληδήο (1985: ), Ξεηλφο (1988: ), Υεθίκνγινπ (1988: ), Σζάθσλαο (1990: 24-28). [6]

7 θαη δελ έρεη επαθξηβψο νξηζηεί. Απινπζηεπηηθά, ε ζξπινχκελε «εζσηεξηθφηεηα» ησλ ζεζζαινληθέσλ ζα κπνξνχζε λα απνδνζεί σο απφξξηςε ηεο ξεαιηζηηθήο θαηαγξαθήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ζηξνθή πξνο ην ίδην ην άηνκν ή, επί ην ινγνηερληθφηεξνλ, σο «αλαδήηεζε ηεο ζπλείδεζεο» (Βηζησλίηεο 1988). Ζ «ελδνζηξέθεηα» πξνβιήζεθε ηδηαίηεξα σο θαηεμνρήλ ραξαθηεξηζηηθφ (αξλεηηθφ ή ζεηηθφ, αλαιφγσο ηεο άπνςεο ηνπ θξίλνληνο) ηεο ινγνηερλίαο ηεο Θεζζαινλίθεο κε ζηφρν λα θαηαδεηρζεί ε αληίζεζή ηεο, ηερλνηξνπηθή πξσηίζησο αιιά θαη πνηνηηθή νπσζδήπνηε, πξνο ηε ζχγρξνλή ηεο ινγνηερλία ηεο Αζήλαο. ε άκεζε αηηηαθή ζρέζε κε ηελ «εζσηεξηθφηεηα» πξνβάιιεηαη ν «εζσηεξηθφο κνλφινγνο» (κε ππνηηζέκελν εηζεγεηή ηνπ ζηα θαζ εκάο ηνλ Ξεθινχδα), σο ε θπξίσο αθεγεκαηηθή ηερληθή ηεο «ζρνιήο», ηθαλή θαη αλαγθαία ζπλζήθε κέζσ ηεο νπνίαο εθθξάδεηαη ε φπνηα «εζσηεξηθφηεηα». Δληνχηνηο, δεδνκέλσλ ησλ, θάζε άιιν παξά φκνησλ θαη ίδηνπ βαζκνχ, ζπγγξαθηθψλ επηινγψλ ησλ ζπγγξαθέσλ, είλαη πξνηηκφηεξνο ν φξνο «ξνή ζπλείδεζεο», σο (πεξηγξαθηθά) επζηνρφηεξνο. 4. αδηαθνξία, εθ κέξνπο ησλ ινγνηερλψλ γηα ηα ζχγρξνλά ηνπο ηζηνξηθά γεγνλφηα θαη ηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο ζπλζήθεο 18 : πνιιάθηο ε θξηηηθή εγθάιεζε ηε «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» γηα ηελ αληζηνξηθή ηεο ζεκαηηθή θαη ηελ επηδεηθηηθή αγλφεζε ησλ ζχγρξνλψλ ηεο θνηλσληθψλ δπκψζεσλ θαη νηθνλνκηθψλ εμειίμεσλ. ε αληίζεζε κε πνιιά απφ ηα έξγα ηεο «γεληάο ηνπ 30» πνπ αθνξκψληαη απφ ηε ζχγρξνλή ηνπο (ή έζησ ηελ πξνγελέζηεξε) ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα, ζηα ινγνηερλήκαηα ηεο «ζρνιήο» απνπζηάδεη, ζαξξείο επηδεηθηηθά, θάζε αλαθνξά ζε απηήλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε επηινγή ησλ ινγνηερλψλ, απνιχησο ζπλεηδεηή, αθελφο ζπκβαδίδεη κε ηηο επηηαγέο ηεο λεσηεξηθφηεηαο πνπ ζέιεη ην ππνθείκελν λα ζηξέθεηαη πξνο ηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ ακθηζβεηψληαο (ζηελ πεξίπησζή καο αδηαθνξψληαο γηα) ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη αθεηέξνπ ππεξηνλίδεη ηηο δηαθνξεηηθέο ζηνρεχζεηο (ζπλεπψο θαη ηνπο αλφκνηνπο ηξφπνπο έθθξαζεο) απφ ηελ ππφινηπε ζπγθαηξηλή ηνπο ινγνηερληθή παξαγσγή. 5. δεθηηθφηεηα ζηηο πξσηνπνξηαθέο επξσπατθέο επηδξάζεηο θαη ηαπηφρξνλε ξήμε κε ηνπο εγρψξηνπο (παξαδνζηαθνχο) ηξφπνπο γξαθήο 19 : ε δεμίσζε ησλ κεζνπνιεκηθψλ επξσπατθψλ ινγνηερληθψλ λεσηεξηζκψλ πξνβιήζεθε ηδηαίηεξα σο θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «ζρνιήο», ην νπνίν απνδφζεθε αθελφο ζηνλ θνζκνπνιίηηθν ραξαθηήξα ηεο πφιεο (ζπλεπψο θαη ζηε δεθηηθφηεηά ηεο σο πξνο ηελ αθνκνίσζε λέσλ ξεπκάησλ) θαη αθεηέξνπ ζηελ έιιεηςε νπνηαζδήπνηε πξνεγνχκελεο ινγνηερληθήο παξάδνζεο πνπ ζα ιεηηνπξγνχζε πεξηνξηζηηθά θαη ζαθψο θαζνδεγεηηθά. Ο «πλεπκαηηθφο [απηφο] θνζκνπνιηηηζκφο» (παλδσλίδεο 1962: 1711) δηεπθφιπλε (θαη σο έλα βαζκφ επέβαιε) ηελ επηινγή απνιχησο δηάθνξσλ ηξφπσλ γξαθήο απφ απηνχο πνπ ρξεζηκνπνηνχζε θαηά παξάδνζε ε «γεληά ηνπ 30». Δθηφο ηεο πξνθαλνχο πξνηίκεζεο ππέξ ηεο πεδνγξαθίαο, ηα έξγα ηεο «ζρνιήο» έρνπλ φια ηα ραξαθηεξηζ- 18 Αιαβέξαο (1970: 10), Μπαθφιαο (1985: 35), Βηζησλίηεο (1988: ), Ξεηλφο (1988: ), Υεθίκνγινπ (1988: ), θπξίδεο (1992: 11). 19 Άγξαο (1983: 33), Παππάο (1938), παλδσλίδεο (1962: 1711), Γέιηνο (1968), Νηάιηαο (1968), Αιαβέξαο (1970: 11-17), Μαθξήο (1973: θαη ), Εήξαο (1979: 50), Μπαθφιαο (1985: 31), Καδαληδήο (1985β: 395), Καδαληδήο (1986: 12-14), Βηζησλίηεο (1988: , ), Mackridge (1997: 181). [7]

8 ηηθά ηεο πξσηνπνξηαθφηεηαο 20 θαη ζαθψο δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηα αζηηθά/εζνγξαθηθά/ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα/δηεγήκαηα ησλ Αζελψλ. Σέινο, πέξαλ ησλ παξαπάλσ, ζπρλά αλαθέξνληαη θαη ηα εμήο δεπηεξεχνληα ραξαθηεξηζηηθά: εκθαλήο ππεξίζρπζε ηεο πεδνγξαθίαο έλαληη ηεο πνίεζεο 21, εκκνλή ζηελ πνηφηεηα ησλ έξγσλ 22, αίζζεκα θαησηεξφηεηαο θαη πθέξπνπζα δεινθζνλία πξνο ηε «γεληά ηνπ 30» 23. Παξά ηελ, θαηά πεξηπηψζεηο θαη ππφ πξνυπνζέζεηο, επηκέξνπο επζηνρία ηνπο, είλαη πξνθαλέο φηη ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά είηε είλαη απνιχησο ζεηηθηζηηθά, είηε ππαθνχλ ζηηο επηηαγέο κηαο (ςεπδν)θνηλσληνινγηθήο κεζφδνπ εμέηαζεο ηνπ ινγνηερληθνχ θαηλνκέλνπ ή, ηέινο, απνηεινχλ γεληθεχζεηο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηε (ινγνηερληθή) πξαγκαηηθφηεηα. πλάκα, ελψ πξνβιήζεθαλ απφ ηελ θξηηηθή σο ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπλαπνηεινχλ ηελ ηαπηφηεηα ηεο «ζρνιήο», νπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα δπλάκεη παξάγνληεο δηακφξθσζεο ηεο ηαπηφηεηάο ηεο θη απηφ κφλν αλ απνδερηνχκε φηη κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ (ή θαιχηεξα, φηη ιεηηνχξγεζαλ) σο ηέηνηνη. Οη ζπγγξαθείο άιισζηε, πνπ εξήκελ ηνπ θαηαζθεπάζηεθε θαη εδξαηψζεθε ε ζπδεηνχκελε ηαπηφηεηα, αξλνχληαη θαηεγνξεκαηηθά ηελ έληαμή ηνπο ζε κηα νκάδα κε ππνηηζέκελεο θνηλέο ζπληζηψζεο θαη εηεξνθαζνξηζκέλε ζπληζηακέλε. Έηζη, κέζσ ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ, ζα απαληήζνπλ ζην άξζξν ηνπ Άγξα, νξζνηνκψληαο, φηη Πξψηα απ φια ε θίλεζε πνπ ζεκεηψλεηαη εδψ [ζηε Θεζζαινλίθε], ή θαιχηεξα ε αξρή κηαο θηλήζεσο, ε νπνία ηείλεη λα δεκηνπξγήζεη κηα παξάδνζε, δελ είλαη θαηλφκελν αζξνηζκαηηθφ, αιιά θπζηθφ θαλέξσκα κηαο αλάγθεο, πνπ έγηλε ζχγρξνλα αηζζεηή, απφ κεξηθνχο αλζξψπνπο π ν π β ι έ π ν π λ νχηε είλαη θαλέξσκα μαθληθφ, αιιά κηα ζπλέρεηα θη σο έλα κέξνο κηα αληίδξαζε ζ φ,ηη γηλφηαλ ζηνλ ηφπν απηφ σο ην 1929 (αλψλπκν 1935β: 332, ε ππνγξάκκηζε δηθή ηνπο). Άιισζηε, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο απφ απηνχο, ε θίλεζε πνπ πξνβιήζεθε απφ ηελ θξηηηθή σο «ζρνιή» δελ είλαη άιιν απφ «κηα ηάζε αλαλεψζεσο ηεο πεδνγξαθίαο» (Ξεθινχδαο 1983), απφ «κηα ζχκπησζε λα βξεζνχκε ζε έλαλ θχθιν 5-6 άλζξσπνη κε θνηλά ηδαληθά θη ν θαζέλαο λα εθθξάδεηαη ζχκθσλα κε ηελ αηνκηθή ηνπ ηδηνζπζηαζία» (Βαθφπνπινο 1985), απφ «κηα ζηξνθή πξνο ηα έζσ» (Γέιηνο 1968), απφ «θιίκα κε ηελ θαιιηηερληθή θαη πλεπκαηηθή ζεκαζία, έλα θάηη πνπ ην αηζζάλεηαη θαλείο, ζαλ θνηλή αηκφζθαηξα, πνπ ελνπνηεί ηνλ δηαθνξηζκφ, ρσξίο λα ηνλ θαηαξγεί ή λα ηνλ κεηψλεη» (Θέκειεο 1968). Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη θαη πξηλ αθφκα απφ ην ζεκειησηηθφ άξζξν ηνπ Άγξα, νη ζπγγξαθείο ηεο Θεζζαινλίθεο αξλνχληαλ ηεο ζπγθαηάηαμή ηνπο βάζεη θνηλψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο, ππνζηεξίδνληαο απινχζηαηα φηη ηέηνηα δελ ππάξρνπλ ή, αθφκα θη αλ εληνπίδνληαη, δελ αξθνχλ γηα λα αηηηνινγήζνπλ ηνλ φξν «ζρνιή». Όπσο πξνθχπηεη απφ ηηο ηξεηο έξεπλεο πνπ δεκνζηεχνληαη ζηελ Δθεκεξίδα ηωλ Βαιθαλίωλ 24 : 20 Βι. ηα φζα εληνπίδνπλ νη Βηζησλίηεο (1988: 162) θαη Κεραγηφγινπ (1997: ). 21 Αξγπξίνπ (1962: 393), Mackridge (1997: 180), θ.α. 22 Αιαβέξαο (1970: 49-50), Καδαληδήο (1981: 29-30), Βηζησλίηεο (1988: , 161). 23 Lavagnini (1969: ), Μπαθφιαο (1985: 31), Σζάθσλαο (1990: ). 24 Σν 1933, 1934 θαη 1935 κε ηνπο αληίζηνηρνπο ηίηινπο: «Τπάξρεη ζηε Θεζζαινλίθε πλεπκαηηθή θίλεζηο;», «Αλάκεζα ζηνπο παξάγνληαο ηεο πλεπκαηηθήο καο δσήο» θαη «Με ηνπο ινγνηέρλαο θαη ζπγγξαθείο, ηνπο πνηεηάο θαη ηνπο ινγίνπο καο». [8]

9 Σα κέιε ηεο «νκάδαο» ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ αξλήζεθαλ ηελ έληαμή ηνπο ζε κηα νξηζκέλε ινγνηερληθή ζρνιή, εκκέλνληαο ζην επηρείξεκα φηη απνηεινχλ μερσξηζηέο πεξηπηψζεηο, ή αιιηψο «αηνκηθφηεηεο», νη νπνίεο, απιψο, ζπλεξγάζηεθαλ γηα ηελ ππεξέηεζε ελφο ππεξαηνκηθνχ, ελφο αλψηεξνπ ζθνπνχ, πνπ, φπσο δήισζαλ, ήηαλ ε δεκηνπξγία πλεπκαηηθήο θίλεζεο ζηε Θεζζαινλίθε. Βέβαηα, πίζσ απφ απηφλ ηνλ νκνινγεκέλν ζθνπφ ππήξρε ε επηζπκία ηεο εηζαγσγήο λέσλ αληηιήςεσλ ζηελ ειιεληθή πεδνγξαθία, πνπ ηνπο δηαθνξνπνηνχζαλ απφ ηε ξεαιηζηηθή πεδνγξαθία θαη ελ ηέιεη ηνπο έθεξαλ ζηελ πξψηε γξακκή ηεο ινγνηερληθήο επηθαηξφηεηαο (ηφια 2010: 385). 25 πλνςίδσ: ν φξνο «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» πξνηάζεθε απφ ηνλ Άγξα γηα λα πεξηγξάςεη ηελ πξσηνπνξηαθή πεδνγξαθηθή θίλεζε ηεο Θεζζαινλίθεο ζηε δεθαεηία ηνπ 30, ε νπνία νθείινληαλ ζην έξγν ησλ Γηαλλφπνπινπ, Γέιηνπ, Ξεθινχδα θαη Πεληδίθε, βαζηθψλ ζπλεξγαηψλ ησλ Μαθεδνληθώλ Ηκεξώλ. Έθηνηε, θαη αθνχ αξρηθά απνδφζεθε ζε νιφθιεξν ηνλ θχθιν ηνπ πεξηνδηθνχ, θαζηεξψζεθε ζηαδηαθά σο αληηπξνζσπεπηηθφο ζχλνιεο ηεο ινγνηερλίαο ηεο πφιεο, αθνχ ζεσξήζεθε φηη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαη Άγξαλ «ζρνιήο» πξνζηδηάδνπλ θαη ζηα ππφινηπα έξγα, αλεμαξηήησο ηεο εηδνινγηθήο ή ρξνλνινγηθήο θαηάηαμήο ηνπο. Σν παξάδνμν είλαη φηη ν φξνο θαίλεηαη λα νθείιεη ηελ ηζηνξηθνπνίεζή ηνπ φρη ζηνπο, κεηνςεθνχληεο, ππνζηεξηθηέο ηνπ αιιά ζε φζνπο θαηεγνξεκαηηθά ηνλ αξλνχληαη, δεδνκέλσλ φηη απφ ηε κηα ηνλ ρξεζηκνπνηνχλ επαλαιακβαλφκελα αθξηβψο γηα λα ηνλ απνδνκήζνπλ, ζπκβάιινληαο έηζη ζηελ (απφ ηελ αλάπνδε) θαζηέξσζή ηνπ, ελψ απφ ηελ άιιε δελ αληηπξνηείλνπλ θάπνηνλ επηηπρέζηεξν. Με άιια ιφγηα, παξά ηηο δηθαηνινγεκέλεο ελζηάζεηο σο πξνο ηελ δνθηκφηεηά ηνπ θαη ηελ πνηθηινηξφπσο πιαζηνγξαθεκέλε ηνπ ηαπηφηεηα, ν φξνο «ζρνιή Θεζζαινλίθεο» ζεκαίλεη ειιείςεη άιινπ, επζηνρφηεξνπ γξακκαηνινγηθά φρη κφλνλ ηε κνληεξληζηηθή ινγνηερληθή παξαγσγή ηεο γεληάο ηνπ 30 ζηε Θεζζαινλίθε αιιά θαη ηε κεηαγελέζηεξε ινγνηερληθή παξαγσγή πνπ δέρηεθε ηηο επηδξάζεηο ηεο. Κη εδψ αθξηβψο έγθεηηαη ε νπζία ηεο πξνβιεκαηηθφηεηάο ηνπ. Μέρξη εδψ, ινηπφλ, έρνπκε ην ρξνληθφ ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ φξνπ, φπσο πξνθχπηεη απφ κεξηθά πνιχ αμηφινγα ελζηαληαλέ κηα εηθφλα, ζνιή ίζσο αιιά ηνπιάρηζηνλ κε εκθαλή πεξηγξάκκαηα, γηα ην πψο πψο ζπγθξνηήζεθε ε ηαπηφηεηα ηεο κνληεξληζηηθήο θίλεζεο ηεο κεζνπνιεκηθήο Θεζζαινλίθεο αξρηθά, αιιά θαη πψο έθηαζε ε ίδηα ηαπηφηεηα λα αληηπξνζσπεχεη έξγα θάζε άιιν παξά ζπλνκήιηθα θαη ηερλνηξνπηθά/ζεκαηηθά/εηδνινγηθά ζπγγελή. Μέλεη λα απαληεζεί θαη ην γηαηί γηαηί ε ηαπηφηεηα ηεο «ζρνιήο» ζπγθξνηήζεθε θαη απηφλ ηνλ ηξφπν ψζηε λα απνθνπεί απφ ην ζψκα ηεο ππφινηπεο ινγνηερληθήο παξάδνζεο αθελφο θαη λα ζεσξείηαη δηάθνξε απφ φ,ηη (θαιψο ή θαθψο) νξίζηεθε σο «γεληά ηνπ 30» αθεηέξνπ; Πξνθχπηνπλ ινηπφλ ηα εμήο επηκέξνπο εξσηήκαηα: - πψο εληάζζεηαη ε κνληεξληζηηθή θίλεζε ηεο Θεζζαινλίθεο, πνπ θαζηεξψζεθε σο «ζρνιή Θεζζαινλίθεο», ζηε κεζνπνιεκηθή καο ινγνηερλία; - πνηά ε ζρέζε ηεο κε ηελ ειιεληθή ινγνηερληθή παξάδνζε αιιά θαη κε ηε ζχγρξνλή ηεο ινγνηερληθή παξαγσγή; - πνηά είλαη ηα θνηλά ή δηαθνξνπνηεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο σο πξνο ηε «γεληά ηνπ 30»; - πψο δεμηψλεηαη ηνλ επξσπατθφ κνληεξληζκφ ε «ζρνιή» θαη πψο ε «γεληά ηνπ 30» θαη γηαηί; 25 Δπραξηζηψ ηελ θ. Φξαγθίζθε Ακπαηδνπνχινπ γηα ηε βηβιηνγξαθηθή ππφδεημε. [9]

10 - πφζν παξεθθιίλνπλ νη ζηνρεχζεηο ηεο απφ ηνλ νξίδνληα ησλ πξνζδνθηψλ θνηλνχ θαη θξηηηθήο; Ζ απάληεζε ζε απηά ή παξφκνηα εξσηήκαηα κπνξεί λα ζπκβάιεη ζηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο ινγνηερληθήο ηαπηφηεηαο ηεο «ζρνιήο Θεζζαινλίθεο», νδεγψληαο πηζαλφηαηα ζηελ ίδηα ηεο ηελ απηναλαίξεζε. Οπσζδήπνηε αλαζπγθξνηεκέλε ή κε, απνδεθηή ή φρη ε λέα ηαπηφηεηα δελ ζα είλαη παξά κηα απφπεηξα, επηηπρέζηεξε ίζσο αιιά εμίζνπ κάηαηα εληέιεη, (πεξη)νξηζκνχ ελφο γνεηεπηηθνχ ινγνηερληθνχ θαηλνκέλνπ, πνπ, αξλνχκελν λα ππαθνχζεη ζηα θαξαλησληθά πξνζηάγκαηα ή λα ζπκκεηάζρεη ζηα ππεξξεαιηζηηθά αζχξκαηα, εηζήγαγε ηε λεσηεξηθφηεηα ζηα θαζ εκάο. Βηβιηνγξαθία Άγξαο 1936, Σέιινο Άγξαο, [επηζηνιή ζηηο] Μνξθέο, ηρ. 3, Μάηνο, ζο , Σέιινο Άγξαο, «Μηα καηηά ζηε ινγνηερληθή Θεζζαινλίθε. Πξφζσπα θαη θείκελα», Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ., Ννέκβξ. ζο (αλαδεκνζίεπζε απφ ηα Διιεληθά Φύιια, ηρ. 5, Ηνχι. 1935, ζο ). Αιαβέξαο 1970, Σειέκαρνο Αιαβέξαο, Γηεγεκαηνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο, Κσλζηαληηλίδεο, Θεζζαινλίθε. αλψλπκν 1935α, [ζηα «ρφιηα»], Μαθεδνληθέο Ηκέξεο, ηρ. 1, Φεβξ., ζ β, [ζηα «ρφιηα»], Μαθεδνληθέο Ηκέξεο, ηρ. 8-9, επη.-οθη., ζο , «Ζ Θεζζαινλίθε», Μαθεδνληθέο Ηκέξεο, ηρ , Ννέκβξ.-Γεθ., ζ Αξγπξίνπ 1962, Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ, «Ζ ινγνηερληθή δσή ηεο Θεζζαινλίθεο ηα ηειεπηαία ηξηάληα ρξφληα. ρέδην εηζαγσγήο», Δπηζεώξεζε ηέρλεο, ηρ , Οθη.-Ννέκβξ. 1962, ζο Βαθφπνπινο 1962, Γηψξγνο Βαθφπνπινο, «Ζ παιηά θξνπξά», Νέα Δζηία, ηρ. 850, Γεθ., ζο , Γηψξγνο Βαθφπνπινο, [ζπλέληεπμε ζην] Γηαβάδω, ηρ. 126, Ηνχι.-Αχγ., ζο Βηζησλίηεο 1988, Αλαζηάζεο Βηζησλίηεο, «Αλαδήηεζε ηεο ζπλείδεζεο. Αλαθνξέο ζηελ πεδνγξαθία ηεο Θεζζαινλίθεο», Νέα Πνξεία, εηδ. έθδνζε Λνγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο, Ηνχλ., ζο Γεσξγηάδεο 1937, Αρηιιέαο Γεσξγηάδεο, «Ζ Αζήλα θαη νη επαξρίεο», Μνξθέο, ηρ. 2, Απξ., ζο Chiappone 2006/2009, Jean-Luc Chiappone, Le mouvement moderniste de Thessalonique , t. 2, L Harmattan, Paris 2006 (t.1)/2009 (t.2). Γνχηεο-Πηεξήο 1983, ηέιηνο Γνχηεο, Μηράιεο Πηεξήο, «Πεδνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο. Δηζαγσγή», Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ, Ννέκβξ., ζο Γέιηνο 1968, Γηψξγνο Γέιηνο, [απάληεζε ζηελ έξεπλα «Τπάξρεη ε ιεγφκελε ζρνιή Θεζζαινλίθεο ;»], εθ. Δζπεξηλή ώξα, 18 επη. Dictionnaire 2005, Dictionnaire des terms littéraires, Honoré Champion, Paris. Εήξαο 1979, Αιέμεο Εήξαο, «Θεψξεζε ηεο λενειιεληθήο θνηλσλίαο θαη ινγνηερλίαο. Ζ πεδνγξαθία απφ ην 1880 σο ην 1940», Γηαβάδω, ηρ. 16, Ηαλ., ζο Εψξαο 1936, Γεψξγηνο Εψξαο, «Δπαξρία θαη πλεπκαηηθή δσή», Νέα Δζηία, ηρ. 229, 1 Ηνπι., ζο Θέκειεο 1962, Γηψξγνο Θέκειεο, «Σν θιίκα ςπρήο ζηελ πνίεζε ηεο Θεζζαινλίθεο», Νέα Δζηία, ηρ. 850, Γεθ., ζο , Γηψξγνο Θέκειεο, [απάληεζε ζηελ έξεπλα «Τπάξρεη ε ιεγφκελε ζρνιή Θεζζαινλίθεο ;»], εθ. Δζπεξηλή ώξα, 24 επη Καδαληδήο 1981, Σφιεο Καδαληδήο, [ζπλέληεπμε ζην] Τέρλε θαη πνιηηηζκόο, ηρ. 8, Απξ.-Μάηνο, ζο [10]

11 , Σφιεο Καδαληδήο, «Ζ πεδνγξαθία ηεο Θεζζαινλίθεο», Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ, Ννέκβξ. ζο (θαη ζε αλαπηπγκέλε κνξθή ζηε Νέα Δζηία, ηρ. 1403, Υξηζη. 1985, ζο ) α, Σφιεο Καδαληδήο, «Σα ηζηνξηθά θαη θνηλσληθά δεδνκέλα θαη ην πλεπκαηηθφ θιίκα ηεο Θεζζαινλίθεο», Γηαβάδω, ηρ. 128, 8 Οθη., ζο β, Σφιεο Καδαληδήο, «Ζ πεδνγξαθία ηεο Θεζζαινλίθεο», Νέα Δζηία, ηρ. 1403, Υξηζη., ζο , Σφιεο Καδαληδήο, ««Ζ πεδνγξαθία ηεο Θεζαινλίθεο (ρέδην κειέηεο)», Αληί, ηρ. 324, 15 Απγ., ζο Κεραγηφγινπ 1997, Γηψξγνο Κεραγηφγινπ, «Ζ ινγνηερληθή παξαγσγή ζηε Θεζζαινλίθε κεηά ην 1912» ζην Η. Κ. Υαζηψηεο (επηκ.), Τνηο αγαζνίο βαζηιεύνπζα. Θεζζαινλίθε, ηζηνξία θαη πνιηηηζκόο, η. 2, Παξαηεξεηήο, Θεζζαινλίθε, ζο Κηηζφπνπινο 1962, Γηψξγνο Κηηζφπνπινο, «Παξάδνζε εζσηεξηθφηεηαο. [Οη πεδνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο]», Νέα Δζηία, ηρ. 850, Γεθ., ζο , Γηψξγνο Κηηζφπνπινο, [απάληεζε ζηελ έξεπλα «Τπάξρεη ε ιεγφκελε ζρνιή Θεζζαινλίθεο ;»], εθ. Δζπεξηλή ώξα, 8 Οθη. Κχξνπ 1984, Κιείηνο Κχξνπ, [ζπλέληεπμε ζην] Η Λέμε, ηρ. 38, Οθη., ζο Lavagnini 1969, Bruno Lavagnini, «Παλφξακα ηεο λεψηεξεο πνίεζεο», Πλεπκαηηθή Κύπξνο, ηρ , Ηνχι.-Αχγ., ζο Λεμηθφ 2007, Λεμηθό λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. Πξόζωπα-έξγα-ξεύκαηα-όξνη, Παηάθεο, Αζήλα. Mackridge 1997, Peter Mackridge, «Cultivating new lands: the consolidation of territorial gains in Greek Macedonia through literature, » ζην P. Mackridge, E. Yannakakis (eds.), Ourselves and others. The development of a Greek cultural identity since 1912, Berg, United Kingdom, ζο Μαθξήο 1973, φισλ Μαθξήο, «Πεδνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο», Κξηηηθά θύιια, ηρ. 10, Ηνχι., ζο θαη ηρ. 13, Ηαλ.-Φεβξ. 1974, ζο Μπαθφιαο 1985, Νίθνο Μπαθφιαο, «Πεδνγξάθνη ηεο Θεζζαινλίθεο», Γηαβάδω, ηρ. 128, 8 Οθη., ζο Μπήηνο 1936, Ησάλλεο Μπήηνο, «Μηθξή ζπκβνιή ζηε καθεδνληθή ινγνηερλία», Μνξθέο, ηρ. 2, Απξ., ζο (αλαδεκνζίεπζε ζην Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ., Ννέκβξ. ζο ). Νίληαο 1944, Μπάκπεο Νίληαο, «Βνξεηνειιεληθή πνίεζε », Μαθεδνληθά γξάκκαηα, ηρ. 3, 20 Φεβξ. - ηρ , 1 Οθη. Νηάιηαο 1968, Υξήζηνο Νηάιηαο, [απάληεζε ζηελ έξεπλα «Τπάξρεη ε ιεγφκελε ζρνιή Θεζζαινλίθεο ;»], εθ. Δζπεξηλή ώξα, 18 επη. Ξεηλφο 1988, Γηψξγνο Ξεηλφο, «Αλαηξίρηαζκα ζην πεξίγξακκα ηεο πεδνγξαθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο. (Σν γηαηί, ην ηί, ην πψο)», Νέα Πνξεία, εηδ. έθδνζε Λνγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο, Ηνχλ., ζο Ξελφπνπινο 1938, Γξεγφξηνο Ξελφπνπινο, «Ζ Θεζζαινλίθε επαλαζηαηεί», εθ. Αζελαϊθά Νέα, 30 Ηαλ. Ο βξαδπλφο 1933, «Γελ κηκείηαη», εθ. Η Απνγεπκαηηλή, 11 Απξ. Ξεθινχδαο 1983, ηέιηνο Ξεθινχδαο, [ζπδήηεζε ζην] Ο Πνιίηεο, εηδ. ηρ, Ννέκβξ., ζο Οη Μαθεδνληθέο Ζκέξεο 1934, «Δπαξρία θαη πξσηεχνπζα», Μαθεδνληθέο Ζκέξεο, ηρ. 6-7, Ηνχλ.-Ηνχι., ζο Παππάο 1938, Νίθνο Παππάο, «Ζ πλεπκαηηθή Θεζζαινλίθε», εθ. Καζεκεξηλή, 31 Ηαλ. Πίζηαο 1973, Παλαγηψηεο Πίζηαο, «Ζ ινγνηερληθή Θεζζαινλίθε (Η). Σα πξφζσπα θαη ηα πεξηνδηθά», ζην Δλ Θεζζαινλίθε. Άξζξα θαη ζεκεηώκαηα, Γηαγψληνο, Θεζζαινλίθε, ζο Πιαζηήξαο 1985, Κψζηαο Πιαζηήξαο, «Ζ ινγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο επί ηνπξθνθξαηίαο ( )», Γηαβάδω, ηρ. 128, 8 Οθη., ζο , Κψζηαο Πιαζηήξαο, «Ζ πξψηε ινγνηερληθή δεθαεηία κεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο Θεζζαινλίθεο ( )», ζηα Πξαθηηθά ζπκπνζίνπ Η Θεζζαινλίθε κεηά ην 1912, Κέληξν Ηζηνξίαο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, ζο Reallexikon 1997, Reallexikon der deutschen literature wissenschaft, t. 1, Walter der Gruyter, Berlin. [11]

12 ηφια 2010, Βνχια ηφια, Τν πεξηνδηθό Μαθεδνληθέο Ηκέξεο ( , ), αδεκ. δηδαθη.. δηαηξ., Φηινζ. ζρνιή, Σκήκα Φηινινγίαο, Α.Π.Θ., Θεζζαινλίθε. ηεξγηφπνπινο 1985, Κψζηαο ηεξγηφπνπινο, «ρνιή Θεζζαινλίθεο, έλα ζέκα γηα ζπδήηεζε», Νέα Δζηία, ηρ. 1403, Υξηζη., ζο παλδσλίδεο 1962, Πέηξνο παλδσλίδεο, «ε αλαδήηεζε κηαο θπζηνγλσκίαο», Νέα Δζηία, ηρ. 850, Γεθ., ζο θπξίδεο 1990, Πεξηθιήο θπξίδεο, [εηζαγσγή ζην αθηέξσκα «Οη πνηεηέο ηεο Θεζζαινλίθεο»], Τν ηξάκ. Έλα όρεκα, εηδ. ηρ , Ηαλ., ζο Σζάθσλαο 1990, Γεκήηξεο Σζάθσλαο, Η ζρνιή Θεζζαινλίθεο (Πεδνγξαθία-πνίεζε-δνθίκην), Liquid letter, Αζήλα. Υάξεο 1934α, Πέηξνο Υάξεο, «Δπαξρηαθνί νξίδνληεο», Νέα Δζηία, ηρ. 178, 15 Μαΐνπ, ζ β, Πέηξνο Υάξεο, «Πξνο Θεζζαινληθείο», Νέα Δζηία, ηρ. 189, 1 Ννεκβξ., ζ , Πέηξνο Υάξεο, «Παξάπνλα θαη παξεμεγήζεηο», Νέα Δζηία, ηρ. 198, 15 Μαξ., ζ , Πέηξνο Υάξεο, «Έλαο απνινγηζκφο», Νέα Δζηία, ηρ. 229, 1 Ηνπι., ζ Υεθίκνγινπ 1988, Δ.Α. Υεθίκνγινπ, «Κνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ πιαίζην ηεο «ρνιήο Θεζζαινλίθεο»: κηα κε θηινινγηθή εθδνρή», Νέα Πνξεία, εηδ. έθδνζε Λνγνηερλία ηεο Θεζζαινλίθεο, Ηνχλ., ζο Υξηζηηαλφπνπινο 1986, Νηίλνο Υξηζηηαλφπνπινο, «Ζ πνίεζε ζηε Θεζζαινλίθε απφ ην 1913 σο ην 1940», ζηα Πξαθηηθά ζπκπνζίνπ Η Θεζζαινλίθε κεηά ην 1912, Κέληξν Ηζηνξίαο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, ζο [αλαδεκνζίεπζε ζην Αληί, ηρ. 324, 15 Απγ. 1986, ζο ] , Νηίλνο Υξηζηηαλφπνπινο, Η ινγνηερλία ζηε Θεζζαινλίθε ( ). Σύληνκν δηάγξακκα, Βηβιηνπσιείν Ραγηά, Θεζζαινλίθε. [12]