Ζ πεδνγξαθία ηνπ κεζνπνιέκνπ

Transcript

1 1 Ζ πεδνγξαθία ηνπ κεζνπνιέκνπ Δηζαγσγή νξηζκφο - ηζηνξηθά δεδνκέλα ρξνληθά φξηα 2. Σα είδε ηνπ λενειιεληθνύ κπζηζηνξήκαηνο Η. Σν ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα ζεκαηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο αληηπξνζσπεπηηθά έξγα ξνκαληηζκφο θαη ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ν Walter Scott θαη ην κπζηζηφξεκα ην ινγνηερληθφ πεξηβάιινλ ζηα κεηεπαλαζηαηηθά ρξφληα νη πξψηνη κπζηζηνξηνγξάθνη πξνβιήκαηα γξαθήο ΗΗ. Σν εζνγξαθηθό κπζηζηόξεκα ζηξνθή πξνο ην παξφλ ε ειιεληθή επαξρία εζνγξαθία Νηθφιανο Πνιίηεο (Ζ Νενειιεληθή Μπζνινγία) θαη ιανγξαθηζκφο επξσπατθφο λαηνπξαιηζκφο (Emil Zola- Nana) ην εζνγξαθηθφ δηήγεκα νη πξψηνη κπζηζηνξηνγξάθνη ΗΗΗ. Σν αζηηθό κπζηζηόξεκα ε πφιε ζην πξνζθήλην ην «αζελατθφ κπζηζηφξεκα» νη εηζεγεηέο ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο ( Γ. Ξελφπνπινο-Γ. Φπράξεο) ηα πξψηα αζηηθά κπζηζηνξήκαηα (ραξαθηεξηζηηθά) θνηλσληθά δεδνκέλα ηεο επνρήο θαη ινγνηερληθφο ρψξνο α) ε δεκηνπξγία ηεο αζηηθήο ηάμεο γ) νξγάλσζε ησλ πφιεσλ ΐηβιηνγξαθία: 1. Ζ κεζνπνιεκηθή πεδνγξαθία, ηφκνο Ώ, νθφιεο, Ώζήλα Ώ. αρίλε: Σν λενειιεληθό κπζηζηόξεκα, Βζηία, Ώζήλα Ώ. αρίλε: Αλαδεηήζεηο, Κσζηαληηλίδεο, Θεζζαινλίθε Μ.Γ. Μεξαθιή: Σν λενειιεληθό αζηηθό κπζηζηόξεκα, πεξ. Αηαβάδσ (αθηέξσκα ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα), ζει Γ. Ν. Μπαζθφδνπ: ηηο απαξρέο ηνπ αζηηθνύ κπζηζηνξήκαηνο, πεξ. Αηαβάδσ (αθηέξσκα ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα), ζει Νηελίζε: Γηα ηηο αξρέο ηεο πεδνγξαθίαο καο, πεξ. Ο Πνιίηεο, 109(1990), ζει Μ. ΐίηηη: Ζ ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Ώζήλα Λ. Σζηξηκψθνπ : Ζ ινγνηερλία ηεο πόιεο, Ώζήλα ΐ. Ώζαλαζφπνπινπ: Οη κάζθεο ηνπ ξεαιηζκνύ, ηφκνο Ώ, Καζηαληψηεο, Ώζήλα 2003, ζει

2 2 Ζ πεδνγξαθία ηνπ κεζνπνιέκνπ Δηζαγσγή Χο πεξίνδν ηνπ κεζνπνιέκνπ νξίδνπκε γηα ηα επξσπατθά δεδνκέλα ην κεηαμχ ησλ δπν παγθνζκίσλ πνιέκσλ ρξνληθφ δηάζηεκα. Γηα ηελ Βιιάδα ην δηάζηεκα απηφ, εάλ αλαθεξζνχκε ζηελ έλαξμε ηνπ, δηαθνξνπνηείηαη απφ απηφ ηεο ππφινηπεο Βπξψπεο, κηα θαη ν κεζνπφιεκνο δελ αξρίδεη γηα ηε ρψξα κε ην ηέινο ηνπ Μεγάινπ πνιέκνπ ην 1918, αιιά κε ην ηέινο ηνπ Μηθξαζηαηηθνχ πνιέκνπ ην1922. Πξφθεηηαη γηα ιηγφηεξν απφ δπν δεθαεηίεο ζρεηηθήο εηξήλεο -αλ αλαινγηζηεί θαλείο ηα πνιηηηθά γεγνλφηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ-, ζηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ πξνεηνηκάδεηαη κηα λέα αλαηξνπή ηζνξξνπηψλ. Ώθφκε θη αλ απηή ε επνρή ζεσξεζεί σο πεξίνδνο αλάπαπιαο, ε ξεπζηφηεηα ηεο είλαη δεδνκέλε θαη δελ παξαπέκπεη παξά ζε κηα γεληθεπκέλε θηλεηηθφηεηα ζε φια ηα επίπεδα. ηξαηησηηθέο εθζηξαηείεο, κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ, αιιαγέο θαζεζηψησλ, κεηαμηψζεηο αμηψλ, ηδενινγηθέο θαηλνηνκίεο θαη πλεπκαηηθνί λεσηεξηζκνί νδεγνχλ ζε κηα δηαξθή δνθηκαζία φρη κφλν ηνλ επξσπατθφ ρψξν αιιά θαη ηνλ ειιεληθφ. Ώπηήλ ηελ επνρή θαηά ην Γ. Θενηνθά ηε ραξαθηήξηδε «ε έιιεηςε θάζε κέηξνπ, θάζε ηάμεο θαη ζύλεζεο ζηελ πνιηηηθή, ζηελ νηθνλνκία, ζηα ήζε, ζηηο πλεπκαηηθέο εθδειώζεηο.ο θόζκνο ξίρηεθε κε ηα κνύηξα λα δήζεη εληαηηθή δσή, κεγάιε δσή..μα ην γιέληη δελ κπνξνύζε λα βαζηάμεη πνιύ θαη έλα πξσί αηζζαλζήθακε λα θινλίδεηαη ζπζέκεια νιόθιεξν ην νηθνδόκεκα ηνπ πνιηηηζκνύ καο. Σόηε καο μαλάπηαζε ν θόβνο» (Βκπξφο ζην θνηλσληθφ πξφβιεκα, ζει. 11). Δ παξνπζία ηεο ζχγρπζεο ζηε πξψηε κεζνπνιεκηθή δεθαεηία απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ζηελ Βιιάδα ηεο πξνζθπγηάο θαη ησλ θηλεκάησλ απηφ ην δηάζηεκα. ην ρψξν πάλησο ηεο ινγνηερλίαο θάηη αιιάδεη νξηζηηθά. Σίπνηα δελ κπνξεί λα μαλαδψζεη ηα πξσηεία ζην παιηφ ειιεληθφ ρσξηφ ηεο πξνπνιεκηθήο εζνγξαθίαο. Φπζηθά ε κεηαβνιή είρε αξρίζεη πνιχ πξηλ ηνλ κεζνπφιεκν. Οη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο θαη νη κεηαθηλήζεηο πξνο ηελ πφιε, ε απνδπλάκσζε ηνπ ρσξηνχ θαη ε αληίζηνηρε ελδπλάκσζε ησλ πφιεσλ ζελεπηθνπξνχκελε θαη απφ ηνπο πξφζθπγεο δελ κπνξεί, σζηφζν, απφ κφλε ηεο λα δηθαηνινγήζεη ηελ αλαλέσζε ζην ρψξν, δελ αξθνχλ ηα βησκαηηθά ηζηνξηθά ζηνηρεία, γηα λα κηιήζνπκε γηα ην ηέινο κηαο επνρήο θαη ηελ αξρή κηαο άιιεο. Βπηκέλνληαο θαλείο ζηελ πεξηνρή ηεο πεδνγξαθίαο ζα κπνξνχζε λα αλαδεηήζεη ην ζεκείν ηεο ελδερφκελεο ξήμεο εθεί γχξσ ζην 1930, ε εκθάληζε εμάιινπ ηεο πεξίθεκεο γεληάο ηνπ 30 ζηελ πνίεζε παίδεη ην ξφιν ηεο ζην ζπγθεθξηκέλν ζεκείν. Παξφια απηά μεθεχγνληαο απφ ξεπζηέο θαη ζπκβαηηθέο πξαγκαηηθφηεηεο θαιφ ζα ήηαλ λα ζηαζνχκε πξνθεηκέλνπ γηα ηέηνηνπ είδνπο νξηνζεηήζεηο θαηά ηνλ Π. Μνπιιά «ζηα ίδηα ηα πεδνγξαθήκαηα: αλ ε αιιαγή εθθξάδεηαη ηώξα ζην εηδνινγηθό πεδίν πξνβάδηζκα ηνπ κπζηζηνξήκαηνο απέλαληη ζην δηήγεκα- επηζεκνπνηώληαο ζπλάκα θαη κηαλ νξηζκέλε αθεγεκαηηθή δηγισζζία (ζπλύπαξμε παξαδνζηαθώλ θαη λεσηεξηθώλ ηξόπσλ γξαθήο). Σν νπζηαζηηθό είλαη, πσο ε ξήμε βξίζθεηαη ζην επίπεδν ησλ κνξθώλ, έηζη ν ειιεληθόο κεζνπόιεκνο, αλ θνηηαρηεί από ηελ πιεπξά ηεο πεδνγξαθίαο, ρσξίδεηαη ζε δύν ζπκκεηξηθά αληηζεηηθέο δεθαεηίεο, πνπ παξά ηηο εζσηεξηθέο ππνδηαηξέζεηο ππαθνύνπλ ζε δπν δηαθνξεηηθνύο ξπζκνύο: απηό ην νπνίν ζηελ πξώηε δεθαεηία εκθαλίδεηαη σο ζηάδην ή αλαδήηεζε, ζηε δεύηεξε κνηάδεη λα απνθξπζηαιιώλεηαη ζε ζηαζεξόηεξεο θαη δηαξθέζηεξεο κνξθέο» ( Δ κεζνπνιεκηθή πεδνγξαθία, ηφκνο Ώ, νθφιεο, ζει,20). 2. Σα είδε ηνπ λενειιεληθνύ κπζηζηνξήκαηνο Δ πξνηεηλφκελε εηδνινγηθή δηάθξηζε ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη απηή ηνπ Ώ. αρίλε (Νενειιεληθφ κπζηζηφξεκα), αθνξά φρη κφλν ζηελ νλνκαηνινγία ησλ εηδψλ ηνπ αιιά θαη ζηα ρξνληθά φξηα ηεο αλάπηπμεο ηνπ.

3 Η. Σν ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα Δ πξψηε πεξίνδνο ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη απηή ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο ( ). Οη πεξηζζφηεξνη πεδνγξάθνη απηή ηελ επνρή αλαηξέρνπλ πξνθεηκέλνπ λα γξάςνπλ ηα έξγα ηνπο ζε πξφζσπα ηεο ηζηνξίαο, απνθεχγνληαο ηελ εθκεηάιιεπζε ή ηελ ελαζρφιεζε κε ζέκαηα ηεο ζχγρξνλεο ηνπο δσήο. ΐέβαηα, ππάξρνπλ θαη θάπνηεο εμαηξέζεηο φπσο, Ο δσγξάθνο ηνπ Γ. Παιαηνιφγνπ θαη ν Θάλνο Βιέθαο ηνπ Π. Καιιηγά, αθφκε ζα κπνξνχζε θαλείο λα ζπκπεξηιάβεη κεηαμχ ησλ εμαηξέζεσλ θαη θάπνηα ξνκαληηθά κπζηζηνξήκαηα, πνπ δελ είλαη θαζαπηφ ηζηνξηθά, φπσο ηνλ Λέαλδξν θαη ηε Υαξηηίλε ηνπ Π. νχηζνπ, ηνλ Δμόξηζην ηνπ Ώ. νχηζνπ, ηελ Οξθαλή ηεο Υίνπ ηνπ Ε. Πηηδηπηνχ θαη ηνλ Θέξζαλδξν ηνπ Β. Φξαγθνχδε. Αηαπηζηψλεηαη ζην ζεκείν απηφ, πσο ηα φξηα αλάκεζα ζην ξνκαληηθφ θαηά βάζε κπζηζηφξεκα θαη ζην ξνκαληηθφ κε ηζηνξηθά ελδηαθέξνληα ήηαλ πάληνηε ξεπζηά ζηε λενειιεληθή πεδνγξαθία απηήο ηεο επνρήο θαη πσο νη δπν θαηεγνξίεο ζπρλά ζπκπίπηνπλ ή θαη αιιεινζπκπιεξψλνληαη. Έηζη, ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ππήξμε ξνκαληηθφ θαη ην ξνκαληηθφ είρε ηζηνξηθά ελδηαθέξνληα. Ώθφκε, ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ηεο Βιιάδαο νθείιεη ηε δεκηνπξγία ηνπ ζηνλ επξσπατθφ ξνκαληηζκφ, πνπ επηθαινχληαλ ηελ επηζηξνθή ζε παιαηφηεξεο επνρέο, θαζψο ρξεζηκνπνηεί ηα εθθξαζηηθά ηνπ κέζα, ζηηο εμειίμεηο ηεο πινθήο ηνπ ξνκαληηθνχο ηξφπνπο αιιά θαη, ηηο ξνκαληηθέο ππεξβνιέο. Μπζηζηνξήκαηα φπσο, Ο Απζέληεο ηνπ Μσξέσο ηνπ Ώ. Ρ. Ραγθαβή ή ηα ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα ηνπ. Ξέλνπ, ηνπ Κ. Ράκθνπ αιιά θαη ηνπ Ώ. Παπαδηακάληε έρνπλ γλσξίζκαηα ηεο ξνκαληηθήο ζχιιεςεο θαη ηεο ξνκαληηθήο εθηέιεζεο. Βίλαη γλσζηφ, πσο δεκηνπξγφο ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη ν Άγγινο Walter Scott, ν νπνίνο θαη ην θαληάζηεθε σο ξεαιηζηηθή εθηέιεζε κηαο ξνκαληηθήο ζχιιεςεο. ηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ ε έκπλεπζε ηνπ, πνπ ηξνθνδνηείηαη απφ ην παξειζφλ, είλαη θαζαξά ξνκαληηθφ γλψξηζκα, αληίζεηα ε επεμεξγαζία ησλ ιεπηνκεξεηψλ, ε δηαγξαθή ησλ πξνζψπσλ θαη ε αλαπαξάζηαζε ελφο άιινπ ηξφπνπ δσήο, φπσο ζα κπνξνχζε λα ππάξμεη πξαγκαηηθά, έρνπλ ξεαιηζηηθή βάζε. ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ηνπ Scott γίλεηαη κηα ξνκαληηθή αλαδξνκή ζην παξειζφλ θαη κηα απεηθφληζε ησλ εζψλ ηνπ, κηα επηηπρεκέλε πξφζκημε ηνπ ηζηνξηθνχ κε ην θαληαζηηθφ θαη ηνπ πξαγκαηηθνχ κε ην πιαζκαηηθφ. Εζηνξηθφ είλαη ην κπζηζηφξεκα, πνπ έρεη σο ζέκα, πξφζσπα θαη γεγνλφηα κηαο πεξαζκέλεο επνρήο θαη πνπ δεκηνπξγεί ηελ ηδηαίηεξε αηκφζθαηξα ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. Κχξηα πξνζπάζεηα ηνπ κπζηζηνξηνγξάθνπ, πξνθεηκέλνπ γηα ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα, είλαη λα ραξάμεη κηα εηθφλα δσήο ζην παξειζφλ, φπσο ζα κπνξνχζε λα ππάξμεη πξαγκαηηθά. Οη ιφγνη αλάπηπμεο θαη θαιιηέξγεηαο ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο ζηελ Βιιάδα ησλ κεηεπαλαζηαηηθψλ ρξφλσλ είλαη νη εμήο: ε πεξηνξηζκέλε αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ή ηνπ θνηλσληθνχ κπζηζηνξήκαηνο, αθφκα θαη ζηηο ινγνηερλίεο ησλ εμειηγκέλσλ ρσξψλ ηεο δπηηθήο Βπξψπεο θαη ε κεγάιε παξάιιεια θήκε ηνπ Walter Scott, ε έιιεηςε θνηλσληθήο σξηκφηεηαο θαη απνθξπζηαιισκέλεο δσήο ζηηο πφιεηο, ε επξσπατθή παηδεία ησλ ζπγγξαθέσλ, ηα ηαμίδηα ηνπο θαη ε ζπλερήο επαθή ηνπο κε ηε Αχζε, θαη ηέινο ε αθκή ηνπ ξνκαληηζκνχ θαη ην αίηεκα ηεο επηζηξνθήο ζην παξειζφλ. Βίλαη πνιχ λσξίο απηήλ ηελ επνρή, λα κηιήζνπκε αθφκε θαη ζε επξσπατθφ επίπεδν γηα ςπρνγξαθηθφ ή αζηηθφ κπζηζηφξεκα, ην είδνο πνπ θπξηαξρεί ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα είλαη απηφ ηνπ ηζηνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο. ην λενζχζηαην λενειιεληθφ θξάηνο, αληηθαηηθφ απφ θάζε άπνςε θαη ηδηαίηεξα πεξίπινθν σο θνηλσληθφ ζχλνιν, ήηαλ πνιχ δχζθνιν λα βξνπλ νη ινγνηέρλεο ηελ αξκφδηα έθθξαζε ηνπο ζ έλα ινγνηερληθφ είδνο, πνπ βξίζθνληαλ ππφ δηακφξθσζε, θαη πνπ ζθφπεπε ζην άκεζν παξφλ, ζηξάθεθαλ, έηζη, κε κεγαιχηεξε επθνιία πξνο ην παξειζφλ, γηα λα αληιήζνπλ 3

4 4 απφ ηελ Εζηνξία ηα ζέκαηα, πνπ ζα ηνπο παξείραλ κεγαιχηεξε άλεζε θαη πεξηζζφηεξεο δπλαηφηεηεο. απηφ ηνπο παξψζεζε ε επξσπατθή παηδεία ηνπο, ελψ ηδηαίηεξα ηνπο βνήζεζε ην ξνκαληηθφ ξεχκα. Οη πξψηνη άπεηξνη ζηελ ηέρλε κπζηζηνξηνγξάθνη, κε έρνληαο λα ζηεξηρηνχλ ζε αμηφινγα μέλα πξφηππα, αλαθνξηθά κε ην θνηλσληθφ ή ην αζηηθφ κπζηζηφξεκα ελ κέζσ κηαο αλνξγάλσηεο αθφκε θνηλσληθήο δσήο, βξήθαλ ζην αίηεκα ηνπ ξνκαληηζκνχ γηα επηζηξνθή ζην παξειζφλ κηα βνιηθή δηθαηνινγία θαη δηέμνδν, πξνθεηκέλνπ λα θαιχςνπλ ηηο θηινδνμίεο ηνπο θαη ηειηθά λα γξάςνπλ κπζηζηφξεκα. ΗΗ. Σν εζνγξαθηθό κπζηζηόξεκα Δ δεχηεξε πεξίνδνο ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη ην εζνγξαθηθφ κπζηζηφξεκα (1880 θαη εμήο). Μεηά ην 1880 νη Έιιελεο πεδνγξάθνη εγθαηαιείπνπλ ηελ ηζηνξία σο πεγή έκπλεπζεο ηνπο θαη ζηξέθνληαη πξνο ην παξφλ ηνπο, απνθηψληαο ζπλείδεζε ηνπ γεσγξαθηθνχ θαη ηνπ θπιεηηθνχ ηνπο πεξηβάιινληνο. Πνιινί απφ απηνχο δελ ηαμίδεςαλ ζην εμσηεξηθφ, δελ έδεζαλ ζηε Αχζε, έηζη, αλαγθαζηηθά δήηεζαλ λα εθκεηαιιεπηνχλ πεδνγξαθηθά ηα ζέκαηα ηεο απιήο λενειιεληθήο δσήο. Ώιιά θαη άιινη, φπσο νη Κ. Υαηδφπνπινο, Κ. Θενηφθεο επηζηξέθνληαο ζηελ Βιιάδα, αμηνπνίεζαλ κέζα ζην έξγν ηνπο ζέκαηα θαη πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο επαξρίαο. Μέζα απφ ην εζνγξαθηθφ κπζηζηφξεκα αξρίζακε λα βιέπνπκε ηη ζπκβαίλεη γχξν καο θαη λα γλσξίδνπκε ηνλ εαπηφ καο. Θέκαηα απφ ηελ άκεζε ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα απφ ηνλ θφζκν ηνπ ρσξηνχ, ησλ λεζηψλ θαη ηνπ θάκπνπ ζεκαηνδνηνχλ ηελ πεδνγξαθία απηήο ηεο επνρήο θαη δεκηνπξγνχλ έλα λέν πεδνγξαθηθφ είδνο, απηφ ηεο εζνγξαθίαο, φπσο έρεη θαζηεξσζεί λα νλνκάδεηαη ζηελ λενειιεληθή ινγνηερληθή θξηηηθή. Μαθξηλφο πξφγνλνο ηνπ είδνπο ζηάζεθε ν Θάλνο Βιέθαο ζηα 1855 ηνπ Π. Καιιηγά θαη ν Λνπθήο Λάξαο (1879) ηνπ Α. ΐηθέια. Οη βαζηθνί, σζηφζν, ιφγνη ηεο άλζεζεο απηνχ ηνπ είδνπο ηελ ζπγθεθξηκέλε επνρή είλαη νη εμήο: νη ιανγξαθηθέο κειέηεο ηνπ Ν. Πνιίηε ( Μεγάιε Εδέα), ε λαηνπξαιηζηηθή πεδνγξαθία ηεο Αχζεο, πνπ αμίσλε ην άκεζν αληίθξηζκα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ε απνθξπζηάιισζε ησλ ζπλζεθψλ ηεο δσήο ζηελ ειιεληθή χπαηζξν κεηά απφ θάπνηα ρξφληα εηξήλεο. Ο Ν. Πνιίηεο είλαη εθείλνο, πνπ ίδξπζε θαη ζπγθξφηεζε ηε Λανγξαθηθή εηαηξεία ζηελ Βιιάδα, ην έξγν ηνπ είρε βαζηά επίδξαζε ζηνπο ινγνηέρλεο ηεο λέαο γεληάο ηνπ Μαο νδήγεζε, φπσο ιέεη ν Γ. Αξνζίλεο, ζηνλ αλεμεξεύλεην αθόκα ηόηε θόζκν ησλ παξαδόζεσλ θαη ησλ παξακπζηώλ ηνπ ειιεληθνύ ιανύ. Δ ιανγξαθία βαδίδεη γηα έλα δηάζηεκα καδί κε ηελ εζνγξαθία, ε πξψηε αλαθάιππηε κε ην ζχζηεκα, ηελ παξαηήξεζε θαη ηε ινγηθή, ε δεχηεξε ην εθκεηαιιεπφηαλ πεδνγξαθηθά θαη πξνζπαζνχζε λα ην δσληαλέςεη κε ην ζπλαίζζεκα θαη ηελ αθήγεζε. Ζ Νενειιεληθή Μπζνινγία ηνπ Ν. Πνιίηε θαη ε κεηάθξαζε ηεο Nana ηνπ Emil Zola απφ ηνλ Ε. Κακπνχξνγινπ (1871) είλαη δπν απνθαζηζηηθά έξγα, πνπ ζεκαδεχνπλ ηε ζηξνθή ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα θαη εγθαηληάδνπλ ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ εζνγξαθηθνχ είδνπο. Με ηε κεηάθξαζε εηδηθφηεξα ηεο Nana νη λένη πεδνγξάθνη έξρνληαη ζε επαθή κε ηελ εθαξκνγή ησλ δνγκάησλ ηνπ γαιιηθνχ λαηνπξαιηζκνχ, ελψ ε γιψζζα ηεο ηνπο βνεζά ζηε ρξήζε κηαο απινπζηεπκέλεο γιψζζαο. Ώλ θαη ε ζηξνθή πξνο ηελ εζνγξαθία ζεκεηψζεθε γχξσ ζηα 1880 ηα πξψηα εθηελή εζνγξαθηθά κπζηζηνξήκαηα δεκνζηεχηεθαλ αξγφηεξα θαη απηφ, γηαηί πξνεγήζεθε ην εζνγξαθηθφ δηήγεκα. Βίλαη γεγνλφο, πσο νη λενέιιελεο εζνγξάθνη δελ είραλ ηηο ζπλζεηηθέο ηθαλφηεηεο, πνπ ζα ηνπο επέηξεπαλ λα αληηθξίζνπλ ηε δσή ηνπ ρσξηνχ θαη ηεο επαξρίαο σο ζχλνιν θαη λα νηθνδνκήζνπλ πιαηηά κπζηζηνξήκαηα, ζηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν ελφο δηεγήκαηνο αηζζάλνληαλ πην άλεηα. Έηζη, ηα πξψηα ρξφληα έρνπκε κηα πινχζηα παξαγσγή δηεγεκάησλ κε ζέκαηα αληηγξακκέλα απφ ηελ δσή ηνπ βνπλνχ θαη ηνπ θάκπνπ. Ήηαλ ε πξψηε κνξθή ηνπ λένπ πεδνγξαθηθνχ είδνπο, ε απιή

5 5 εζνγξαθία, ε ηζηνξία πνπ ζηέθνληαλ ζην απιά πεξηγξαθηθφ θαη ην γξαθηθά αλαπαξαζηαηηθφ ζηνηρείν. Χζηφζν, πέξα απφ ηελ απιή εζνγξαθία, πνπ επηκέλεη ζηε δσή ηνπ ρσξηνχ θαη είλαη απιή θαη πηζηή αληηγξαθή ησλ εζψλ, ησλ εζίκσλ θαη φισλ εθείλσλ ησλ ζπλεζεηψλ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εδψ δσήο, ππάξρεη θαη κηα εμειηγκέλε εζνγξαθία. Οη πεδνγξάθνη, πνπ ηελ ππεξέηεζαλ δελ είλαη απινί αληηγξαθείο αιιά πξνηθηζκέλνη δεκηνπξγνί, αλαδεκηνχξγεζαλ ηα ζηνηρεία απηήο ηεο δσήο θαη πξνρψξεζαλ κε ηε θαληαζία ηνπο ζε ζπλζέζεηο πξνζσπηθέο. Οη Ώ. Παπαδηακάληεο, Ώ. Καξθαβίηζαο, Ε. Κνλδπιάθεο, Α. Υαηδφπνπινο, Κ. Θενηφθεο θαη πνιινί άιινη άιιαμαλ καδί κε ηα ζέκαηα ηνπο αιιά θαη ηε γιψζζα ηνπο ηελ πνξεία ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο. ΗΗΗ. Σν αζηηθό κπζηζηόξεκα Δ Σξίηε πεξίνδνο ηνπ λενειιεληθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη απηή ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, αξρίδεη πεξί ην 1900 θαη θαιχπηεη φιε ηελ πεξίνδν ηνπ κεζνπνιέκνπ. εηξά πηα κεηά ην ρσξηφ θαη ηε δσή ζ απηφ έρεη ε πφιε θαη ε δσή ηεο. Αελ πξφθεηηαη, σζηφζν, γηα θακηά άιιε πφιε παξά γηα ηελ Ώζήλα. Βδψ μεηπιίγνληαη νη ππνζέζεηο ζρεδφλ φισλ ησλ αζηηθψλ κπζηζηνξεκάησλ, εηδηθά, φζσλ γξάθηεθαλ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηεο αλάπηπμεο ηνπ είδνπο. Μφλνλ ζηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ Γ. Φπράξε βιέπνπκε θάπνηα θνζκνπνιίηηθε αηκφζθαηξα, φινη νη άιινη ζπγγξαθείο φπσο ν Γ. Ξελφπνπινο, ν Κ. Υξεζηνκάλνο, ν Π. Νηξβάλαο θαη άιινη έρνπλ σο ρψξν δξάζεο ησλ εξψσλ ηνπο ηελ Ώζήλα, έηζη ψζηε λα κηιάκε γηα κηα ηδηαίηεξε παξαιιαγή ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, απηή ηνπ «αζελατθνχ κπζηζηνξήκαηνο». Βηζεγεηήο ηνπ λένπ είδνπο ζεσξείηαη ν Γ. Ξελφπνπινο κε δπν ηνπ έξγα, Άλζξσπνη ηνπ θόζκνπ (1888) θαη Νηθόιαο ηγαιόο (1890) γξακκέλα ζηελ θαζαξεχνπζα, ηηηινθνξνχληαη απφ ηνλ ζπγγξαθέα σο «αζελατθέο κπζηζηνξίεο». Σα κπζηζηνξήκαηα απηά πξσηφιεηα έξγα ηνπ ζπγγξαθέα, αξθνχλησο αλψξηκα, είλαη απνηέιεζκα ηεο ξνκαληηθήο θαληαζίαο ηνπ, φπνπ βιέπνπκε κηα ηερλεηή αλχπαξθηε θαη κηα απφδνζε ζηε ζπλέρεηα ηεο αζελατθήο θνηλσλίαο, πνπ δελ έρεη θακηά ζρέζε κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο δσήο ζηελ πξσηεχνπζα απηή ηελ επνρή. Δ θξηηηθή απνηίκεζε αξλεηηθά ηα δπν κπζηζηνξήκαηα ηνπ λεαξνχ ζπγγξαθέα, ν νπνίνο ζηξάθεθε ζηα επφκελα έξγα ηνπ ζηελ παξνπζίαζε ηεο δσήο ηεο Γαθχλζνπ, ηελ νπνία γλψξηδε θαιιίηεξα σο γελέηεηξα ηνπ, γξάθνληαο δπν ηδηαίηεξα αμηφινγα έξγα ηε Μαξγαξίηα ηέθα (1893) θαη ηνλ Κόθθηλν βξάρν (1905) ζηελ αξρή κάιηζηα ηεο καθξάο ζπγγξαθηθήο ηνπ θαξηέξαο. Ώπηφο, φκσο, πνπ επέβαιε θαηά θάπνηνλ ηξφπν ζηε λενειιεληθή ινγνηερλία ην λέν είδνο ηνπ κπζηζηνξήκαηνο είλαη ν Γ. Φπράξεο κε ηα πιαηηά θαη θιχαξα κπζηζηνξήκαηα ηνπ. Ο Φπράξεο κε ηνλ Ξελφπνπιν, πνπ επαλέξρεηαη κεηά ην 1913 ζηελ ζπγγξαθή αζελατθψλ κπζηζηνξεκάησλ, κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ν δεχηεξνο ζεκειησηήο ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο ζηελ Βιιάδα. Δ εγθαηάιεηςε πιένλ ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο ρσξηάηηθεο δσήο είλαη δεδνκέλε ζηα πιαίζηα ηνπ λένπ ινγνηερληθνχ είδνπο, σο ρψξσλ έκπλεπζεο, νη ιφγνη πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ ινγνηερληθή εθκεηάιιεπζε ηνπο είραλ εθιείςεη πηα. Με ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα εμεξεπλήζεθε ην πξφζθαην εξσηθφ παξειζφλ θαη κε ηελ κειέηε ηεο αγξνηηθήο δσήο θαηαλνήζεθε ε δσή ηνπ αγξνηηθνχ θφζκνπ, είρε έιζεη ηψξα ε ζεηξά ηνπ εθζπγρξνληζκνχ θαη ε αλάγθε ηεο κπζηζηνξεκαηηθήο έθθξαζεο ηνπ άκεζνπ πεξηβάιινληνο, φπνπ δνχζαλ νη ίδηνη νη ζπγγξαθείο. Αίπια ζηνλ ηξφπν δσήο ησλ πφιεσλ, πνπ ζα έπξεπε λα εθθξαζζεί, ππήξρε επηπιένλ θαη ε αλάγθε παξαθνινχζεζεο θαη ζπκπνξεχζεο ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα κε ηα πνιπάξηζκα πξφηππα ηνπ είδνπο, πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηε δπηηθή Βπξψπε θαη ηε Ρσζία. ηα κπζηζηνξήκαηα ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ 19 νπ αηψλα, φζνη αζρνιήζεθαλ κε ηε δσή ησλ πφιεσλ θαη εηδηθφηεξα ησλ Ώζελψλ, δελ έδσζαλ έξγα ραξαθηεξηζηηθά

6 γηα ηελ πεξηπινθφηεηα ηνπο θαη ην ζχλζεην ησλ ππνζέζεσλ ηνπο θη απηφ γηαηί ε δσή αθφκε ζηελ πξσηεχνπζα ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο δελ έρεη λα δείμεη παξφκνηα ραξαθηεξηζηηθά. Οη πεξηζζφηεξνη αλαπαξάζηεζαλ ηε απιή, θαζεκεξηλή, αζηηθή δσή κηαο πφιεο, πνπ κφιηο έρεη αξρίζεη λα πνξεχεηαη ζηα ρλάξηα ηνπ ζχγρξνλνπ γηα ηελ επνρή πνιηηηζκνχ. Χζηφζν, πνιιά αλφκνηα ραξαθηεξηζηηθά ζπγρσλεχηεθαλ ζην αζηηθφ κπζηζηφξεκα απηήο ηεο επνρήο θη απηφ θπξίσο ράξηλ ηεο δηαθνξεηηθήο ηδηνζπγθξαζίαο ησλ ζπγγξαθέσλ, πνπ θαηαπηάζηεθαλ κε ην λέν ινγνηερληθφ είδνο. Πάλησο, εάλ ζειήζνπκε λα αλαδεηήζνπκε ηνπο ιφγνπο, πνπ ψζεζαλ ζηελ αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, ζα πξέπεη λα ζηαζνχκε κε ηδηαίηεξε πξνζνρή ζην γεγνλφο, ηνπ φηη απηή ηε επνρή έρνπκε ζηελ ειιεληθή θνηλσλία ηελ δεκηνπξγία θαη ηελ επηβνιή ζηε ζπλέρεηα ηεο εμνπζίαο ηεο αζηηθήο ηάμεο ζηε ρψξα αιιά, θαη ηελ νξγάλσζε ηεο δσήο ησλ πφιεσλ. Οη νηθνλνκηθέο αλαθαηαηάμεηο, ε αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ θαη ηεο βηνηερλίαο έθεξε ηελ ηάμε απηή ζην πξνζθήλην ηεο πνιηηηθήο, ζηελ άζθεζε ηεο νπνίαο ζα αξρίζεη πιένλ λα παίδεη θπξίαξρν ξφιν κεηά θαη ηελ ππνρψξεζε θαη απνδπλάκσζε ηεο παιηάο αξηζηνθξαηίαο, απηήο πνπ είρε επηβιεζεί ζηα ρξφληα ηνπ ζσλα. Οη πλεπκαηηθνί ηεο εθπξφζσπνη επφκελν ήηαλ λα ζειήζνπλ λα πξνβάιινπλ θαη λα εθθξάζνπλ ηνλ ηξφπν δσήο ηεο. Έλαο επηπιένλ ιφγνο αλάπηπμεο ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο ήηαλ, ην φηη νη πφιεηο ησλ αξρψλ ηνπ 19 νπ αηψλα, φπσο ζε παιηφηεξεο επνρέο ην ρσξηφ, έρνπλ απηή ηελ επνρή λα επηδείμνπλ κηα δσή, πνπ απνθηά ζηγά-ζηγά κφληκα ραξαθηεξηζηηθά. Ο κεηαβαηηθφο ραξαθηήξαο ησλ πφιεσλ έρεη ππνρσξήζεη, κπνξνχλ απφ ηελ πιεπξά ηνπο λα πξνηείλνπλ έλαλ ηξφπν ζπγθεθξηκέλν δσήο κε ήζε θαη έζηκα, πνπ αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε, πνπ θάπνηα απφ απηά ζα κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ μελφθεξηα, έρνπλ λα παξνπζηάζνπλ έλαλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα γλψξηζκα ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ηξφπνπ δσήο ησλ θαηνίθσλ ηνπο. Οη κπζηζηνξηνγξάθνη έρνπλ ζηε δηάζεζε ηνπο έλαλ νινθιεξσκέλν ηφπν δσήο, πνπ κπνξνχλ λα ηνλ εθκεηαιιεπηνχλ θαη λα ηνλ εθθξάζνπλ, πεξλψληαο ηνλ κέζα απφ ην θίιηξν ηεο δεκηνπξγηθήο θαληαζίαο ηνπο κε απνηειέζκαηα ηθαλνπνηεηηθά. 6

7 7 Ζ πεδνγξαθία ηνπ κεζνπνιέκνπ Πξνβιήκαηα ζην ρώξν ηεο πεδνγξαθίαο ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηώλα Γεληθά 1. Γύξσ από ηηο απαξρέο ηνπ αζηηθνύ κπζηζηνξήκαηνο α) ρξνληθά φξηα β) επαλεθηίκεζε «ηζηνξηθψλ» κπζηζηνξεκάησλ γ) ν αζηηθφο ρψξνο 2. Ζ ρακέλε παξάδνζε θαη νη λέεο αθεγεκαηηθέο ηάζεηο α) ν αθεγεκαηηθόο ιόγνο ζηα κεηά ηελ επαλάζηαζε ρξόληα 1) νη πξψηνη πεδνγξάθνη 2) ην «ειιεληθφ δηήγεκα» β) Σν πξόβιεκα ηεο εζνγξαθίαο 1) νη πεδνγξάθνη ηεο γεληάο ηνπ 30 2) ν Γ. Θενηνθάο θαη νη απφςεηο ηνπ 3) ην πεξηερφκελν ηεο εζνγξαθίαο ε καθξνδσία ηεο γ) Πξνο κηα λέα αληίιεςε ην κπζηζηόξεκα 1) πξνηάζεηο 2) Γ. Θενηνθάο, Φ. Κφληνγινπ Βηβιηνγξαθία: 1. M. Vitti: Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, Ώζήλα M. Vitti: Ζ γεληά ηνπ ηξηάληα, Ώζήλα M. Vitti: Μ. ΐίηηη: Ζ ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Ώζήλα Ώ. αρίλε: Ζ ζύγρξνλε πεδνγξαθία καο, Ώζήλα Ζ κεζνπνιεκηθή πεδνγξαθία, ηφκνο Ώ, νθφιεο, Ώζήλα Ώ. αρίλε: Σν λενειιεληθό κπζηζηόξεκα, Βζηία, Ώζήλα Ώ. αρίλε: Αλαδεηήζεηο, Κσζηαληηλίδεο, Θεζζαινλίθε Μ.Γ. Μεξαθιή: Σν λενειιεληθό αζηηθό κπζηζηόξεκα, πεξ. Αηαβάδσ (αθηέξσκα ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα), ζει Γ. Ν. Μπαζθφδνπ: ηηο απαξρέο ηνπ αζηηθνύ κπζηζηνξήκαηνο, πεξ. Αηαβάδσ (αθηέξσκα ζην λενειιεληθφ κπζηζηφξεκα), ζει Νηελίζε: Γηα ηηο αξρέο ηεο πεδνγξαθίαο καο, πεξ. Ο Πνιίηεο, 109(1990), ζει Λ. Σζηξηκψθνπ : Ζ ινγνηερλία ηεο πόιεο, Ώζήλα ΐ. Ώζαλαζφπνπινπ: Οη κάζθεο ηνπ ξεαιηζκνύ, ηφκνο Ώ, Καζηαληψηεο, Ώζήλα 2003, ζει πκπισκαηηθά θείκελα: 1. Α. Αξγπξίνπ: Η κεγάιε ηνπ Μεζνπνιέκνπ γεληά (ζπλέληεπμε ζηνλ ΐ. Υαηδεβαζηιείνπ 2. Ζ απηνθπήο λεσηεξηθόηεηα Μηα ξεμηθέιεπζε πξνζπάζεηα επαλαλάγλσζεο ηεο λενειιεληθήο πεδνγξαθίαο ηνπ Γ. Ώξηζηελνχ (ΔΛΔΤΘΔΡΟΣΤΠΗΑ ΒΗΒΛΗΟΘΖΚΖ - 13/01/2006 ) (A. Μαξαγθφπνπινο: Γηαθζνξείο, εξαζηέο, παξαβάηεο. Γηα ηελ αλαζεώξεζε ηεο λενειιεληθήο πεδνγξαθίαο, «ΒΛΛΔΝΕΚΏ ΓΡΏΜΜΏΣΏ»)

8 8 Ζ πεδνγξαθία ηνπ κεζνπνιέκνπ Πξνβιήκαηα ζην ρώξν ηεο πεδνγξαθίαο ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηώλα Γεληθά: ηε δηάξθεηα ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ 20 νπ αηψλα, ελφο ρξνληθνχ δηαζηήκαηνο κεηαβαηηθνχ θαηά πνιινχο εξεπλεηέο, εληνπίδεηαη κηα ζεηξά απφ πξνβιήκαηα, πνπ αθνξνχλ ζε έλα επξχ θάζκα δεηεκάησλ γχξσ απφ ηνλ ηξφπν έθθξαζεο θαη γεληθφηεξα χπαξμεο ηνπ ινγνηερληθνχ θαηλφκελνπ ζηελ Βιιάδα. Πξφθεηηαη γηα ζπζζσξεπκέλα πξνβιήκαηα ηνπ ρψξνπ θιεξνδνηεκέλα απφ ην παξειζφλ, πνπ αλάινγα είηε μεπεξάζηεθαλ είηε φρη, φπσο θαη γηα πξνβιήκαηα επηθαηξηθά, ζχγρξνλα ηεο επνρήο, ζηελ νπνία αλαθεξφκαζηε, ηα νπνία κε ηε κνξθή αθξηβψο ζπγρξνληθψλ πξνθιήζεσλ άιινηε ιεηηνπξγνχλ ζεηηθά, αλαλεσηηθά, ζα ιέγακε θαη άιινηε αξλεηηθά ζε ζρέζε κε ην παξαγφκελν ινγνηερληθφ πξντφλ. Πνιιά απφ απηά ηα πξνβιήκαηα δελ είλαη άγλσζηα ζηελ θξηηηθή ζθέςε ηεο επνρήο, νπφηε δε ιείπεη ν ζρνιηαζκφο ηνπο, άιια σζηφζν αγλνήζεθαλ ή δελ έγηλαλ θαηαλνεηά ζην βαζκφ, πνπ ζα έπξεπε. ηελ ηειεπηαία πεξίπησζε ζα κπνξνχζαλ λα ζπλππνινγηζζνχλ θαη πξνβιήκαηα πνπ λαη κελ απαληήζεθαλ απφ ηελ κεηέπεηηα θπξίσο θξηηηθή ζήκεξα φκσο κεηά απφ κηα πην ελδειερή έξεπλα θαη θάησ απφ λεφηεξεο ζπρλά ζεσξεηηθέο αληηιήςεηο νδεγνχλ ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηνπο θαη ζε δηαθνξεηηθά θπζηθά ζπκπεξάζκαηα. Με θάπνηα απφ απηά ηα ζεκαληηθφηεξα ζα αζρνιεζνχκε, παξαζέηνληαο ζχγρξνλεο απφςεηο έηζη φπσο απηέο δηαηππψλνληαη, απφ κηα δεδνκέλε ρξνληθή απφζηαζε ζεψξεζεο ηνπο, πνπ πξνεμνθιεί γηα απηφ ην ιφγν κηα πην λεθάιηα θαη ζθαηξηθή πξνζέγγηζε ηνπο. 1. Γύξσ από ηηο απαξρέο ηνπ αζηηθνύ κπζηζηνξήκαηνο Έρεη επηθξαηήζεη κέρξη ηηο κέξεο καο, λα ζεσξείηαη απφ ηελ ινγνηερληθή θξηηηθή ε ηειεπηαία εηθνζαεηία ηνπ 19 νπ αηψλα σο ην ρξνληθφ δηάζηεκα, φπνπ ζα κπνξνχζε θαλείο λα ηνπνζεηήζεη ηηο απαξρέο ηνπ λενειιεληθνχ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο. Νεφηεξεο, σζηφζν, έξεπλεο θαη εηδηθφηεξα άξζξα ηνπ Ν. ΐαγελά πξνβάιινπλ σο εζθαικέλε ηελ ζπγθεθξηκέλε άπνςε, μεθηλψληαο απφ ην γεγνλφο ηεο πξφρεηξεο κέρξη ζηηγκήο αληηκεηψπηζεο ηνπ κπζηζηνξήκαηνο ηεο πεξηφδνπ Οη ελζηάζεηο ηνπ αθνξνχλ θαηά πξψηνλ ζην, φηη ηα πεξηζζφηεξα κπζηζηνξήκαηα απηήο ηεο πεξηφδνπ δελ είλαη ηζηνξηθά θαη, θαηά δεχηεξνλ ζην φηη Ο Θάλνο Βιέθαο ηνπ Καιιηγά δελ ζπλεπάγεηαη ηελ έλαξμε ηνπ ξεαιηζκνχ ζηελ λεφηεξε ινγνηερλία, ππάξρνπλ πνιχ πεξηζζφηεξα κπζηζηνξήκαηα θαη απηνχ ηνπ είδνπο ην παξαπάλσ δηάζηεκα. Βπηπιένλ, ε αληίιεςε, πσο ην αζηηθφ κπζηζηφξεκα ηνπνζεηείηαη κεηά ηελ πξψηε δεθαεηία ηνπ 20 νπ αηψλα κε ηνλ Γ. Ξελφπνπιν γηα εηζεγεηή ηνπ, εγθισβίδεη ηελ έλλνηα ηνπ αζηηθνχ θπξίσο ζηε ζεκαηηθή, ζηελ επηινγή κε άιια ιφγηα ζεκάησλ απφ ηελ αζηηθή δσή. Δ αληίιεςε, ινηπφλ, γηα ηελ αζηηθή πεδνγξαθία, γηα ην δηήγεκα αξρηθά θαη ην κπζηζηφξεκα αξγφηεξα, δηακνξθψλεηαη λσξίηεξα απφ ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα, έζησ θαη ζπεξκαηηθά. Δ έλλνηα ηνπ «αζηηθνχ» θάησ απφ απηέο ηηο δηαπηζηψζεηο απηαπφδεηθηα δηεπξχλεηαη αιιά θαη, βαζαίλεη ππνρξεψλνληαο καο λα αλαζεσξήζνπκε, ηα φζα δηαηππψζεθαλ κέρξη ζηηγκήο, γχξσ απφ ην ρξφλν εκθάληζεο ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο. Μηα πξψηε δηεξεχλεζε ζηε βάζε ελφο ηνπνγξαθηθνχ πξνζδηνξηζκνχ ηεο έλλνηαο πόιεο-άζηπ καο ηνπνζεηεί κπξνζηά ζε κηα δηηηή αληίιεςε-πξόζιεςε ηνπ φξνπ. Θα πξέπεη ζ απηήλ ηελ πεξίπησζε λα εμεηαζηεί, φρη κφλνλ ε απνηχπσζε ζηελ πεδνγξαθία ηεο δηακφξθσζεο θαη ηεο εμέιημεο ηεο ζχγρξνλεο αζηηθήο πφιεο αιιά θαη, ε δηακφξθσζε κηαο ινγνηερλίαο ηεο πφιεο κε ηελ έλλνηα ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ, πνπ πηζαλά απηή ζα έρεη. Αίπια ζηελ Ώζήλα θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν κπνξνχλ λα ηνπνζεηεζνχλ αθφκε θαη ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα εκπνξηθά θέληξα, πνπ εληνπίδνληαη ζε θάπνηα κπζηζηνξήκαηα θαη, πνπ είλαη πφιεηο ππφ δηακφξθσζε. Με βάζε ηελ ηνπνγξαθηθή δηάζηαζε ηεο έλλνηαο πόιε κπζηζηνξήκαηα φπσο, Ζ ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη αιιά θαη ηα πξψηα αζελατθά

9 δηεγήκαηα ηνπ Παπαδηακάληε, ηνπ Κνλδπιάθε, ηνπ ΐνπηπξά θαη άιισλ θαιχπηνπλ ηνπο φξνπο ηεο αζηηθήο δσήο, εθφζνλ ζέινπκε λα ραξαθηεξίζνπκε εηδνινγηθά. Ώθφκε θαη, ε ηάζε ζπγγξαθήο απηή ηελ επνρή κεγάισλ δηεγεκάησλ (Ννπβέιεο) θαηαδεηθλχεη ηελ επηζπκία-ζηφρν ζπγγξαθήο κπζηζηνξεκάησλ. Έλαο δεχηεξνο ηξφπνο αλάγλσζεο ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο είλαη κε φξνπο θνηλσληνινγηθνύο-ηδενινγηθνύο. Δ δηεξεχλεζε νπζηαζηηθά ζηελ πεξίπησζε απηή ηεο ηδενινγηθήο επίδξαζεο ηεο αζηηθήο ηάμεο ζηε ινγνηερλία. Πάλησο ε επίδξαζε ηεο, φπσο ζπλέβε θαη ζε άιιεο επξσπατθέο ρψξεο, ππήξμε θαζνξηζηηθή παξφιεο ηηο αληηλνκίεο, πνπ έρεη λα παξνπζηάζεη εηδηθά ε άλαξρε αλάπηπμε ηεο Ώζήλαο κε φιεο ηηο θνηλσληθέο ζπλέπεηεο γηα ηα επξχηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα. ηελ Ώζήλα νη θνηλσληθέο ηάμεηο δηαρσξίδνληαη κε βάζε θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο ηνπο, αλάινγα ινηπφλ κε ην θνηλσληθφ-νηθηζηηθφ πεξηβάιινλ δηακνξθψζεθε θαη έλαο θαηλνχξγηνο ηξφπνο δσήο θαη ζπκπεξηθνξάο, πνπ θαηαγξάθεηαη ζηα πξψηα αζηηθά δηεγήκαηα αιιά θαη κπζηζηνξήκαηα. Ο ηαμηθφο δηαρσξηζκφο είλαη δηαθξηηφο ζηελ πξσηεχνπζα, ζεσξείηαη δε απφ δηάθνξεο νπηηθέο γσλίεο αλαιφγσο ησλ ηδεψλ θαη ηεο ηδηνζπγθξαζίαο θάζε θνξά ησλ ζπγγξαθέσλ. ινη, βέβαηα, γλσξίδνπλ πηα ηνλ θνηλσληθφ δηαρσξηζκφ θαη δνπλ κ απηφ, νη αληηζέζεηο δίλνληαη ηα ήζε θαη νη ζπλήζεηεο ησλ αλζξψπσλ. Δ πεδνγξαθία απνθηά θνηλσληθή, θξηηηθή αληίιεςε, αλαπηχζζεη άπνςε γηα ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη απηφ ηελ θάλεη λα δηαθέξεη απφ ηελ εζνγξαθία. ηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ ηα ηδενινγήκαηα, πνπ επέβαιε ε γεληά ηνπ 30 ζα θηινδνμήζνπλ λα γίλνπλ κνλαδηθφ θξηηήξην γηα ηνλ ηχπν ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο, θάηη πνπ σζηφζν δελ ζα επδνθηκήζεη. Δ δηεξεχλεζε ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο εηζάγεηαη κε ηελ εκθάληζε ηνπ ξεαιηζκνχ, πξνεγείηαη ην πέξαζα απφ ηελ αγξνηηθή ζηελ αζηηθή εζνγξαθία. Σα φξηα, εδψ, δελ είλαη επδηάθξηηα, γεγνλφο είλαη, πάλησο, φηη πξηλ απ φια ηειεηψλνπκε κε ηνλ ξνκαληηζκφ. Ο ξεαιηζκφο ζα εκθαληζζεί ζαλ ζηνηρείν ηεο αζηηθήο εζνγξαθίαο ζηα έξγα ηνπ Κνλδπιάθε θαη θπξίσο ηνπ Παπαδηακάληε σο κέζνδνο, φκσο, ζα πξνυπάξμεη ηδηαίηεξα, αλ αλαδεηήζνπκε ζηνηρεία φπσο, ηελ ιηηφηεηα ζηελ πεξηγξαθή, ηελ έκθαζε ζην δηάινγν ( Καξθαβίηζαο ΐηδπελφο-Αξνζίλεο) αθφκε θαη, ηε ρξήζε εηξσλείαο (Β. Ρντδεο: Πάπηζζα Εσάλλα). Βπί πιένλ θαη ε θξηηηθή αληίιεςε, πνπ είλαη απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ξεαιηζκνχ, εληνπίδεηαη πνιχ πξψηκα π.ρ ηε ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη ηνπ Ώλψλπκνπ. πκπεξαζκαηηθά, ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξίμεη θαλείο, φηη ηα ζηνηρεία ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο είραλ δηακνξθσζεί κέζσ ηεο ξεαιηζηηθήο κεζφδνπ, πνπ πξνεγήζεθε. Δ νινθιήξσζε ηνπ ξεαιηζκνχ ζα θέξεη θνηλσληθή θξηηηθή, πίζηε ζηελ παξαηήξεζε, ηελ εκπεηξία ηελ επηζηήκε, εηξσληθή αλαηξνπή, ρακειφ χθνο, απειεπζέξσζε ηεο γιψζζαο, αιιά θαη ηελ θπξηαξρία ηνπ αζηηθνχ κπζηζηνξήκαηνο. 2. Ζ ρακέλε παξάδνζε θαη νη λέεο αθεγεκαηηθέο ηάζεηο α) ν αθεγεκαηηθόο ιόγνο ζηα κεηά ηελ επαλάζηαζε ρξόληα Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηα γχξσ απφ ηνλ αθεγεκαηηθφ ιφγν ζηελ Βιιάδα, πνπ αθφκε δελ έρεη απαζρνιήζεη ηνπο κειεηεηέο ζην βαζκφ, πνπ ζα έπξεπε, είλαη ε δξακαηηθή θαζ φια θξίζε, πνπ πέξαζε απηφ ην είδνο ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο κεηαβαίλνληαο απφ ηελ ειιεληθή παιηφηεξε παξάδνζε ηεο βπδαληηλήο θιεξνλνκηάο ζηε λεφηεξε, ηελ «επηβεβιεκέλε» απφ ηελ πξνζαξκνγή ζηνπο δπηηθνχο ηξφπνπο αθήγεζεο. ρεκαηηθά ζα κπνξνχζε θαλείο ζηελ πεξίπησζε απηή λα δηαπηζηψζεη: 1) ηαλ ν Έιιελαο αθεγεηήο εγθαηέιεηςε ηελ νηθνλνκία ηνπ έκκεηξνπ κπζηζηνξήκαηνο, ν κπζηθφο ηξφπνο, πνπ θηλείηαη ζην ειιεληθήο θαηαγσγήο κπζηζηφξεκα, δελ εμαθαλίζηεθε καδί θαη ε κέζνδνο έθζεζεο ηνπ, αιιά έγηλε 9

10 θηήκα ησλ ππνηειψλ ζηξσκάησλ παηδείαο ηνπ λένπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ, ζπγθξνηψληαο ηα πινχζηα θνηηάζκαηα ηνπ ιατθνχ παξακπζηνχ. 2) Κάηη αλάινγν έρεη ζπκβεί θαη κε ηελ εθθιεζηαζηηθήο θαηαγσγήο αθήγεζε, δειαδή κε ηα καξηπξνιφγηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο θαη κε άιια ιαηξεπηηθά αθεγήκαηα, πνπ θαη απηά ήξζαλ λα εκπινπηίζνπλ ηα ιατθά θνηηάζκαηα ηεο παξακπζνγξαθίαο. Έηζη, φηαλ γχξσ ζηα 1850, ηε ζηηγκή πνπ ε ιφγηα αθεγεκαηνγξαθία άξρηζε λα ζπζηεκαηνπνηείηαη, ν θαιιηεξγεκέλνο πεδνγξάθνο ηεο Βιιάδαο βξέζεθε κπξνζηά ζε έλα πιηθφ εληειψο δηαθνξεηηθφ απφ εθείλν ηεο παιηφηεξεο παξάδνζεο, κε κπνξψληαο λα επαλέιζεη ζην δφθηκν φξγαλν ηεο παξάδνζεο απηήο, αλαγθαζηηθά ζηεξίρηεθε ζηελ θαιιηεξγεκέλε θαη δνθηκαζκέλε αθεγεκαηηθή κέζνδν ησλ δπηηθψλ πξνηχπσλ. Οη πξψηνη κάιηζηα ψξηκνη Έιιελεο δηεγεκαηνγξάθνη, ν Ώ.Ρ.Ραγθαβήο θαη ν Π. Καιιηγάο δελ δίζηαζαλ θαζφινπ ζ απηή ηνπο ηελ απφθαζε. Οη κνξθνινγηθέο αιιαγέο, πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ ζπγθινληζηηθή δηαθνξνπνίεζε ηνπ αθεγεκαηηθνχ ιφγνπ, ζπλνδεχηεθαλ απφ κεηακνξθψζεηο, πνπ, φπσο ήηαλ θπζηθφ, αθνξνχζαλ θαη ζην ηδενινγηθφ πεδίν. Δ ηδενινγηθή ζεκαζία ηνπ λένπ ινγνηερληθνχ είδνπο δελ μέθπγε απφ ηελ πξνζνρή ησλ ππεχζπλσλ αλζξψπσλ ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ηεο Βιιάδαο. Ώξθεηά γξήγνξα πέξαζε κεηά απφ δηάθνξεο δηακάρεο κε εζνινγηθά ειαηήξηα ε αθεγεκαηηθή ηέρλε, φπσο θαη ε πνηεηηθή, θάησ απφ ηνλ έιεγρν ηεο θαηεζηεκέλεο ηάμεο. Ώπηφ ζπλέβε ην 1833, φηαλ ην πεξηνδηθφ «Βζηία» πξνθήξπμε έλα δηαγσληζκφ γηα ην «ειιεληθφ δηήγεκα», θαιψληαο φινπο ηνπο Έιιελεο ζηα πάηξηα θαζήθνληα. Ο δηαγσληζκφο απηφο είλαη πνιχ ζεκαληηθφο γηα πνιινχο ιφγνπο, θπξίσο φκσο, επηβεβαηψλεη ηελ θαζηέξσζε ζαλ θνηλσληθφ ζεζκφ ηνπ αθεγήκαηνο αλαγλσξίδνληαο ηνπ επίζεκα κηα ηδενινγηθή θνηλσληθή ιεηηνπξγία. β) Σν πξόβιεκα ηεο εζνγξαθίαο ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ε πεδνγξαθία κέζα απφ δξφκνπο δχζθνινπο πνξεχηεθε παξαθνινπζψληαο ηα δηεζλή δεδνκέλα ζρνιέο θαη ηάζεηο ζηα πιαίζηα ηνπ αθεγεκαηηθνχ ιφγνπ- αιιά θαη ηηο ζπλζήθεο ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ πνπ ππαγφξεπζαλ, επέβαιιαλ ή θαη ζπληήξεζαλ δηαθνξνπνηήζεηο ζην παξαρζέλ αθεγεκαηηθφ πιηθφ ιφγσ ηδηνκνξθηψλ θνηλσληθνχ, ηδενινγηθνχ αηζζεηηθνχ αιιά θαη γισζζηθνχ ραξαθηήξα. Σν γισζζηθφ δήηεκα, ε Μεγάιε Εδέα, ν Λανγξαθηζκφο, ε εζνγξαθία είλαη θάπνηα απφ ηα δεηήκαηα πνπ πξνθεηκέλνπ γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο εμέιημεο ηεο πεδνγξαθίαο ζηελ Βιιάδα ζα πξέπεη λα πξνζερζνχλ ηδηαίηεξα. Οη εκπεηξίεο, σζηφζν, πνπ ζπζζσξεχηεθαλ ζην ρψξν ηεο αθεγεκαηηθήο ηέρλεο ην δηάζηεκα, πνπ ρσξίδεη ην δηαγσληζκφ ηνπ 1833 απφ ηε δεθαεηία ηνπ ηξηάληα-ρξνληθφ δηάζηεκα ηνκή γηα ηελ εμέιημε ηνπ αθεγεκαηηθνχ ιφγνπ-, θαη ηελ αληίζηνηρε γεληά ηνπ ηξηάληα δελ ζεσξήζεθαλ ζεηηθέο θαη ηθαλνπνηεηηθέο απφ ηνπο πεδνγξάθνπο ηεο. Βίλαη γεγνλφο πσο θηάζακε ζε αδηέμνδν ζε κηα θαηάζηαζε ηέικαηνο ηίπνηα ην θαηλνχξγην δελ έρεη θαλεί εδψ θαη ρξφληα ζηνλ ρψξν ηεο πεδνγξαθίαο ε νπνία έρεη αγθπισζεί ζε μεπεξαζκέλα πξφηππα θαη ηξφπνπο έθθξαζεο, θάπνπ είρε ραζεί ε επηθνηλσλία κε ην πξαγκαηηθφ αληηθείκελν ηεο. Οη πεδνγξάθνη απηήο ηεο επνρήο θαη εηδηθφηεξα νη λεφηεξνη θαηαλνψληαο ηελ φιε θαηάζηαζε ζέιεζαλ λα θαηαξγήζνπλ φιν ην πξφζθαην παξειζφλ θαη λα θηηάμνπλ έλαλ αθεγεκαηηθφ νξγαληζκφ λέν θαη δπλαηφ, άμην λα αληαπνθξηζεί ζηηο πξνζδνθίεο ηνπο. Δ αλάγθε ακεζφηεηαο, πνπ βαζαλίδεη ηα ίδηα ρξφληα ηελ πνίεζε, είλαη νμχηαηα αηζζεηή θαη αλάκεζα ζηνπο πεδνγξάθνπο. Βπξφθεηην κηα αζηακάηεηε δίςα αλαγέλλεζεο ηνπ ιφγνπ, αληίζηνηρε κε ηε δίςα αλαγέλλεζεο ησλ αηζζήζεσλ, πνπ ήηαλ δηάρπηε ηα ρξφληα απηά ζε φιεο ηηο εθδειψζεηο ηεο ηέρλεο. Δ δηαθαηλφκελε ξήμε κε ην παξειζφλ θαη πην ζπγθεθξηκέλα κε ηελ εζνγξαθία ζα επηρεηξεζεί θαη ζα επηζεκνπνηεζεί ρσξίο ακθηβνιία, κε ηε 10

11 11 δεκνζίεπζε θαη ηα φζα ζα επαθνινπζήζνπλ απηήο ηνπ έξγνπ ηνπ Γ. Θενηνθά ην Διεύζεξν πλεύκα (1829). ην Διεύζεξν πλεύκα ν Θενηνθάο θαηαδηθάδεη απεξίθξαζηα, ηελ εζνγξαθία απνθαιψληαο ηελ θσηνγξαθηθή ζρνιή, πνπ δελ πξνζθέξεη ηίπνηα απνιχησο ζηε κειέηε ηνπ αλζξψπνπ. Ο ζπγγξαθέαο, φκσο, ηνπ Διεύζεξνπ πλεύκαηνο δελ είλαη ν κφλνο, πνπ εθηνμεχεη αξλεηηθέο εθηηκήζεηο γηα ηελ εζνγξαθία. Σξηάληα ρξφληα πξηλ ηελ έθδνζε ηνπ, ην (1900) ν Μ. Υαηδφπνπινο ζα ηελ απνθαιέζεη πεξηθξνλεηηθά ζε άξζξν ηνπ ζην πεξηνδηθφ Γηόλπζνο, σο επθνιώηεξνλ θαη ηαπεηλώηεξνλ είδνο. Πξφθεηηαη γηα κηα πνιεκηθή, πνπ δελ είλαη ζίγνπξα κνλνζήκαληε θαη απηφ, γηαηί άιινηε ππαγνξεχεηαη απφ γισζζηθέο ζθνπηκφηεηεο θαη άιινηε απφ ηδενινγηθέο ή αηζζεηηθέο αλάγθεο. ηε πεξίπησζε απηή θαιφ ζα ήηαλ, λα επηθεληξσζεί θαλείο φρη ηφζν ζηελ απφξξηςε ηεο εζνγξαθίαο ή ην αληίζεην απηήο, φζν ζην ηη θαιχπηεη απηή, ζην πσο ιεηηνπξγεί κέζα ζηελ ηζηνξηθή δηάξθεηα θαη ζην πσο πξνζιακβάλεηαη απφ ηελ ειιεληθή ινγηνζχλε. Βίλαη γεγνλφο, πσο ν θξηηηθφο αληίινγνο πξνο ηελ εζνγξαθηθή δηεγεκαηνγξαθία άξρηζε λα αξζξψλεηαη απφ ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα. Ο κεζνπφιεκνο δελ αιιάδεη ηα πξάγκαηα, παξφηη ζπλερίδεηαη ε εζνγξαθηθή παξαγσγή κε ηελ κεηάζεζε ηνπ θέληξνπ βάξνπο ηεο απφ ηελ χπαηζξν ζηελ πφιε ζηγά-ζηγά. Δ κεηαβνιή νθείιεηαη πξηλ απφ φια ζηελ ηζηνξία. Τπνηαγκέλε ζηελ αξρεηππηθή αληίζεζε χπαηζξνο/πφιε, ε λενειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλα ηαπηίδεηαη κε ηε δηνγθσκέλε πξσηεχνπζα, πξηκνδνηψληαο νηηδήπνηε αζελατθφ θαη ππνβαζκίδνληαο νηηδήπνηε αγξνηηθφ, επαξρηαθφ. Οη ιέμεηο εζνγξαθία θαη εζνγξαθηθόο απνθηνχλ αξλεηηθέο απνρξψζεηο. Δζνγξαθία ζεκαίλεη απηή ηελ επνρή πεξηγξαθή αγξνηηθψλ εζψλ, πεξηνξηζκφ ηνπ νπηηθνχ πεδίνπ ησλ πεδνγξάθσλ ζε κνλφηνλεο εκπεηξηθέο απεηθνλίζεηο απηνβηνγξαθηθνχ ή εζλνγξαθηθνχ ραξαθηήξα. Κπξίσο φκσο ζεκαίλεη απιντθή, δειαδή θσηνγξαθηθή ή λαηνπξαιηζηηθή παξάζηαζε, ρσξίο θαιιηηερληθή αμία. Σν δηήγεκα θπξίαξρν είδνο σο ην 1930 δελ παχεη λα παίδεη έλαλ θπξίαξρν ξφιν, ξφιν θιεηδί ζηελ άζθεζε απηήο ηεο θάζεηα αξλεηηθήο θξηηηθήο, θάπνηε κάιηζηα νδεγεί ζε εμηζψζεηο βνιηθέο ηνπ ηχπνπ δηήγεκα = εζνγξαθία, κπζηζηφξεκα =πφιε= αλαίξεζε ηεο εζνγξαθίαο. Τπάξρεη ζίγνπξα πξφβιεκα, ηα πξάγκαηα, φκσο, είλαη πην πεξίπινθα, απφ φηη θαίλνληαη. Ίζσο ζ απηφ ην ζεκείν δελ ζα πξέπεη λα ππνβαζκίδεηαη, πξνθεηκέλνπ γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο θξηηηθήο πνπ αζθήζεθε απέλαληη ζην φιν δήηεκα απφ κέξνπο ησλ λέσλ πεδνγξάθσλ, ην γεγνλφο φηη ηελ αλάγθε λα μεθχγνπκε απφ ην ηέικα, φπνπ βξέζεθε ε πεδνγξαθία πξψηνη ηελ αληηιήθζεθαλ νη άλζξσπνη ηνπ παξειζφληνο. Ο Α. Υαηδφπνπινο γηα παξάδεηγκα πνιχ πξηλ ζηξέςεη ηα ππξά ηνπ ν Θενηνθάο ελαληίνλ ηεο πξν ηνπ ηξηάληα γεληάο είλαη απφ ηνπο πξψηνπο πνπ ζα πξνζπαζήζεη λα αληηπαξαζέζεη ηελ εζνγξαθία κε ηελ ςπρνγξαθία (ςπρνινγηθή αλάιπζε ησλ ραξαθηήξσλ ησλ εξψσλ), ζε κηα πξνζπάζεηα αλαλέσζεο ηνπ ινγνηερληθνχ ηνπίνπ. Βίλαη κηα επνρή, πνπ ζα εκθαληζζνχλ εηδηθά κεηά ηνλ πξφσξν ζάλαην ηνπ Υαηδφπνπινπ λέα είδσια ζηελ θξίζηκε δεθαεηία ηνπ 1920, φπσο ν Α. ΐνπηπξάο θαη νη Ρψζνη ινγνηέρλεο, ηα νπνία θαη ζα θπξηαξρήζνπλ. Σφζνη νη λένη, ινηπφλ, φζν θαη νη παιηνί είλαη ζχκθσλνη ζην λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηελ εζνγξαθία. Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα ην ρξνληθφ ελφο πξναλαγγειζέληνο ζαλάηνπ, πνπ φκσο δελ έρεη ιάβεη αθφκα ρψξα, ε εζνγξαθία θαίλεηαη λα δεη θαη λα βαζηιεχεη σο εθηάςπρε πξαγκαηηθά. Με κηα πξνζεθηηθφηεξε, εμάιινπ, παξαηήξεζε, φηη θαίλεηαη σο αλαίξεζε ηεο εζνγξαθίαο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, δελ είλαη παξά έλα ζχλνιν εζνγξαθηθψλ παξαιιαγψλ ή κεηακθηέζεσλ: θάπσο έηζη αξρίδνπλ λα ζθέθηνληαη κέζα ζηε δεθαεηία ηνπ 1920, νξηζκέλνη απφ ηνπο λεφηεξνπο δηαλννχκελνπο. Σν δήηεκα πάλησο δελ είλαη θαηά ηνλ Άιθε Θέξν ε αμηνιφγεζε ηνπ

12 παξειζφληνο -εμνχ θαη ν Γ. Ξελφπνπινο αλέιαβε ηελ ππεξάζπηζε ηεο εθ κέξνπο ησλ «παιηψλ», φζν ε πξνέθηαζε ηνπ παξειζφληνο ζην παξφλ (1928). Δ έμνδνο απφ κηα λνζεξή πξαγκαηηθφηεηα επείγεη, ε αιιαγή είλαη θπξίαξρν αίηεκα. Μέζα ζηε δεθαεηία ηνπ 30 ηα πάληα θαίλεηαη λα πεξηζσξηνπνηνχλ ηελ εζνγξαθία, επηηέινπο ην κπζηζηφξεκα θπξηαξρεί ν θνζκνπνιηηηζκφο, νη θνηλσληθνπνιηηηθνί πξνβιεκαηηζκνί θαη νη λενηεξηθέο αλαδεηήζεηο, είλαη πνπ απαζρνινχλ ηνπο ινγνηέρλεο. Σν 1933 ν Ώ. Θέξνο, φηαλ αλαθέξεηαη ζηελ εζνγξαθία ρξεζηκνπνηεί πηα παξειζφληα ρξφλν, νη ζπδεηήζεηο σζηφζν δελ έιεηςαλ κέρξη θαη ην 1937 γχξσ απφ ην δήηεκα ηεο εζνγξαθίαο. Σν βέβαην είλαη, φηη ε εζνγξαθία ππάξρεη θαη δεκηνπξγεί πάληα ζπγρχζεηο θαη απηφ γηαηί είλαη θάηη πνιχ πην επξχ θαη δηαξθέο απφ ηελ πεξηγξαθή ησλ αγξνηνιατθψλ εζψλ. Πξφθεηηαη γηα ηελ ειιεληθή εθδνρή ηνπ ξεαιηζκνχ-λαηνπξαιηζκνχ, ζηα πιαίζηα ηνπ ε εζνγξαθία θαιείηαη λα παίμεη πνιινχο ξφινπο. Πξψηα-πξψηα λα επηβάιιεη ηελ παξνπζία ηεο σο αληίζεζε ζηε ξνκαληηθή αλεδαθηθφηεηα ή ζηελ αηνκνθεληξηθή ςπρνινγία. Έπεηηα λα αιιάμεη δηακνλή, λα κεηαθεξζεί ζ έλα αζηηθν-ζπλνηθηαθφ πεξηβάιινλ θαη λα δψζεη ηε ζέζε ηεο ζηελ ςπρνγξαθία, ηνλ ζπκβνιηζκφ, ηνλ θνζκνπνιηηηζκφ, ηνλ γλήζην ξεαιηζκφ θαη ηηο θνηλσληνινγίδνπζεο ή λενηεξίδνπζεο θξνληίδεο. Μεηακνξθψζεηο, πνπ φκσο δελ θξχβνπλ ην νπζηψδεο φηη, θάζε άιιν παξά λεθξή είλαη ε εζνγξαθία ζην κεζνπφιεκν, εκθαλίδεηαη σο ηηο κέξεο καο κε κηθξφηεξε ή κεγαιχηεξε ζηγνπξηά, αθνχ ε επηβίσζε ηεο εμαζθαιίδεηαη α) απφ έλα αθιφλεην ηδενινγηθφ ζχζηεκα, πνπ κε φιεο ηηο ζπληεξεηηθέο παξαιιαγέο ηνπ επηβάιιεη ηνλ ίδην ακέξηζην ζεβαζκφ γηα ηηο έλλνηεο ιαφο, παξάδνζε, ειιεληθφηεηα. β) απφ ηελ θπξίαξρε αληίιεςε, φηη ε πεδνγξαθία ζαλ ε ξεαιηζηηθή αλαπαξάζηαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ρξεζηκνπνηεί σο θχξηα κέζα ηεο ηελ παξαηήξεζε, ηε κλήκε ή ηα απηνβηνγξαθηθά απνζέκαηα ηνπ ζπγγξαθέα θαη γ) απφ ηε γεληθή αδξάλεηα κηαο θνηλσλίαο, πνπ δηαηεξεί ζην κέγηζην πνζνζηφ ηεο φρη κφλν ηελ αγξνηηθνκηθξναζηηθή ηεο δνκή, αιιά θαη ηηο αληίζηνηρα αδξαλείο ηεο λννηξνπίεο. γ) Πξνο κηα λέα αληίιεςε ην κπζηζηόξεκα Δ αλαλέσζε ζην ρψξν ηεο πεδνγξαθίαο, έηζη φπσο ηελ επαγγειίζηεθαλ νη λένη πεδνγξάθνη απηήο ηεο επνρήο, εθθξάζηεθε κέζα απφ ηελ ζπκπεξηθνξά ηνπο, ηηο απφςεηο ηνπο γχξσ απφ ην φιν ζέκα θαη ην έξγν ηνπο, πνπ ηειηθά παξήγαλ. Σελ αλαγέλλεζε δεηνχζε γηα παξάδεηγκα ν Φ. Κφληνγινπ, φηαλ κεηέθξαδε Ρ. Κξνχζν κε ηνλ ππφηηηιν, «Μηα δνθηκή γηα απιό ύθνο», βαθηίδνληαο ην «απιό ύθνο» σο αληξίθεην γξάςηκν. Σα ίδηα πξάγκαηα ζα γίλνπλ ζηφρνο θαη ηνπ Γ. Θενηνθά. ηαλ ην 1931 δειψλεη θαλαηηθφο νπαδφο ηεο «δηαύγεηαο», απηφ ελλνεί θάησ απφ ηνλ φξν «δηαύγεηα», «ιίγα κέζα», «αληξίθεην γξάςηκν». Έρνπκε νπζηαζηηθά λα θάλνπκε εδψ κε αξεηέο ηνπ Μαθξπγηάλλε, ηηο νπνίεο ζα αλαθαιχςεη ιίγν αξγφηεξα ε γεληά ηνπ 30. Ώπηφ ην άδνιν, σζηφζν, χθνο, πνπ ζα παξέπεκπε ζε κηα καθξπγηαλληθή ιηηφηεηα, αλ θαη επδνθίκεζε ζε θάπνηα έξγα, πνπ ήζειαλ θαη επεδίσμαλ λα έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο κέζα ζηελ ιατθή πξνθνξηθή παξάδνζε, δελ κπνξνχζε λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο ελφο ζχγρξνλνπ πξνβιεκαηηζκνχ γηα ηελ επνρή, ή ζηηο αγρψδεηο εμνκνινγήζεηο ηνπ πεξίπινθνπ εζσηεξηθνχ κνλνιφγνπ. Τπάξρεη κηα νιφθιεξε νκάδα έξγσλ, πνπ κπνξνχλ ζηέξεα λα αθνπκπήζνπλ ζην αθειέο χθνο, κηα θαη βαζηθά αθεγεκαηηθή ηνπο πξφζεζε είλαη λα εθζέζνπλ φζν γίλεηαη πην απζφξκεηα έλα απιφ πιηθφ- έλα πιηθφ, πνπ κπνξεί λα κεηαδίδεη ην ηξαγηθφ κεγαιείν φπσο «Ζ ηζηνξία ελόο αηρκαιώηνπ», αιιά πνπ δελ θηινδνμεί λα νξγαλψζεη έλα νηθνδφκεκα ζε πνιιά επίπεδα, φπνπ λα βξίζθεη ηε ζέζε ηνπ θαη έλαο νξηζκέλνο πξνβιεκαηηζκφο. Παξφια απηά νη αλάγθεο κηαο αθεγεκαηηθήο δηαδηθαζίαο, απφιπηα δηθαησκέλεο κε ηελ επνρή ηνπο, δελ αληαπνθξίλνληαη ζην πην θηιφδνμν αίηεκα ηεο πεδνγξαθίαο ηνπ 1930, πνπ είλαη κηα πην ζχλζεηε δνκή 12

13 13 νξγαλσκέλεο αθήγεζεο, δειαδή ην νξζόδνμν κπζηζηόξεκα κε ηα πεξίβιεπηα δπηηθά πξφηππα. Πνιιέο θνξέο έρεη δηαηππσζεί ε άπνςε, πσο απηή ε γεληά άθεζε πίζσ ηεο ην κηθξφ λνηθνθπξηφ ηνπ δηεγήκαηνο θαη έβαιε πιψξε γηα ην κπζηζηφξεκα. Ώλ θαη πνζνηηθά ν αξηζκφο ησλ κπζηζηνξεκάησλ, πνπ καο άθεζε ππνιείπεηαη ηνπ κεγέζνπο ηεο θηινδνμίαο ηεο, δελ πξέπεη θαλείο λα ππνηηκά ηε ζεκαζία ηεο εκθάληζεο ηεο: ε πνηθηιία ησλ πεξηπηψζεσλ ηεθκεξηψλεη ηελ επξχηεηα ησλ ηάζεσλ, θαη ηειηθά ηε δσηηθφηεηα ηνπ είδνπο. Βμάιινπ, δελ ππάξρεη ακθηβνιία, πσο ην κπζηζηφξεκα ζαλ έξγν νξγαλσκέλεο θαη ζχλζεηεο δεκηνπξγίαο απνηειεί ζηφρν ησλ πην ζπλεηδεηψλ πεδνγξάθσλ. ηαλ ην 1929 ν Θενηνθάο έγξαθε ηελ «Αξγώ» ζ απηφ ην ζηφρν απέβιεπε κηιψληαο γηα πεδνγξάθνπο θαη δειψλνληαο σκά ηελ πεξηθξφλεζε ηνπ γηα ηνπο δηεγεκαηνγξάθνπο. Σφηε είλαη, πνπ ζα ραξαθηεξίζεη ηνπο πεξηζζφηεξνπο πεδνγξάθνπο θαη ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο, πνπ πξνεγήζεθαλ απηνχ, φρη ζαλ θαζαξνχο ινγνηέρλεο κα ζαλ θξηηηθνχο ζπγγξαθείο. Πξφζεζε ηνπ, πάλησο, δελ είλαη λα ηνπο ππνηηκήζεη, πεξηζζφηεξν ζέιεη λα δείμεη, πσο ε θξηηηθή δηάζεζε ζ απηνχο είλαη δπλαηφηεξε απφ ηελ θαζαξά δεκηνπξγηθή δηάζεζε, ηελ νηθνδνκηθή. Σνπο ίδηνπο απηνχο ηνπο πεδνγξάθνπο ν Θενηνθάο ζε άιιεο πεξηπηψζεηο ηνπο ραξαθηεξίδεη ζαλ δνθηκηνγξάθνπο. Με απηνχο ηνπο ραξαθηεξηζκνχο δελ ζέιεη απιψο λα ελλνήζεη κηα παξέκβαζε ζηνραζκψλ θαη παξαηεξήζεσλ ζηα πεξηζψξηα ηεο δξάζεο, πεξηζζφηεξν επηθεληξψλεηαη ζε απφςεηο ηνπ γχξσ απφ ηελ ίδηα ηε δξάζε. Ο Ώ. Σεξδάθεο ζηε κειέηε ηνπ «Σν λενειιεληθό κπζηζηόξεκα» πξνζπαζεί λα εμεγήζεη απηφ αθξηβψο. Ώθνχ δηαπηζηψζεη ζηελ πξψηε θηφιαο θξάζε ηνπ, φηη «λεόηεξε κνξθή θαη ζπλέρεηα ηνπ αξραίνπ έπνπο είλαη ην ζύγρξνλν κπζηζηόξεκα» θαη φηη «ην κπζηζηόξεκα αλήθεη θαη εμνρήλ ζηελ επνρή καο» αλαιχεη ηα έξγα, πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ην είδνο ζηελ Βιιάδα, αξρίδνληαο απφ ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα. Οη αμίεο πνπ ππνγξακκίδεη, πξνπάλησλ φηαλ θηάλεη ζην θαηψθιη ησλ δηθψλ ηνπ θαηξψλ, αλαθέξνληαη αλνηρηά ζηηο θηινδνμίεο ηεο λέαο γεληάο, πνπ θπξίσο ζθφπεπε ζην κπζηζηόξεκα ηνπ πξνβιεκαηηζκνύ. Ο πξνβιεκαηηζκφο απηφο δελ είλαη κηα εθδήισζε κεηέσξε, αιιά ζεκειηψλεηαη ζε θάπνηεο ζπγθξνηεκέλεο πεπνηζήζεηο, δειαδή, ζε κηα ηδενινγία. Μηα αλάινγε αληίιεςε γηα ην κπζηζηφξεκα δηαηππψλεη ην 1939 ν ΐ. ΐαξίθαο, δηαπηζηψλνληαο, πσο ην δηήγεκα είλαη ρηεζηλή έθθξαζε ζε αληίζεζε κε ην κπζηζηφξεκα, πνπ είλαη ζήκεξα επηηαθηηθή αλάγθε. πκπισκαηηθά θείκελα: 1. Α. Αξγπξίνπ: Η κεγάιε ηνπ Μεζνπνιέκνπ γεληά (ζπλέληεπμε ζηνλ Β. Υαηδεβαζηιείνπ ΔΛΔΥΘΔΡΟΤΥΠΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/06/2002) Σν δίηνκν έξγν ηνπ Ώιέμαλδξνπ Ώξγπξίνπ «Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηνλ Μεζνπόιεκν ( )» εζηηάδεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζε ηξία πεδία ησλ γξακκάησλ καο: ηελ πνίεζε, ηελ πεδνγξαθία θαη ηελ θξηηηθή. ΐαζηζκέλνο ζ έλα νγθψδεο αξρεηαθφ πιηθφ, παξκέλν απφ ηα ινγνηερληθά πεξηνδηθά ηεο επνρήο, φπσο θαη απφ ηε θηινινγηθή ζειίδα ηεο «Καζεκεξηλήο» θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ίδηνπ δηαζηήκαηνο, ν Ώξγπξίνπ παξαθνινπζεί ηελ εκθάληζε θαη ηελ εμέιημε έξγσλ θαη ζπγγξαθέσλ ζε ζπλάξηεζε κε ηελ ππνδνρή (ζεηηθή ή αξλεηηθή) πνπ ηνπο επηθπιάζζεη ε θξηηηθή. Σα ρξφληα είλαη θξίζηκα θαη ηα κεγέζε πνιχ ζεκαληηθά: απφ ηνλ ηθειηαλφ, ηνλ ΐάξλαιε, ηνλ Καξπσηάθε, ηνλ Πνιίηε θαη ηελ Ώμηψηε σο ηνλ Καβάθε, ηνλ εθέξε, ηνλ Βιχηε, ηνλ Μπεξάηε θαη ηνλ θαξίκπα. Βλζνπζηαζκνί θαη δηαθσλίεο, απνζεψζεηο θαη ιίβεινη, ζπδεηήζεηο πνπ αλάβνπλ παζηαζκέλα θαη νδεγνχλ ζε νκεξηθνχο θαβγάδεο, ζεξκά νξάκαηα θη έληνλεο απνγνεηεχζεηο, αιιά θαη θαηλνχξηα ξεχκαηα πνπ έξρνληαη λα ηαξάμνπλ ηα λεξά ή αλαρψκαηα πνπ ζέινπλ λα πξνθπιάμνπλ θαη λα ππεξαζπηζηνχλ ηελ παξάδνζε: απηά είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πεξηφδνπ κε ηελ νπνία θαηαπηάλεηαη ν Ώξγπξίνπ,

14 14 θαιχπηνληαο θάηη παξαπάλσ απφ κηα εηθνζαεηία. Ο θξηηηθφο δελ ζθνπεχεη παξφια απηά λα πεξηνξηζηεί ζην Μεζνπφιεκν. Θα ζπλερίζεη κε ηνπο ακέζσο επφκελνπο ηφκνπο ηε δηαδξνκή ηνπ ζηηο κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο, θηάλνληαο σο ην 1985, θαη ζα νινθιεξψζεη ηε δνπιεηά ηνπ κε έλαλ μερσξηζηφ ηφκν γηα ηε γεληά ηνπ Παιακά. ηε ζπλέληεπμε πνπ αθνινπζεί, ν Ώ. Ώξγπξίνπ κηιάεη γηα ηνλ ηξφπν θαη ηε κέζνδν ηεο εξγαζίαο ηνπ, γηα ηνλ πνιπζπδεηεκέλν φξν «Γεληά ηνπ 30», ζηνλ νπνίν αληηπαξαζέηεη ηελ έλλνηα ηεο «ινγνηερλίαο ηνπ Μεζνπνιέκνπ», γηα ηνπο δεζκνχο ηεο θξηηηθήο κε ηελ πξσηφηππε δεκηνπξγία, γηα ηελ εκθάληζε ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ην ξφιν πνπ έπαημε ζηα ειιεληθά γξάκκαηα, φπσο θαη γηα ηε ζρέζε ηεο δηθήο ηνπ Εζηνξίαο κε ηηο Εζηνξίεο ηεο ινγνηερλίαο νη νπνίεο έρνπλ πξνεγεζεί (απφ ηνλ Άξηζην Κακπάλε θαη ηνλ Κ. Θ. Αεκαξά σο ηνλ Mario Vitti θαη ηνλ Λίλν Πνιίηε). -Υίιηεο θαη πιένλ ζειίδεο γηα πεξίπνπ κηα εηθνζαεηία ( ). Ση ζαο θάλεη λα αθηεξψλεηε έλαλ ηέηνηνλ φγθν ζ έλα ηφζν κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα; Βίλαη ε επνρή θαη νη κεηαβνιέο πνπ ζεκεηψλνληαη ζηελ ειιεληθή ινγνηερλία; 'Δ ζθνπεχεηε λα ηεξήζεηε ηα ίδηα κεγέζε γηα φιεο ηηο πεξηφδνπο πνπ έρεηε απνθαζίζεη λα θαιχςεηε, δίλνληαο καο κηα ελ πξνφδσ πξνβνιή θαη αλάπηπμε ηεο ινγνηερληθήο παξαγσγήο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 20 νπ αηψλα; Α. Α.: Μία εμήγεζε πξψηα: Οη δχν ηφκνη πνπ θπθινθνξνχλ, έρνπλ ηελ απηνηέιεηα ηνπο, κέζα ζηα ρξνληθά ηνπο πεξηζψξηα. Πξνυπνζέηνπλ φκσο φηη έρεη ζρεδηαζηεί θαη κειεηεζεί κηα πξνεγνχκελε θάζε ( ) θαη κηα επφκελε (1941 σο ηηο εκέξεο καο). Σν εξεπλεηηθφ πεδίν (δειαδή ηα έληππα απ φπνπ αληιψ ην πιηθφ κνπ) φζν θαη ε βηβιηνγξαθία θαη ησλ ηξηψλ θάζεσλ είλαη ήδε θαηαξηηζκέλα. Γξάθσ, ζπλεπψο, αληιψληαο απφ ην ζχλνιν κηαο χιεο πνπ έρεη ηαμηλνκεζεί. Ο αξηζκφο ησλ ζειίδσλ πξνέθπςε φρη απφ ηελ πνηφηεηα ηεο χιεο πνπ βξίζθνκε ζην Μεζνπφιεκν, αιιά επεηδή ρξεζηκνπνηψ απνδεηθηηθά κέζα, νχησο ψζηε νη θξίζεηο κνπ λα κπνξνχλ λα πξνζηαηεχνληαη, θαη ζπγρξφλσο κε ην ίδην πιηθφ πνπ παξαζέησ, έλαο άιινο λα κπνξεί λα εμάγεη ηα δηθά ηνπ ζπκπεξάζκαηα. Δ χιε ζπγθξνηήζεθε γηα λα ηθαλνπνηεί αληηθεηκεληθέο αλάγθεο ή ηνπιάρηζηνλ απηή ήηαλ ε πξφζεζε κνπ. πλεπψο θαη νη επφκελνη ηφκνη ζα έρνπλ ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά. Χζηφζν, πηζηεχσ φηη ν Μεζνπφιεκνο ππήξμε κηα θξίζηκε νξηαθή επνρή, θαηά ηελ νπνία ζην πεδίν ησλ ηδεψλ θαη ηεο ινγνηερλίαο ηα ζηνηρήκαηα παίδνληαλ -λα ην πσ ζπλνπηηθά- αλάκεζα ζηε (γλήζηα ή θαιθηδεπκέλε) αλαλέσζε θαη ζηε (κεξηθή ή νιηθή) ξήμε κε ηα θπξίαξρα κνληέια. Καη γηα λα πεξηνξηζηνχκε ζηε ινγνηερλία, άιιαδαλ νη φξνη ηνπ πεδίνπ αλαθνξάο ηεο. Γηαηί; Αηφηη, φζν εθηηκψ, ζε απηά ηα ρξφληα θνξπθσλφηαλ ην δχγσκα «ηέρλε θαη δσή», πεξλνχζακε απφ ηηο εγθηβσηηζκέλεο «ζρνιέο» ζηα θηιφδνμα «θηλήκαηα». -Δ δηαθνξά ηεο Εζηνξίαο ζαο απφ ηηο Εζηνξίεο ινγνηερλίαο πνπ έρνπλ πξνεγεζεί δειψλεηαη ήδε απφ ηνλ ηίηιν ηεο: «Εζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςε ηεο ζηνλ Μεζνπφιεκν». ΐάδεηε ηζφηηκα ηελ θξηηηθή πιάη ζηελ πνίεζε θαη ηελ πεδνγξαθία. Πψο ιεηηνπξγεί ζηε ζπλείδεζε ζαο σο θξηηηθνχ θαη σο ηζηνξηθνχ ηεο ινγνηερλίαο απηφ ην ηξίπηπρν θαη ηη ζπκπεξάζκαηα ζα πξέπεη λα βγάινπκε απφ ηελ φζκσζε κεηαμχ πξσηφηππνπ ινγνηερληθνχ θεηκέλνπ θαη εξκελεπηηθνχ-αμηνινγηθνχ ζρνιηαζκνχ ηνπ; Πψο ζα βιέπαηε ηελ πξννπηηθή κηαο απηφλνκεο Εζηνξίαο ηεο θξηηηθήο; Μηαο Εζηνξίαο, κε άιια ιφγηα, πνπ λα μεθηλάεη απφ ην δεπηεξνγελέο γηα λα θηάζεη ζην πξσηνγελέο; Α. Α.: Σε δηαθνξνπνίεζε κνπ απφ ηηο ππάξρνπζεο ηζηνξίεο λνκίδσ φηη ηελ ππαηλίζζεηαη ε ζπλνδεπηηθή θξάζε «...θαη ε πξφζιεςε ηεο». Χζηφζν, κε ην ζρεκαηηθφ απηφ ηξφπν πξνζπάζεζα ήδε απφ ηνλ ηίηιν λα επηζεκάλσ ηελ εηδνπνηφ κνπ δηαθνξά. Γελ ζθνπεύσ λα ηζηνξήζσ ηε «ινγνηερλία», αιιά ηε ινγνηερλία θαη ηελ απήρεζε ηεο. Αειαδή εηζάγσ ηνλ παξάγνληα -ηζφηηκα; δελ ζα ην έιεγα αθφκε-

15 θξηηηθή. Βπηρεηξψ λα δσ θαη λα δείμσ ην: πψο πξνζιακβάλεηαη ε ινγνηερλία απφ ηνπο ζπλήιηθνπο ηεο αλαγλψζηεο-ν θξηηηθφο δελ είλαη παξά (επαξθήο) αλαγλψζηεο- θαη ε ζχγρξνλε θξηηηθή θαηαζέηεη ην κέηξν ηεο απήρεζεο ηεο. Αελ ζέισ λα κπσ ζην νιηζζεξφ πεδίν ηεο αμηνιφγεζεο ηεο θξηηηθήο, πνπ ζα καο κπιέμεη ρσξίο λα καο βνεζήζεη. Αλεμαξηήησο, ινηπόλ, ηνπ θαηά πόζνλ ε θξηηηθή είλαη ηζόηηκε κε ηε ινγνηερλία, ε ζέζε κνπ είλαη όηη απνηειεί ζπκπιήξσκα ζηελ εμηζηόξεζε ηεο. Ηθαλνπνηεί ηε ζρέζε: «έξγνπ» θαη «αλάγλσζεο» ηνπ. ηηο ππάξρνπζεο Εζηνξίεο ηεο ινγνηερλίαο νη ζπληάθηεο ηνπο έρνπλ απνδψζεη ειάρηζηε ζέζε ζηνπο θξηηηθνχο. Αηφηη, φπσο εξκελεχσ ην θαηλφκελν, ν ηζηνξηθφο αλαιακβάλεη ν ίδηνο ην ξφιν ηνπ θξηηηθνχ θαη αμηνινγεηή, θξαηψληαο απφζηαζε αζθαιείαο. Πξφθεηηαη γηα θαλφλα πνπ ηεξνχλ φιεο νη ηζηνξίεο θαη δελ έρνκε ιφγνπο λα κελ ηνλ ζεβαζηνχκε, ηε ζηηγκή πνπ απνδίδεη.. -Ώλεμαξηήησο πιένλ ηεο θξηηηθήο, ηη ληψζεηε λα ζαο απνκαθξχλεη θαη ηη αηζζάλεζηε λα ζαο ζπλδέεη κε ηηο πξνεγνχκελεο Εζηνξίεο ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο; Πφζν βαξαίλνπλ (αλ βαξαίλνπλ) ζηε ζθέςε ζαο ηα κνληέια ηνπο θαη πψο ηα δέρεζηε ή ηα μεπεξλάηε; Α. Α.: Πηζηεύσ όηη ην λα κε ιάβεη θαλείο ππόςε ηνπ ηηο ππάξρνπζεο Ηζηνξίεο δελ είλαη έγθιεκα, είλαη (ππέξνγθν) ιάζνο. Μεηώλνκε ην γλσζηηθό καο επίπεδν. πσο βιέπεηο, ζηε βηβιηνγξαθία κνπ ηηο αλαθέξσ αλαιπηηθά. Πηζηεχσ επίζεο φηη ηνπιάρηζηνλ θάπνηεο εμ απηψλ ηθαλνπνηνχλ θαη ζεκεξηλέο αλάγθεο. -Βίλαη θαλεξφ θαη ζηνπο δχν ηφκνπο ηεο Εζηνξίαο ζαο πσο απνθεχγεηε ηνλ θαζηεξσκέλν φξν «γεληά ηνπ 30» ππέξ κηαο πην επξχρσξεο, λνκίδσ, δηαηχπσζεο, πνπ ζπλνςίδεηαη ζηνλ φξν «ινγνηερλία ηνπ Μεζνπνιέκνπ». Καη είλαη επίζεο θαλεξφ πσο ζηε κεζνπνιεκηθή απηή ινγνηερλία βιέπεηε δχν θιάδνπο: ν έλαο παξακέλεη ζηελ παξάδνζε, ηελ νπνία θαη κεξηθψο αλαλεψλεη, ν άιινο πξνζρσξεί ζην κνληεξληζκφ, έρνληαο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο μεθηλήζεη θαη ν ίδηνο απφ ηελ παξάδνζε. Ώ. Ώ.: Ο όξνο «γεληά ηνπ 30» -πνπ θαηέιεμε λα θαίλεηαη «καγηθόο»- κάιινλ ζύγρπζε έρεη πξνθαιέζεη θαη νθλεξνύο κηκεηέο. Άιισζηε, δελ είλαη ζπκθσλεκέλν ζην πνηνπο πεξηιακβάλεη. Άιινπο θαηνλνκάδεη ν Αεκαξάο κε ηελ επξπρσξία ηνπ εδψ, απνθιεηζηηθά ηνπο ζπλεξγάηεο ησλ Νέσλ Γξακκάησλ ν Ώληξέαο Καξαληψλεο, θαη θάπνηνη λεφηεξνη έρνπλ θξεκαζηεί απφ κηα θσηνγξαθία «εθπξνζψπσλ ηεο», ηε «γεληά» ησλ επηιέθησλ, πνπ πκλνχλ ή κάρνληαη. Ο θαιφο Εηαιφο λενειιεληζηήο Mario Vitti ζην έξγν ηνπ «Δ γεληά ηνπ Σξηάληα» (1977 θαη λέα έθδνζε επαπμεκέλε: 1995), παξά ηηο ηφικεο πνπ ηνλ δηαθξίλνπλ, ππνθχπηεη ζηε γνεηεία ηνπ θαζηεξσκέλνπ θαη δέρεηαη ην δηαρσξηζκφ: γεληά ηνπ 20 θαη γεληά ηνπ 30. Αελ ζπκκεξίδνκαη ηελ άπνςε, επεηδή -έρνληαο εηδνπνηήζεη θαηά ηελ ππφδεημε ηνπ Παζθάι θαη - ρξεζηκνπνηώ ηνλ όξν «γεληά» όρη σο εηδνινγηθό ή αμηνινγηθό πξνζδηνξηζκό, αιιά σο ζπγρξνληθή παξάκεηξν. Καη αλ θαηαθχγνκε ζηα πξάγκαηα, ζα δνχκε ηη αθξηβψο ζπκβαίλεη. Έλα ζπγθεθξηκέλν παξάδεηγκα: ηηο αξρέο ηνπ 1920, ν Σέιινο Ώγξαο, κε θαιή γαιιηθή παηδεία, κεηαθξάδεη ηνλ Βιιελνγάιιν πνηεηή Γαλ Μνξεάο Σα ίδηα ρξφληα, ν Γ. εθέξεο, έλαλ ρξφλν κηθξφηεξνο ηνπ Άγξα, ζπνπδάδνληαο ζηα έλδνμα Παξίζηα, θάλεη δηάιεμε θη απηφο γηα ηνλ Μνξεάο θαη δεκνζηεχεη έλα πνίεκα ζην πεξηνδηθφ ΐσκφο. Ήγνπλ θαη ν Άγξαο θαη ν εθέξεο ηελ ίδηα ειηθία είραλ, ηα ίδηα θηγνπξίληα μεθχιιηδαλ θαη ηελ ίδηα πνίεζε «ζαιάκνπ» έγξαθαλ. Καη καδί αλέβεθαλ έλα ζθαινπάηη, δηαβάδνληαο Γηι Λαθφξγθ. Μαδί αληηδξνχζαλ ζηνλ ππεξξεαιηζκφ. Γηαηί, ινηπφλ, λα εληαρζνχλ ζε άιιε γεληά, αλ δψζνκε ζηνλ φξν ηε ρξνληθή δηάζηαζε πνπ -απφ θαηαγσγή θαη παξάδνζε- έρεη; Οη λένη ζπγγξαθείο ηνπ Μεζνπνιέκνπ θπζηνινγηθά αλαπηχρζεθαλ κέζα ζην ίδην πεξηβάιινλ, αλέπλεαλ ηα ίδηα ινγνηερληθά ξεχκαηα. Άιινη παξέκεηλαλ πξνζθνιιεκέλνη ζηα παιηά, άιινη πξνζρψξεζαλ ζηα λέα. πλεπψο, ε πεξηνδνιφγεζε 15

16 ζε γεληέο -ήγνπλ ζε ζπλήιηθεο, ζπκπνξεπφκελνπο- κνπ επηηξέπεη λα επηζεκάλσ αξρηθά ηνπο θνηλνχο ηφπνπο ηνπο, ηηο ζπγθιίζεηο ηνπο θαη ακέζσο έπεηηα ηηο απνθιίζεηο ηνπο, ψζηε κε ηελ εηθφλα ηεο γεληάο λα εηθνλνγξαθνχληαη φιεο νη ηάζεηο ηεο ζπγθεθξηκέλεο επνρήο. Άπνςε πνπ θνκίδεη θαη ηελ απφδεημε φηη ζηα ίδηα ρξφληα ην θιίκα κηαο ρξνληθήο πεξηφδνπ δελ είλαη έλα θαη κνλαδηθφ, αιιά αλαξίζκεηα φζα, πνπ φια έρνπλ δηθαίσκα ζησλ ηδεψλ ηελ πφιε. -Αηαπηζηψλεη εχθνια θαλείο, ελφζσ δηαβάδεη ηελ Εζηνξία ζαο, πσο ε γξακκή ηελ νπνία αθνινπζείηε δελ είλαη επζεία. Βπηζηξέθεηε ζπρλά ζηα ίδηα ζέκαηα θαη ζηα ίδηα πξφζσπα, αλνίγεηε δεηήκαηα ζηα νπνία ππφζρεζηε φηη ζα επαλέιζεηε (θαη επαλέξρεζηε φλησο) ή επαλαιακβάλεηε ζηαζεξά ηνπο ζηαζκνχο ζαο. Ο Καβάθεο, ν Καξπσηάθεο, ν ΐάξλαιεο, ν ηθειηαλφο ή ν εθέξεο, γηα λα κείλσ ζε κεξηθά θνξπθαία παξαδείγκαηα, ζαο απαζρνινχλ θάζε ηφζν, αιιά αξλείζηε λα ηνπο αληηκεησπίζεηε (ηνλ θαζέλα μερσξηζηά ή φινπο καδί) δηακηάο θαη ζπκπαγψο. Έρεη άξαγε απηφ λα θάλεη κε ηε δεδεισκέλε ζηνλ πξφινγν ηνπ βηβιίνπ ζαο πξφζεζή ζαο λα δείηε ηελ ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο, φρη απφ ηε ζθνπηά ελφο ήδε ζπληειεζκέλνπ γεγνλφηνο, αιιά ελ ηε γελέζεη ηεο; Α. Α.: Σν φηη ην έξγν ελφο ζπγγξαθέα αλαπηχζζεηαη «ελ πξνφδσ» -θαη νη κεηαβνιέο ηνπ έρνπλ ηε ζεκαζία ηνπο- δελ επηηξέπεη αληίξξεζε. πσο επίζεο θαη ην φηη θαη ε ππνδνρή ηνπ έξγνπ απφ ηνπο αλαγλψζηεο έρεη θαη απηή ηελ «πξφνδν» ηεο. Ώθνχ νη δχν απηνί φξνη αιεζεχνπλ, νθείινκε λα ππνδείμνκε θαη λα απνδψζνκε απηέο ηηο κεηαβνιέο ηνπο κέζα απφ ηνλ ηζηνξηθφ ηνπο δηαζθειηζκφ. Ώίθλεο: Καη ην ίδην ην έξγν ηνπ Καβάθε θαη ε πξφζιεςε ηνπ απφ ην αζελατθφ πεξηβάιινλ δηέηξεμε πνιιά ζηάδηα. Φξνληίδσ, ινηπφλ, λα αλεβαίλσ απηά ηα δηάθνξα ζθαινπάηηα θαηά ηε ρξνληθή ηνπο ζεηξά θαη φηαλ επαλέξρνκαη, είλαη δηφηη ην πξφβιεκα Καβάθε επαλέξρεηαη. πσο θαη ηα αλάινγα ζέκαηα πνπ αλαθχπηνπλ κε ηνλ ηθειηαλφ, ηνλ ΐάξλαιε, ηνλ Καξπσηάθε, ηνλ εθέξε, ηνλ Βιχηε, ηνλ Ρίηζν, αιιά θαη πνιινχο άιινπο. -Βπαλαιακβάλσ ηνπο ζηαζκνχο ηνπ Καβάθε, ηνπ Καξπσηάθε, ηνπ ΐάξλαιε, ηνπ ηθειηαλνχ θαη ηνπ εθέξε (πάληα σο θνξπθαία παξαδείγκαηα) γηα λα ζαο ξσηήζσ απηή ηε θνξά θάηη δηαθνξεηηθφ, φρη, φκσο, πηζηεχσ, θαη άζρεην κε φζα θνπβεληηάζακε πξσηχηεξα. Θα θξαηήζεηε αλνηρηνχο ηνπο ινγαξηαζκνχο ζαο καδί ηνπο (κε ηνπο ίδηνπο ή θαη κε άιινπο) θαη ζηνπο επφκελνπο ηφκνπο, φπνπ θαη φπνηε μαλακπαίλνπλ, κε ηνλ έλαλ ή κε ηνλ άιιν ηξφπν, ζηα δηαθπβεχκαηα ηεο ινγνηερλίαο καο; Καη ζε πεξίπησζε πνπ δελ δηαςεχζεηε κηα ηέηνηα ππφζεζε, πψο ζρεδηάδεηε λα αμηνπνηήζεηε ηε ζπζζσξεπκέλε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, ηελ νπνία κέρξη ζηηγκήο θξαηάηε (πξνθαλψο ελ απνιχησ επηγλψζεη) εθηφο παηρληδηνχ; Α. Α.: Οη δχν απηνί ηφκνη πνπ θπθινθνξνχλ, αλαθέξνληαη θαη αθνξνχλ ηα έξγα πνπ εθδφζεθαλ ή δεκνζηεχηεθαλ ζην Μεζνπφιεκν. Οη ζπγγξαθείο, φκσο, ζπλερίδνπλ ην έξγν ηνπο θαη κεηά ην 40, ζπκπιεξψλνληαο ην θαη πινπηίδνληαο ην. Μάιηζηα, θάπνηνη απφ απηνχο ην νξηαθήο ζεκαζίαο έξγν ηνπο ζπλαληάηαη κεηαπνιεκηθά. Πεξίπησζε Βιχηε, Ρίηζνπ. Βπεηδή, ινηπφλ, πξνρσξψ θαηά ρξνλνινγηθή ηάμε, ηα ίδηα πξφζσπα ζα ηα ζπλαληήζνπκε θαη ζε κεηαγελέζηεξν ρξφλν, θαζψο επεκβαίλνπλ λέα γεγνλφηα. Αελ είλαη επαλάιεςε, αιιά ηξνπνπνίεζε ηεο εηθφλαο ηνπ/ησλ έξγσλ, θαζψο βξηζθφκαζηε κπξνζηά ζε λέα ζπλζήθε πξφζιεςεο. Θα μαλαθνηηαρηεί ν Καβάθεο θαη ζηνπο επφκελνπο ηφκνπο, φηαλ έξρεηαη πάιη ζην πξνζθήλην έλα λέν πιηθφ, κηα λέα ηνπνζέηεζε. Έλα θξίζηκν δεδνκέλν ήηαλ ε παξέκβαζε ηνπ Σζίξθα, πνπ καο έδηλε λέα ζηνηρεία ηνπ ζπιινγηθνχ θιίκαηνο πνπ καο απνκαθξχλνπλ απφ έλαλ Καβάθε κε κνλνδηάζηαηεο ςπρνινγηθέο αλαθνξέο. πκβαίλεη φκσο, είθνζη ρξφληα κεηά ηε ρξνλνινγία πνπ ζηακαηψ (ζπκβαηηθά θαη) πξνζσξηλά. Θα ηεζεί ζπλεπψο ην δήηεκα 16

17 ζηε ρξνληθή ηνπ ζεηξά, θαη, ππνρξεσηηθά, ζε επφκελν θεθάιαην. Μεηά ην αξρείν Καβάθε, πνπ πήξε ζηα ρέξηα ηνπ γελλαηφδσξα ν Γ. Π. αββίδεο, έρνκε κηα αμηφπηζηε εηθφλα ηνπ «εξγαζηεξίνπ Καβάθε», ηελ νπνία κάιινλ δελ είρακε ππνπηεπζεί, θπξίσο γηα ηνλ νξίδνληα ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ, φπσο έδεημε ην άγλσζην αξρείν ηνπ. Καη απηά ζα παξνπζηαζηνχλ κε ηε βηβιηνγξαθία ηνπο, πνπ δελ ηελ θξαηψ θπιαγκέλε, αιιά ζπλνδεχεη ην αλάινγν εξεπλεηηθφ ζηάδην, ιεηηνπξγψληαο σο απνδεηθηηθφ πιηθφ. -Ο δεχηεξνο ηφκνο ηεο Εζηνξίαο ζαο θαηαπηάλεηαη κε ηελ θξίζηκε πεληαεηία Βίλαη ε πεληαεηία ηεο αλάδεημεο ηνπ κνληεξληζκνχ, ηα ρξφληα θαηά ηα νπνία ε ινγνηερλία καο αξρίδεη λα αιιάδεη ξηδηθά πξφζσπν θαη ηαπηφηεηα. Σν ζπλζεκαηηθφ έηνο απφ απηή ηελ άπνςε είλαη, ρσξίο ηελ παξακηθξή ακθηβνιία, ην Πνηα αθξηβψο θαηλφκελα γελληνχληαη ηφηε θαη πψο αξρίδεη λα θεθαιαηνπνηείηαη ν ειιεληθφο κνληεξληζκφο; Καη κε ηελ επθαηξία, πφζν ξηδνζπαζηηθφο εκθαλίδεηαη ν κνληεξληζκφο ζηε κεζνπνιεκηθή Βιιάδα; Πφζν πξνρσξεκέλεο είλαη νη επηδηψμεηο ηνπ θαη πνηεο είλαη νη ζέζεηο ζηηο νπνίεο ππνρσξεί, ηνπιάρηζηνλ ζε φ, ηη αθνξά ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ ππεξξεαιηζκφ; Α. Α.: Ώλ κηιάκε γηα ξήμε ζηε ινγνηερλία θαιά θαη ζψλεη κε δεθαεηίεο, ν θαζ φια αξκφδηνο Οδπζζέαο Βιχηεο αλαθέξεηαη ζηελ (ελ)δεθαεηία Καη πξάγκαηη, ε ξήμε ζην πεδίν ηεο πνίεζεο αξρίδεη λα ζπληειείηαη απφ ην 1935, κε ην Μπζηζηφξεκα, ηελ Τςηθάκηλν, ηα πξψηα πνηήκαηα «Σνπ Ώηγαίνπ» ηνπ Βιχηε, ηα δηαθνξνπνηεκέλα πνηήκαηα ηνπ Νηθήηα Ράληνπ, ηα λέα πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ, ηνπ ΐξεηηάθνπ, ηνπ Οηθνλφκνπ, θαη ζην ζεσξεηηθφ πεδίν: ηα Βπηά θεθάιαηα γηα ηελ πνίεζε ηνπ Κ.Θ. Αεκαξά θαη ν Αηάινγνο/ Μνλφινγνο πάλσ ζηελ πνίεζε ησλ εθέξε-σζάηζνπ Καη απφ άιιε πιεπξά, ε ππνδνρή ηεο πξψηεο ζπγθεληξσηηθήο έθδνζεο ησλ πνηεκάησλ ηνπ Καβάθε δεκνζηνπνηνχζε κηα πνίεζε πνπ αθχξσλε ην αζελατθφ πνηεηηθφ θαηεζηεκέλν, ην νπνίν ν Καβάθεο έθξηλε σο «ξνκαληηθφ». Σέινο, αξθεηά άιια αθφκε πνηεηηθά γεγνλφηα κε ηελ αμηνπηζηία ηνπο ζηεξεψλνπλ θαη επηβάιινπλ ην κνληεξληζκφ, φπσο ην ππνδεηθλχεη ην γεγνλφο φηη γηα ηνπο λένπο πνηεηέο πνπ κπαίλνπλ ζην παηρλίδη εθιακβάλεηαη σο δεδνκέλνο, ην δε θαβαθηθφ έξγν, σο ζπνπδή ιφγνπ θαη ήζνπο. Μηιάκε βέβαηα εθ ησλ πζηέξσλ γηα ειιεληθφ κνληεξληζκφ. Βθείλα ηα ρξφληα ειάρηζηνη αληηιακβάλνληαη ην θαηλνηφκν ζηνηρείν πνπ έθεξλε. Ώλ θνηηάμνκε ηψξα ην βαζκφ θαη ηελ έθηαζε ηεο ξήμεο ηνπ ειιεληθνχ κνληεξληζκνχ κε ηηο ζπληεξεηηθέο αξρέο (πνιηηηθέο, ηδενινγηθέο, αηζζεηηθέο) απαηηείηαη λα νξίζνκε: ζε πνην πεδίν ηνπο ε ξήμε ηειείηαη θαη κε πφζε επάξθεηα. Ώξθεηά έρεη κπεξδέςεη ηα πξάγκαηα ην φηη νη Γάιινη ππεξξεαιηζηέο ζπληάρζεθαλ κε ην πνιηηηθφ κνληέιν ηεο επαλάζηαζεο, πξνζρσξψληαο ζην θνκκνπληζηηθφ θφκκα. Χζηφζν, ζε ειάρηζην ρξφλν ακθφηεξεο νη πιεπξέο έθνςαλ ηελ θαιεκέξα. Σειηθά δε, ν πάπαο Μπξεηφλ ζπκβάδηζε πξψηα κε ηνλ άνπιν -πηα- πξνθήηε Σξφηζθη θαη αξγφηεξα έγξαςε Χδή ζηνλ Φνπξηέ, ήγνπλ ζηνλ νπηνπηθφ ζνζηαιηζκφ. Να πξνζζέζνκε θαη ηε δνθηκαζία πνπ ππέζηεζαλ πνιινί απ φζνπο έδεζαλ ηηο αζιηφηεηεο ζην πλέδξην γηα ηελ ππεξάζπηζε ηεο θνπιηνχξαο (Παξίζη 1935), γηα λα θαλεί ε δπζθακςία ηεο ζπκβίσζεο ηεο πνιηηηθήο, ππνηίζεηαη, θαη ηεο ινγνηερληθήο πξσηνπνξίαο. ζηε λα θαλεί αλ ν ειιεληθφο ππεξξεαιηζκφο ήηαλ αλάπεξνο γηαηί έκεηλε ζηε κέζε, ελψ ν γαιιηθφο ήηαλ δηαζθαιηζκέλνο θαη πνιηηηθά. Ώλ βάινκε ζην παηρλίδη θαη ηνλ αγγινζαμνληθφ κνληεξληζκφ, εθεί είλαη πνπ δελ ζπλαληάκε πνιηηηθή επαλαζηαηηθφηεηα. Ο κελ Βιηνη ήηαλ πνιηηηθά ζπληεξεηηθφο, ν δε Πάνπλη εμειίρζεθε ζε ζαπκαζηή ηνπ Μνπζνιίλη. ΐιέπεηο φηη ην ζέκα δελ αλέρεηαη εχθνιεο απαληήζεηο. Τπνθχπηνληαο ζηνλ πεηξαζκφ κηαο ζπλέληεπμεο, κπνξψ λα ππνζηεξίμσ ζπλνπηηθά -ρσξίο λα πξνζθνκίζσ ηα 17

18 επηρεηξήκαηα πνπ απαηηνχληαη- φηη κέζα ζην ζπγθεθξηκέλν ειιεληθφ πεξηβάιινλ, θπξίσο κεηά ηνλ «Εδηψλπκν λφκν ηνπ 1929», πνπ ςεθίζηεθε επί θπβεξλήζεσο Βιεπζεξίνπ ΐεληδέινπ, λνζεχνληαο, αλ λνκίδνκε, ηε δεκνθξαηία, κε ηέηνηεο ζπλζήθεο δελ ππήξραλ νη φξνη αλάπηπμεο ελφο ζεσξεηηθνχ δηαιφγνπ αλάκεζα ζηε ζπληεξεηηθή θαη ηελ επαλαζηαηηθή ηδενινγία. Σν έρεη πεη θαη αλαπηχμεη ν Vitti, βάδνληαο φξην ην (Γηα εκέλα ηα ζεκαδεκέλα ραξηηά εθδφζεθαλ ην 1929). Μέζα ζε αληηδεκνθξαηηθφ πεξηβάιινλ, ν ειιεληθφο κνληεξληζκφο δηαπηζηψλνκε φηη εθθξάδεη κελ ηε ξήμε ηνπ κε ηα θαηεζηεκέλα ηδενινγήκαηα, ρσξίο φκσο αλαθνξέο ή εκπινθέο ζε άκεζα εμαξγπξψζηκεο επαλαζηαηηθέο πξάμεηο. Αελ έρσ πξφζεζε λα αζσψζσ θαλέλαλ, αλ ζησπά ζε ψξεο θηλδχλνπ, αληιψληαο αληαιιάγκαηα. Ση άιιν φκσο κπνξνχζε λα γίλεη ηφηε κε ηα φπια ηεο ινγνηερλίαο; Δ «ζηξαηεπκέλε ηέρλε» κφλν απφ ζχκπησζε είλαη ηέρλε. Αελ είλαη ρσξίο ζεκαζία φηη ν αλακθηζβήηεηα επαλαζηάηεο Ρίηζνο γξάθεη ηξεηο πνηεηηθέο ζπλζέζεηο κνληεξληζηηθέο (Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ, Βαξηλή ζπκθσλία, Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ), πνπ κφλν, θνηηάδνληαο ζην βάζνο ηνπ πεγαδηνχ, κπνξεί λα θξηζνχλ πνιηηηθά επαλαζηαηηθέο, θαη πάλησο ηεο (νπκαληζηηθήο) κνξθήο Ώληξέ Μαιξφ. Δ κάρε παηδφηαλ ζε άιιν γήπεδν, φπνπ ηα φπια επάλσ ζηα ράξηηλα ηείρε είραλ απνδεηρζεί άζθαηξα. Ώλαπεξία, ινηπφλ, απέλαληη ηεο πνιηηηθήο; Ναη, φηαλ ην παηρλίδη είρε ραζεί. Ώλ φκσο έρνκε νξίζεη θαη ζπκθσλήζεη γηα ηε ινγνηερληθή πξσηνπνξία, λα δνχκε πνηα κπνξνχζε ηφηε λα εθιεθζεί σο πνιηηηθή πξσηνπνξία; Πνηνη ήηαλ εθείλα ηα ρξφληα νη θαινί θαη νη θαθνί θαη ηη ην αλάκεζφ ηνπο; Καη ζα δερφκνπλ λα κεηάζρνπλ ζην ζηνίρεκα θαη φζνη κηινχλ ζήκεξα ρσξίο λα έρνπλ βάιεη ην ρέξη ηνπο ζην θξχν λεξφ, γηα λα κελ απνθιεηζηνχλ -ζην φλνκα ηεο δεκνθξαηίαο- θαη ηα άθαπλα επηρεηξήκαηα. Βπηηξέςηε κνπ σζηφζν λα ινγαξηάδσ, απ φζα μέξσ, φηη ν Μαλφιεο Ώλαγλσζηάθεο, ν Άξεο Ώιεμάλδξνπ, ν Νάλνο ΐαιασξίηεο δελ αληηκεηψπηδαλ δηιήκκαηα γηα λα απνδερζνχλ ηνλ ππεξξεαιηζκφ θαη δελ άζθεζαλ πνηέ ην ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ, αλ απηά θξίλνπλ, ελ ζεξκψ, ζπκπεξηθνξέο ή καο δίλνπλ αληδηνηειή καζήκαηα. -Παξαηεξψ πσο φπνηε ζέιεηε λα θάλεηε δηάθξηζε ηνπ παξαδνζηαθνχ απφ ην κνληέξλν ζηελ πνίεζε ζεσξείηε ηνλ ειεχζεξν ζηίρν κνλαδηθφ γλψξηζκα ηνπ κνληεξληζκνχ. Βίλαη νπσζδήπνηε έλα πνιχ ζνβαξφ θαη αζθαιέο ηεθκήξην. Βίλαη, φκσο, ην κφλν πνπ λνκηκνπνηνχκαζηε λα ρξεζηκνπνηήζνπκε; Με πνηεο άιιεο κνξθέο εθδειψλεηαη ε γέλεζε ηνπ πνηεηηθνχ κνληεξληζκνχ ζηελ Βιιάδα θαη κέζα απφ πνηνπο άιινπο δξφκνπο κπνξνχκε λα ηνλ πιεζηάζνπκε θαη, θπξίσο, λα ηνλ απνδείμνπκε; Α. Α.: Πξνζπαζψ φζν ην δπλαηφλ λα ζηεξίδνκαη ζε αληηθεηκεληθά δεδνκέλα. Σφζν ν θνπηνπξηζκφο, ν ληαληατζκφο, ν αγγινζαμνληθφο εηθνληζκφο, φζν θαη ν ππεξξεαιηζκφο αξλήζεθαλ λα ζπκκνξθσζνχλ κε ηα θαζηεξσκέλα ξπζκηθά ζπζηήκαηα θαη ζην φλνκα ηεο αλεμαξηεζίαο, ηα έξγα ηνπο ήηαλ γξακκέλα ζε ειεχζεξν ζηίρν, ρσξίο ηνλ θνξζέ ηνπ κέηξνπ θαη ηεο νκνηνθαηαιεμίαο. Ο ειεχζεξνο ζηίρνο ήηαλ ν θνηλφο ηφπνο ηνπο. Χζηφζν, ν Έιηνη έρεη πεη φηη θαλέλαο ζηίρνο δελ είλαη πξαγκαηηθά ειεχζεξνο θαη λνκίδσ φηη ην ιέεη κε ηελ έλλνηα φηη θαη αλ δελ ππαθνχεη ζην κέηξν, δελ είλαη απαιιαγκέλνο απφ κηα ξπζκηθή εθθνξά, πνπ θαηαζηαίλεη ηνλ ειεχζεξν ζηίρν εχθσλν, επαλάγλσζην, ζπλδένληαο ηνλ κε ηελ παξάδνζε ηνπ δηαθεθξηκέλνπ -απφ ηνλ πεδφ-πνηεηηθνχ ιφγνπ. Ο ειεχζεξνο ζηίρνο βέβαηα θαίλεηαη θαη είλαη: έλαο εμσηεξηθφο φξνο ηεο κνληεξληζηηθήο πνίεζεο, φρη φκσο θαη ακειεηένο. Γεηψληαο φκσο λα νξίζνκε ηα εζσηεξηθά γλσξίζκαηα ηεο λέαο πνίεζεο θηλδπλεχνκε λα πεξηνξίζνκε ηηο πξσηνβνπιίεο ησλ πνηεηψλ, πνπ έηζη θη αιιηψο κφλνη ηνπο ηηο πήξαλ. Με άιια ιφγηα, ηα «εζσηεξηθά γλσξίζκαηα» ηεο 18

19 πνίεζεο ελφο λεσηεξηθνχ πνηεηή πεγάδνπλ απφ ηηο επηινγέο ηνχ θάζε πνηεηή, θαιείηαη δε ν θξηηηθφο πνπ αζρνιείηαη κε ηνλ πνηεηή λα ηα νξίζεη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ. Ώλ φκσο επηκέλνκε λα βξνχκε ηνλ «θνηλφ ηφπν ηνπο», κπνξψ κε πνιχ δηζηαγκφ λα ηζρπξηζηψ φηη ε λεσηεξηθή πνίεζε ζπλνδεχεηαη θαη εκςπρψλεηαη απφ κηα θηιειεχζεξε αληίιεςε. Πνπ ακέζσο έπεηηα νδεγείηαη ζηελ: ακθηζβήηεζε ησλ παγησκέλσλ αληηιήςεσλ θαη ηνλ απεγθισβηζκφ απφ απηέο. Σν πλεχκα ηεο ακθηζβήηεζεο (πνπ είλαη ηαπηφρξνλα: ακθηζβήηεζε ησλ παξαδνζηαθψλ ζηεξενηχπσλ, θαη ακθηζβήηεζε ησλ εθθξαζηηθψλ κνξθψλ κε ηηο νπνίεο ήηαλ ζπλδεδεκέλεο νη ηέρλεο) ην ζπλάγνκε θαη απφ ηε ζχκπησζε φηη ζηα ίδηα πάλσ-θάησ ρξφληα θαη ζηηο άιιεο ηέρλεο (κνπζηθή, δσγξαθηθή, γιππηηθή, έρεη πξνεγεζεί ε επηζηήκε) παξαηεξείηαη δηαθνπή ηεο ζπλέρεηαο κε ηνπο παξαδνζηαθνχο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο θαη νη ηέρλεο απηέο σο ηφηε εθθξάδνληαλ. Δ ξήμε ησλ λεσηεξηθψλ πνηεηψλ παξαηεξείηαη ζην πεδίν ηεο ηέρλεο θαη φ,ηη απηφ ζπλεπάγεηαη, αλ εδψ ζπλππνινγίζνκε ην θνξηίν πνπ θνκίδνπλ νη ιέμεηο. Καηά η άιια, ε πνιηηηθή είλαη ηαμηθφ θαηλφκελν θαη ε ηέρλε δηαηαμηθφ, φπσο θαη ε γιψζζα. Σν πε θαη ν ηάιηλ. πκπιεξσκαηηθά θαη γηα λα κε ραλφκαζηε ζηηο αξρέο: Βίλαη δπλαηφ λα έρνκε θαη ζε κεηξηθφ ζηίρν λεσηεξηθφ απνηέιεζκα, αλ δηαπηζηψλνκε γλσξίζκαηα πνπ εγγξάθνληαη ζην είδνο. πσο ζηνλ Ώξαγθφλ θαη ζηα θαζ εκάο ζηνλ Νίθν Καββαδία, κε ηνλ αθαηξεηηθφ ραξαθηήξα ηεο πνίεζεο ηνπ θαη ηηο κεηαπηψζεηο ηεο ινγηθήο αθνινπζίαο ηεο «ηδέαο» ηνπ πνηήκαηνο αθφκε θαη νη νκνηνθαηαιεμίεο ηνπ παίδνπλ ππνλνκεπηηθφ ξφιν. -Να κείλσ ιίγν αθφκε ζην δήηεκα ηνπ κνληεξληζκνχ. Βίλαη αδηαθηινλίθεην γηα ηελ πνίεζε. Αελ ηζρχεη, φκσο, ην ίδην θαη γηα ηελ πεδνγξαθία. Βδψ νη δεηήζεηο, γηα λα ζπκίζσ ηε δεκαξηθή δηαηχπσζε, είλαη εληειψο δηαθνξεηηθέο θαη νη ξπζκνί πνιχ πην αξγνί. Θέισ λα ζαο ξσηήζσ δχν πξάγκαηα. Σν έλα: Πηζηεχεηε φηη ηίζεηαη δήηεκα κνληεξληζκνχ γηα ηελ πεδνγξαθία ηνπ ειιεληθνχ κεζνπνιέκνπ, θη αλ λαη, ζε πνην βαζκφ θαη ζε πνηεο αθξηβψο πεξηπηψζεηο; Σν άιιν: Πψο εξκελεχεηε ηελ πζηέξεζε απηή ηεο πεδνγξαθίαο, ηελ απξνζπκία ηεο λα αλακεηξεζεί κε ξεχκαηα κε ηα νπνία ε πνίεζε πξφιαβε ζίγνπξα λα ζπλνκηιήζεη εγθαίξσο; Α. Α.: ηελ ειιεληθή ινγνηερλία ηνπ Μεζνπνιέκνπ κφλν ζηελ πνίεζε παξαηεξείηαη ν κνληεξληζκφο θαη απηφο θαζπζηεξεκέλα, κε έηνο γελέζεσο ηνπ ην ηελ πεδνγξαθία θαηλφκελα κηαο λέαο αληίιεςεο -σο κεηάζεζεο ρψξνπ: απφ ηε κηθξή ζηε κεγάιε θνηλφηεηα- παξαηεξνχκε ήδε απφ ην 1925, πιεζαίλνπλ φκσο θαη δεκηνπξγνχλ πεδνγξαθηθφ γεγνλφο ηα πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 30 κε κηα ζεηξά κπζηζηνξεκάησλ ησλ: Καζηαλάθε, Μπξηβήιε, Κνζκά Πνιίηε, Σεξδάθε, ΐελέδε, Θενηνθά, Καξαγάηζε, Πεηζάιε, Ληιίθαο Νάθνπ, Καηεθφξε, πνπ άθελαλ ηελ εληχπσζε ζηνπο θξηηηθνχο φηη έρνκε (πνζνηηθή) άλζεζε ηεο πεδνγξαθίαο (ηελ ψξα πνπ γηα ηνπο ίδηνπο θξηηηθνχο ε πνίεζε ήηαλ πεξίπνπ αδηάθνξε). Κνηηάδνληαο ην ζέκα εθ ησλ πζηέξσλ, λνκίδσ φηη ε πεδνγξαθία ηνπ Μεζνπνιέκνπ έρεη ηελ αμία ηεο θαζψο αλέβαδε ζην πξνζθήλην ηνλ θφζκν κηαο ζχγρξνλεο αζηηθήο ειιεληθήο θνηλσλίαο, ε νπνία πξάγκαηη είρε αξρίζεη λα δηακνξθψλεηαη θαη λα δείρλεη ηηο αξεηέο θαη ηα θνπζνχξηα ηεο. Βπφκελν ήηαλ ηνπο λένπο ηφηε πεδνγξάθνπο λα πηέδεη θαη λα ηξνθνδνηεί απηφ ην αλαμηνπνίεην πιηθφ πνπ δνχζαλ. Καη γηα λα ην εθθξάζνπλ, κνηξαία αθνινπζνχζαλ ηε ξεαιηζηηθή παξάδνζε, πνπ έδηλε θαζαξά ρλάξηα. Ώπφ ηηο πεηξακαηηθέο γξαθέο κεξηθνί γνεηεχνληαλ θαη ηηο εθκεηαιιεχηεθαλ, θξαηψληαο φκσο ην ζθειεηφ ηνπ κχζνπ, πνπ παξέπεκπε ζην ζχγρξνλν πξνβιεκαηηζκφ. Πάλησο, νη εμαηξέζεηο απηέο δελ ηξνπνπνηνχλ ηνλ θαλφλα ηεο πεδνγξαθίαο ηνπ Μεζνπνιέκνπ, πνπ παξακέλεη παξαδνζηαθφο. Χζηφζν, δελ είλαη θαη επαξθήο ιφγνο λα αξλεζνχκε απφ άιιε πιεπξά ηε ζεκαζία ηεο, επεηδή δελ έιαβε ππφςε ηεο ηνλ Πξνπζη ή ηνλ 19

20 Σδφηο. Άιισζηε, λνκίδσ φηη γλψξηδε θαιά ηνλ Μαιξφ, ηνλ Ώξαγθφλ, ηνλ Υάμιετ, ηνλ Σφκαο Μαλ, φηαλ απειεπζεξψζεθε απφ ην κνπληφ ζθαλδηλαβηθφ θιίκα. 2. Ζ απηνθπήο λεσηεξηθόηεηα Μηα ξεμηθέιεπζε πξνζπάζεηα επαλαλάγλσζεο ηεο λενειιεληθήο πεδνγξαθίαο ηνπ Γ. Ώξηζηελνχ (ΔΛΔΤΘΔΡΟΣΤΠΗΑ ΒΗΒΛΗΟΘΖΚΖ - 13/01/2006 ) (A. Μαξαγθφπνπινο: Γηαθζνξείο, εξαζηέο, παξαβάηεο. Γηα ηελ αλαζεώξεζε ηεο λενειιεληθήο πεδνγξαθίαο, «ΒΛΛΔΝΕΚΏ ΓΡΏΜΜΏΣΏ») Σν λα πξνηείλεη θαλείο ηελ επαλαλάγλσζε ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο ηε ζηηγκή πνπ νη αληίζηνηρεο ηζηνξίεο έρνπλ παγηψζεη έλα ζπγθεθξηκέλν γξακκαηνινγηθφ ζρήκα θαη έρνπλ ηαμηλνκήζεη ην πιηθφ ηνπο, κε ηελ αζθάιεηα πνπ πξνζθέξνπλ ε ζπγθξηηνινγηθή κέζνδνο θαη ε απηνλφεηε ινγηθή ηεο πεξηνδνιφγεζεο, είλαη έλα εγρείξεκα ηνπιάρηζηνλ ηνικεξφ, αλ φρη πξνθιεηηθφ. ΐέβαηα επί κέξνπο κειέηεο έρνπλ απφ θαηξφ ακθηζβεηήζεη ηηο ζηαζεξέο κε ηηο νπνίεο εξκελεχηεθαλ κείδνλα γξακκαηνινγηθά ζέκαηα, φπσο, γηα παξάδεηγκα, ην είδνο θαη ε ηαπηφηεηα ηεο κεηεπαλαζηαηηθήο ινγνηερλίαο (1830 θαη εληεχζελ), ην πεξηερφκελν θαη νη ππνδηαηξέζεηο ηεο ιεγφκελεο εζνγξαθίαο, ε απζεληηθφηεηα θαη ε θαζαξφηεηα ηνπ κεζνπνιεκηθνχ κνληεξληζκνχ ή αθφκα, ν ξφινο πνπ έπαημε ε ειιελνθεληξηθή ηδενινγία ζηε δηακφξθσζε ηνπ ινγνηερληθνχ θαλφλα. Χζηφζν ν Άξεο Μαξαγθφπνπινο ζην δνθίκην ηνπ επηρεηξεί κηα ζπλνιηθφηεξε θαη ζπλεθηηθφηεξε εμέηαζε φινπ απηνχ ηνπ λαξθνζεηεκέλνπ απφ παξαλαγλψζεηο ρψξνπ, αλαζεκαζηνινγψληαο εγθαηαζηεκέλεο έλλνηεο θαη ππνδεηθλχνληαο ηξφπνπο γηα ηελ επαλαραξηνγξάθεζε ηνπ. Μηα ηέηνηα πξνζπάζεηα, πνπ ζηξέθεηαη επίκνλα γχξσ απφ ηνλ άμνλα ηεο λεσηεξηθφηεηαο, ηελ νπνία αλαγνξεχεη ζε δεζπφδνλ (the dominant) εξκελεπηηθφ εξγαιείν, δελ κπνξεί παξά λα αξρίζεη κε ηελ απνζαθήληζή ηεο, παξάιιεια κε ηελ επηβεβιεκέλε δηάθξηζε αλάκεζα ζην κνληεξληζκφ θαη ην κεηακνληεξληζκφ, έλλνηεο αξθνχλησο παξεμεγεκέλεο απφ άγλνηα ή θαη ηδενινγηθφ αιιεζσξηζκφ. ην θξίζηκν θαη ακθηιεγφκελν απηφ δίπνιν κε ηα ξεπζηά, φπσο ππνζηεξίδεη ε ζεσξία, φξηα, ν Μαξαγθφπνπινο είλαη απφιπηνο. Βλζσκάησζε - θαηαθεξκαηηζκφο Οη δηαρσξηζηηθέο γξακκέο είλαη ζαθείο θαη ηίπνηα δελ επηηξέπεη ηελ αιιεινπεξηρψξεζε ηνπο. Έηζη ν πξψηνο ηαπηίδεηαη κε ηελ απζεληηθφηεηα, ηε ξήμε, ηελ απνξξφθεζε θαη ελζσκάησζε ηεο παξάδνζεο, ελψ ν δεχηεξνο κε ηελ έθπησζε, ηε δηάρπζε, ηνλ θεξκαηηζκφ, ηελ ηζνπέδσζε, ηε ζχλζιηςε θαη εμάρλσζε ηνπ εγψ θαη ηνπ πξνζσπηθνχ χθνπο. «ηνλ κνληεξληζκφ ην έξγν ηέρλεο νκλχεη ζηελ απζεληηθφηεηα (...) εμαζθαιίδεη ηελ εγθπξφηεηα ηνπ, θαζψο δηαιέγεηαη κε ηελ πξνεγεζείζα παξάδνζε ησλ κεγάισλ αθεγήζεσλ (...) παξνπζηάδεηαη ζπγθξνπζηαθφ κε ηνλ θαλφλα ηεο θνηλσληθήο θαη εζηθήο λνκηκνθξνζχλεο (...) πξνηείλεη ηε ζπλνιηθή επαλαλάγλσζε ηνπ θφζκνπ (...) ζηξέθεηαη, ηέινο, επίκνλα ζηηο παξεθθιίζεηο απφ ηε ζπκβαηηθή ζπκπεξηθνξά: ζην ζθνηεηλφ, ζην δαηκνληθφ θνκκάηη ηεο αλζξψπηλεο ςπρήο θαη φρη ζην βηαίσο εθπνιηηηζκέλν». ε πιήξε αληηπαξάζεζε νξζψλεηαη ν κεηακνληεξληζκφο, έλα είδνο θελαθηζκνχ ηνχ είλαη ή ρατληεγθεξηαλήο «ιήζεο». ιεο νη θαηεγνξίεο πνπ ηνλ βαξαίλνπλ ζπλδένληαη κε ηελ έθπησζε θαη ηνλ επηειηζκφ ηεο απζεληηθφηεηαο. «ην κεηακνληεξληζκφ ην έξγν ηέρλεο αδηαθνξεί γηα ηελ απζεληηθφηεηα, ελδηαθέξεηαη γηα ηελ πνζνηηθή αλαπαξαγσγή ηνπ. (...) Σν κεηακνληεξληζηηθφ έξγν είλαη έλα simulacrum, έλα erzatz ηνπ πξαγκαηηθνχ, ε απφιπηε δηαθζνξά ηνπ. (...) Υατδεχεη ην θνηλφ γνχζην ζηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ θφζκνπ: αλαπαξηζηά ην ηειεπηαίν κε ηε γιψζζα θαη ηε δνκή ηνπ επζένο επηθνηλσληαθνχ ιφγνπ, κε δπν ιφγηα κε ηελ αλππαξμία ηεο κεηαθνξηθήο γιψζζαο». Ώθφκε θαη ε δηαθεξπγκέλε θαη πξνβεβιεκέλε απφ ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο (Jenks, Barth) έλλνηα ηεο δηαθεηκεληθφηεηαο δελ απνβιέπεη ζηελ επαλαδηήγεζε ηνπ 20