Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και πρόσοδος της γης: Μέρος Β Γιώργος Η. Οικονομάκης

Transcript

1 ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΔΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ: ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑς ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΜΙΘ ΚΑΙ ΡΙΚΑΡΝΤΟ. ΜΕΡΟΣ Β του Γιώργου Η. Οικονομάκη 3.2. Διαφορική πρόσοδος και φθίνουσες αποδόσεις Είδαμε ότι, σύμφωνα με το Ρικάρντο, αν χρησιμοποιείται για καλλιέργεια έδαφος δεύτερης ποιότητας, τότε η διαφορική πρόσοδος αρχίζει αμέσως να εμφανίζεται στο έδαφος πρώτης ποιότητας. Μπορούμε να υποψιαστούμε, κατ' αρχήν, ότι από την επιχειρηματολογία του αναδεικνύεται η έννοια μιας, μονής κατεύθυνσης, ιεραρχικής τάξης γονιμότητας - τοποθεσίας (από εύφορα / ευνοϊκής τοποθεσίας προς άφορα / μη-ευνοϊκής τοποθεσίας εδάφη ή γονιμότητα - τοποθεσία κατά κατιούσα γραμμή) ως αιτιακός παράγοντας της διαφορικής προσόδου. Γράφει, λοιπόν, ο Ρικάρντο: "Δυνατόν να ευρεθή, ότι δια του διπλασιασμού του αρχικού κεφαλαίου του χρησιμοποιούμενου (...) [στο εύφορο] έδαφος (...) δεν θα διπλασιαστεί η παραγωγή [θα αυξηθεί όμως περισσότερο έναντι επένδυσης σε χειρότερο κατά δυο τάξεις ποιότητας έδαφος] (...) "Εις τοιαύτας περιπτώσεις το κεφάλαιον θα χρησιμοποιηθή κατά προτίμησιν εις το παλαιόν έδαφος, θα δημιουργήσει δε επίσης έγγειον πρόσοδον διότι αύτη αποτελεί πάντοτε την διαφοράν του επιτευχθέντος προϊόντος εκ της χρησιμοποιήσεως δύο ίσων ποσοτήτων κεφαλαίου και εργασίας (...) διότι δεν δύνανται να υπάρχουν δύο ποσοστά κερδών. (...) "Εις αμφοτέρας τας περιπτώσεις ταύτας [είτε δηλαδή επί επένδυσης σε λιγότερο εύφορο έδαφος είτε στο ίδιο] το τελευταίως χρησιμοποιηθέν κεφάλαιον δεν πληρώνει έγγειον πρόσοδον. (...) "Εάν λοιπόν υπάρχη καλής ποιότητος έδαφος εις ποσότητα κατά πολύ μεγαλυτέραν της απαιτουμένης προς παραγωγήν των αναγκαιούντων μέσων δια την διατροφήν αυξανομένου πληθυσμού ή εάν ηδύνατο τις να χρησιμοποιεί διαρκώς κεφάλαια επί του παλαιού εδάφους άνευ μειουμένης αποδόσεως αυτού, δεν θα υφίστατο τότε αύξησης της εγγείου προσόδου διότι αύτη προκύπτει αμεταβλήτως εκ της χρησιμοποιήσεως προσθέτου ποσότητος εργασίας μετά μη αναλόγου αποδόσεως" (Ρικάρντο 1992: 51-2). Και εν ολίγοις: "Η έγγειος πρόσοδος αυξάνει ταχύτερον, καθ' όσον φθίνουν αι παραγωγικαί δυνάμεις του εδάφους" (Ρικάρντο 1992: 58). Είναι λοιπόν, κατά το Ρικάρντο, οι, λεγόμενες, φθίνουσες αποδόσεις του εδάφους η γενεσιουργός αιτία της διαφορικής προσόδου. Ας δούμε ένα παράδειγμα στη βάση της λογικής και των δεδομένων που δίνει ο ίδιος (δες Ρικάρντο 1992: 62). Έστω ότι χρησιμοποιούνται επί εδάφους εκ τεσσάρων (ίσων) τμημάτων διαδοχικά ίσα τμήματα κεφαλαίου. Εάν αυτά τα διαδοχικά τμήματα απέφεραν 100, 90, 80 και 70 (ποσότητα προϊόντος) κατά τη χρησιμοποίησή τους, θα είχαμε: 70 και 100 = και 90 = και 80 = (διαφορική πρόσοδος) 70 Σελίδα 1 / 18

2 340 (προϊόν). Η διαδικασία είναι η εξής: Η αρχική επένδυση κεφαλαίου επί του ευφορότερου τμήματος του εδάφους αποδίδουσα 100 δεν αποφέρει διαφορική πρόσοδο στο γαιοκτήμονα ιδιοκτήτη του. Η αύξηση της ζήτησης καθιστά αναγκαία νέα επένδυση επί του δεύτερου σε ευφορία τμήματος του εδάφους που αποδίδει 90. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για την πρώτη τους επένδυση, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για τη δεύτερη επένδυσή τους. Η ζήτηση αυξάνει παραπέρα και καθιστάται αναγκαία η χρησιμοποίηση του τρίτου σε ευφορία τμήματος του εδάφους. Η νέα επένδυση αποδίδει 80. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για την πρώτη τους επένδυση, για τη δεύτερη, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για την τρίτη επένδυσή τους. Η ζήτηση αυξάνει ακόμα περισσότερο, έτσι που και το τέταρτο σε ευφορία έδαφος απαιτείται να καλλιεργηθεί. Η νέα αυτή επένδυση αποδίδει 70. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για την πρώτη τους επένδυση, για τη δεύτερη, για την τρίτη, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για την τέταρτη επένδυσή τους. Η συνολική διαφορική πρόσοδος ανέρχεται τελικά σε 60. Το προϊόν που καρπώνονται οι καπιταλιστές σε 70 * 4 = 280. Το συνολικό προϊόν σε = 340. Είναι όμως αναγκαία αυτή η κατιούσα γραμμή για την εξαγωγή διαφορικής προσόδου; Ας υποθέσουμε και εμείς ότι έχουμε ένα εδάφος εκ τεσσάρων (ίσων) τμημάτων. Για τη δεδομένη ζήτηση η επένδυση κεφαλαίου γίνεται στο ολιγότερο εύφορο τμήμα και αποδίδει 70. Γιατί γίνεται στο ολιγότερο εύφορο τμήμα; Γιατί τα άλλα, για τους όποιους λόγους, δεν είναι διαθέσιμα προς εκμετάλλευση. Η διαφορική πρόσοδος από την επένδυση στο τμήμα αυτό είναι μηδενική. Η ζήτηση αυξάνει και το επόμενο, το τρίτο, σε ευφορία έδαφος ενοικιάζεται για να καλλιεργηθεί. Η νέα επένδυση αποδίδει 80. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για τη δεύτερή τους επένδυση, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για την πρώτη επένδυσή τους. Η ζήτηση αυξάνει παραπέρα και καθιστάται αναγκαία η χρησιμοποίηση του δεύτερου σε ευφορία τμήματος του εδάφους. Η νέα επένδυση αποδίδει 90. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για την τρίτη τους επένδυση, για τη δεύτερη, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για την πρώτη επένδυσή τους. Η ζήτηση αυξάνει ακόμα περισσότερο, έτσι που και το πρώτο σε ευφορία έδαφος απαιτείται να καλλιεργηθεί. Η νέα αυτή επένδυση αποδίδει 100. Οι καπιταλιστές ενοικιαστές θα δώσουν διαφορική πρόσοδο ίση προς για την τέταρτή τους επένδυση, για την τρίτη, για τη δεύτερη, ενώ δε θα δώσουν διαφορική πρόσοδο για την πρώτη επένδυσή τους. Η συνολική διαφορική πρόσοδος ανέρχεται τελικά και πάλι σε 60. Το προϊόν που καρπώνονται οι καπιταλιστές σε 70 * 4 = 280. Το συνολικό προϊόν σε = 340. Δηλαδή έχουμε: 70 και 80 = και 90 = και 100 = (διαφορική πρόσοδος) (προϊόν). Η διαφορική πρόσοδος αυξάνει ταχύτερα καθόσον αυξάνουν οι παραγωγικές δυνάμεις του εδάφους. Γράφει ο Μαρξ, σε αντιπαράθεση προς τη ρικαρδιανή εκδοχή της διαφορικής προσόδου: Η διαφορική πρόσοδος "είναι εξίσου δυνατή και όταν γίνεται πέρασμα από ένα καλύτερο σ' ένα χειρότερο κομμάτι γης, και όταν γίνεται πέρασμα από ένα χειρότερο σ' ένα καλύτερο κομμάτι γης. Και στις δυο περιπτώσεις μόνο με την Σελίδα 2 / 18

3 προϋπόθεση ότι το νεοκαλλιεργημένο κομμάτι γης είναι αναγκαίο, ή ότι απλώς αρκεί, για να ικανοποιήσει την πρόσθετη ζήτηση. Αν το νεοκαλλιεργημένο καλύτερο κομμάτι γης φθάνει, για να καλύψει περισσότερη ζήτηση από την ζήτηση που προστέθηκε, τότε ένα μέρος ή, ανάλογα με την έκταση της πρόσθετης ζήτησης, ολόκληρο το χειρότερο κομμάτι γης πετιέται έξω από την καλλιέργεια... Επομένως η διαφορική πρόσοδος δεν προϋποθέτει μια προϊούσα χειροτέρευση της γεωργίας, αλλά μπορεί πολύ ωραία να πηγάσει και από μια προϊούσα βελτίωσή της" (Μαρξ 1982: 280-1). "Έτσι φεύγει από τη μέση η πρώτη λαθεμένη προϋπόθεση της διαφορικής προσόδου, που επικρατεί ακόμα στους Ουέστ, Μάλθους, Ρικάρντο, ότι δηλαδή προϋποθέτει απαραίτητα το πέρασμα σε διαρκώς χειρότερο έδαφος ή τη συνεχώς φθίνουσα παραγωγικότητα της γεωργίας. Διαφορική πρόσοδος μπορεί... να βγαίνει και με το πέρασμα σε διαρκώς καλύτερη γη. Μπορεί να βγαίνει, όταν την κατώτατη θέση την πάρει ένα καλύτερο κομμάτι γης, αντί το προηγούμενο χειρότερο κομμάτι. Μπορεί να συνδέεται με μια αναπτυσσόμενη πρόοδο της γεωργίας. Ο μοναδικός όρος του σχηματισμού της είναι η ανισότητα στην ποιότητα των κομματιών γης" (Μαρξ 1978-β: 819, οι υπογραμ. δικές μου, Γ.Η.Οι.) Αγοραία τιμή, χειρότερη γη και διαφορική πρόσοδος Θεωρήσαμε, κατ' αρχήν, ως δεδομένο ότι η αγοραία τιμή του προϊόντος της γης καθορίζεται από την τιμή παραγωγής του επενδεδυμένου στη χειρότερη γη κεφαλαίου. Είναι εύλογο να διερωτηθούμε: Γιατί, άραγε, η αγοραία τιμή του προϊόντος της γης δεν καθορίζεται από τη "μέση τιμή (...) που βρίσκεται ανάμεσα στα δυο άκρα" (Μαρξ 1978-β: 225), όπως, για παράδειγμα στη βιομηχανία; Σύμφωνα με τη σμιθιανή, τη ρικαρδιανή προσέγγιση και τη μαρξική προσέγγιση (δες και πιο κάτω σχετικά), με την αύξηση του πληθυσμού η ζήτηση των αγροτικών προϊόντων τείνει διαρκώς να υπερβαίνει την προσφορά τους, και οπωσδήποτε υπερβαίνει την προσφορά εκ των πλέον εύφορων και καλύτερης θέσης εδάφων. Η πίεση της ζήτησης οδηγεί μέχρι την καλλιέργεια και της χειρότερης, κάθε φορά, γης. Εάν η τιμή αγοράς δεν κάλυπτε την τιμή παραγωγής της χειρότερης γης, η γη αυτή θα αποσύρετο από την καλλιέργεια. Η μη ικανοποιηθείσα ζήτηση θα την επανέφερε ανεβάζοντας την αγοραία τιμή στο ύψος της τιμής παραγωγής σ' αυτήν τη, χειρότερη, γη. Δε θα μπορούσε, ωστόσο, η ανάλογη επιχειρηματολογία να διατυπωθεί και για την παραγωγή μιας (της χειρότερης) βιομηχανίας ενός κλάδου ομοειδών προϊόντων, έτσι που αυτή να καθορίζει την αγοραία τιμή; Η απάντηση, για τον Ρικάρντο, είναι αρνητική και έχει να κάνει με την ειδική "ατέλεια" του παραγωγικού συντελεστή έδαφος "εν συγκρίσει προς τους (...) παραγωγικούς συντελεστάς, υφ' ων εξυπηρετείται ο βιομήχανος" (Ρικάρντο 1992: 55), δεδομένου, βέβαια του αυξημένου "ειδικού βάρους" του αγροτικού εδάφους στην αγροτική παραγωγή. Ποια ατέλεια; Το σχετικά περιορισμένο (εν συγκρίσει προς άλλους, και ιδίως τεχνολογικούς συντελεστές) του εύφορου και καλύτερης θέσης αγροτικού εδάφους ειδικά, και του αγροτικού εδάφους γενικά. Κατά τη διατύπωση του Β. Ι. Λένιν: "Το περιορισμένο της γης δημιουργεί --εντελώς ανεξάρτητα από οποιουδήποτε είδος ιδιοκτησίας στη γη-- ορισμένο είδος μονοπωλίου, και συγκεκριμένα: μια και όλη η γη είναι κατειλημμένη από φάρμερς, μια και υπάρχει ζήτηση για όλα τα σιτηρά που παράγονται σ' όλα τα κομμάτια γης, και στα πιο χειρότερα και στα πιο απομακρυσμένα από την αγορά, είναι φανερό ότι η τιμή των σιτηρών θα καθορίζεται από την τιμή παραγωγής στα χειρότερα κομμάτια γης (ή από την τιμή παραγωγής με την τελευταία, λιγότερο αποδοτική δαπάνη κεφαλαίου). Η "μέση αποδοτικότητα" (...) είναι μια κενή αριθμητική άσκηση, επειδή το περιορισμένο της γης εμποδίζει τον πραγματικό σχηματισμό μιας τέτοιας μέσης αποδοτικότητας. Για να σχηματιστεί αυτή η "μέση αποδοτικότητα" και να καθορίσει τις τιμές, είναι απαραίτητο ο κάθε κεφαλαιοκράτης όχι μόνο να τοποθετεί, γενικά, κεφάλαια στη γεωργία (...) αλλά επίσης ο κάθε Σελίδα 3 / 18

4 κεφαλαιοκράτης να μπορεί να ιδρύει πάντα --πάνω από τον αριθμό των γεωργικών επιχειρήσεων που υπάρχουν-- νέες γεωργικές επιχειρήσεις. Αν ήταν έτσι, τότε δε θα υπήρχε καμιά διαφορά ανάμεσα στη γεωργία και στη βιομηχανία, τότε δε θα μπορούσε να προκύψει καμιά γαιοπρόσοδος. Μα ακριβώς το περιορισμένο της γης κάνει ώστε να μην είναι έτσι" (Λένιν 1986: 23). Καθορίζεται, όμως, η αγοραία τιμή του κάθε ενός συγκεκριμένου αγροτικού προϊόντος αυτοτελώς από την τιμή παραγωγής του επενδεδυμένου κεφαλαίου στη χειρότερη, για την παραγωγή του, γη; Όχι ακριβώς, σύμφωνα, τουλάχιστο, με την τροποποίηση της ρικαρδιανής θεωρίας που προσέθεσε ο Μαρξ, ακολουθώντας τον Σμιθ. Βρισκόμαστε, λοιπόν, εδώ σε μια από τις, κατά Μαρξ, "μεγάλες υπηρεσίες, που πρόσφερε ο Α. Σμιθ", εξηγώντας "με ποιον τρόπο η γαιοπρόσοδος του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται στην παραγωγή άλλων αγροτικών προϊόντων, λ.χ. του λιναριού, των χρωστικών φυτών, στην αυτοτελή κτηνοτροφία κ.λπ. καθορίζεται από τη γαιοπρόσοδο που δίνει το κεφάλαιο το επενδεδυμένο στην παραγωγή του κύριου μέσου διατροφής". Του "κύριου φυτικού προϊόντος... του σιταριού [σιτηρών] γιατί αποτελεί το κύριο μέσο διατροφής των σύγχρονων, κεφαλαιοκρατικά ανεπτυγμένων λαών" (Μαρξ 1978-β: 766). Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Σμιθ "καθώς επεκτείνονται οι καλλιέργειες, οι χέρσοι αγροί δεν επαρκούν ώστε να αποκριθούν στη ζήτηση του κρέατος. Κατ' ανάγκην, ένα μεγάλο μέρος των καλλιεργούμενων γαιών πρέπει να χρησιμοποιηθεί στην εκτροφή και πάχυνση των ζώων, η τιμή των οποίων πρέπει επομένως να επαρκεί για να πληρώσει όχι μόνο την αναγκαία εργασία για τη συντήρησή τους, αλλά και την πρόσοδο που θα είχε καρπωθεί ο γαιοκτήμονας και τα κέρδη που θα είχε αποκομίσει ο αγρότης-επιχειρηματίας αν η γη είχε παραδοθεί σε καλλιέργειες. Εφ' όσον τα ζώα οδηγούνται στην ίδια αγορά, τηρουμένων των αναλογιών βάρους και ποιότητας, αυτά που προέρχονται από τα πιο χέρσα βοσκοτόπια θα πρέπει να πωλούνται στην ίδια τιμή με αυτά που εξετράφησαν στα πιο βελτιωμένα αγροκτήματα. Οι ιδιοκτήτες αυτών των βοσκοτόπων έχουν από εδώ ένα πρόσθετο κέρδος, και αυξάνουν την πρόσοδο της γης τους ανάλογα με την τιμή των ζώων" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.b. 8). Έτσι: "Κατ' αυτό τον τρόπο, με την πρόοδο των βελτιώσεων της γης, η πρόσοδος και τα κέρδη των χέρσων βοσκοτόπων ρυθμίζονταν κατά κάποιο τρόπο από την πρόσοδο και τα κέρδη των καλλιεργούμενων εκτάσων, και αυτά με τη σειρά τους από την πρόσοδο και τα κέρδη των σιτηρών" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.b. 9). Και πάλι, "η πρόσοδος και το κέρδος των σιτηρών, ή η οποιαδήποτε άλλη φυτικής προέλευσης βασική τροφή του ανθρώπου, θα πρέπει να ρυθμίζουν αυθόρμητα την πρόσοδο και το κέρδος της γης που είναι κατάλληλη για μια τέτοια παραγωγή και που χρησιμοποιείται ως βοσκότοπος" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.b. 14). Άρα: "η πρόσοδος των εκτάσεων που καλλιεργούνται για την παραγωγή της τροφής των ανθρώπων, ρυθμίζει την πρόσοδο του μεγαλύτερου μέρους των άλλων καλλιεργούμενων εκτάσεων. Κανένα προϊόν δεν μπορεί να αντέξει επί μακρόν μια χαμηλότερη τιμή, καθ' όσον η γη θα στρεφόταν άμεσα σε άλλη χρήση. Και αν ένα δεδομένο προϊόν επιτρέπει προσωρινά μια υψηλότερη τιμή, αυτό οφείλεται στο ότι η έκταση της γης που μπορεί να διαμορφωθεί ώστε να είναι κατάλληλη γι' αυτό το προϊόν, είναι υπερβολικά μικρή για να καλύψει τη λειτουργούσα ζήτηση. "Στην Ευρώπη, το κύριο προϊόν της γης είναι τα σιτηρά που χρησιμοποιούνται άμεσα ως τροφή των ανθρώπων. Επομένως, αν εξαιρέσουμε κάποιες ειδικές περιπτώσεις, στην Ευρώπη, η πρόσοδος των σιτηρών ρυθμίζει την πρόσοδο όλων των άλλων καλλιεργούμενων γαιών" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.b. 34, 35). Για να ρυθμίζει, ωστόσο, το κύριο μέσο διατροφής τη γαιοπρόσοδο του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται στην παραγωγή άλλων αγροτικών προϊόντων απαιτείται μια βασική προϋπόθεση. Οι εκτάσεις αγροτικής γης που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή του πρέπει να επιτρέπουν τη στροφή άλλων καλλιεργειών προς αυτό, και Σελίδα 4 / 18

5 αντίστροφα. "Επομένως, ακόμα και στις ορυζοπαραγωγές χώρες [στις χώρες όπου το κύριο μέσο διατροφής είναι το ρύζι], η πρόσοδος των ορυζώνων δεν είναι δυνατόν να ρυθμίσει την πρόσοδο των άλλων καλλιεργούμενων εκτάσεων που δεν είναι σε θέση να στραφούν σ' αυτό προϊόν", καθώς ένας "καλός ορυζώνας είναι όλες τις εποχές ελώδης και για μια εποχή αποτελεί έλος παντελώς καλυμμένο από τα νερά", έτσι που είναι "ακατάλληλος και για σιτηρά, και για βοσκότοπος, και για αμπελώνας, αλλά και για οποιοδήποτε άλλο φυτό χρήσιμο στον άνθρωπο" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.b. 38).19 Οι γαίες, λοιπόν, στις οποίες καλλιεργείται το κύριο μέσο διατροφής καθορίζουν γενικά (και υπό τη βασική προϋπόθεση της συμβατότητας των εδαφών τους με άλλες βασικές αγροτικές παραγωγικές δραστηριότητες) τη γαιοπρόσοδο που δίνει το κεφάλαιο το οποίο χρησιμοποιείται στην παραγωγή άλλων αγροτικών προϊόντων, με την έννοια ότι ρυθμίζουν ένα κατώτατο όριο γαιοπροσόδου ανά ευφορία και τοποθεσία του αγροτικού εδάφους. Κάθε χρήση γης άλλη από την παραγωγή του κύριου μέσου διατροφής που δεν εξασφαλίζει αυτό το κατώτατο όριο θα οδηγήσει σε στροφή (δεδομένης της υψηλής λειτουργούσας ζήτησης για το κύριο μέσο διατροφής) στην παραγωγή του κύριου μέσου διατροφής.20 Επομένως, σύμφωνα με τον Σμιθ και τον Μαρξ, δεν είναι η χειρότερη γη που καθορίζει αυτοτελώς την αγοραία τιμή του οποιοδήποτε, πλην του κύριου μέσου διατροφής, αγροτικού προϊόντος. Ανεξάρτητα από την τιμή παραγωγής του, η αγοραία τιμή του οποιουδήποτε, πλην του κύριου μέσου διατροφής, αγροτικού προϊόντος πρέπει να είναι τέτοια που στο χειρότερο, για την παραγωγή αυτού του προϊόντος, αγροτικό έδαφος ο καπιταλιστής ενοικιαστής να δίνει στο γαιοκτήμονα ιδιοκτήτη του γαιπρόσοδο τουλάχιστον ίση του αντίστοιχης ευφορίας και τοποθεσίας αγροτικού εδάφους στο οποίο καλλιεργείται το κύριο μέσο διατροφής. Από εδώ όμως προκύπτει και ότι: Αν το χειρότερο έδαφος για την καλλιέργεια π.χ. ντομάτας είναι μη-χειρότερο έδαφος για την καλλιέργεια του κύριου μέσου διατροφής, η χειρότερη, για την καλλιέργεια ντομάτας, γη θα δώσει γαιοπρόσοδο. Από τα παραπάνω προκύπτει και κάτι ακόμα, ιδιαίτερα εμφανές στην περίπτωση των χέρσων βοσκοτόπων. Οι χέρσοι βοσκότοποι είναι, γενικά, χειρότερο αγροτικό έδαφος από το χειρότερο αγροτικό έδαφος για την καλλιέργεια σιτηρών. Όμως και αυτή η χέρσα γη θα δώσει γαιοπρόσοδο, εφόσον η αγοραία τιμή είναι ενιαία, π.χ. για το κρέας, και εφόσον μέρος της παραγωγής κρέατος βασίζεται στην εκτροφή σε αγροτικά εδάφη που μπορούν να μετατραπούν σε καλλιεργήσιμο αγρό και να αποδώσουν γαιοπρόσοδο. Γράφει ο Μαρξ, παραπέρα, για τη σχετική ανάλυση του Σμιθ: "Ο Α. Σμιθ --και αυτό αποτελεί μια από τις υπηρεσίες που πρόσφερε-- έχει κιόλας αποδείξει, ότι στην κτηνοτροφία, και γενικά στον μέσο όρο όλων των κεφαλαίων που έχουν επενδυθεί στη γη, όχι για την παραγωγή των κύριων μέσων διατροφής, λ.χ. του σίτου, ο καθορισμός της τιμής γίνεται εντελώς διαφορετικά. Η τιμή καθορίζεται εδώ με το ότι η τιμή του προϊόντος της γης, η οποία χρησιμοποιείται ας πούμε σαν τεχνητό λιβάδι για την κτηνοτροφία, που, όμως, θα μπορούσε εξίσου να μετατραπεί σε καλλιεργήσιμο αγρό ορισμένης ποιότητας, πρέπει να ανέβει αρκετά υψηλά, για να αποφέρει την ίδια πρόσοδο, όπως ένα εξίσου καλό χωράφι. Επομένως, η γη του σιτοχώραφου μπαίνει εδώ σαν καθοριστικό στοιχείο στην τιμή του ζώου... δηλαδή με την γαιοκτησία, η τιμή των ζώων ανεβαίνει τεχνητά. [...] "Έτσι και εδώ, σε διάκριση με την πρόσοδο σε σιτάρι, η διαφορική πρόσοδος ευνοεί τη χειρότερη γη" (Μαρξ 1978-β: 943-4). Καθορίζει, ωστόσο, και στο κύριο μέσο διατροφής, στα σιτηρά ας πούμε, πάντα η χειρότερη γη την αγοραία τιμή; Κατά τον Μαρξ, εξαρτάται από την επενέργεια της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους. Ακολουθώντας την ανάλυση του Μαρξ, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυξάνει η ζήτηση σιτηρών και ότι η αυξημένη αυτή ζήτηση μπορεί να καλυφθεί με μια αύξηση της προσφοράς που προκύπτει "μόνο με διαδοχικές Σελίδα 5 / 18

6 επενδύσεις κεφαλαίου... στις γαίες που αποφέρουν πρόσοδο" (Μαρξ 1978-β: 909). Έστω ότι η χειρότερη γη είναι η γη Α και η πρώτη που αποφέρει πρόσοδο είναι η ίσης έκτασης γη Β. Με σταθερή την παραγωγικότητα της εργασίας: "Η πρόσθετη επένδυση κεφαλαίου [στη γη Β] απαιτεί άνοδο της αγοραίας τιμής πάνω από την ως τώρα ρυθμίζουσα τιμή παραγωγής [της χειρότερης γης Α] (...) για να κάνει δυνατή τη συμπληρωματική παραγωγή" (Μαρξ 1978-β: 909). Επομένως: "Από τη στιγμή που με τις διαδοχικές επενδύσεις κεφαλαίου μπαίνει σε ενέργεια η διαφορική πρόσοδος ΙΙ, μπορούν τα όρια της αυξανόμενης τιμής παραγωγής να ρυθμίζονται από την καλύτερη γη, και το χειρότερο κομμάτι, η βάση της διαφορικής προσόδου Ι, μπορεί επίσης τότε να δίνει επίσης πρόσοδο", και όπως σημειώνει ο Φ. Ένγκελς "χάρη στη διαφορική πρόσοδο ΙΙ, η καλύτερη γη που δίνει ήδη πρόσοδο μπορεί να ρυθμίζει την τιμή και έτσι όλη η γη, μαζί και η ως τώρα μη προσοδοφόρα, μπορεί να μετατραπεί σε προσοδοφόρα" (Μαρξ 1978-β: ). Στην ειδική αυτή περίπτωση επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους (αύξηση και όχι μείωση της τιμής παραγωγής) η διαφορική πρόσοδος ανά μονάδα προϊόντος είναι υψηλότερη στη γη Α, αν και η συνολική μάζα διαφορικής προσόδου είναι υψηλότερη στη γη Β (δες Μαρξ 1978-β: ) Διαφορική πρόσοδος και υπέδαφος Έχοντας, έστω και συνοπτικά, εξετάσει ζητήματα που αφορούν στη σχέση αγοραίας τιμής - γαιοπροσόδου - χειρότερης γης στην περίπτωση του αγροτικού εδάφους, ας στραφούμε τώρα σε σχετικά ζητήματα όσον αφορά στο υπέδαφος. Για τον Σμιθ, οι αρχές που καθορίζουν την πρόσοδο στα ορυχεία διαφέρουν απ' εκείνες που την καθορίζουν στο αγροτικό έδαφος. Γράφει: "το πιο γόνιμο ανθρακωρυχείο ρυθμίζει την τιμή του άνθρακα όλων των άλλων ανθρακωρυχείων της περιοχής. Ο ιδιοκτήτης του ορυχείου και ο ανάδοχος του έργου ανακαλύπτουν, ο μεν ένας ότι μπορεί να εισπράξει μια μεγαλύτερη πρόσοδο, ο δε άλλος ότι μπορεί να καρπωθεί ένα μεγαλύτερο κέρδος, αν πωλήσουν σε τιμή κατά τι χαμηλότερη απ' αυτή των γειτόνων τους. Σύντομα, οι γείτονές τους υποχρεώνονται να πωλήσουν στην ίδια τιμή, παρά τις δυσκολές που θα συναντήσουν, και παρά το ότι η τιμή αυτή μειώνεται συνεχώς και μερικές φορές εκμηδενίζει τόσο την πρόσοδο, όσο και το κέρδος τους. Έτσι λοιπόν, κάποιες εκμεταλλεύσεις εγκαταλείπονται τελείως, ενώ κάποιες άλλες, που δεν είναι δυνατόν να πληρώσουν πρόσοδο, μπορούν να αναληφθούν μόνο από τον ιδιοκτήτη τους" (Σμιθ υ.έ.: I. xi.c. 18). Για τον ίδιο: "Η χαμηλότερη τιμή στην οποία είναι δυνατόν να πωληθεί ο άνθρακας, όπως εξ άλλου και όλα τα άλλα εμπορεύματα, επί ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, είναι η τιμή που μόλις επαρκεί για να αντικαταστήσει το απόθεμα που πρέπει να απασχοληθεί, μαζί με τα κανονικά του κέρδη, μέχρις ότου προσκομιστεί ο άνθρακας στην αγορά. Σ' ένα ανθρακωρυχείο όπου ο γαιοκτήμονας δεν είναι δυνατόν να εισπράξει καμιά πρόσοδο, και το οποίο θα πρέπει είτε να το διαχειρίζεται ο ίδιος προσωπικά, είτε να το εγκαταλείψει τελείως, η τιμή του άνθρακα γενικά θα πλησιάζει αυτήν την τιμή" (Σμιθ υ.έ.-2000: I. xi.c. 19). Είναι, επομένως, κατά τον Σμιθ το πιο γόνιμο ορυχείο που ρυθμίζει την τιμή, την τιμή της αγοράς μια τιμή που δίνει κέρδη + πρόσοδο + αντικατάσταση του αποθέματος. Και κατ' αυτό, είναι σαφής η επιχειρούμενη διάκριση ως προς το αγροτικό έδαφος. Ωστόσο, δε θα επρόκειτο περί διαφορικής προσόδου, εφόσον ο μοναδικός όρος του σχηματισμού μιας τέτοιας (δηλαδή διαφορικής) προσόδου είναι η ανισότητα στην ποιότητα των υπό ενεργή καπιταλιστική εκμετάλλευση κομματιών, του υπεδάφους, της γης. Σελίδα 6 / 18

7 Αλλά πέραν αυτού, η επιχειρούμενη διάκριση δεν είναι καθόλου επιτυχής. Υποστηρίζει ο Σμιθ, πως η τιμή αγοράς για τον άνθρακα είναι τέτοια που να δίνει πρόσοδο στον ιδιοκτήτη του γόνιμου ορυχείου, να εκτοπίζει άλλα ορυχεία, όσα δε δίνουν ούτε τα κανονικά κέρδη στον καπιταλιστή ανάδοχό τους και να αναγκάζει τους νομικούς ιδιοκτήτες άλλων να παραιτηθούν της προσόδου τους, και πιθανόν να τα εκμεταλλευτούν οι ίδιοι ως καπιταλιστές. Στη βάση όσων μέχρι το σημείο αυτό αναπτύξαμε, εξαιρουμένης της ειδικής επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους, η τιμή αγοράς για τα σιτηρά είναι τέτοια που να δίνει πρόσοδο στον ιδιοκτήτη των γόνιμων και ευνοϊκής τοποθεσίας αγροτικών εδαφών, προφανώς να εκτοπίζει (τουλάχιστον από την καλλιέργεια των σιτηρών) εκείνα τα αγροτικά εδάφη που δε δίνουν ούτε τα κανονικά (μέσα) κέρδη στον καπιταλιστή ενοικιαστή τους και να αναγκάζει τους νομικούς ιδιοκτήτες άλλων να παραιτηθούν της προσόδου τους, και πιθανόν να τα εκμεταλλευτούν οι ίδιοι ως καπιταλιστές. Δεν προκύπτει εν ολίγοις κάποια σαφής διάκριση, μεταξύ ορυχείων και αγροτικών εδαφών ως προς τη διαφορική πρόσοδο. Άλλωστε, ο Σμιθ μας λέει παράλληλα πως, η χαμηλότερη δυνατή αγοραία τιμή του άνθρακα είναι εκείνη που δίνει κανονικά κέρδη και όχι πρόσοδο. Δηλαδή είναι η αγοραία τιμή που καθορίζεται από την τιμή παραγωγής του επενδεδυμένου κεφαλαίου στο χειρότερο ανθρακωρυχείο. Και η χαμηλότερη δυνατή αγοραία τιμή, με την εξαίρεση που αναφέραμε, για τα σιτηρά είναι εκείνη που δίνει κανονικά (μέσα) κέρδη και όχι πρόσοδο. Δηλαδή είναι η αγοραία τιμή που καθορίζεται από την τιμή παραγωγής του επενδεδυμένου κεφαλαίου στο χειρότερο (για την καλλιέργεια σιτηρών) αγροτικό έδαφος. Οι αντιφάσεις της ανάλυσης του Σμιθ, δε διαφεύγουν της προσοχής του Ρικάρντο, που παρατηρεί: "Αφού διεκήρυξεν ο Adam Smith, ότι υπάρχουν μεταλλεία τινά τα οποία δύνανται να εκμεταλλευτούν μόνον οι ιδιοκτήται των, καθόσον αποφέρουν πρόσοδον επαρκή προς κάλυψιν των δαπανών εκμεταλλεύσεως ομού μετά των συνήθων κερδών του χρησιμοποιηθέντος κεφαλαίου, έπρεπε να αναμείνωμεν ότι θα παρεδέχετο, ότι τα ιδιαίτερα ταύτα μεταλλεία ρυθμίζουν γενικώς την τιμής του προϊόντος όλων των μεταλλείων. Εάν τα παλαιά ανθρακωρυχεία είναι ανεπαρκή δια την προμήθειαν της ζητουμένης ποσότητος άνθρακος, η τιμή τούτου θα υψωθεί και θα εξακολουθήσει υψούμενη, μέχρις ότου ο ιδιοκτήτης νέου και χειρότερου ορυχείου διαπιστώση ότι δια της εκμεταλλεύσεως του ορυχείου του δύναται να επιτύχη τα συνήθη κέρδη του κεφαλαίου. (...) Καταφαίνεται λοιπόν ότι το ολιγώτερον παραγωγικόν ορυχείον ρυθμίζει πάντοτε την τιμήν του άνθρακος. (...) Ελαττουμένης της ζητήσεως ανθράκων ή αυξανομένης της ποσότητός των δια νέων μεθόδων, θα έπιπτε η τιμή αυτών, οπότε θα εγκατελείποντο ωρισμένα ορυχεία πάντως, εις οιανδήποτε περίπτωσιν, η τιμή δέον να επαρκή προς πληρωμήν των δαπανών και του κέρδους του μεταλλείου εκείνου, το οποίο εργάζεται χωρίς να επιβαρύνεται με πρόσοδον. Επομένως το πτωχότερον μεταλλείον ρυθμίζει την τιμήν. Ο Adam Smith βεβαιώνει πράγματι τούτο αλλαχού" (Ρικάρντο 1992: ). Το ολιγότερο παραγωγικό ορυχείο ρυθμίζει πάντοτε την τιμή του άνθρακα, εξαιρούμενης της ειδικής επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους, που ασφαλώς έχει και στο υπέδαφος τα ίδια αποτελέσματα όπως και στο αγροτικό έδαφος διαφορική πρόσοδος και από το χειρότερο ορυχείο. Αλλά για το Ρικάρντο, όπως ήδη επισημάναμε, το χειρότερο κομμάτι γης δε δίνει σε καμιά περίπτωση διαφορική πρόσοδο. Γράφει, παραπέρα, ο Σμιθ: "Καθώς λοιπόν η τιμή τόσο των πολυτίμων μετάλλων, όσο και των πολυτίμων λίθων ρυθμίζεται σ' ολόκληρο τον κόσμο από την τιμή τους στο πιο γόνιμο ορυχείο, η πρόσοδος που είναι σε θέση να πληρώνει ένα οποιοδήποτε ορυχείο στον ιδιοκτήτη του είναι ανάλογη όχι προς την απόλυτη γονιμότητά του, αλλά προς μια γονιμότητα που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε σχετική, δηλαδή προς την ανωτερότητα του ορυχείου αυτού σε σχέση με τα άλλα ορυχεία του ίδιου είδους" (Σμιθ υ.έ.2000: I. xi.c. 33). Σελίδα 7 / 18

8 Και ιδού η διαφορά εδάφους - υπεδάφους: "Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις ιδιοκτησίες που βρίσκονται στην επιφάνεια της γης. Η αξία τόσο των προϊόντων τους, όσο και της προσόδου τους είναι ανάλογη προς την απόλυτη και όχι προς τη σχετική τους γονιμότητα. Η γη η οποία παράγει μια ορισμένη ποσότητα τροφής, ένδυσης και στέγης είναι σε θέση να θρέψει, να ντύσει και να στεγάσει ένα ορισμένο αριθμό ανθρώπων. (...) Η αξία και των πλέον άγονων εκτάσεων δεν μειώνεται από το γεγονός της γειτονίας των γονιμότερων. Αντίθετα, το γεγονός αυτό προκαλεί γενικά μια αύξηση της αξίας τους. Ο μεγάλος αριθμός των ανθρώπων που συντηρούνται από τις εύφορες εκτάσεις επιτρέπει την ύπαρξη μιας αγοράς για ένα μεγάλο μέρος των προϊόντων των άγονων εκτάσεων, η οποία με δεδομένο το μικρό αριθμό ανθρώπων που θα μπορούσαν να τραφούν αποκλειστικά από αυτές τις άγονες εκτάσεις δεν θα μπορούσε να υπάρξει" (Σμιθ υ.έ.-2000: I. xi.c. 35). Είναι, κατά συνέπεια, για τον Σμιθ η ζήτηση που κρίνει τη διαφορά. Η χαμηλή ζήτηση στην περίπτωση των πολύτιμων λίθων δεν επιτρέπει την επέκταση της παραγωγής έτσι που να περιληφθεί και το χειρότερο ορυχείο. Μόνο το σχετικά πιο γόνιμο υπέδαφος μπορεί να παραμείνει σε λειτουργία, δίνοντας και πρόσοδο (σχετική γονιμότητα). Η υψηλή ζήτηση, αντίθετα, στην περίπτωση των ειδών πρώτης ανάγκης επιτρέπει την επέκταση της παραγωγής έτσι που να περιληφθεί και το χειρότερο έδαφος. Και το απολύτως πιο άγονο αγροτικό έδαφος μπορεί να καλλιεργηθεί (απόλυτη γονιμότητα). Όσον αφορά τα ορυχεία, θα μπορούσε, πράγματι, να είναι έτσι, με μια διαφορά, εντούτοις, που ήδη επισημάναμε. Αν η ζήτηση δεν επαρκούσε παρά για να εισέλθει σε λειτουργία το σχετικά πιο γόνιμο ορυχείο, το ορυχείο αυτό δε θα έδινε διαφορική, τουλάχιστον, πρόσοδο. Άρα, και ως προς τη διαφορική πρόσοδο ειδικά, θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο καπιταλιστικού τύπου εκμετάλλευσεις μόνο από τους νομικούς ιδιοκτήτες του. Σε κάθε περίπτωση πάντως, δεν είναι η απόλυτη αλλά η σχετική γονιμότητα (η ανισότητα στην ποιότητα) που κρίνει τη διαφορική πρόσοδο. Όπως επισημαίνει κριτικά (και ορθά) προς τη σχετική άποψη Σμιθ ο Ρικάρντο, "η σχετική ευφορία του εδάφους είναι η προσδιορίζουσα την ποιότητα του προϊόντος, ήτις θα πληρωθή ως έγγειος πρόσοδος, όπως η σχετική παραγωγικότης των μεταλλείων είναι η καθορίζουσα την ποσότητα εκ του προϊόντος των την καταβληθησομένην δια την πρόσοδον των μεταλλείων" (Ρικάρντο 1992: 313). Οι "νόμοι", λοιπόν, που διέπουν τη διαφορική πρόσοδο είναι γενικά οι ίδιοι, και για το αγροτικό έδαφος και για τα ορυχεία, γράφει (και) ο Μαρξ ακολουθώντας εδώ εμφανώς τη ρικαρδιανή και όχι τη σμιθιανή ανάλυση (Μαρξ 1978-β: 766). Και συμπληρώνει: "Παντού, όπου υπάρχει γενικά πρόσοδος, παρουσιάζεται η διαφορική πρόσοδος, η οποία υπάγεται παντού στους ίδιους νόμους με την αγροτική διαφορική πρόσοδο" (Μαρξ 1978-β: 950). Έτσι: "Η καθεαυτό πρόσοδος από τα μεταλλεία καθορίζεται ακριβώς όπως και η πρόσοδος από τη γεωργία" (Μαρξ 1978-β: 952). Ακριβώς ίσως όχι, γιατί δεν υφίστανται στην περίπτωση του υπεδάφους οι προϋποθέσεις του καθορισμού που μπορεί να επιβάλει στη διαφορική πρόσοδο του αγροτικού εδάφους το κύριο μέσο διατροφής Διαφορική(;) πρόσοδος και οικόπεδα Γράφει ο Μαρξ: "Παντού όπου μπορούν να μονοπωληθούν φυσικές δυνάμεις, οι οποίες εξασφαλίζουν ένα πρόσθετο κέρδος στον βιομήχανο που τις χρησιμοποιεί, είτε πρόκειται για μια υδατόπτωση, είτε για ένα πλούσιο μεταλλείο, είτε για πλούσια σε ψάρια νερά,21 είτε για ένα οικόπεδο σε καλή τοποθεσία, το πρόσωπο που, χάρη στον τίτλο ιδιοκτησίας που κατέχει για ένα μέρος της γήινης σφαίρας, αναγνωρίζεται ιδιοκτήτης αυτών των αντικειμένων της φύσης, αρπάζει με τη μορφή της προσόδου από το ενεργό κεφάλαιο αυτό το πρόσθετο κέρδος. Όσον αφορά τη γη που χρησιμοποιείται για οικόπεδο... καθώς και η πρόσοδος από όλες τις άλλες γαίες που δεν χρησιμοποιούνται για αγροτικούς σκοπούς, ρυθμίζεται πάνω στη βάση της καθεαυτό γεωργικής γαιοπροσόδου" (Μαρξ 1978-β: 950). Σελίδα 8 / 18

9 Είναι πράγματι έτσι; Καθορίζεται, άραγε, η (διαφορική;) πρόσοδος εκ των οικοπέδων στη βάση των ίδιων "νόμων" που καθορίζεται η διαφορική πρόσοδος εκ του γεωργικού εδάφους και του υπεδάφους; Θεωρούμε ότι η γη ως οικόπεδα ενοικιάζεται και δεν πωλείται ή, όσον αφορά για παράδειγμα τα οικόπεδα για οικοδόμηση κατοικιών, ότι "ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου και ο επιχειρηματίας που χτίζει την κατοικία είναι δυο εντελώς διαφορετικά πρόσωπα, όπως συμβαίνει στην Αγγλία" (Μαρξ 1978-β: 951.) Κατ' αρχήν, εφόσον υφίσταται διαφορική πρόσοδος πρώτου είδους δεν εξαρτάται προφανώς από τη γονιμότητα του εδάφους αλλά μόνο από την τοποθεσία του. Γράφει σχετικά ο Μαρξ: "Η πρόσοδος αυτή χαρακτηρίζεται... από την υπερισχύουσα επίδραση που ασκεί εδώ η τοποθεσία στη διαφορική πρόσοδο" (Μαρξ 1978-β: 950). Η διαφορική πρόσοδος δεύτερου είδους, εφόσον, επίσης, υφίσταται, συναρτάται με τις επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου. Γράφει, επίσης, σχετικά ο Μαρξ: "Την πρόσοδο από τις οικοδομές δεν την ανεβάζει υποχρεωτικά μόνο η αύξηση του πληθυσμού, επομένως και η αυξανόμενη ανάγκη κατοικιών, αλλά και η ανάπτυξη του πάγιου κεφαλαίου που, είτε ενσωματώνεται στη γη, είτε ρίχνει ρίζες σ' αυτήν, στηρίζεται πάνω της, όπως όλες οι βιομηχανικές οικοδομές, οι σιδηρόδρομοι, τα εμπορικά καταστήματα, τα χτίρια των εργοστασίων, τα ναυπηγεία κ.λπ." (Μαρξ 1978-β: 951). Πιστεύουμε πως εδώ ανακύπτουν κάποια θεωρητικά προβλήματα. Αν και "πρωτογενώς" δεν είναι παρά "αυταπάτη, ότι η ίδια η γη έχει αξία" (Μαρξ 1978-β: 995), "δευτερογενώς", κοινωνικά, εκτός της τοποθεσίας (και των επιπτώσεών της επί της ζήτησης), οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου σε ένα οικόπεδο, για οικοδόμηση κατοικιών, εμπορικά και βιομηχανικά κτίρια, κ.λπ. δε μειώνουν, αλλά αντίθετα, αυξάνουν την κοινωνική "αξία της γης σαν χώρο και σαν βάση" (Μαρξ 1978-β: 951), έτσι και την κοινωνική "τιμή παραγωγής" της γης, ως οικόπεδο. Όπου "τιμή παραγωγής" ενός οικοπέδου, είναι η τιμή που καθορίζεται από τα κόστη + το μέσο κέρδος των εντός αυτού βελτιώσεων και εγκαταστάσεων (κτίρια κ.λπ.). Αν, όμως, είναι έτσι, μήπως βρισκόμαστε σε μια πιο γενική περίπτωση της ειδικής επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους που εξετάσαμε (αύξηση της τιμής παραγωγής); Ας υποθέσουμε πως είναι έτσι, δηλαδή πως οι παράγοντες που βρίσκονται πίσω από τη διαφορική πρόσοδο σχετίζονται μόνο θετικά και όχι αρνητικά με τις τιμές παραγωγής των ατομικών κεφαλαίων, και ότι στην αγορά οικοπέδων προσφέρονται πολλά (καπιταλιστικής "παραγωγής") οικόπεδα διαφορετικής ποιότητας, για τα οποία υπάρχει λειτουργούσα ζήτηση. Τότε το καλύτερο οικόπεδο έχει την υψηλότερη "αξία" και κοινωνική τιμή παραγωγής και επομένως η τιμή αγοράς (μίσθωμα που εισπράτει ο καπιταλιστής ενοικιαστής του οικοπέδου από την πώληση των υπηρεσιών του οικοπέδου σε τρίτους, άλλους καπιταλιστές ή εργάτες) δεν καθορίζεται από τη χειρότερη αλλά από την καλύτερη γη, σε κάθε περίπτωση. Κι αυτό σημαίνει ότι για δυο ίσης έκτασης οικόπεδα, την υψηλότερη διαφορική πρόσοδο τη δίνει το χειρότερο οικόπεδο. Με άλλα λόγια ο νομικός ιδιοκτήτης του χειρότερου κάθε φορά οικοπέδου παίρνει το υψηλότερο ενοίκο από τον καπιταλιστή ενοικιαστή του οικοπέδου. Πρόκειται, προφανώς, για παράλογο συμπέρασμα. Και η βάση του παράλογου αυτού συμπεράσματος βρίσκεται στην υπόθεση πως καθορίζεται ενιαία τιμή αγοράς για τα οικόπεδα, όπως στα προϊόντα του εδάφους και του υπεδάφους, γενικά. Σελίδα 9 / 18

10 Αλλά, αν άρουμε την υπόθεση της ενιαίας τιμής αγοράς των οικοπέδων, πρέπει να άρουμε και την υπόθεση του καθορισμού με τον ανταγωνισμό της τιμής παραγωγής που ρυθμίζει την αγοραία τιμή. Βρισκόμαστε, συνεπώς, έξω από το θεωρητικό πλαίσιο της διαφορικής προσόδου, αν και όχι έξω από επιπτώσεις των παραγόντων που καθορίζουν τη διαφορική πρόσοδο είτε πρώτου είτε δεύτερου είδους. Οπωσδήποτε πάντως, η πρόσοδος από τα οικόπεδα δεν καθορίζεται στη βάση των ίδιων "νόμων" που καθορίζεται η διαφορική πρόσοδος εκ του γεωργικού εδάφους και του υπεδάφους, όπως υποστηρίζει ο Μαρξ. Υποθέτοντας, ωστόσο, και βάσιμα νομίζουμε, ότι το καλύτερο οικόπεδο αποδίδει υψηλότερη πρόσοδο στο νομικό ιδιοκτήτη του από την πρόσοδο που αποδίδει το χειρότερο οικόπεδο, βρισκόμαστε σε γενική αντιστοιχία με τα πορίσματα της διαφορικής προσόδου. Το καλύτερο αγροτικό έδαφος ή το καλύτερο υπέδαφος αποδίδει υψηλότερη πρόσοδο στο νομικό ιδιοκτήτη του από την πρόσοδο που αποδίδει το χειρότερο αγροτικό έδαφος ή το χειρότερο υπέδαφος. Αν η ερμηνεία μας δεν μπορεί να βασιστεί στο θεωρητικό σχήμα της διαφορικής προσόδου, που θα έπρεπε να βασιστεί; Νομίζουμε στην κατεύθυνση της ερμηνείας μονοπωλιακού τύπου τιμών, που καθορίζονται εντούτοις από παράγοντες αλά διαφορική πρόσοδος Ι και ΙΙ. Η πρόσοδος των οικοπέδων, γράφει εξάλλου ο Μαρξ, "χαρακτηρίζεται από την επικράτηση σε πολλές περιπτώσεις της μονοπωλιακής τιμής" (Μαρξ 1978-β: 950). Όπου μονοπωλιακή τιμή, είναι αγοραία τιμή μεγαλύτερη της τιμής παραγωγής (Μαρξ 1978-β: 941, 953). Ή μονοπωλιακή τιμή, η αγοραία τιμή που δε "δεσμεύεται" από την τιμή παραγωγής, ή η τιμή αγοράς για την οποία η τιμή παραγωγής δεν αποτελεί, υποχρεωτικά, το "κέντρο βάρους" της. "Όταν μιλάμε για μονοπωλιακή τιμή, εννούμε γενικά μια τιμή, που καθορίζεται μόνο από την επιθυμία των αγοραστών να αγοράζουν και από την ικανότητά τους να πληρώνουν, ανεξάρτητα από την τιμή που καθορίζεται από τη γενική τιμή παραγωγής, καθώς και από την αξία των προϊόντων" (Μαρξ 1978-β: 953). Έτσι, ένα οικόπεδο σε μια "αστική" περιοχή κατοικίας, χωρίς καμιά επένδυση πάγιου κεφαλαίου, σχεδόν μηδενικής δηλαδή τιμής παραγωγής, μόνο λόγω της τοποθεσίας του μπορεί να ανέλθει σε αγοραία τιμή μισθώματος πολύ υψηλότερη ενός ίσης έκτασης ή και πολλαπλάσιας έκτασης οικοπέδου που έχει επενδύσεις παγίου κεφαλαίου (κατοικίες) αλλά βρίσκεται σε μια "λαϊκή" περιοχή. Επομένως: Στο ζήτημα των οικοπέδων το ερμηνευτικό σχήμα της προσόδου αλλάζει, κάτι που ο Μαρξ δεν αντιλήφθηκε. Έχει όμως σημασία να επισημάνουμε τη μαρξική "διάκριση ανάμεσα στο αν η πρόσοδος πηγάζει από μια μονοπωλιακή τιμή, γιατί υπάρχει μια ανεξάρτητη από αυτήν μονοπωλιακή τιμή των προϊόντων ή της ίδιας της γης, και στο αν τα προϊόντα πουλιούνται σε μια μονοπωλιακή τιμή, γιατί υπάρχει μια πρόσοδος" (Μαρξ 1978-β: 952-3). Στην περίπτωση των οικοπέδων "την πρόσοδο τη δημιουργεί η μονοπωλιακή τιμή" (Μαρξ 1978-β: 953) Η λεγόμενη απόλυτη πρόσοδος Θα προσανατολίσουμε την ανάλυσή μας στο αγροτικό έδαφος και θα θέσουμε το ερώτημα: Η πρώτη καλλιεργούμενη γη και, εξαιρούμενης της ειδικής επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους, το Σελίδα 10 / 18

11 χειρότερο αγροτικό έδαφος για την καλλιέργεια, έστω σιτηρών, μπορεί άραγε να γίνει αντικείμενο καπιταλιστικής εκμετάλλευσης μόνο από το γαιοκτήμονα νομικό ιδιοκτήτη του, εφόσον αυτός δεν έχει τη δυνατότητα να καρπωθεί ως εισόδημα μια πρόσοδο; Η απάντηση του Ρικάρντο είναι θετική, στη βάση όσων εκθέσαμε, του Μαρξ, ωστόσο, είναι αρνητική. Η πρώτη καλλιεργούμενη αλλά και η χειρότερη γη μπορούν να αποδώσουν πρόσοδο. Όχι διαφορική, αλλά απόλυτη πρόσοδο. Σύμφωνα με τον Μαρξ, την απόλυτη πρόσοδο τη δημιουργεί αποκλειστικά η γαιοκτησία, λόγω του μονοπωλίου της επί του εδάφους. Η απόλυτη πρόσοδος βγαίνει απ' όλα τα έδαφη και πηγάζει από το περίσσευμα της αξίας των αγροτικών προϊόντων πάνω από την τιμή παραγωγής τους. Προϋπόθεση, για να μπορεί να είναι η αξία μεγαλύτερη από την τιμή παραγωγής των αγροτικών προϊόντων, αποτελεί η χαμηλότερη μέση (οργανική) σύνθεση του επενδυμένου στη γη κεφαλαίου, από εκείνη του μέσου κοινωνικού κεφαλαίου (δηλαδή η συγκριτικά μεγαλύτερη συμμετοχή του μεταβλητού στο συνολικό κεφάλαιο, ή ισοδύναμα η συγκριτικά μικρότερη συμμετοχή του σταθερού κεφαλαίου στο συνολικό κεφάλαιο στη γεωργία, σε σχέση με το μέσο κοινωνικό κεφάλαιο). Η χαμηλότερη αυτή σύνθεση του κεφαλαίου στη γεωργία, έχει σαν αποτέλεσμα να παράγεται περισσότερη υπεραξία ή υπερεργασία στην αγροτική οικονομία από την αντίστοιχη υπεραξία ενός ισομεγέθους κεφαλαίου με μέση κοινωνική οργανική σύνθεση. Πρόκειται για πλεόνασμα του αγροτικού κέρδους πάνω από το μέσο κέρδος, δηλαδή παραγωγή όχι απλώς υπεραξίας, αλλά πλεονάζουσας υπεραξίας στη σφαίρα της αγροτικής παραγωγής. Την πλεονάζουσα αυτή υπεραξία, το μονοπώλιο της γαιοκτησίας (λειτουργώντας ως φραγμός στη διοχέτευση κεφαλαίου από τη βιομηχανία στην αγροτική οικονομία) εμποδίζει να μπει στη γενική εξίσωση του ποσοστού κέρδους, αποσπώντας έτσι, ως πρόσοδο, το πλεόνασμα της πάνω από το μέσο ποσοστό κέρδους (Μαρξ 1978-β: ). Για τον Μαρξ, ο Ρικάρντο δεν μπορεί να αντιληφθεί την έννοια της απόλυτης προσόδου γιατί ταυτίζει αξία και τιμή κόστους (όπου κόστους δες παραγωγής). Γράφει σχετικά: "Με την προϋπόθεση του Ρικάρντο ότι η τιμή κόστους = η αξία καταρρέει όλη η επιχειρηματολογία. Εκλείπει το θεωρητικό ενδιαφέρον, που τον αναγκάζει να αρνηθεί την απόλυτη γαιοπρόσοδο" (Μαρξ 1982: 283) Το πλαίσιο ανάλυσης της απόλυτης προσόδου Εδώ, όπως και πιο πριν στο ζήτημα της μονοπωλιακής τιμής, τίθεται πρώτα απ' όλα ένα σοβαρό θεωρητικό πρόβλημα. Το πρόβλημα της ομογένειας (συμμετρίας) αξιών και τιμών παραγωγής, που παραπέμπει στη μαρξική ανάλυση του ""μετασχηματισμού των αξιών σε τιμές παραγωγής"" η οποία και προϋποθέτει τη θεώρηση των αξιών ως "ομογενή με τις τιμές μεγέθη, τα οποία μάλιστα έχουν μια αντίστοιχη με τις τιμές εμπειρικά απτή υπόσταση". Το σχετικό εγχείρημα του "μετασχηματισμού" αποτελεί, κατά την άποψή μας, "μια εμπειριστική υποχώρηση" από το μαρξικό "θεωρητικό σύστημα της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας προς την κλασική (δηλαδή ρικαρδιανή) Πολιτική Οικονομία", αφού "υποθέτει: α) ότι υφίσταται μια μονάδα μέτρησης των αξιών (π.χ. μια ώρα εργασίας) η οποία, β) είναι σύμμετρη με τη μονάδα μέτρησης των τιμών (δραχμές ή οτιδήποτε άλλο). Το (α) σημαίνει ότι μπορούμε να υπολογίσουμε στην πράξη τις αξίες ανεξάρτητα (κάνοντας αφαίρεση) από το χρήμα, το (β) --που αποτελεί απλώς την άλλη όψη του ίδιου ζητήματος-- σημαίνει ότι η "αφηρημένη-κοινωνική (ή εν γένει) εργασία" ανήκει στον κόσμο των εμπειρικά παρατηρήσιμων και μετρήσιμων αντικειμένων, ακριβώς όπως το χρήμα" (Μηλιός / Οικονομάκης 1999: 136-7). Εκθέτουμε στη συνέχεια την επιχειρηματολογία του Μαρξ για να της ασκήσουμε κριτική, γνωρίζοντας ότι πρόκειται για μια απομάκρυνση από το δικό του θεωρητικό σύστημα. Σελίδα 11 / 18

12 4.2. Σύνθεση του κεφαλαίου, ποσοστό υπεραξίας και απόλυτη πρόσοδος Υποστηρίζει, λοιπόν, ο Μαρξ ότι η σύνθεση του επενδεδυμένου στη γεωργία κεφαλαίου είναι χαμηλότερη της μέσης κοινωνικής του σύνθεσης. Η υπόθεση αυτή στηρίζεται στη σχετική καθυστέρηση της γεωργίας, έτσι που η απόλυτη πρόσοδος, ως προκύπτουσα από τις διαφορές στην (οργανική) σύνθεση των κεφαλαίων της γεωργίας και των μη-γεωργικών τομέων, εμφανίζεται να είναι μια ιστορικά πεπερασμένη κατηγορία, κατ' αρχήν.23 Γράφει επ' αυτού ο Μαρξ: Η διαφορά αξίας - τιμής κόστους "πηγάζει από μια διαφορά που υπάρχει στα οργανικά συστατικά του κεφαλαίου. Έτσι, όλα τα εμπορεύματα των οποίων η αξία, σύμφωνα μ' αυτή την οργανική σύνθεση, βρίσκεται πάνω από την τιμή κόστους δείχνουν ότι έχουν παραχθεί από μια σχετικά λιγότερο παραγωγική εργασία (...) Αυτή η διαφορά, που έχει ιστορικό χαρακτήρα, μπορεί λοιπόν να εξαφανιστεί. Ο ίδιος συλλογισμός, που δείχνει ότι είναι δυνατή η ύπαρξη της απόλυτης γαιοπροσόδου, δείχνει την πραγματικότητά της, την ύπαρξή της σαν ενός απλώς ιστορικού γεγονότος, που μπορεί να χαρακτηρίζει έναν ορισμένο βαθμό ανάπτυξης της γεωργίας, και που μπορεί να εξαφανιστεί σ' έναν ανώτερο βαθμό της ανάπτυξής της. " (...) Αντίθετα, ο Ρικάρντο αρνείται την απόλυτη γαιοπρόσοδο, επειδή προϋποθέτει ίση την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου στη βιομηχανία και στη γεωργία, αρνείται λοιπόν την υπάρχουσα μόνο για ιστορικούς λόγους χαμηλή ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, στη γεωργία, συγκρινόμενη με εκείνη στη βιομηχανία" (Μαρξ 1982: 283-4, σχετικά και Μαρξ 1978-β: 934-5, 940-1). Εντούτοις, ακόμη και αν δεχτούμε ότι η σύνθεση του κεφαλαίου στη γεωργία είναι χαμηλότερη της σύνθεση του μέσου κοινωνικού κεφαλαίου, υπάρχει ένα άλλου είδους ζήτημα, που θα το εμφανίσουμε με ένα απλό παράδειγμα. Έστω ότι: Στη γεωργία: 70σ + 30μ + 30υ = 130 αξία. Στη βιομηχανία: 80σ + 20μ + 40υ = 140 αξία. Τι λέει το απλό μας παράδειγμα: Ότι αν και η σύνθεση του κεφαλαίου στη γεωργία είναι χαμηλότερη εκείνης στη βιομηχανία (7/3 = 2,3 έναντι 8/2 = 4) για ισομεγέθη κεφάλαια (= 100) το υψηλότερο ποσοστό υπεραξίας στη βιομηχανία (200%) έναντι της γεωργίας (100%) έχει ως αποτέλεσμα η αξία του ακαθάριστου βιομηχανικού προϊόντος να υπερβαίνει την αξία του ακαθάριστου αγροτικού προϊόντος. Είναι λογική η υπόθεσή μας για υψηλότερο ποσοστό υπεραξίας στην υψηλής (οργανικής) σύνθεσης κεφαλαίου βιομηχανία έναντι της χαμηλής (οργανικής) σύνθεσης κεφαλαίου γεωργία; Νομίζουμε πως είναι. Για δεδομένο μέγεθος κεφαλαίου, όπως σημειώνει ο Π. Sweezy, η "άνοδος στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου συμβαδίζει με την αύξηση στην παραγωγικότητα της εργασίας [...] η αύξηση στην παραγωγικότητα της εργασίας τείνει να συνοδεύει ένα υψηλότερο ποσοστό υπεραξίας" (Σουήζυ χ.χ.έ.: 123-4).24 Ο Μαρξ βλέπει την άνοδο στην παραγωγικότητα της εργασίας με την άνοδο της σύνθεσης του κεφαλαίου χωρίς να εξετάζει την άμεση συνέπεια αυτής της αυξημένης παραγωγικότητας: την αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας. Επομένως, η στη βάση των διαφορών στην (οργανική) σύνθεση του κεφαλαίου τεκμηρίωση της απόλυτης Σελίδα 12 / 18

13 προσόδου, απαιτεί μια πολύ ειδική εκδοχή συνδυασμών (σύνθεσης κεφαλαίων και ποσοστών υπεραξίας) που να επιτρέπουν την ύπαρξη πλεονάζουσας υπεραξίας στη σφαίρα της αγροτικής παραγωγής. Ακόμα, λοιπόν, και αν ακολουθήσουμε την επιχειρηματολογία του Μαρξ, η οποία, στο σημείο αυτό, βασίζεται στη ρικαρδιανή (μη-μαρξική) έννοια της αξίας (ως μεγέθους ταυτόσημου ή, πάντως, σύμμετρου με την "κανονική τιμή", δηλαδή την, κατά Μαρξ, "τιμή παραγωγής"), και πάλι κάθε άλλο παρά αβίαστα προκύπτει το συμπέρασμα που ο Μαρξ εξάγει για την προέλευση της απόλυτης γαιοπροσόδου Απόλυτη πρόσοδος, ταξικός συσχετισμός και μονοπωλιακή τιμή Μπορεί άραγε να απεγκλωβιστεί η συζήτηση για την απόλυτη πρόσοδο από τους ειδικούς (τεχνικιστικούς) συνδυασμούς της σύνθεσης των κεφαλαίων και των ποσοστών της υπεραξίας, ή θα πρέπει να θεωρηθεί η απόλυτη πρόσοδος ως θεωρητική κατηγορία "φάντασμα" και "φιάσκο" (Rey χ.χ.έ. Βεργόπουλος χ.χ.έ, Harvey 1982); Κατά την άποψή μας (και με δεδομένο ότι στο μαρξικό σύστημα θα πρέπει να απορρίπτεται κάθε επιχειρηματολογία που στηρίζεται στην υπόθεση ή υπονοεί ότι αξίες και τιμές αποτελούν σύμμετρα και ως εκ τούτου ποσοτικά συγκρίσιμα μεγέθη) (Lietb 2000) η μαρξική θεωρία της απόλυτης προσόδου μπορεί να παραμείνει σε ισχύ μόνο αν η κατηγορία απόλυτη πρόσοδος ενσωματωθεί σε εκείνην της μονοπωλιακής τιμής στη δεύτερή της θεωρητική μαρξική αιτιολόγηση. Τα αγροτικά προϊόντα πουλιούνται σε μια μονοπωλιακή τιμή, γιατί υπάρχει μια πρόσοδος που την επιβάλλει το μονοπώλιο της γαιοκτησίας, εφόσον ο ταξικός συσχετισμός το επιτρέπει στο ιστορικό πεδίο ενός κοινωνικού σχηματισμού και μέσα στη συγκυρία. Ή, η πρόσοδος δημιουργεί μονοπωλιακή τιμή, λόγω του φραγμού που η γαιοκτησία θέτει στην απρόσοδο επένδυση κεφαλαίου σε ακαλλιέργητη γη. Υπό το δεδομένο αυτό, της μονοπωλιακής τιμής, είναι δυνατόν η αγοραία τιμή να υπερβαίνει την τιμή παραγωγής. Η πρόσοδος αυτή, σε διάκριση από τη διαφορική πρόσοδο, είναι μια καθαρά "πολιτική" πρόσοδος, καθότι ανεξάρτητη από τις όποιες διαφορές στη γονιμότητα, την τοποθεσία ή τις επενδύσεις κεφαλαίου επί του εδάφους. Η "πολιτική" πρόσοδος είναι το υπό την αίρεση της ταξικής σύγκρουσης αστών - γαιοκτημόνων δυνητικό οικονομικό αποτέλεσμα της νομικής ιδιοκτησίας των δεύτερων επί του εδάφους (πολιτικά αποτυπωνόμενο στην κρατική πολιτική επί της γεωργίας, δες σχετικά και Emsley 1998, και της αγροτικής γεο-δομής, δες σχετικά και Οικονομάκης 1999-α). Από την άποψη των παραπάνω, συμφωνούμε με τη θέση στου Σ. Αμίν ότι: "Ακόμη μια φορά, δεν υπάρχει καμιά οικονομική "ορθολογικότητα", που να τοποθετείται πάνω από την πάλη των τάξεων" (Αμίν: χ.χ.έ.: 258). Από την άποψη, επίσης, των παραπάνω μπορούμε να κρατήσουμε ως βασικό πυρήνα της σχετικής μαρξικής ανάλυσης την πιο κάτω θέση: "Παρ' όλο που η ιδιοκτησία στη γη μπορεί να ωθεί προς τα άνω, πάνω από την τιμή παραγωγής τους, την τιμή των προϊόντων της γης, δεν εξαρτιέται από αυτήν, αλλά από τη γενική κατάσταση στην αγορά, κατά πόσο η αγοραία τιμή ξεπερνάει την τιμή παραγωγής" (Μαρξ 1978-β: 939. Πρόκειται για μια περίπτωση όπου, η "αγορά... διαπλάθεται επί τη βάσει των υπαρχουσών ταξικών σχέσεων" (Βεργόπουλος 1975: 205) Μονοπωλιακή τιμή και διαφορική πρόσοδος Σελίδα 13 / 18

14 Αν δεχτούμε τους παραπάνω συλλογισμούς, δηλαδή δεχτούμε ότι είναι δυνατόν και η πρώτη καλλιεργούμενη και η χειρότερη γη σιτηρών, εξαιρούμενης, πάντα, της ειδικής επενέργειας της διαφορικής προσόδου δεύτερου είδους, να αποδώσουν πρόσοδο, τότε θα πρέπει και να δεχτούμε ότι η πρόσοδος (τόσο σε χρηματικούς όσο και σε υλικούς όρους) ανεβαίνει παντού κατά το ποσό της στη μη αποδίδουσα διαφορική πρόσοδο γη. Έτσι, το ποσοστό κέρδους των καπιταλιστών ενοικιαστών παραμένει ενιαίο. Η αγοραία τιμή δεν καθορίζεται από την τιμή παραγωγής στη χειρότερη γη, αλλά από την τιμή παραγωγής στη χειρότερη γη συν την "πολιτική" πρόσοδο. Η αγοραία αυτή τιμή είναι μια μονοπωλιακή τιμή. Επακόλουθα, η καλύτερη γη δε δίνει μόνο μια διαφορική πρόσοδο, αλλά μια πρόσοδο άθροισμα διαφορικής και πολιτικής προσόδου. Εν ολίγοις, η "πολιτική" πρόσοδος επικαθορίζει τη στη βάση της διαφορικής προσόδου αγοραία τιμή, καθιστώντας την μια μονοπωλιακή τιμή. Δεδομένης της διαφορικής, η πρόσθεση και της πολιτικής προσόδου αυξάνει παραπέρα το εισόδημα των γαιοκτημόνων σε υλικούς και, βέβαια, σε χρηματικούς όρους. Δεδομένης της διαφορικής, η αφαίρεση και της πολιτικής προσόδου, αφήνει σταθερό το έσοδο (και το κέρδος) των καπιταλιστικών ενοικιαστών σε χρηματικούς όρους, αλλά μειώνει το ακαθάριστο (και καθαρό) προϊόν τους σε υλικούς. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα. Έστω η χειρότερη γη Α που καθορίζει την αγοραία τιμή, και η οποία δε δίνει διαφορική πρόσοδο. Έστω ότι για δεδομένη επένδυση κεφαλαίου παράγει 70Q, ακαθάριστο προϊόν, σιτηρών με ΤΠΑ = 3νμ/Q. Αν ΤΠΑ = ΤΑ ο καπιταλιστής ενοικιαστής έχει έσοδο 70Q * 3νμ/Q = 210νμ. Έστω ότι η ύπαρξη της "πολιτικής" προσόδου αυξάνει την τιμή αγοράς κατά 0,5νμ, έτσι που ΤΑ = 3,5/Qνμ. Ο γαιοκτήμονας θα λάβει ως πρόσοδο 0,5νμ/Q * 70Q = 3,5νμ/Q * 10Q = 35νμ ή σε υλικούς όρους +10Q. O καπιταλιστής ενοικιαστής θα λάβει ως έσοδο (3,5νμ/Q * 70Q) - (0,5νμ/Q * 70Q) = 70Q * 3νμ/Q = 3,5νμ/Q * 60Q = 210νμ. Στην αγοραία τιμή 3,5νμ/Q θα λάβει το ίδιο με πριν την επιβολή της πολιτικής προσόδου χρηματικό έσοδο αλλά σε υλικούς όρους 210νμ: 3,5νμ/Q = 60Q, δηλαδή (60Q - 70Q =) -10Q λιγότερο ακαθάριστο προϊόν. 5. Η τιμή της γης Έχοντας ολοκληρώσει, έστω και ελλειπτικά, την "περιδιάβασή" μας στις μορφές προσόδου υπό την κυριαρχία και άμεση εμπέδωση του ΚΤΠ επί του αγροτικού, και όχι μόνο, εδάφους, ας δούμε, εν συντομία, ζητήματα σχετικά με την τιμή της γης υπό κεφαλαιακή κυριαρχία. Για τον Σμιθ ως "τιμή μιας έγγειας ιδιοκτησίας [ή τιμή πώλησης] θεωρείται" ένα πολλαπλάσιο "του ετήσιου εισοδήματός της" (Σμιθ υ.έ.-2000: I.xi.c. 20). Σύμφωνα με τον ίδιο: "Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η κανονική αγοραία τιμή της γης εξαρτάται πάντα από την κανονική αγοραία τιμή του επιτοκίου. Ο κάτοχος ενός κεφαλαίου που επιθυμεί να αντλήσει ένα εισόδημα από αυτό το κεφάλαιο, χωρίς να μπει στον κόπο να το απασχολήσει ο ίδιος, αναρωτιέται αν θα πρέπει να αγοράσει γη με αυτό το κεφάλαιο, ή να το δανείσει με κάποιο τόκο. Η ανώτερη ασφάλεια της γης, σε συνδυασμό με κάποια άλλα πλεονεκτήματα τα οποία συνοδεύουν σχεδόν παντού αυτό το είδος περιουσίας, Σελίδα 14 / 18

15 γενικά, θα τον προδιαθέτουν να είναι ικανοποιημένος με ένα μικρότερο εισόδημα από τη γη απ' ό,τι εάν δάνειζε τα χρήματά του με τόκο. Τα πλεονεκτήματα αυτά είναι αρκετά ώστε να αντισταθμίσουν μόνο μια ορισμένη διαφορά. Αν η γαιοπρόσοδος υπολείπεται του τόκου του χρήματος κατά ένα μεγαλύτερο ποσό, κανείς δεν θα αγοράζει γη και το γεγονός αυτό πολύ σύντομα θα μειώσει την κανονική τιμή της. Αντίθετα, αν τα πλεονεκτήματα είναι τέτοια ώστε να υπερκαλύπτουν τη διαφορά, όλοι θα αγοράζουν γη και το γεγονός αυτό πολύ σύντομα θα αυξήσει την κανονική τιμή της. Όταν το επιτόκιο βρισκόταν στο 10%, η τιμή πώλησης της γης θα ήταν το δεκαπλάσιο ή δωδεκαπλάσιο του ετήσιου προϊόντος της. Όταν το επιτόκιο μειώθηκε στο 6% και στο 4%, η τιμή της γης ανήλθε στο εικοσαπλάσιο, εικοσιπενταπλάσιο, και τριακονταπλάσιο του ετήσιου προϊόντος της. Το αγοραίο επιτόκιο είναι υψηλότερο στη Γαλλία απ' ό,τι είναι στην Αγγλία, ενώ η συνήθης τιμή της γης είναι χαμηλότερη. Στην Αγγλία συνήθως πωλείται στο τριακονταπλάσιο ενώ στη Γαλλία πωλείται στο εικοσαπλάσιο του ετήσιου προϊόντος της" (Σμιθ υ.έ.-2000: II.iv. 17). Ένα πρώτο θέμα είναι, επομένως, η τιμή της γης καθαυτή και ένα δεύτερο η σχέση τιμής γης και επιτοκίου. Εφόσον το εκ της νομικής ιδιοκτησίας της γης έσοδο είναι η πρόσοδος και όχι το (ακαθάριστο) εισόδημα ή το προϊόν που μέσω της καπιταλιστικής εκμετάλλευσής της παράγεται, η τιμή της απόκτησης του τίτλου της νομικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί παρά να αναφέρεται στα εκ της κτήσεως του νομικού δικαιώματος αναμενόμενα εισοδήματα. Κι αυτά είναι μόνο η πρόσοδος. Επομένως, η τιμή της γης δεν μπορεί παρά να είχε ως βάση αναφοράς ένα πολλαπλάσιο (όχι του ετήσιου εισοδήματος ή προϊόντος εκ της καπιταλιστικής εκμετάλλευσής της, όπως υποστηρίζει ο Σμιθ, αλλά) της προσόδου, που αυτή αναμένεται να αποδώσει. Κατά τον Μαρξ, είναι, λοιπόν, "η κεφαλαιοποιημένη (...) γαιοπρόσοδος που αποτελεί την τιμή αγοράς ή την αξία της γης, μια κατηγορία, prima facie παράλογη (...) γιατί η γη δεν είναι προϊόν εργασίας και επομένως δεν έχει αξία. (...) Στην πραγματικότητα πρόκειται για την τιμή αγοράς όχι της γης, αλλά της γαιοπροσόδου που αποφέρει η γη αυτή, υπολογισμένη με βάση το συνηθισμένο επιτόκιο" (Μαρξ 1978-β: 775-6). Η σχέση τιμής γης και επιτοκίου για τον Σμιθ είναι αρνητική. Υψηλό επιτόκιο - χαμηλή τιμή της γης. Χαμηλό επιτόκιο - υψηλή τιμή της γης. Την αρνητική αυτή σχέση αποδέχεται και ο Μαρξ: "όταν η γαιοπρόσοδος προϋποτεθεί ότι αποτελεί σταθερό μέγεθος, η τιμή της γης μπορεί να ανεβαίνει ή να πέφτει, αντίστροφα από την άνοδο ή την πτώση του επιτοκίου" (Μαρξ 1978-β: 776). Κατά τον ίδιο, στη δυναμική της καπιταλιστικής ανάπτυξης η τάση του ποσοτού κέρδους, επομένως και του επιτοκίου, να πέφτει θα οδηγήσει σε ανοδική τάση της τιμής της γης (Μαρξ 1978-β: 776). Δεδομένης της αρνητικής σχέσης τιμής της γης (= κεφαλαιοποιημένη πρόσοδος) και επιτοκίου, ο Μαρξ διερευνά την τιμή της γης παραβλέποντας "όλες τις διακυμάνσεις του συναγωνισμού, κάθε κερδοσκοπία με τη γη, καθώς και τη μικρή γαιοκτησία, στην οποία η γη αποτελεί το κύριο όργανο των παραγωγών, γι' αυτό και υποχρεώνονται να την αγοράζουν σε οποιαδήποτε τιμή" (Μαρξ 1978-β: 954). Από τη διερεύνησή του αυτή συνάγει, μεταξύ άλλων: "Η τιμή της γης μπορεί να ανέβει, χωρίς να ανέβει η πρόσοδος" είτε "σαν συνέπεια της πτώσης του επιτοκίου" είτε "γιατί αυξάνει ο τόκος του ενσωματωμένου στη γη κεφαλαίου" (Μαρξ 1978-β: 954). "Η τιμή της γης μπορεί να ανεβαίνει, γιατί αυξάνει η πρόσοδος. "Η πρόσοδος μπορεί να ανεβαίνει, γιατί ανεβαίνει η τιμή του προϊόντος της γης, μια περίπτωση, στην οποία ανεβαίνει πάντα το ποσοστό της διαφορικής προσόδου", όπου ποσοστό της διαφορικής προσόδου "η σχέση του μέρους της υπεραξίας που μετατρέπεται σε πρόσοδο προς το προκαταβλημένο κεφάλαιο που παράγει το Σελίδα 15 / 18