Συνέντευξη με τον κύριο Οικονομάκη στη Σητεία.

Transcript

1 Συνέντευξη με τον κύριο Οικονομάκη στη Σητεία. Κύριε Οικονομάκη, είπαμε ότι κατάγεστε απ τη Σητεία. Μέχρι ποια ηλικία ζήσατε στη Σητεία; Μικρός. Δηλαδή, μετά από ποια ηλικία φύγατε; Από δυο χρονών, εκεί υπολογίζω. Μάλιστα και ήρθατε στην Αθήνα; Όχι, πήγα Τουρλωτή. Εκεί τέλειωσα το δημοτικό σχολείο, πήγα στο γυμνάσιο, στην αρχή στον Άγιο Νικόλαο, μετά τρία χρόνια γύρισα στη Σητεία και συνέχεια τέλειωσα στη Σητεία το γυμνάσιο. Στο χρόνο αυτό, στις διακοπές, γύριζα Τουρλωτή, ήταν εγκατεστημένη πλέον η οικογένειά μου Τουρλωτή. Μετά απ το γυμνάσιο, έφυγα, πήγα στη χωροφυλακή Στην Κρήτη μιλάμε, όχι, ήρθατε στην Αθήνα; Στην Αθήνα, όταν λέμε χωροφυλακή, ήρθα στη σχολή χωροφυλακής. Σε ποια ηλικία; Δέκα εφτά, δέκα οχτώ; Δέκα οχτώ, δέκα εννιά. Οπότε μέχρι τα δέκα οχτώ σας χρόνια ήσασταν στην Κρήτη, στην Τουρλωτή; Ναι. Τουρλωτή και Σητεία ήταν το γυμνάσιο. Τον περισσότερο χρόνο, φυσικά λόγω των γυμνασιακών σπουδών στη Σητεία και τις διακοπές στην Τουρλωτή. Σε ποια ηλικία ξεκινήσατε να μαθαίνετε βιολί; Καταρχήν, άρχισα τη λύρα. Πιο πρώτα θυμάμαι, όσο θυμάμαι τον εαυτό μου και σκάλιζα ξύλα κι έβαζα χορδές. Ποια ηλικία ήτανε, δυο, τριών χρονών, τα θυμάμαι. Μετά αρρώστησα, σε ηλικία πέντε, έξι ετών, με τύφο και για να πίνω το γάλα, επειδή οι άρρωστοι συνήθως δεν το πίνουνε το γάλα, μου υποσχέθηκε ο πατέρας μου, επειδή ήξερε την αδυναμία μου ότι θα μου παρήγγειλε να μου φτιάξει μια λύρα κάποιος 1

2 τεχνίτης. Την οποία και έφτιαξε πράγματι. Αλλά αυτό εστάθηκε αιτία να πίνω το γάλα. Τη λύρα την έπαιζα κανά δυο χρόνια. Δηλαδή στην τρίτη, τετάρτη του δημοτικού σχολείου έπαιζα τη λύρα και θυμάμαι ότι κάθισα σε επιδείξεις του σχολείου, στο τέλος του έτους κι έπαιζα και χορεύανε οι μαθήτριες, έπαιζα τη λύρα. Επειδή η αδερφή μου έπαιζε βιολί, το οποίο βιολί προήλθε από τον πατέρα μου, το χε στην Ακαδημία, αλλά δεν τον θυμάμαι εγώ ποτέ εκείνον να παίζει, ήταν όμως καλός στην βυζαντινή μουσική, ήταν δεξιός ψάλτης της εκκλησίας, γιατί είχε μάθει στην Ακαδημία, εκεί στην Αγία Τριάδα. Εκκλησιαστική σχολή. Εκκλησιαστική σχολή. Άφησα τη λύρα, γιατί με δελέαζε το βιολί. Σας άρεσε, δηλαδή, καλύτερα ο ήχος που έβγαζε; Ναι. Λύρες υπήρχανε ελάχιστες. Θα πείτε «γιατί τη λύρα και όχι το βιολί αμέσως». Μα ήμουνα τόσο μικρός που δεν έφτανε καν το χέρι να πιάσω, δεν μπορούσα να σκεφτώ βιολί, αλλά μεγαλώνοντας ένα, δυο χρόνια και επειδή στην Τουρλωτή υπήρχαν βιολιά, υπήρχαν κανά δυο λύρες μόνο. Θυμάμαι παλιοί αυτοί κανά δυο λύρες, δεν ήσανε και πολλοί, το βιολί κυριαρχούσε και στην Τουρλωτή και στα διπλανά χωριά. Με πρωταρχικό, βέβαια, το βιολί του Στρατή του Καλογερίδη. Ποιοι ήταν οι βιολάτορες τότε στην Τουρλωτή; Θυμάστε τα ονόματα; Θυμάμαι ο βασικός βιολάτορας στην Τουρλωτή ήταν κάποιος Γιώργος Παπαδάκης, ο οποίος πέθανε. Έπαιζε ωραίο βιολί της εποχής του, και με τα μέσα πραχτικός βέβαια ο άνθρωπος, δεν υπήρχαν και ωδεία. Ένας Μιχάλης Λιλιμπάκης, ένας Μιχάλης Μετζογιαννάκης, Σομαράς λεγόμενος. Ο Λιλιμπάκης ζει ακόμα; Πέθανε κι αυτός, μόνο ο Μετζογιαννάκης ζει. Ο λεγόμενος; Σομαράς, έκανε σαμάρια, αυτός μου καμε τη λύρα. Σαμαράς ήτανε, έκανε και βάρκες, ήτανε πολυτεχνάς. Και έπαιζε και βιολί. Το παιζε καλά, έπαιζε καλά τις κοντυλιές απάνω στα γυρίσματα του Καλογερίδη, όσο 2

3 μπορούσε ο καθένας να πιάσει. Ακριβώς απάνω στα γυρίσματα του Καλογερίδη. Αυτοί ήσαν οι παλιοί. Οι λυράρηδες ποιοι ήτανε; Λυράρηδες, ήταν ένας Γεωργουλάκης, παλιός γέρος με τις βράκες καμιά φορά, ήτανε κι ένας νεαρός Γιάννης Ζερβάκης, πού την είχε μάθει τώρα κει, τώρα πώς του ρθε στα χέρια κι εγώ δεν την ξέρω την λεπτομέρεια, ίσως από κανένα παππού του και την έπαιζε. Αυτός μετά την άφησε κι έπιασε βιολί. Έχει καμιά σχέση με τον άλλο Γιάννη Ζερβάκη που παίζει...; Συγγενείς είναι με το Γιάννη το Ζερβάκη, ο οποίος έπαιζε κι αυτός βιολί, αυτός είναι μεγαλύτερος από μένα φυσικά κι έπαιζε κι αυτός βιολί από την εποχή που το πιασα κι εγώ. Τώρα σε ποια ηλικία το πιασα το βιολί, μετά το δημοτικό σχολείο πάντως. Στις πρώτες προγυμνασιακές τάξεις. Πήγα προγυμνάσιο, εκείνη την εποχή ήταν το οχτατάξιο. Δηλαδή, μια ηλικία γύρω στα οχτώ, εννιά χρόνια, πιο πρώτα, εφτά. Τη λύρα τη μάθατε μόνος σας; Μόνος, δεν μου δειξε κανείς. Ό,τι έβλεπα. Ο πατέρας σας έπαιζε λύρα, έπαιζε κάτι; Ο πατέρας μου θα πρέπει να μάθαινε βιολί στην Ακαδημία, στο Ιεροδιδασκαλείο. Κι από κει ήρθε το βιολί στο σπίτι. Απ ό,τι άκουσα προήλθε απ αυτόν. Αλλά δεν τον θυμάμαι ποτέ να παίζει. Έπαιζε κρητικά, δεν τον είδατε ποτέ; Ποτέ δεν τον άκουσα να ασχοληθεί με βιολί. Αυτός ασχολιότανε με βυζαντινή μουσική. Στο σχολείο, ας πούμε, στους μαθητές δεν έπαιζε; Ναι, αυτός αυτοσχεδίαζε και ποιήματα και τα μελοποιούσε. Στο σχολείο, στους μαθητές του δεν έπαιζε βιολί; Όχι, μόνο με το στόμα. Με τη φωνή; Με τη φωνή τους μάθαινε τα τραγούδια. 3

4 Εσείς, δηλαδή, πώς βρήκατε δύο χρονών που μας είπατε, τριών χρονών τη λύρα Όχι τριών, επτά. Από μικρός, πώς είχατε μία λύρα στο σπίτι; Δεν την είχα στο σπίτι τη λύρα. Και πώς τη μάθατε μόνος σας; Τη λύρα μου τη φτιάξανε για να πίνω το γάλα, όταν αρρώστησα με τύφο. Έτσι ξεκινήσατε δηλαδή; Έτσι ξεκίνησε. Δεν ξεκίνησε με το συμπτωματικό αυτό, πώς μου την υποσχεθήκανε τη λύρα, γιατί βρήκαν τη λύρα να μου πούνε για να πίνω το γάλα, γιατί ξέρανε ότι έκανα με ξύλα λύρες, αργότερα θυμάμαι έκανα με χαρτόνι ένα πανομοιότυπο βιολί, αλλά του βαλα θυμάμαι κλωστές, γιατί το σύρμα που βαζα στ άλλα δεν μπορούσε να ταχτοποιηθεί, έκανα βιολί κι έτσι απ αυτά τα πράγματα μπερδευόμουνα. Βέβαια, είχα την αδερφή μου, η οποία έπαιζε μαντολίνο τότε. Έπαιζε κοντυλιές, παραδοσιακή μουσική, όχι τίποτα άλλο. Μεγαλύτερη; Ναι. Και μετεπήδησε μετά στο βιολί. Και τηνε βοήθησε σ αυτό κάποια συγγενής μας, ξαδέρφη μας, η οποία βέβαια ήταν του ωδείου αυτή, στον Άγιο-Νικόλαο έμενε Μαρία Μουκαρίτση κι αυτή, Βογιατζή, ερχότανε καλοκαίρια εκεί και την έμπασε στο βιολί αυτή. Και εκείνο που θυμάμαι ότι η αδερφή μου έπαιζε πάρα πολύ γλυκό βιολί, στα γυρίσματα εκεί του φα, την κοντυλιά του φα. Δηλαδή, έπαιζε παραδοσιακό βιολί; Παραδοσιακό βιολί και επειδή τα παιζε αυτά στο μαντολίνο, τηνε βοήθησε, διότι είναι τα ίδια πατήματα, δηλαδή, είναι ο ίδιος τρόπος χειρισμού του αριστερού χεριού. Έπαιζε απλώς στο σπίτι μέσα ή έπαιζε και σε παρέα; 4

5 Στο σπίτι, καμιά φορά έπαιζε και σε παρέα, της δίνανε βιολί κι έπαιζε σε παρέες, δεν έπαιρνε το δικό της, αλλά από τις παρέες τις δίνανε και παίζανε σε χορούς και τέτοια που πήγαινε. Δεν ήταν απαγορευμένο η γυναίκα να παίξει βιολί; Όχι, εγώ θυμάμαι σε χορό κι έπαιζε την εποχή εκείνη. Μιλάμε πριν απ το 40. Τραγουδούσε κιόλας; Τραγουδούσε, είχε καλή φωνή. Με παρέα, δηλαδή, θα έλεγε μαντινάδες; Βέβαια, με παρέες ακολουθούσε τις μαντινάδες. Αν σας ρωτούσαμε να μας πείτε ποιος είναι ο δάσκαλός σας στη λύρα ίσως και μετά στο βιολί; Στη λύρα κανείς. Κανείς στη λύρα. Δηλαδή, ό,τι παίζατε, το παίζατε με το αυτί; Με τ αυτί. Στο βιολί, ουδείς, ο Καλογερίδης μόνο, ουδείς άλλος. Δηλαδή, ποιος σας έδειξε; Απόντος, τα έργα του Καλογερίδη. Ουδείς άλλος. Τον γνωρίσατε καθόλου τον Καλογερίδη; Τον γνώρισα, θυμάμαι σαν όνειρο, ε, βέβαια τον θυμάμαι. Θυμάμαι τη φιγούρα του κάποτε, σα μαθητής γυμνασίου κει που είναι το Κρυστάλ το ξενοδοχείο στη Σητεία, εγώ πήγαινα προς τα πάνω, αυτός πήγαινε πιο μπροστά και θυμάμαι κει μια παρέα «ο Καλογερίδης πάει πάνω», γιατί αυτός εθαυμάζετο. Και γύρισα λοιπόν και θυμάμαι έτσι ένα, μάλλον κοντό άνθρωπο, μ ένα κουστούμι προς το γκρίζο και τα διπλόπετα με ανοιχτό, κουμπωμένο το μεσαίο μόνο πηγαίνει, ασπρομάλλης, μ αυτή τη μου χει μείνει στη μνήμη. Θυμάμαι πάλι ότι κάποτε τον άκουσα κι έπαιζε κάτω από τ αλμυρίκια που υπήρχαν τότε στη Σητεία στην παρέα, αλλά και στη Τουρλωτή. Προσωπική γνωριμία δεν είχατε καθόλου; 5

6 Προσωπική όχι, δεν είχα την τιμή, δυστυχώς. Αυτός έμενε και στο Ηράκλειο, ήταν εγκατεστημένος σαν φωτογράφος στο Ηράκλειο κι ερχότανε καμιά φορά, την εποχή εκείνη, ήταν βέβαια η εποχή που μιλάμε τώρα, ήταν η εποχή της ακμής του Καλογερίδη, τότε δημιούργησε. Για ποιες χρονολογίες μιλάμε; Μιλάμε 1935, Και αυτά κυρίως, μετά έπιασε η κατοχή. Είχαμε πληροφορία ότι ο Καλογερίδης την κατοχή μέσα έζησε στην Σητεία. Έζησε στο Κανένε, το λένε Άγιο-Σπυρίδωνα τώρα. Εκεί έζησε στο σπίτι της αδερφής του της Γεωργίας, έμεινε αρκετό καιρό εκεί πέρα ο Καλογερίδης. Αυτήν την εποχή, μια και ενδιαφερόσασταν τόσο πολύ για το βιολί, πώς δεν φροντίσατε να τον γνωρίσετε; Ήτανε κατοχή. Γερμανοί εκεί, πού πάει το μυαλό σου την εποχή εκείνη Το χα, βέβαια, το βιολί, το παιζα, αλλά ήτανε μια εποχή που δυσκόλευε αυτές τις επικοινωνίες. Τώρα, απ ό,τι θυμάστε στην Τουρλωτή που λέμε, παλιότερο ήτανε το βιολί ή η λύρα; Δηλαδή, ο παππούς σας, είχατε ακούσει ανθρώπους που παίζανε Βιολιά. Ακούστε να δείτε, το βιολί δεν μπορώ να κάνω την διάκριση αυτή, κείνο που ξέρω ότι περισσότερο το βιολί πρέπει να το καθιέρωσε ο Καλογερίδης. Πριν τον Καλογερίδη; Υπήρχε και βιολί και λύρα, διότι ο Καλογερίδης πήρε τ ακούσματα από βιολί. Πώς τα πήρε; Αυτά πρέπει να σας τα πει και ο Καραντώνης, αν και δεν θυμάται καλά και πολλά πράγματα μου φαίνεται, είναι συγγενής του. Αλλά εν πάση περιπτώσει, υπήρχε ένας Φοραδάρης, ο οποίος έπαιζε βιολί στη Σητεία, απ τα καλά βιολιά της εποχής εκείνης. Ήτανε πιτσιρίκος ο Καλογερίδης. Καθώς άκουσα από ένα ανιψιό του, παιδί της αδερφής του της Γιωργίας, ο Καλογερίδης άρχισε με μαντολίνο. Έπαιζε 6

7 μαντολίνο, δεν ξέρω αν έπαιξε λύρα. Μαντολίνο έχω ακούσει. Κι έπαιζε ωραίο μαντολίνο και τον θαμάζανε λέει την εποχή εκείνη και οι Τούρκοι. Ήταν τουρκοκρατούμενη η Σητεία. Ήταν Τούρκοι ακόμα. Και τον θαμάζανε κι οι Τούρκοι, όπως τον θαυμάσανε κι οι Γερμανοί μετέπειτα, άκουσα, στο βιολί την περίοδο της κατοχής. Ήταν ένας άνθρωπος, ο οποίος ήτανε προικισμένος απάνω στα θέματα της μουσικής, και επηρέασε έντονα όλο το χώρο Ηρακλείου και Λασιθίου, δεν μιλάμε για Σητεία μόνο. Δηλαδή, τι έκανε ο Καλογερίδης κατά τη γνώμη σας; Ο Καλογερίδης είχε την αγάπη προς την παραδοσιακή μουσική από παιδί. Αυτή την προδιάθεσή του την καλλιέργησε και μέσα του. Βγήκε να σπουδάσει στο Παρίσι, σπούδασε μουσική. Η παρτιτούρα του, καθώς θυμάστε, λέει εν Τουλώνα Γαλλίας Τα πρώτα δύο αυτά γυρίσματα της φα ματζόρε. Γύρισε πίσω, αλλά αυτός ζούσε μέσα στην παράδοση. Δεν τον άκουσα ποτέ τον Καλογερίδη, ή δεν ακούστηκε ποτέ, παρόλο που έπαιζε ευρωπαϊκά τραγούδια, ακούστηκε μόνο σαν εκτελεστής παραδοσιακής μουσικής. Απ ό,τι έχω πληροφορηθεί από τους συγγενείς του, αυτός γύριζε ολόκληρη την επαρχία Σητείας, αλλά και τις επαρχίες του Ηρακλείου, γιατί την ασκομαντούρα δεν την πήρε απ τη Σητεία, την πήρε από το Μαλεβίζι, που παίζουν ακόμα εκεί την ασκομαντούρα. Εγώ έπαιξα μαζί τους βιολί, όταν ήμουνα διοικητής στο Ηράκλειο για να συμφιλιώσω δύο οικογένειες που είχαν πιστολιστεί το προηγούμενο βράδυ και προτίμησα αυτό τον τρόπο διακανονισμού των υποθέσεών τους και έκτοτε δεν ξανάγινε τίποτα, αντί τα δικαστήρια ανάλαβα την ευθύνη. Και φέραν τις ασκομαντούρες αυτοί κι εγώ το βιολί πάνω σ ένα ορεινό χωριό, 1981, 82. Και κάμαμε γλέντι και φιλιώσανε, εκεί γνώρισα και τις ασκομαντούρες και θυμήθηκα τον Καλογερίδη παρεμπίπτοντος. Λοιπόν, ήτανε πρώτα-πρώτα η εποχή του ρομαντισμού, μην το ξεχνάμε. Ο κόσμος εκεί είναι, μιλάμε για τη Σητεία πάντα, αλλά το ίδιο ανταποκρίνοντο και οι άλλοι, ο άλλος κόσμος, ο υπόλοιπος που 7

8 επηρέαζε. Είχε βγάλει από τα σεντούκια τη παράδοση, ας την πούμε έτσι, την οποία δεν την μεταμόρφωσε, αλλά την έβαλε σε τάξη, για ν ακούγεται καλύτερα. Κάντε μου πιο συγκεκριμένο «την έβγαλε απ τα σεντούκια». Τι εννοείτε; Την «έβγαλε απ τα σεντούκια» σημαίνει ότι από παλιούς που τη ξέραν την μουσική αυτή, οι οποίοι παλιοί δεν μπορούσαν να την δώσουν να την μάθουν πολλοί, να την ακούσουν πολλοί, το ευρύ κοινό, αυτή τη μουσική που θεωρείται σα σε κάποια αποθήκη, χωρίς να κυκλοφορήσει, δεν κυκλοφορούσαν όλα τα γυρίσματα παρά τοπικά. Αυτός την έβγαλε και την ξάπλωσε. Τη μάθανε οι δυο νομοί, την άκουσαν οι δυο νομοί και όχι μόνο. Αυτός έπαιζε απ το ραδιοφωνικό σταθμό, εδώ, ο Καλογερίδης. Πώς την έβγαλε, γιατί λέγατε προηγουμένως ότι γύρναγε εκείνη την εποχή. Γύρναγε και την έγραφε. Μαγνητόφωνα δεν υπήρχαν τότε. Από τότε που γύρισε αυτός από την Γαλλία, γύριζε τα χωριά και κατέγραφε όλα τα γυρίσματα τα οποία άκουε, είτε από λύρα, είτε από βιολί, είτε από μαντολίνο. Μέχρι εκεί, άλλα όργανα δεν νομίζω να υπήρχαν. Κι την έγραφε σε νότες; Σε νότες, τα κρατούσε σημειωμένα, έτσι έχω ακούσει απ τους δικούς του, ότι τα κατέγραφε με νότες. Και μετά ήξερε κι έκανε την επεξεργασία και τα χώρισε κάνοντας χρήση της ευρωπαϊκής μουσικής, της θεωρίας, τα χώρισε κατά κλίμακες, όσο μπορούσε να τα χωρίσει και τα συνταίριασε τα γυρίσματα. Έβαλε, όμως, δικά του πάρα πολλά κι εκεί είναι η μεγάλη του συμβολή, ότι κατάφερε να φτιάξει παρόμοια πράγματα, τα οποία τα βαλε είτε σαν γέφυρες, είτε σαν επεκτάσεις, είτε σαν ολοκλήρωμα ενός μουσικού κομματιού για να του κάμει τόσα γυρίσματα και έφτιαξε αυτά που έφτιαξε. Αλλά τα ακούσματα αυτά ήσαν τόσο φτιαγμένα όμορφα και ήσαν τόσο λαμπερά κι ακόμα ίσως καλύτερα από κείνα που αυτός έπαιρνε σαν μοτίβα, σαν μαγιά, που ενθουσίασε τον κόσμο, τον 8

9 ξετρέλανε. Βγαίνανε οι δίσκοι του και δεν είναι πως γινόταν ανάρπαστοι, αλλά χρησιμοποιούνταν κατά κόρον. Κι άμα βρει κανείς κανένα παλιό από χωριά που χαν τα γραμμόφωνα, ήταν χαρακωμένος και σχεδόν άχρηστος -γιατί από κει βρήκα κι εγώ για να κάνω τη δουλειά μουαπό τη χρήση. Δηλαδή, θέλετε να πείτε ότι ο Καλογερίδης έπαιρνε παλιά τα οποία με το δικό του τρόπο τα επεξεργαζόταν, αλλά έβαλε και καινούρια πολλά δικά του μέσα; Έβαλε, τα οποία δεν μπορεί κανένας να ξέρει ποια είναι, γιατί τα φτιαξε τόσο όμορφα, χωρίς να τα ξέρει. Επειδή έχω μελετήσει το έργο του, δεν φτάσαμε βέβαια στο σημείο των ερωτήσεων ακόμα πώς μπήκα για τον Καλογερίδη, έχω μελετήσει πολύ το έργο του και το χω σκεφτεί και πάρα πολύ. Υπάρχει ένας δίσκος «κοντυλιές στη ρε ματζόρε». Αυτές οι κοντυλιές, ίσως αυτός να είναι ο πρώτος δίσκος που ηχογράφησε ή μπορεί να προηγείται της «φα ματζόρε» ο πρώτος. Δύο δίσκους της φα ματζόρε έβγαλε, ο ένας που παίζει μόνο το βιολί με την κιθάρα, πιο απλός στη μουσική και στα γυρίσματα και η δεύτερη του φα ματζόρε, αλλά να μη προχωρήσουμε στη δεύτερη. Να πούμε για κείνο το δίσκο που φαίνεται πως είναι ο πρώτος που γυρίστηκε. Στη «ρε ματζόρε» φαίνεται καθαρά πως είναι προσκολλημένος πάρα πολύ στα λαϊκά όργανα, το δοξάρι του, δηλαδή και τα φις του αριστερού χεριού, δείχνει τη λαϊκότητα. Αυτό δεν μπορείς εύκολα να το χαρακτηρίσεις έντεχνο, στο δίσκο της «ρε ματζόρε», δεν ξέρω αν τον έχετε ακούσει. Δηλαδή παρόλο που έχει κλασική εκπαίδευση στο βιολί, διότι είχε κλασική εκπαίδευση, δεν παίζει με κλασικό τόξο; Ειδικά σ αυτόν, αλλά αποφεύγει να κάνει και κείνο το κλασικό ας υποθέσομε χτυπητά και μαρτελέ και τέτοια πράγματα, δεν κάνει τέτοια πράματα. Παίζει στρωτό βιολί, χρησιμοποιεί πολύ τα τρίηχα και τα πεντάηχα, για να δίδει έμφαση και κάποιο στόμφο σε ορισμένα γυρίσματα, όπου θέλει να τα βάλει, χρησιμοποιεί πάρα πολύ το 9

10 γκλισάντο, για να καλύψει ορισμένες αδυναμίες της ευρωπαϊκής μουσικής έναντι της βυζαντινής, ε, συμφωνείται κύριε καθηγητά, με το γκλισάντο τα καλύπτει τα πράγματα αυτά, χρησιμοποιεί τα διακοσμητικά πάρα πολύ. Όταν λέμε τα διακοσμητικά εννοούμε; Τα χτυπήματα που κάνει στα δάχτυλα, όλα τα διακοσμητικά που υπάρχουνε, από το μορκάντο, έχει μορτάντο μέσα, την επέρειση, τις επερείσεις πολύ τις χρησιμοποιεί, κατά κόρον θα λέγαμε. Όταν τα βγάλουμε αυτά δεν λέει τίποτα η μουσική, φτωχαίνει πάρα πολύ αυτομάτως. Το γκλισσάντο, αυτές τις επερείσεις, τις λένε κι αποτζιατούρες μου φαίνεται, τα μορτάντο. Ε, πλειάδα δεν είδα, δεν νομίζω, αν και σε ορισμένα σημεία ατελή πλειάδα χρησιμοποιεί εκεί πέρα στη φα ματζόρε, τη δεύτερη, σε ορισμένα σημεία. Τι είναι αυτή η πλειάδα; Αυτές τις γρήγορες εκτελέσεις, η γρήγορη εκτέλεση ενός αριθμού νότες μέσα στον ίδιο χρόνο ή που μετράει εκτός του χρόνου του κυρίως φθογγοσήμου έτσι δεν λέγεται μου φαίνεται, αν καλά θυμάμαι τώρα. Όχι θέλω να μου πείτε εσείς τι καταλαβαίνεται μ αυτό; Αυτή την εντύπωση μου χει δώσει. Ότι εκτέλεση μιας σειράς διακοσμητικών φθογγοσήμων που δεν μετράνε στο χρόνο Στο πεντάηχο, ας πούμε, ή στο εξάηχο; Όχι όπως είναι το πεντάηχο. Το πεντάηχο είναι νότες κανονικές που εκτελούνται, αυτά είναι εκτός χρόνου του φθογγοσήμου ή μπορεί να καλύπτει ένα ελάχιστο μέρος. Η επέρειση π.χ. δεν καλύπτει χρόνο φθογγοσήμου είναι εκτός χρόνου, ούτε το μορτάντο. Ή είναι μέσα στο χρόνο του φθογγοσήμου. Ναι, η πλειάδα τι είναι αν δεν είναι επέρειση; Είναι ένα σύνολο από επερείσεις τέτοιες, που εκτελούνται τάχιστα τέσσερις, πέντε τέτοιες πριν ή μετά το... τώρα δεν διάβασα προηγουμένως και να ρθω. 10

11 Όχι εσείς πώς το καταλαβαίνετε; Έτσι την καταλαβαίνω την πλειάδα. Δηλαδή, σαν ένα είδος μεγάλης επέρεισης, ας το πούμε έτσι; Ένα τέτοιο πράγμα, ένα είδος μεγάλης επέρεισης, αλλά όχι διαρκής επέρεισης, πολλών επερείσεων. Ναι, αυτό εννοώ μεγάλης, δηλαδή με πολλές νότες. Ναι, έτσι το εννοώ εγώ την πλειάδα, δεν ξέρω είναι έτσι, δεν είναι, δεν ξέρω. Έτσι το εννοώ εγώ παρόλο που δεν το χρησιμοποιώ. Δηλαδή μπορεί να είναι ένας τρίλλος αυτή η πλειάδα; Όχι, άλλα πράγματα τρίλλος. Τρίλλους χρησιμοποιεί κατά κόρον ο Καλογερίδης, ξεχάσαμε να πούμε αυτό για τον τρίλλο. Ένας τρίλλος τώρα ανάλογα στο ρυθμό που είναι, που τον χρησιμοποιεί, εκεί περίπου μπορεί να τον βάλει κανείς, σαν τρίλλο. Με τη διαφορά ότι ο τρίλλος είναι το φθογγόσημο το ίδιο που πάλλεται και είναι μέσα στο χρόνο του φθογγοσήμου, ενώ η πλειάδα είναι εκτός του χρόνου του φθογγοσήμου, αν καλώς το χω καταλάβει. Αλλά πλειάδες δεν μπορώ να πω. Την πλειάδα δεν την διαπίστωσα από τα χειρόγραφα, αλλά από τον δίσκο του. Μου δίνει την εντύπωση ότι πιθανώς κάπου να χρησιμοποιεί και τέτοιο. Αλλά εκείνο που βέβαιο είναι, για να διαγράψουμε την πλειάδα, για να μη λέμε κάτι που δεν είμαι βέβαιος, εκείνο που είμαι βέβαιος ότι χρησιμοποιεί είναι ο τρίλλος, πάρα πολύ τον τρίλλο, τις επερείσεις, λίγο τον μορτάντο, δηλαδή αυτή την αντικατάσταση των δαχτύλων είτε απ τα πάνω, είτε απ τα κάτω και επαναφορά στο βασικό δάχτυλο, το κλισάντο πάρα πολύ, από πλευράς δαχτύλων. Από πλευράς τόξου χρησιμοποιεί σε ορισμένα σημεία το μαρτιλέ. Τι είναι αυτό; Αυτό που παίζει όταν παίζει τον πηδηχτό ή το στακάτο. Πώς να το πούμε τώρα, ούτε απ το ένα μπορεί να είναι, ούτε απ το άλλο, έτσι το παιζε αυτός με τον τρόπο του (τραγουδάει μελωδία) και το σηκώνει το τόξο συνέχεια, το χτυπάει. Το ίδιο πράγμα κάνει και στις στειακές και 11

12 μαλεβιζιώτικες κοντυλιές. Στο τέλος έχει ένα πάλι πράγμα παρόμοιο, όσον αφορά το τόξο, τάρα, είναι στρωτό το τόξο στις άλλες κοντυλιές, πολλές φορές κάνει ένα χτύπημα του τόξου, για να τονίσει ορισμένα σημεία και χρησιμοποιεί όπως είπατε πολύ τα τρίηχα ιδίως τα τρίηχα και πεντάηχα, ιδίως στη κοντυλιά του φα ματζόρε χρησιμοποιεί πολύ το πεντάηχο. Αυτά όλα που μας είπατε για τον Καλογερίδη Από τη μελέτη που έκανα στον Καλογερίδη απάνω. Από την εμπειρία που έχετε και τα ακούσματα από τους παλιούς βιολάτορες στη Σητεία, της Τουρλωτής. Όταν λέμε εμείς Σητεία καμιά φορά, μη τα μπερδεύουμε, εννοούμε όλη επαρχία της Σητείας, γιατί δεν ακούσατε μόνο της Τουρλωτής φαντάζομαι, ακούσατε και απ όλη την επαρχία διάφορους, έτσι δεν είναι; Άκουσα τον Στραβογιάννη που λένε. Η ερώτησή μου είναι αυτοί οι παλιοί κάναν τέτοια πράγματα ή είναι εφεύρεση του Καλογερίδη όλα αυτά που μας είπατε προηγουμένως; Αυτοί όλοι εμιμούντο τον Καλογερίδη. Όχι, μιλάω για πριν τον Καλογερίδη, οι παλιοί βιολάτορες ήταν πιο απλοί στο παίξιμό τους και άρχισαν να κάνουν αυτά τα στολίδια μετά τον Καλογερίδη ή τα καναν κι αυτοί κι απλώς εκείνος τα πήρε και κάπως τα βαλε σε μια τάξη καλύτερη; Όχι, επειδή πάω να φέρω στη μνήμη μου κοντυλιές που δεν προήρχοντο από τον Καλογερίδη, που τις άφησε ο Καλογερίδης άθικτες. Θα σας πω ποια κοντυλιά άφησε άθικτη. Υπήρχανε αυτά τα διακοσμητικά, δεν είναι εφευρήματα του Καλογερίδη τα διακοσμητικά. Μπορεί να τα χει βάλει σε μεγαλύτερη ποικιλία, αλλά οπωσδήποτε υπήρχαν, το κλισάντο υπήρχε, οι επερείσεις υπήρχανε κι ο τρίλλος υπήρχε. Τα κάναν κι οι λυράρηδες... οι λυράρηδες τα κάναν, υπήρχανε αυτά. Δεν υπήρχανε στην τάξη και στο βαθμό που τα χρησιμοποιεί ο Καλογερίδης, 12

13 αλλά υπήρχανε. Αυτά τα πράγματα τα χρησιμοποίησε όπως τα πήρε απ την παράδοση. Δηλαδή τι σημαντικό έκανε κι εκτοξεύτηκε το όνομά του τόσο ψηλά; Πρώτα-πρώτα, όπως σας είπα, εδημιούργησε κομμάτια μουσικά, τις κοντυλιές, δικά του τα οποία τα παιξε μέσα και τα φερε και δημιούργησε τις κοντυλιές αυτές που δημιούργησε με τους δίσκους του. Το δεύτερο σημαντικό είναι η εκτέλεση. Ήτανε καλός εκτελεστής. Έπαιζε καλό βιολί. Το βιολί του τραβούσε τον κόσμο. Η μαγεία είναι και η μουσική του και η εκτέλεση. Όταν λέτε καλό βιολί πώς το εννοείτε αυτό; Κι όχι μόνο για τον Καλογερίδη, για όλους γενικά. Δηλαδή, όταν ακούσετε δέκα βιολάτορες Ποιο βιολί με αγγίζει; Με αγγίζει το βιολί που παίζει χωρίς παραφωνίες και τέτοια, που παίζει σωστά και μπορεί να με αγγίξει στην ψυχή. Κι αυτό που μπορεί να με αγγίξει στην ψυχή είναι αυτό που φανερώνει την ψυχική κατάσταση του βιολιστή. Όταν την νιώσω την ψυχική κατάσταση του βιολιστή, αυτό με αγγίζει. Εάν το παίζει ξερά την ώρα που κουβεντιάζει, όχι δεν με αγγίζει αυτό. Δεν ξέρω αν έγινα σαφής. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά δεν αρκεί η πρόθεση μόνο, δηλαδή κάποιος μπορεί να θέλει να εκφραστεί με το βιολί και να έχει όλη την καλή διάθεση να βγει απ τον εαυτό του, αλλά δεν του βγαίνουν. Ναι, δεν μπορεί να παίξει καλό βιολί, όχι κατ εμένα. Δεν μπορεί να παίξει καλό βιολί, δεν μπορεί ν αγγίξει κανένα, δεν μπορεί να συγκινήσει κανένα. Δηλαδή, το ένα, απ ό,τι κατάλαβα που λέτε τώρα, είναι να εκφράζει την ψυχή του ανθρώπου που παίζει; Ναι, εγώ τουλάχιστον κρίνω βάσει του εαυτού μου, τώρα άλλοι αν έχουν άλλη, διαφορετική εντύπωση αυτό δεν ξέρω. Εξαρτάται και πώς νιώθει ο καθένας τα όργανα. Αυτό όμως το συναρτάτε, απ ό,τι καταλαβαίνω και με τη δεξιοτεχνία. 13

14 Βέβαια, να χειρίζεται καλά το τόξο και το αριστερό του χέρι να κάνει καλά πατήματα. Όλα αυτά είναι συνάρτηση. Να παίζει γλυκά. Αν δεν τα χει όλα αυτά δεν μπορεί να παρουσιάσει στον κόσμο, αν δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει το αριστερό και το δεξί χέρι και να σκέφτεται, να ναι μέσα, να βάλει το βιολί μέσα του για να βγει αυτός. Αυτό το «να βγει» θα θελα να μου το εξηγήσετε περισσότερο. Τι κάνει δηλαδή, ας πάρουμε την περίπτωση που είναι δεξιοτέχνης, ένας πολύ καλός βιολιστής στο χειρισμό του βιολιού, ας πούμε ότι είναι ο άνθρωπος ο οποίος το χει μέσα του και θέλει να βγάλει πράγματα, πώς θα λέγαμε ότι αυτός είναι ένας σπουδαίος βιολιστής, έχοντας κι αυτά τα προσόντα, τι θα εκτιμούσατε στο παίξιμό του ιδιαίτερα; Την προσπάθειά του να βγάλει τον εαυτό του. Και δεύτερον, άλλα τυχόν ιδιαίτερα στοιχεία δεξιοτεχνίας, σε δεύτερη μοίρα. Αλλά επειδή συναρτούνται αυτά τα δύο, γιατί για να μπορεί να βγάλει τον εαυτό του πρέπει να ναι και δεξιοτέχνης. Όσο πιο δεξιοτέχνης, τόσο τον βγάζει τον εσωτερικό του κόσμο περισσότερο, τόσο μπορεί και τον βγάζει. Ας πούμε ότι παίζει τις κοντυλιές του ρε, αυτός ο δεξιοτέχνης, όπως τον περιγράψατε προηγουμένως, που μπορεί και δεξιοτέχνης να είναι καλός αλλά μπορεί να εκφράζει και τον εσωτερικό του κόσμο. Παίζοντας τις κοντυλιές του ρε, τι θα εκτιμούσατε ιδιαίτερα, ακούγοντας τις κοντυλιές αυτές του ρε; Ή να το πω πιο απλά, εάν ήταν δύο δεξιοτέχνες της ίδιας ικανότητας και των ίδιων προσόντων λέτε «προτιμώ αυτόν από εκείνον» γιατί, τι θα περιμένετε στο παίξιμό τους; Μήπως θέλετε να ρωτήσετε ποια είναι τα στοιχεία που με κάνουνε να τον κρίνω ότι βγάζει τον εαυτό του; Πέστε μου κι αυτό. Αυτό το πράγμα είναι. Μια κοντυλιά δεν παίζεται μονοκόμματη, στην ίδια ένταση, πέρα απ το δαχτυλισμό τον απαλό, με τα στοιχεία τα διακοσμητικά. Βέβαια, συμμετέχουν αυτά. Είναι και το κατά πόσο δίδει 14

15 τον τόνο στις εξάρσεις στο βιολί την ώρα που το παίζει. Θα δείτε, δηλαδή, έτσι το καταλαβαίνω, να παίζει άλλοτε έντονα, άλλοτε να τον χαμηλώνει τον ήχο, άλλοτε να τον κάνει πιο σκληρό, άλλοτε να τον κάνει πιο τραχύ, άλλοτε να τον κάνει κλαψιάρικο. Μπορεί το βιολί τα κάνει όλα αυτά. Όλες αυτές οι εναλλαγές δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αποκρυπτογράφηση του εσωτερικού, του τι νιώθεις εκείνη τη στιγμή. Έτσι το νομίζω. Αυτό είναι σαφέστατο. Κι αυτό προσπαθώ να κάνω κι εγώ. Αλλά εγώ ρωτάω κάτι άλλο, η ερώτησή μου ήταν κάπως διαφορετική σε σχέση με την ίδια τη μουσική. Δηλαδή, παίζει ο ένας και παίζει ο άλλος τις κοντυλιές του ρε και τις παίζει μ αυτό τον τρόπο που περιγράψατε. Κι οι δύο έχουν την εκφραστική ικανότητα ή την ίδια δεξιοτεχνία και παίζουν το ίδιο πράγμα. Τι είναι εκείνο που θα σας κάνει να εκτιμήσετε τον έναν περισσότερο από τον άλλο, εκτός από αυτό που είπατε προηγουμένως, ότι έχει τη δύναμη να εκφράζει τον εαυτό του, με αυτά τα στοιχεία που είπα, υπάρχει και κάτι άλλο που θα εκτιμήσετε ως προς το μουσικό αυτό κομμάτι αυτό καθ εαυτό ιδιαιτέρως; Θα εκτιμήσω την ευκολία που το παίζει, την αρμονία, την αλαφράδα του πατήματος, την μαλακάδα του τόξου, που δίνουνε ένα βελούδινο ήχο, τον τρόπο της εκτέλεσης, όλα αυτά τα στοιχεία είναι να βγαίνει ο βελούδινος ήχος, ο απαλός, ο μαλακός. Θα είχε σημασία για σας εάν βάζει κάτι δικά του μέσα ή αν εκτελεί το παραδοσιακό μόνο; Ναι, σημασία μεγάλη. Μεγάλο το θέμα. Θετική ή αρνητική; Αρνητική. Ακούστε να δείτε, εγώ θα το διευκρινίσω αυτό. Η παράδοση δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν. Ο κάθε χρόνος κι η κάθε μέρα που περνάει αφήνει παράδοση. Δέχομαι τις προσθήκες, όχι με σκοπό ανασκευής ή αλλοίωσης υπάρχοντος μελίσματος. Εάν και εφόσον είναι 15

16 μελετημένες και τις χτίσει και συνεχίσει να τις επαναλαμβάνει τις ίδιες και τις επικροτεί ο κόσμος, τότε τις δέχομαι. Αλλά γυρίσματα του ποδαριού, διότι έτσι μου ρθε το τόξο τώρα και τα δάχτυλα να παίζουν, απάνω σ ένα γύρισμα, όχι δεν το δέχομαι αυτό, το θεωρώ ότι είναι φθορά και κατακερματισμός της παράδοσης. Μεγάλη ζημία, διότι δεν αφήνει απολύτως τίποτα στο πέρασμά του. Μία εκτέλεση, η οποία θα ναι της στιγμής σκέψη, εκτός μιας περιπτώσεως μόνο, όταν είναι χορευτικό το κάνω κι εγώ. Κι ίσως να μη το επαναλαμβάνω πολλές φορές το ίδιο, αλλά εγώ συνήθως το επαναλαμβάνω το ίδιο. Στο χορευτικό, όταν δω ότι ο χορευτής βρίσκεται σε κατάσταση φορτίσεως συναισθηματικής και κεφιού, θα του παρεμβάλω ένα χτυπητό έτσι εκτός προγράμματος ήχο, δυο, τρεις νότες ή χτυπήματα του δοξαριού για να του δώσω περισσότερο κέφι. Αυτός είναι αυτοσχεδιασμός της στιγμής στο χορό, αλλά τη μουσική την τραγουδιστική Πρώτα-πρώτα πρέπει οι τραγουδισταί, θα δείτε ότι δεν πάνε να γίνονται αυτοσχεδιασμοί στα τραγουδιστικά, οι τραγουδισταί πρέπει να ξέρουν το σκοπό που θα τραγουδήσουν, πρέπει να ναι γνωστός. Πώς είναι δυνατό να αυτοσχεδιάζω εγώ και να χω απαίτηση ο άλλος να τραγουδήσει. Τι να τραγουδήσει; Δεν στέκονται αυτά. Δυστυχώς υπάρχει μία τάση σήμερα, την θεωρώ περίοδο νεκρής εποχής για την παράδοση, έτσι το πιστεύω. Δεν αφήνουνε παράδοση, δεν αφήνουν τίποτα. Ωστόσο για να μη ξεφύγουμε απ το θέμα μας Κι ούτε καν συγκρατούνε την παράδοση. Ωστόσο και ο Καλογερίδης έκανε τέτοια πράγματα που λέτε τώρα, δηλαδή έβαζε δικά του πράγματα μέσα. Ναι πολλά, αλλά πώς; Ο Καλογερίδης τα βαζε τα πράγματα αυτά, γιατί εκεί έκανε μουσική, δεν έκανε τυχαία. Επανερχόμεθα στο προηγούμενο που αφορά τον Καλογερίδη, δεν είναι αυτοσχεδιασμοί του Καλογερίδη, δηλαδή υπό την έννοια των σημερινών αυτοσχεδιασμών ο Καλογερίδης έκανε συνθέσεις, δεν έκανε στο ποδάρι τη στιγμή που 16

17 έπαιζε σ ένα χώρο, μια στιγμή να βάλει δικά του. Όχι ποτέ δεν το κανε αυτό ο Καλογερίδης. Ο Καλογερίδης έκανε σύνθεση, τη μελετούσε, την έβγαζε προς τα έξω κι όταν έβλεπε ότι έπιανε την έβαζε να την κάνει δίσκο. Έτσι προχώρησε ο Καλογερίδης. Ποια νομίζετε τώρα ότι είναι τα κριτήρια που ο κόσμος λέει «α, αυτό είναι ωραίο», που λέτε ο κόσμος το επικροτούσε, το έπιανε και του άρεσε; Όταν βασίζεται στην παράδοση, όταν του θυμίζει το παρελθόν, όταν του θυμίζει τα περάσματα των προγόνων του και του αναμοχλεύει παλιά ενθυμήματα, παλιές θύμησες, αυτά ενθουσιάζουν τον κόσμο. Όταν τον οδηγεί σε άγνωστο κόσμο, δεν ενεργοποιεί τίποτα από μέσα, τα συναισθήματά του. Αυτά εκφράζονται κυρίως με το τραγούδι, αλλά με τη μουσική που ο κόσμος όλος δεν παίζει μουσική, δεν παίζει βιολί πώς αντιλαμβάνεται το βιολί και αντιλαμβάνεται μέσα απ το βιολί την παράδοση αυτή που λέτε; Αυτό είναι ένα πράγμα που δεν μπορεί να εκφραστεί. Του αγγίζει τις χορδές που λέμε. Έτσι θα το λέγαμε πραχτικά, τον αγγίζει. Για να τον αγγίξει πρέπει να ναι μέσα στο φάσμα των ήχων της παράδοσης. Να του αναμοχλεύει, να του υπενθυμίζει, να του αναπλάθει, να χει τη δυνατότητα της ανάπλασης. Αν δεν έχει τη δυνατότητα της ανάπλασης ο ήχος δεν συγκινεί, δεν τον ενδιαφέρει, δεν τον ενθουσιάζει. Μπορεί να το κρίνει καλό, αλλά πιθανόν τον αφήνει αδιάφορο. Όταν λέμε να έχει τον ήχο της ανάπλασης, δηλαδή να μπορεί να το ξαναπαίξει, τι εννοείτε; Όχι, εννοώ ότι ο ήχος να έχει την ικανότητα να τον κάνει να αναπλάθει ήχους παραδοσιακούς. Παλιότερους; Ναι. Του υπενθυμίζει δηλαδή. 17

18 Του υπενθυμίζει, ναι, έχει τη δυνατότητα αυτού του πράγματος. Ν αγγίζει αυτά τα πράγματα, τα καταγεγραμμένα, τα οποία μπορεί να μην είναι ακριβώς τα ίδια, αλλά όμως έχουνε τη δυνατότητα να τα διεγείρουν και να συνυπάρχουν προσθετικά. Τα αναγνωρίζει, δηλαδή, ότι είναι δικά του; Να μπορεί να γίνει αναγνώριση εκεί μέσα. Έτσι το νομίζω εγώ. Οτιδήποτε άλλο,απάνω στο ύφος αυτό, δημιουργηθεί, ο κόσμος το θέλει. Για πέστε μου τώρα κάτι άλλο, λέμε κοντυλιές του ρε, οι κοντυλιές του φα, αυτές οι ονομασίες, αυτοί οι τίτλοι υπήρχαν και πριν τον Καλογερίδη; Όχι, δεν νομίζω να υπήρχανε. Πώς τις ξεχωρίζανε δηλαδή; Αυτό του λα και του ρε το λέγανε. Προϋπήρχε του Καλογερίδη; Δεν είστε σίγουρος γι αυτό; Δεν είμαι σίγουρος και δεν μπορώ να το πω αυτό το πράγμα, λογικά δεν πρέπει να προϋπήρχε. Θυμάστε καμιά περίπτωση, που κάποιες κοντυλιές να έχουν κάποια ονόματα που να μην είναι του φα ή του λα, να τις λέγατε με διάφορα ονόματα, όπως άκουσα μια κοντυλιά παραπονιάρικη, ας πούμε. Παραπονιάρικη, την είχαμε γράψει, τηνε λένε στην Σητεία τώρα χτικιάρικη, τη λέει ο Διονύσης π. χ. Κάτι τέτοιες ονομασίες. Θυμάστε καμιά τέτοια ονομασία; Δεν θυμάμαι, διότι εγώ τις έζησα με τις ονομασίες του ρε, του φα, του λα. Άκουσα, ας πούμε στη Σητεία μια ονομασία, πλατυβολιώτικες. Πλατυβολιώτικες είναι ή συνθέσεις ή μουσική, γυρίσματα δηλαδή που κάνανε εκεί στα Πλατυβόλια ή κοντυλιές του Καλογερίδη που κατεξοχήν τις παίζανε εκεί. 18

19 Β. Πλευρά Τώρα για πέστε μου κάτι, λέμε κοντυλιές του ρε, αυτό το πράγμα πώς το εννοείτε εσείς, τι είναι οι κοντυλιές του ρε. Ακούστε να δείτε, εγώ θα σας πω πώς το κατάλαβα ψάχνοντας να βρω τη σκέψη του Καλογερίδη που τους έδωσε το όνομα. Όπως και την κοντυλιά του φα. Καλά η κοντυλιά του φα εξολοκλήρου εξελίσσεται στην κλίμακα του φα. Υπάρχουν, όμως, κοντυλιές, που εκφέρονται με το όνομα μιας κλίμακας, ενώ όλη η σειρά, τα γυρίσματα, δεν είναι στην κλίμακα εκείνη. Εκείνος την ονομάζει με την κλίμακα που αρχίζει η κοντυλιά. Έτσι πάει το πράγμα. Με την κλίμακα ή με την νότα που αρχίζει η κοντυλιά; Με την κλίμακα που αρχίζει, όχι με την νότα. Αυτό κάνει ο Καλογερίδης. Ναι, αυτό κάνει ο Καλογερίδης. Αυτό κάνουν όμως και οι άλλοι; Οι άλλοι, όπως τα λέει ο Καλογερίδης έτσι πάνε να τα μεταφράσουνε. Λένε, ας πούμε, κοντυλιά του ρε και στην πραγματικότητα δεν είναι κλίμακα του ρε, είναι ξέρω γω χρωματική κλίμακα του ρε, είναι κάτι άλλο. Και εννοούν μάλλον την νότα την οποία αρχίζουν. Ναι, οι πρακτικοί εννοούν την νότα που αρχίζουνε. Αλλά όλα αυτά, κατά την άποψή μου, το λέω φυσικά μετά πάσης επιφυλάξεως, πρέπει να αρχίσανε απ τον Καλογερίδη και μετά. Πού ξέρανε πριν Καλογερίδη ρε και τέτοια πράγματα και λα, δεν υπήρχε τίποτα. Σε μια εποχή πριν Καλογερίδη υπήρχε το ωδείο εκεί πέρα, τίποτα απολύτως. Εδώ δεν υπήρχε ωδείο όταν ήμουνα εγώ στο γυμνάσιο. Πιο πρώτα υπήρχε μου φαίνεται, υπήρχε φιλαρμονική, υπήρχε ωδείο, δεν υπήρξε ποτέ ωδείο κι ούτε και τώρα υπάρχει. Ας ξανάρθουμε καλύτερα στο ερώτημα, οι κοντυλιές. 19

20 Εγώ φυσικά αυτό που είπα προηγουμένως το είπα μετά πάσης επιφυλάξεως. Το ότι η πρακτική και σήμερα λέει την κοντυλιά του ρε, από το πάτημα που πρωτοβάζουν στο ρε απάνω, ενώ εξελίσσεται χρωματική καθώς είπατε, ή δεν ξέρω τι άλλο μπορεί να εξελιχθεί. Όπως η κοντυλιά του λα, δεν λένε κοντυλιά λα μινόρε ή λα ματζόρε, όταν αρχίζει με ανοιχτή τη λα, είναι του λα. Έτσι τις λένε και τώρα. Ανεξάρτητα πώς εξελίσσεται, τι είναι, μπορεί να είναι και ρε μινόρε τελικά, μοιάζουν αυτές. Παίζει π.χ. ο Καλογερίδης -την οποία δεν την χαρακτηρίζει- στειακές και μαλεβιζιώτικες κοντυλιές, όχι μαλεβιζιώτικες, μεραμπελιώτικες. Είναι μια ωραία σειρά του λα, την λέω κι εγώ λα, ενώ δεν είναι λα. Είναι και δεν είναι, είναι μια περίπτωση, μια τροποποίηση που έχει μια ειδική ονομασία. Δεν είναι λα μινόρε, δεν είναι λα ματζόρε. Κάποια διαφορά μεταξύ τους, κάποια ειδική ονομασία έχει αυτό το πράγμα. Δεν ανήκει ούτε στο ένα, ούτε στο άλλο. Γι αυτό κι αυτός δεν λέει κοντυλιές λα μινόρε, λα ματζόρε, γιατί δεν είναι, δεν μπορεί να το πει. Ενώ ντο ματζόρε το λέει. Κοντυλιές ντο ματζόρε, στη φα ματζόρε τις λέει; Γιατί εξελίσσονται στην κλίμακα αυτή. Όπως και η ασκομαντούρα, μαλεβιζιώτικος χορός ανάμεικτος με ασκομαντούρα, εξελίσσεται όλος στη λα μινόρε κι αυτό γράφει και στο δίσκο του απάνω «μαλεβιζιώτικος χορός ανάμεικτος με ασκομαντούρα στη λα μινόρε», το λέει απάνω στο δίσκο καθαρά, το γράφει. Ενώ στην άλλη ασκομαντούρα, που λέει «κοντυλιές ανάμεικτες με ασκομαντούρα» δεν το λέει. Γιατί εκεί πράγματι δεν είναι ούτε λα μινόρε, ούτε λα ματζόρε. Είναι ένα ενδιάμεσο πράγμα. Ούτε ρε μινόρε μπορεί να το πει κανείς αυτό το πράγμα. Αλλά εγώ αυτό που θέλω να μου πείτε είναι τι εννοούμε όταν λέμε κοντυλιά του ρε; Είναι κάτι συγκεκριμένο που όλοι το παίζουν το ίδιο; Ναι, κοντυλιές του ρε, όπως τις εννοούμε, τις χύμα, δηλαδή εκτός γκάμας Καλογερίδη, η οποία υπάρχει και δεν την έφτιαξε ο Καλογερίδης, αυτές τις παίζουνε σχεδόν όλοι τα ίδια πράγματα, τα ίδια γυρίσματα, τα παλιά. Εγώ τώρα, επειδή ξέρω και του Καλογερίδη ορισμένα που 20

21 παίζονται στην ίδια, για να μεγαλώσω, όταν παίζω τη κοντυλιά του ρε, τη στειακιά που λένε, δεν τηνε παίξαμε, δεν τη γράψαμε, βάζω μερικά γυρίσματα του Καλογερίδη, τα οποία τα παίρνω μάλιστα απ το τέλος της κοντυλιάς κι είναι ωραία γυρίσματα αυτά του Καλογερίδη, μαλεβιζιώτικος χορός. Στο τέλος έχει μερικά γυρίσματα στο ρε, γιατί αυτός... στο μαλεβιζιώτικο χορό κι αρχίζει από το λα, πάει στο ντο, γυρίζει ρε, αλλάζει δυο, τρεις κλίμακες στη διαδρομή αυτής της κοντυλιάς. Σ όσες δεν εξελίσσονται οι κοντυλιές στην ίδια κλίμακα τους δίδει ονόματα, «μαλεβιζιώτικος χορός», «ηρακλειώτικες κοντυλιές». Αυτές είναι στη ρε μινόρε. Το γράφει, «ρε μινόρε». Όσες δεν εξελίσσονται στην ίδια κλίμακα δεν το γράφει. Δεν αναφέρεται σε κλίμακα. Δηλαδή, για να το ξεκαθαρίσουμε αυτό, λέει, ας πούμε, «ρε μινόρε», αυτό σημαίνει ότι όλο το κομμάτι εξελίσσεται σε ρε μινόρε; Σε ρε μινόρε, όλο, απ την αρχή μέχρι το τέλος. Αυτό το εξελίσσεται, όμως, για καθορίστε το μου λιγάκι. Τι σημαίνει εξελίσσεται; Όλα τα γυρίσματα είναι στην ίδια κλίμακα. Δηλαδή μια κοντυλιά αποτελείται από πολλά γυρίσματα; Ε, βέβαια. Αν καλώς ενθυμούμαι, μέτρησα τα γυρίσματα τα οποία ξεσήκωσα από τις κοντυλιές του ρε, στους δίσκους, όλη τη δισκογραφία την έχω βγάλει, το ξέρετε. Γύρω στα διακόσια είκοσι εφτά γυρίσματα. Σε όλες τις κοντυλιές. Ναι, διακόσια είκοσι εφτά. Αρχίζουν από εφτά έως οχτώ γυρίσματα και φτάνουν μέχρι είκοσι τρία έως είκοσι έξι γυρίσματα. Σε κάθε κοντυλιά; Στης δισκογραφίας εννοώ. Η παρτιτούρα είναι άλλο πράγμα, ουδεμία σχέση έχει. Η παρτιτούρα είναι ένα πράγμα, προσχέδια, σημειώσεις, άλλης μορφής μουσική, από τα οποία πήρε αυτός κι έφτιαχνε κομμάτια κι έκανε τους δίσκους του. Και σημείωνε, γιατί ως επί το πλείστον, αφού 21

22 έπιανε με το πιάνο μέσα και σαν μουσική δωματίου μπορεί να την πει κανείς, σαν άλλου είδους πράμα. Καλά, δεν μιλάμε ειδικά για τον Καλογερίδη, μιλάμε γενικά για τις κοντυλιές. Επομένως μια κοντυλιά, αναφέρω του ρε, αλλά την αναφέρω σαν παράδειγμα. Αν μιλάμε γενικά δεν ισχύει αυτό, γιατί πολύ καλά ξέρετε ότι μια κοντυλιά μπορεί ν αρχίζει από το λα και μια στιγμή να μεταπηδήσει ή να μπει στο σολ. Επομένως επιτρέπεται αυτό να γίνει; Στο λαϊκό βγαίνει αυτό, νομίζω πως το κάνει ο Μπαριταντωνάκης το βάζει μες στο ρε εκεί στις κοντυλιές του σολ. Κάνει πολύ όμορφα, το γυρίζει στο λα, απ το σολ το πάει στο λα. Αλλά ας υποθέσουμε ότι κάποιος παίζει μια συγκεκριμένη κοντυλιά, λέει «θα σου παίξω κοντυλιές του ρε», και είπατε ότι έχει πολλά γυρίσματα μέσα, αυτά τα γυρίσματα έχουν κάποια σειρά συγκεκριμένη, δηλαδή υπάρχει πρώτο, δεύτερο, τρίτο, τέταρτο; Ναι, βασικά έχει, άλλος μπορεί να μην τα χρησιμοποιεί αυτά έτσι ακριβώς, αλλά βασικά έχει. Αρχίζει η κοντυλιά του ρε από τη χορδή του ρε, παίζει εκεί τα γυρίσματα που είναι και μετά το ανοίγει, γυρίζει στη μι, για να παίξει αυτά τα σηκώματα, του ρε πάλι, απάνω στου ρε είναι, εκείνα της νύχτας τις κοντυλιές, που λένε αυτοί που κάνουν τις καντάδες. Από κει βγαίνει, του ρε παίζουν την καντάδα, αρχίζει από τη χορδή του ρε και γυρίζει μετά. Πρωτοπαίζουν ό,τι γυρίσματα είναι στο ρε, δηλαδή, στη χορδή του ρε, στη κοντυλιά του ρε και μετά γυρίζει στην ίδια κλίμακα του ρε, αλλά γυρίζει στη μι. Στη κλίμακα πάει του ρε επάνω για να παίξει αυτά τα ψηλά τα σηκώματα που κάνουν τις καντάδες ή τις διφωνίες αυτές τις νυχτερινές. Δηλαδή, κάνει ένα είδος μετατροπίας; Γύρισμα, τι μετατροπία. Γυρίσματα. Ναι, αλλά αυτά τα γυρίσματα ανήκουνε στην κοντυλιά του μι; 22

23 Όχι του μι, στου μι παίζεται, αλλά στην κλίμακα του ρε. Του ρε είναι η κλίμακα, αλλά μεταφέρεται στο μι. Ναι, δεν είναι μετατροπία αυτό το πράγμα, από τη κλίμακα του ρε, πάει στη κλίμακα μι; Δεν πάει κλίμακα μι, παίζει ρε. Είναι ρε, αλλά την εκτελεί απάνω στη χορδή μι και λα. Ναι, την κλίμακα όλη την μεταφέρει στο μι. Ναι, την κλίμακα. Αυτό θέλω να πω, αλλά είναι μετατροπία στην πραγματικότητα. Ή να το πω πιο απλά, μετατονισμός, δηλαδή την ίδια κλίμακα την μεταφέρει λίγο ψηλότερα. Την ίδια μελωδία τη βάζει λίγο ψηλότερα. Ναι, την ίδια μελωδία την μεταφέρει σε υψηλότερη θέση. Πάντως δεν παίζει την κοντυλιά του μι. Όχι την κοντυλιά του μι, στο ρε απάνω. Στην κλίμακα του ρε. Επιτρέπεται μέσα στην ίδια κοντυλιά, ας πούμε ότι παίζει την κοντυλιά του ρε, του έρχεται στο μυαλό ξαφνικά η κοντυλιά του μι, μπορεί να την παίξει την κοντυλιά του μι πάνω στο ρε ή του φα, ή του σολ; Μπορεί, εγώ την παίζω. Δεν λέω αν μπορεί, λέω αν επιτρέπεται; Συνήθως δεν επιτρέπεται, γιατί αυτές εκεί συνηθίζουν να τις ακούνε και είπαμε τώρα ότι δεν πρέπει να θίγουμε κάτι που έχει σχηματίσει μια κατάσταση. Σεβόμενοι, δηλαδή, εκείνους, οι οποίοι μουσικά είναι γαλουχημένοι έτσι να χουν αυτά τα ακούσματα. Αλλά μπορείς όμως στιγμιαία μπορείς, εγώ π. χ. μπορώ να παίξω το φα στη σολ και παίζω τα γυρίσματα του φα, αλλά δεν σημαίνει ότι είναι του φα, επειδή το παίζω στο σολ, είναι γυρίσματα του φα απλώς. Για πέστε μου κάτι άλλο, όταν παίζει κοντυλιές του ρε, πάντα το φέρνω σαν παράδειγμα αυτό μπορεί να ισχύει για όλα 23

24 (Τραγουδάει την κοντυλιά του ρε) Η κοντυλιά του ρε, πάω κάτω, αλλά πάω και ψηλότερα. Είναι η κοντυλιά του ρε, αλλά ανεβαίνει μία οκτάβα πάνω. Λέω, λοιπόν, παίζουμε κοντυλιές του ρε. Μου λέτε ότι έχει πολλά γυρίσματα. Ναι, έχει μερικά γυρίσματα. Παίζουμε την κοντυλιά του ρε και λέτε ότι έχουμε διάφορα γυρίσματα του ρε, αυτά τα γυρίσματα είναι όμοια μεταξύ τους ή διαφέρουν το ένα από το άλλο; Διαφέρουν. Είναι ουσιαστικά άλλη μελωδία; Ναι, είναι στην κλίμακα την ίδια, αλλά διαφέρουν και μάλιστα εκείνο που είχα προσέξει, και αυτά πρέπει να υπήρχαν, αυτό το γύρισμα που παίζεται, που παίζει κι ο Μπαριταντωνάκης, καβουσανή κοντυλιά, πώς την λένε τώρα εκεί πέρα, είναι ένα γύρισμα του Καλογερίδη (τραγουδάει) αυτό είναι στην κοντυλιά του ρε. Αυτά τα θυμάμαι να τα παίζουνε από παλιά αυτά τα πράγματα κι οι άνθρωποι ή συνδυάζοντάς τα απ τον Καλογερίδη απ αυτά που έπαιζε σε άλλο σημείο, γιατί ο Καλογερίδης αυτό το βάζει εκεί που τραγουδούνε οι αδελφές Παπαδάκη, στην τραγουδιστική, στο δίσκο και το παίζει μέσα στην κοντυλιά του ρε, όπως την εκτελούνε παραδοσιακά χωρίς να έχει θίξει αυτό το γύρισμα ο Καλογερίδης. Εγώ π.χ. θυμάμαι ότι παίζαμε την κοντυλιά, ανακατεμένη με αυτό το γύρισμα, το οποίο το μεν πρώτο γύρισμα δεν το θιξε ο Καλογερίδης, ούτε το αναφέρει πουθενά, υπήρχε απ την παράδοση και το δεύτερο που συνοδεύει το πρώτο είναι ένα γύρισμα που χρησιμοποιεί ο Καλογερίδης σε παρόμοια κοντυλιά, που την παίζει αν δεν απατώμαι στη λα ματζόρε και τραγουδούνε οι αδερφές Παπαδάκη. Όχι στη λα ματζόρε, στη ρε το χρησιμοποιεί που τραγουδάει και μια αντρική φωνή, που λέει εκεί πέρα ότι «ω τις παντέρμες τις ελιές για να ξεριζωθούνε, πόσες αγάπες κάνουνε μέχρι να μαζωχτούνε». Εκεί πέρα, λοιπόν, 24

25 χρησιμοποιεί τέσσερα γυρίσματα, μεταξύ των οποίων και αυτό. Αυτό το δεύτερο γύρισμα το κάναμε, το βάζαμε δεύτερο και μετά βάζανε κι ένα τρίτο και ένα τέταρτο, που δεν συναντώνται στη δισκογραφία του Καλογερίδη αυτά. Και μετά πάμε στην καντάδα, οχτώ νότες πιο πάνω, μια οκτάβα και εκτελούμε το γύρισμα αυτό στη μι και γίνονται οι διφωνίες εκεί πέρα οι νυχτερινές. Η πιο αγαπητή κοντυλιά στην ανατολική Κρήτη είναι αυτή του ρε ματζόρε. Ρε ματζόρε σε παρέα, γιατί παίζεται ήρεμα, ομαλά κι όταν το βγάζεις απάνω γίνονται διφωνίες. Πάρα πολύ ωραίος ο ήχος. Έχετε καμιά ιδέα γιατί τα λένε αυτά κοντυλιές; Άλλοι τα λένε και δαχτυλιδιές, το χετε ακούσει; Ναι. Δαχτυλιές το άκουσα. Δαχτυλιές. Κοντυλιές, αυτό πρέπει να ναι, δεν έψαξα να το βρω, πώς το φαντάζομαι εγώ, πρέπει να προέρχεται απ το δάχτυλο η ονομασία. Έχει σχέση, δηλαδή, με το δάχτυλο που εκτελείται, τώρα ονόμαζαν ποτέ κοντύλους τίποτα, τα δάχτυλα και λέμε κοντυλιές. Επειδή έχουν κοντύλους; Ναι, εκεί εγώ το αποδίδω. Τώρα αν υπάρχει άλλη εξήγηση απάνω στο θέμα αυτό. Μου φαίνεται πως είχα διαβάσει, δεν καλοθυμάμαι κοντυλιές, αλλά δεν νομίζω να υπάρχει, αν μάλιστα πάρουμε υπόψη μας και την έκφραση δαχτυλιδιές, απ το δάχτυλο, εύκολα καταλαβαίνουμε ότι μάλλον πρέπει να προέρχεται από τους κονδύλους των δαχτύλων, κοντυλιά. Τώρα να ναι απ αλλού, εκεί δεν μπορώ Κι όταν λέμε κοντυλιά, εννοούμε όλο το κομμάτι αυτό; Βέβαια, εννοούμε ένα σύνολο γυρισμάτων. Ο Καλογερίδης, γιατί έχει ένα έντεχνο τρόπο, τα χει φτιάξει έτσι, ώστε να έχει την εισαγωγή, τον κορμό και τον επίλογο. Είναι τα χαρακτηριστικά στις κοντυλιές του Καλογερίδη. Εισαγωγή, το ρεφρέν, καλά το είπα, το ρεφρέν είναι ο κορμός περίπου και ο επίλογος, το τέλειωμα, το οποίο είναι και διαφορετικό σε όλες τις κοντυλιές. Παίζει τη λα, παίζει την ασκομαντούρα 25

26 στη λα μινόρε, παίζει την άλλη ασκομαντούρα κάπου που δεν προσδιορίζεται, αλλά είναι γενικώς λα, κάποια παραλλαγή της λα, παίζει την άλλη λα, που κι αυτή πάλι δεν προσδιορίζεται τι ακριβώς είναι, είναι ανάμεσα λα ματζόρε, λα μινόρε, ρε μινόρε, τις τρεις αυτές τις οποίες μπορείς να τις πεις γενικώς λα κοντυλιές, να τις πούμε έτσι χοντρικά και στις τρεις αρχίζει με διαφορετικό τρόπο και τελειώνει με διαφορετικό τρόπο. Για πέστε μου κάτι άλλο, εκτός από τις κοντυλιές και το στειακό πηδηχτό χορό που ήταν απ τα πιο γνωστά στην περιοχή της Σητείας, υπάρχουν άλλοι σκοποί που παίζανε εκτός απ αυτά; Ευτυχώς που μου κάνατε την ερώτηση για να θυμηθώ, σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουνε, υπήρχανε για να καλύψουν κι ορισμένες ανάγκες. Όπως π.χ. που είναι και η εποχή του ο κλήδονας, τον θυμηθήκατε κάτω τον κλήδονα, το ψάξατε τον βρήκατε τον σκοπό του, τον γράψατε; Κάτι βρήκαμε αλλά δεν θυμάμαι ακριβώς τώρα, νομίζω δεν τον ξέρανε καλά. Αυτός είναι όπως σας τον είπα, το λέμε όταν τραγουδούμε και δεν κάνουμε φωνητική μουσική, άλλα είναι αυτά που πρέπει να ναι, όπως το είπατε, πέντε όγδοα ο χρόνος. Έτσι δεν είχατε πει; Δεν ξέρω αυτό θα το δούμε. Δεν λέω τίποτα. Είναι αυτή, δεν τον έπαιξα τελικά εδώ. Έχουμε καιρό να το ψάξουμε ακόμα. Εκτός από τον κλήδονα άλλος; Εγώ πήρα δύο ανθρώπους κάτω, έκανα υπεραστικό τηλέφωνο και ζήτησα ένα παλιό βιολάτορα, τον οποίο τον λέει εδώ μέσα. Επειδή αυτός δεν μπορούσε να ρθει, πήγε η ανιψιά του. Τραγουδούνε και τώρα, έχουνε εκεί στο χωριό. Την Τουρλωτή εννοώ. Και της τον είπε. Και μου τον τραγούδησε. Είναι όπως τον θυμόμουνα κι εγώ που τον έπαιζε ο Στραβογιάννης στο Σταυροχώρι, πέθανε αυτός. Ξανακάνω και δεύτερο τηλέφωνο και πήρα το Ζερβάκη το Γιάννη, που τον γράψατε. «Ρε 26

27 Γιάννη» του λέω «τον κλήδονα», «τίποτα» μου λέει «ένα γύρισμα είναι άχαρο». Είναι όντως άχαρο. Τώρα ανάλογα πώς θα το τραγουδήξεις μπορεί να βγει, θα σου δώσω και τα μέτρα. Μπορεί με ένα τρόπο όταν το τραγουδήσεις να δώσει άλλα μέτρα, κι όταν το τραγουδήσεις αυτό να σου δώσει άλλα μέτρα. Αυτό πρόσεξα. Γιατί το ψαξα κι εγώ. Να το παίξουμε μια φορά να δούμε πώς θα το ακούσατε. Εκτός από τον κλήδονα τι άλλο σκοπό Είναι του γάμου οι κοντυλιές, εκεί πέρα στην περιοχή έχουνε μια κοντυλιά με ένα γύρισμα την ώρα που στολίζουν τη νύφη ή το γαμπρό. Αλλά της νύφης τα παίζαν αυτά, του γαμπρού δεν του παίζαν. Κι όταν καθίζανε στο τραπέζι, στο γαμήλιο τραπέζι, άλλη κοντυλιά. Στο ίδιο κύμα, στο ίδιο μήκος κύματος, όχι ίδια, διαφορετική είναι, αλλά είναι στα ίδια μοτίβα απάνω. Άλλους χορούς, έτσι σούστα, πεντοζάλη, συρτό; Ο πεντοζάλης ο συνηθισμένος, ο γνωστός πεντοζάλης. Τον παίζαν, τον χορεύανε; Ναι. Όσο θυμάστε εσείς ή άλλοι; Ναι. Και σούστα; Όχι σούστα, πεντοζάλη. Στη Σητεία εχορεύοντο ο πεντοζάλης, ο πηδηχτός και ο χανιώτικος, ουδείς άλλος. Κι από την εποχή του πατέρα σας ή του παππού σας; Ναι, απ την εποχή που θυμάμαι. Να σας πω από πότε λειτουργεί το κομπιούτερ μου; Θυμάμαι όταν η αδερφή μου με σήκωνε που κοιμόμουνα το μεσημέρι με βάζανε στου πατέρα μου και της μάνας μου το κρεβάτι πρόχειρα έτσι να κοιμηθώ το μεσημέρι κι ερχότανε και με σήκωνε και με έντυνε και με έβαζε και μπουσούλιζα εκεί και φαινόταν στην φαντασία μου ακόμα και, καλοκαίρι ήταν βέβαια, εκείνοι που θυμάμαι εγώ ότι χορεύανε σας είπα ότι θυμάμαι από πάρα πολύ μικρός, λεπτομέρειες. Γι 27

28 αυτό θέλω να πω ότι σας λέω τα θυμάμαι καλά. Σούστες, τουλάχιστον, στην περιοχή της Τουρλωτής, εγώ έχω τις πολλές μου αναμνήσεις στην Τουρλωτή, εκεί έζησα τα παιδικά μου χρόνια τα πρώτα. Αλλά είναι κι ένα χωριό, όπως θα ξέρετε, με έντονη δραστηριότητα πάνω στην παράδοση, στους χορούς, τα τραγούδια και τα τέτοια. Και εκεί το βιολί φώναξε πολύ. Είχε πολλούς βιολάτορες, πέρα απ αυτούς που είπαμε. Εγώ είπα τους κυριοτέρους, ήσαν κι άλλοι. Κάλαντα λέγατε και ποιες εποχές του χρόνου; Ναι, τα κάλαντα τα λέμε, θυμάμαι, με τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και θυμάμαι και ο πατέρας μου είχε φτιάξει και για τα Φώτα κάλαντα. «Σήμερα τα Φώτα» ξέρω πώς τα λεγε εκεί, τα χε μελοποιήσει κι έβαζε τα παιδιά και τα λέγανε για να κάνει και κάποια αυτή για το σχολείο, να κάνει κανένα έρανο για το σχολείο να κάνουνε κάτι. Άλλα κάλαντα είχατε; Όχι. Την Μεγάλη Παρασκευή λέγανε τίποτα; Όχι, τον κλήδονα μόνο που είπαμε, αλλά τις γιορτές του Πάσχα κάλαντα δεν ελέγοντο. Το «σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα», ας πούμε, δεν το λέγατε τη Μεγάλη Παρασκευή; Όχι, πού στα Χανιά; Όχι, για τη Σητεία μιλάμε. Όχι, στο χωριό μας όχι. Στην Τουρλωτή όχι. Αν στα άλλα χωριά το λέγανε μπορεί. Την Άνοιξη; Του Μάρτη, την Πρωτομαγιά; Την Πρωτομαγιά, «ο Μάιος μας έφτασε», αυτό τώρα είναι γενικό.(τραγουδάει το τραγούδι). Όχι, λένε κάποιο ειδικό. Αυτό που λέω τώρα, αυτό λέγανε, τον ύμνο του Μαΐου. Τίποτα άλλο. 28

29 Κανένα από τα μεγάλα τραγούδια, όπως ο Ερωτόκριτος, η Θυσία του Αβραάμ, Ερωφίλη κ. λ. π. Τον Ερωτόκριτο απάνω πολλές φορές τον θυμάμαι. Χωρίς να πω πως του κάνανε χρήση, αλλά όλο και κάτι έβγαινε πολλές φορές στην επιφάνεια του Ερωτοκρίτου το σκοπό. Τη Θυσία του Αβραάμ δεν την τραγουδούσαν καθόλου; Όχι. Βλέπετε κάποιες διαφορές στην μουσική όπως παίζουν, στην τεχνική του βιολιού ή γενικότερα στη μουσική που βγάζουν τα ανατολικά χωριά της Σητείας με τα δυτικά, της επαρχίας της Σητείας, ή τα βόρεια με τα νότια; Η Ιεράπετρα, ας πούμε, ή αυτά που βλέπουν προς Λυβικό πέλαγο; Νομίζω πως πατάνε στα ίδια πατήματα όλοι. Το λέω αυτό μετά πεποιθήσεως χάριν του δίσκου που μου χαρίσατε, που μελέτησα τον Μπαριταντωνάκη. Εκείνο το ζερβόδεξο με προβλημάτισε, τι είναι ο ζερβόδεξος. Τον ακούω, λοιπόν, τον ζερβόδεξο κι αναπλάθω αμέσως: «Πώς το τρί, πώς το τρί, πώς το τρίβουν το πιπέρι»(τραγουδάει). Το τραγουδάγατε αυτό; Αυτός είναι ο Ζερβόδεξος. Δεν είναι αυτός. Αυτός είναι ο σκοπός. Ναι, περίπου μοιάζει. Ο ίδιος είναι. Γιατί το γράψαμε, το πιπέρι το γράψαμε. Ο ίδιος είναι και τονε χορεύανε. Αλλά ίσως με παραλλαγή τον λέει. Και κάνει και το βιολί εκείνο το αυτό που τότε ήταν η εκτέλεση της παραγγελίας. Διότι αυτός εχορεύετο, χιουμοριστικός χορός, όταν πια δεν είχαν τίποτα άλλο να κάνουν ή κοντεύαν να νυστάξουν και τους έπιανε η ανία, θέλανε να αλλάξουνε ύφος, βάζαν αυτό το πράμα. Σηκωνόντουσαν μια σειρά, μια αράδα από γυναίκες, άντρες, κρατούσανε, ένας έδινε τα παραγγέλματα. Και λέγανε «πώς το τρι, πώς το τρι, πώς το τρίβουν το 29

30 πιπέρι» κι αυτός που έδινε το παράγγελμα την ώρα που το βιολί έκανε ιι, τράβηγμα, «με το κεφάλι τους το τρίβουν» κι αναγκάζονταν όλοι να τρίβουν το κεφάλι τους στο τοίχο ή δεν ξέρω τι. Και να συνεχίζει πάλι ν αλλάξει, «με το πόδι τους το τρίβουν», «με το χέρι τους το τρίβουν», «με τη μύτη τους το τρίβουν» και γινόταν η πλάκα τώρα αυτή και κάναν όλοι αυτά τα πράγματα και γελούσε ο κόσμος. Το πιπέρι το λέγανε μόνο τις απόκριες ή και σε γλέντια γενικά; Οποτεδήποτε, όχι τις απόκριες, οποτεδήποτε, δεν το βάζανε πάντοτε, σπανίως το βάζανε στο τέλος του χορού και για να παιχτεί αυτό το πράγμα έπρεπε να χε γίνει και αρκετή ποσότητα αλκοόλ. Για να καταλάβω, στην Τουρλωτή συμβαίνει αυτό που λέτε; Στην Τουρλωτή γινόταν αυτό το πράγμα έτσι. Έπαιζαν αυτό το σκοπό χωρίς λόγια. Με τα λόγια αυτά λέγανε, ο χορός έλεγε αυτά τα λόγια. Έλεγε «πώς το τρίβουν το πιπέρι»; «Του διαβόλου οι καλογέροι». «Πώς το τρι, πώς το τρι» και αυτός που έδινε το παράγγελμα έλεγε «με τη μύτη τους το τρίβουν». Και αρχίζανε οι άλλοι να τρίβουνε τη μύτη τους, όπου βρίσκανε. Και το παράγγελμα το δινε την ώρα που κάνει το βιολί κείνο το απότομο σήκωμα, τότε δινόταν το παράγγελμα. Τώρα εσείς, ίσως η εκτέλεση πάει κάπως διαφορετική, αλλά εκεί, αυτός ο σκοπός, που είναι ακριβώς ο ίδιος, χωρίς καμία παραλλαγή, τον έπαιξα μαζί με τον αυτόν και μου τον θύμισε. Έτσι υλοποιείτο τουλάχιστον την εποχή εκείνη στον χώρο το δικό μας, μ αυτό τον τρόπο που σας είπα. Στα γλέντια οι μουσικοί πού καθόντουσαν; Στο μέσον, μια καρέκλα κι απέναντι κιθάρα. Και πόσοι μουσικοί περίπου; Στη λύρα, νταούλι. Όταν ήταν η λύρα, αλλά η λύρα ποτέ δεν έκαμε γλέντι. Δεν ξέρω τώρα αυτός ο Ζερβάκης μου φαίνεται καμιά φορά έστηνε εκεί κάτι ήσσονος σημασίας χορό μεταξύ παρέας εκεί με τη λύρα. 30

31 Γιατί η λύρα δεν έκανε γλέντια; Δεν συνηθίζανε δηλαδή; Όχι, δεν έπιανε τόπο η λύρα, βιολί ήτανε. Τώρα, όμως, έχουμε διαπιστώσει ότι η λύρα πάει να παραμερίσει το βιολί. Εγώ δεν έχω προηγούμενα με τη λύρα, γιατί άρχισα από λύρα, αλλά ο τρόπος που χρησιμοποιείται η λύρα, είναι τρόπος φθοράς της παράδοσης. Γιατί το λέτε αυτό; Για το λόγο που είπα και προηγουμένως, διότι δεν προσπαθεί η λύρα, που μπορεί θαυμάσια ν αποδώσει το πλείστον μέρος στις κοντυλιές, και λέω το πλείστον γιατί δεν μπορεί ν αποδώσει όλες τις κοντυλιές του Καλογερίδη και τότε την εποχή που θυμάμαι εγώ οι λύρες επαίζανε τις κοντυλιές του Καλογερίδη, στη λύρα απάνω ή τουλάχιστον όπως παιζότανε και τις πήρε ο Καλογερίδης από τη λύρα. Αλλά παιζόντανε κοντυλιές με τα γυρίσματα, όχι αυτοί οι αυτοσχεδιασμοί που θα ξεκινήσει και θα βγάλει μία αράδα τυχαίων αυτοσχεδιασμών και στο τέλος δεν θυμάμαι από πού πέρασε. Γι αυτό είπα ότι δεν αφήνει στην παράδοση τίποτα, γι αυτό και είπα ότι σήμερα έχει σταματήσει να γράφεται η παράδοση. Στην παραδοσιακή μουσική και δεν νομίζω πως θα υπάρξει κανείς να μου φέρει αντίρρηση απάνω σ αυτό το πράγμα, τη δέχομαι από τώρα και από σας, πέστε μου σήμερα με αυτό το στυλ των αυτοσχεδιασμών, ποία παράδοση αφήνεται στους μεταγενεστέρους, πέστε μου αν θ αφήσουν τίποτα. Δέστε το και μόνοι σας. Κι αυτός είναι ο αγώνας που κάνω. Επανέρχομαι στο θέμα του σημερινού τρόπου που εκτελείται η παράδοση. Εκτελείται με την κυριολεξία της λέξεως, όντως εκτελείται η παράδοση. Θανατώνεται η παράδοση για να το πω κι αλλιώς. Και για να ξεγλιστρήσω λίγο και σε χώρο που είναι παρεμφερής, εκτελούνται και οι χοροί κύριε καθηγητά και οι παραδοσιακοί χοροί. Εκείνα τα ανάλαφρα γυρίσματα, τα αεράτα, τα αρμονικά, οι κινήσεις που ήσαν όλο χάρη κι ομορφιά, πάνε ν αντικατασταθούν από κάτι κινήσεις απότομες, βίαιες, τραμπούκικες, με κραυγές λες και διέρχεσαι τη ζούγκλα 31