«ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ»

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ «ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ» Της σπουδάστριας ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ Επιβλέπων Δρ. ΓΕΡΟΝΤΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Αναπληρωτής Καθηγητής ΚΑΒΑΛΑ 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝA Σελίδα ΕIΣΑΓΩΓΗ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 1.1 Εισαγωγή Ο προγραμματισμός παραγωγής Η αλυσίδα της αξίας Οι δραστηριότητες της αλυσίδας της αξίας Οι δραστηριότητες του προγραμματισμού παραγωγής Προμήθειες Παραγωγή Διανομή Αποθήκευση Μεταφορές Εξυπηρέτηση πελατών/προϊόντων Κόστος προγραμματισμού παραγωγής Σύγχρονα συστήματα διοίκησης προγραμματισμού 18 παραγωγής Αποφάσεις στρατηγικού, τακτικού και λειτουργικού 18 χαρακτήρα Σύγχρονες τάσεις και προσεγγίσεις Μετάθεση της παραγωγής Παραγωγή βάσει παραγγελιών, απευθείας προώθηση 21 στον πελάτη Πραγματικά δικαιώματα Ανάθεση Εφοδιαστικών λειτουργιών σε 3 PL Πληροφορική και διοίκηση προγραμματισμού παραγωγής Αξιολόγηση της διοίκησης προγραμματισμού παραγωγής Αντίστροφη Εφοδιαστική Εισαγωγή 28

3 1.4.2 Χαρακτηριστικά της αντίστροφης εφοδιαστικής Αλυσίδας Κίνητρο επαναχρησιμοποίησης Τύπος ανακτώμενου υλικού Μορφές επαναχρησιμοποίησης Εμπλεκόμενοι παράγοντες Λειτουργίες της Αντίστροφης Εφοδιαστικής 35 ΑΣΚΗΣΕΙΣ 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 2.1 Εισαγωγή Προγραμματισμός Παραγωγικών Πόρων (MRP II) Just-In-Time Μία διαφορετική οργανωτική αντίληψη Το σύστημα kanban Προϋποθέσεις, πλεονεκτήματα και προβλήματα εφαρμογής του συστήματος JIT 2.4 Λιτή παραγωγή Προγραμματισμός Επιχειρησιακών Πόρων (ERP) Ορισμός, στόχοι, αρχιτεκτονική Αντικείμενα ενός συστήματος ERP Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του συστήματος ERP 67 ΑΣΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 3.1 Αντικείμενο και σκοπός του Συγκεντρωτικού Προγραμματισμού 75 Παραγωγής 3.2 Κόστος Συγκεντρωτικού Προγράμματος Παραγωγής Ο Συγκεντρωτικός Προγραμματισμός στην Επιχείρηση 82 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο

4 ΧΡΟΝΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ 4.1 Οι παράμετροι του προβλήματος του ΧρονικούΠρογραμματισμού Ο Χρονικός Προγραμματισμός σε Συστήματα Job-Shop Ο Χρονικός Προγραμματισμός σε Συστήματα Flow-Shop Ο Χρονικός Προγραμματισμός σε Γενικό Job-Shop Παραγωγή σε Παρτίδες Ο Χρονικός Προγραμματισμός σε Συστήματα Υπηρεσιών 94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 95 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ 95

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο προγραμματισμός παραγωγής είναι από τους πιο συνηθισμένους χώρους εφαρμογής των μοντέλων και των τεχνικών της Διοικητικής Επιστήμης. Το πρόβλημα που τίθεται από την αρχή είναι η ανάγκη συχνής αναθεώρησης σε θέματα προγραμματισμού της παραγωγής και γενικότερα διοίκησης παραγωγικών συστημάτων. Ο λόγος είναι απλός: τα συστήματα παραγωγής δεν είναι μόνο αντικείμενα επιστημονικής έρευνας, η οποία συνεχώς εμπλουτίζεται με νέα ευρήματα, αλλά επίσης δέχονται άμεσα τις συνέπειες των μεγάλων μεταβολών (κυρίως τεχνολογικών αλλά και κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και εμπορικών) που συμβαίνουν στον κόσμο. Για να επιβιώσουν, και μάλιστα σε συνθήκες εντεινόμενου ανταγωνισμού, πρέπει να προσαρμόζονται σ αυτές τις μεταβολές. Αντίστοιχα, πρέπει να εξελίσσονται οι μέθοδοι διοίκησης τους, ώστε να ανταποκρίνονται στις νέες δομές και στις νέες λειτουργίες των συστημάτων, με τα οποία παράγονται και τροφοδοτούνται οι κάθε είδους αγορές με προϊόντα και υπηρεσίες. Οι δραματικές αλλαγές που επήλθαν τα τελευταία χρόνια στον κόσμο επέφεραν αντίστοιχες μεταβολές στα συστήματα παραγωγής και τις μεθόδους διοίκησης τους, αφού δημιούργησαν νέες συνθήκες και νέες ανάγκες οργάνωσης και λειτουργίας τους. Το περιβάλλον της σύγχρονης επιχείρησης χαρακτηρίζεται από προϊόντα που διαρκώς ανανεώνονται, ενώ διαρκώς εμφανίζονται νέες αγορές, νέοι τρόποι πληροφόρησης και επικοινωνίας, νέα δίκτυα τροφοδοσίας, νέα εργαλεία και συστήματα που υποστηρίζουν τη διοίκηση των παραγωγικών συστημάτων. Οι νέοι όροι που εισάγονται και χαρακτηρίζουν τη νέα πραγματικότητα της επιχείρησης αποτυπώνουν την τάση στις εξελίξεις. Αξίζει να αναφερθούμε σε δύο πολύ σημαντικούς όρους. Ο ένας είναι ο όρος «6 σίγμα» (six sigma), που καθιερώνει στην επιχείρηση μια νέα προσέγγιση στην ποιότητα. Ο άλλος είναι ο όρος «διευρυμένη επιχείρηση» (extended enterprise), που αφορά ένα νέο πρότυπο οργάνωσης της επιχείρησης. 1

6 Τα «6 σίγμα», δηλαδή έξι τυπικές αποκλίσεις, αφού το γράμμα σίγμα αποτελεί διεθνώς σύμβολο της τυπικής απόκλισης μιας στατιστικής κατανομής, αποτελούν στατιστικό μέτρο και ταυτόχρονα το στόχο ενός ομώνυμου προγράμματος ποιότητας στην παραγωγή. Υιοθετήθηκε από πολλές επιχειρήσεις οι οποίες αποφάσισαν να θέσουν ως πρώτη προτεραιότητα την ποιότητα. Αφορά τη μείωση σε βαθμό σχεδόν εξάλειψης όχι άμεσα των ελαττωματικών προϊόντων στην παραγωγή, αλλά σχεδόν κάθε πιθανότητας διακύμανσης και απόκλισης στις ίδιες τις παραγωγικές διαδικασίες. Έτσι το αποτέλεσμά τους θα είναι σχεδόν απολύτως το ίδιο για κάθε προϊόν, με τελική συνέπεια την εξάλειψη κάθε πιθανότητας για παράπονα από τον πελάτη και, άρα, την επίτευξη της πλήρους ικανοποίησής του. Η προσέγγιση αυτή στην ποιότητα βασίζεται τόσο σε εργαλεία, όπως ο στατιστικός ποιοτικός έλεγχος, όσο και σε οργανωτικά μέτρα, που καθιστούν δυνατή την ανίχνευση των πηγών των διακυμάνσεων στις παραγωγικές διαδικασίες, αλλά και στις νέες δυνατότητες της τεχνολογίας. Ο δεύτερος όρος «διευρυμένη επιχείρηση», αναφέρεται στο νέο ρόλο και στις νέες σχέσεις της επιχείρησης στο πλαίσιο της εφοδιαστικής αλυσίδας. Η διευρυμένη επιχείρηση χαρακτηρίζεται από την αντικατάσταση του παραδοσιακού χαρακτήρα : την απώλεια σε σημαντικό βαθμό της αυτονομίας της επιχείρησης και την ένταξή της σε δίκτυα επιχειρήσεων κατά μήκος της εφοδιαστικής αλυσίδας, τα οποία συνεργάζονται στενά και βασίζουν την οργάνωσή τους σ αυτήν τη συνεργασία με σχέσεις ισχυρής αλληλεξάρτησης. Η επιχείρηση μοιράζεται όλο και περισσότερο λειτουργίες, πληροφορίες και γνώσεις με τους εταίρους που συγκροτούν την εφοδιαστική αλυσίδα, αναθέτοντας σ αυτούς μέρος των μη αποδοτικών λειτουργιών της για να πετύχει χαμηλότερο κόστος, καλύτερη ποιότητα και μεγαλύτερη ευελιξία, ώστε τελικά να καταστεί η ίδια στο σύνολο της πιο αποδοτική. Τελικός στόχος, όπως και στην περίπτωση των «6 σίγμα», η βελτίωση των περιθωρίων κέρδους. Και οι δύο όροι νέων προσεγγίσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω σηματοδοτούν σημαντικές εξελίξεις στο χώρο της διοίκησης παραγωγής και οργάνωσης της επιχείρησης. Εντάσσονται σ ένα σύνολο από πρότυπα, 2

7 μεθόδους και πρακτικές που χαρακτηρίζουν τη νέα πραγματικότητα της επιχείρησης. Η νέα αυτή πραγματικότητα, όπως αναφέρθηκε, παρακολουθεί και συντονίζεται με τις αλλαγές που συμβαίνουν στο εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης. Πολλές, άλλωστε, από τις εξελίξεις αυτές δεν θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν χωρίς τη συμβολή των επιτευγμάτων της Τεχνολογίας, ιδιαίτερα της Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών (Information and Communication Technology). Η εργασία αυτή αναφέρεται στα βασικά θέματα μεσοπρόθεσμου και βραχυπρόθεσμου προγραμματισμού και ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας, σε συστήματα που παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες. Ειδικότερα παρουσιάζονται οι έννοιες και τα προβλήματα οργάνωσης της παραγωγικής προσπάθειας κατά την καθημερινή έως μεσοπρόθεσμη λειτουργία των παραγωγικών συστημάτων και μερικές σύγχρονες προσεγγίσεις, που χρησιμοποιούνται για την επίλυση τέτοιων προβλημάτων. Τα θέματα που αναπτύσσονται αφορούν τους διάφορους τύπους συστημάτων παραγωγής που εμφανίζονται στην πράξη. Τα συστήματα αυτά μπορούν να διακριθούν στ τρεις βασικές κατηγορίες: α) Συστήματα συνεχούς ροής (flow-shop),όπου η παραγωγή εξειδικεύεται σε ένα περιορισμένο αριθμό τυποποιημένων προϊόντων, τα οποία παράγονται σε αντίστοιχες γραμμές παραγωγής, προορίζονται για ευρεία κατανάλωση και η ροή του προϊόντος σε κάθε γραμμή είναι η ίδια για κάθε κομμάτι. Ο παραγωγικός εξοπλισμός οργανώνεται χωροταξικά σε γραμμική διάταξη και είναι ειδικής χρήσης, με μεγάλο βαθμό αυτοματοποίησης. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η περίπτωση όπου το σύστημα συμπεριφέρεται σαν μια μηχανή, όπου οι εισροές μετασχηματίζονται σε ένα ή περισσότερα προϊόντα (π.χ. ένα διυλιστήριο ή μια μονάδα παραγωγής τσιμέντου). β) Συστήματα παραγωγής κατά παραγγελία (job-shop),που παράγουν μεγάλη ποικιλία προϊόντων σε μικρές ποσότητες και με προδιαγραφές που ορίζονται από τον πελάτη, ο οποίος αναθέτει στο σύστημα την παραγωγή ενός αριθμού ίδιων προϊόντων (παραγγελία ή εργασία). Η ροή του προϊόντος είναι διαφορετική για κάθε παραγγελία (παρτίδα παραγωγής). Η χωροταξική διάταξη είναι λειτουργική, δηλαδή ο παραγωγικός εξοπλισμός, που 3

8 είναι γενικής χρήσης με γενικά περιορισμένο βαθμό αυτοματοποίησης, διατάσσεται σε ομάδες παραγωγικών μονάδων που εκτελούν την ίδια λειτουργία (π.χ. χωριστά οι τόρνοι, χωριστά οι πρέσες κ.λπ.). γ) Συστήματα κατασκευής έργων (projects), που παράγουν συνήθως ένα προϊόν μεγάλου μεγέθους και μεγάλης αξίας, που προορίζεται για ένα πελάτη. Εδώ, αυτά ο παραγωγικός εξοπλισμός, που χαρακτηρίζεται από μικρό βαθμό αυτοματοποίησης, διατάσσεται γύρω από το προϊόν. Εκτός από τις παραπάνω βασικές κατηγορίες, μπορούμε να διακρίνουμε τα συστήματα με κύτταρα παραγωγής (production cells), όπου συνδυάζονται τα πλεονεκτήματα των δύο πρώτων κατηγοριών. Η παραγωγή με την μέθοδο αυτή πραγματοποιείται σε «κύτταρα», όπου παράγονται τα προϊόντα ομαδοποιημένα ανάλογα με τις ανάγκες τους σε πρώτες και βοηθητικές ύλες σε μηχανές και ιδιοσυσκευές και σε εξειδικευμένο προσωπικό, καθώς και ανάλογα με τις διαδικασίες προετοιμασίας και ρύθμισης μηχανών και τη σειρά των απαιτούμενων επεξεργασιών. Επίσης, μια ενδιάμεση κατηγορία συστημάτων είναι τα συστήματα παραγωγής σε παρτίδες (batch-shop), που έχουν χαρακτηριστικά συστημάτων τόσο συνεχούς ροής όσο και παραγωγής κατά παραγγελία. Αυτά συναντώνται συχνά στην πράξη και αφορούν παραγωγή αποθηκεύσιμων προϊόντων, που χρησιμοποιούν κοινό παραγωγικό εξοπλισμό (π.χ. βιομηχανίες ποτών, επίπλων). Για τη μείωση των αποθεμάτων, η ετήσια ποσότητα που πρέπει να παραχθεί από κάθε προϊόν διαιρείται σε παρτίδες. Έτσι, τα διάφορα προϊόντα του συστήματος παράγονται σε παρτίδες, οι οποίες διαδέχονται η μία την άλλη, σε ένα κύκλο που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στη διάρκεια του έτους. Η εργασία αυτή αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο, όπου εισάγεται η έννοια του προγραμματισμού παραγωγής, δηλαδή της αλληλουχίας δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη ροή και το μετασχηματισμό αγαθών από το στάδιο των πρώτων υλών μέχρι τον τελικό χρήστη καθώς και τη ροή πληροφοριών που αναφέρονται σ αυτές τις δραστηριότητες. Αναλύονται οι διοικητικές δραστηριότητες που 4

9 σχετίζονται με τον προγραμματισμό παραγωγής και παρουσιάζεται η έννοια της «αλυσίδας της αξίας». Στο δεύτερο κεφάλαιο, τα Ολοκληρωμένα Συστήματα Διαχείρισης του Προγραμματισμού Παραγωγής, όπου παρουσιάζονται τα συστήματα Just-in- Time, MRP II, Λιτή Παραγωγή και Enterprise Resource Planning (ERP). Τα συστήματα αυτά είτε εκφράζουν προσσεγίσεις στο πρόβλημα της Διαχείρισης της παραγωγής που είναι διαφορετικές από τις κλασσικές, είτε αποτελούν εξέλιξη και ολοκληρώνουν κάποιο άλλο σύστημα, ενώ ορισμένα έχουν ισχυρή πληροφοριακή βάση σε αντίθεση με άλλα που διαθέτουν περισσότερο ποιοτικά χαρακτηριστικά. Στο τρίτο κεφάλαιο, ο Συγκεντρωτικός Προγραμματισμός με τον οποίο καθορίζεται το συνολικό πλάνο της παραγωγής των προϊόντων ενός συστήματος για ένα μεσοπρόθεσμο ορίζοντα προγραμματισμού. Παρουσιάζονται διάφορες μέθοδοι λήψης αποφάσεων σχετικά με τις βασικές παραμέτρους του πλάνου παραγωγής (ρυθμός παραγωγής, επίπεδο απασχόλησης και επίπεδο αποθεμάτων για κάθε περίοδο στον ορίζοντα προγραμματισμού). Στο τέταρτο κεφάλαιο, ασχολούμαστε με τον Χρονικό Προγραμματισμό, όπου εξετάζεται το ζήτημα του βραχυπρόθεσμου προγραμματισμού της παραγωγής σε συστήματα συνεχούς ροής και κατά παραγγελία. Παρουσιάζονται οι βασικές προσεγγίσεις στο ζήτημα αυτό για βιομηχανικά συστήματα, ενώ γίνεται αναφορά και σε αντίστοιχες προσεγγίσεις σε συστήματα υπηρεσιών (προγράμματα προσωπικού). 5

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 1.1 Εισαγωγή Ο προγραμματισμός παραγωγής περιλαμβάνει τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τη ροή και το μετασχηματισμό αγαθών, από το στάδιο των πρώτων υλών μέχρι τον τελικό χρήστη, καθώς και τη ροή πληροφοριών που αναφέρονται σ αυτές τις δραστηριότητες. Η διοίκηση του προγραμματισμού παραγωγής αφορά το σχεδιασμό, την εκτέλεση και τον έλεγχο των δραστηριοτήτων της παραγωγής. Ένας πιο ακριβής και περιεκτικός ορισμός είναι αυτός που ορίζει τον προγραμματισμό παραγωγής ως τη << διαδικασία της στρατηγικής διαχείρισης της απόκτησης και αποθήκευσης υλικών, εξαρτημάτων και τελικών προϊόντων (και της σχετικής ροής πληροφοριών) μέσα σ ένα οργανισμό και στα κανάλια προώθησης στην αγορά, ώστε να εκτελεστούν οι παραγγελίες με το χαμηλότερο δυνατό κόστος >> [<<The process of strategically managing the acquisition, movement and storage of materials, parts and finished inventory (and related information flows) through an organisation and its marketing channels to fulfil orders most cost-effectively>> (John Gattorna 1997)]. Στον ορισμό αυτό εξειδικεύονται οι δραστηριότητες του προγραμματισμού παραγωγής (απόκτηση, μεταφορά, αποθήκευση), τα προϊόντα (υλικά, εξαρτήματα και τελικά προϊόντα) και η χωρική διάσταση των εφοδιαστικών δραστηριοτήτων (εσωτερικά, στον οργανισμό, και εξωτερικά, στα κανάλια προώθησης στην αγορά), ενώ στα αντικείμενα της παραγωγής περιλαμβάνεται και η ροή πληροφοριών. Κυρίως, όμως, στον ορισμό αυτό εισάγεται ο στρατηγικός ρόλος της παραγωγής που συνδέεται με τη συμβολή της στην αλυσίδα δημιουργίας αξίας, που αναφέρεται στη συνέχεια. 6

11 Εκτός από τους παραπάνω, έχουν χρησιμοποιηθεί και άλλοι ορισμοί, όπου εισάγονται δραστηριότητες που δεν αναφέρονται ρητά στους ορισμούς που προηγήθηκαν. Σ αυτές τις δραστηριότητες περιλαμβάνονται ο έλεγχος πρώτων υλών, η διοίκηση παραγωγής, οι προβλέψεις, η εξυπηρέτηση πελατών και προϊόντων (service), η διαχείριση υπερπροϊόντων και αχρήστων κ.λ.π. Τέλος, η διοίκηση των παραγωγικών λειτουργιών (production management) ορίζεται ως <<το μέρος εκείνο της διοίκησης παραγωγής που σχεδιάζει, εκτελεί και ελέγχει την επαρκή και αποτελεσματική ροή και αποθήκευση αγαθών, υπηρεσιών και σχετικών πληροφοριών από την αρχή της διαδικασίας μέχρι το σημείο της κατανάλωσης, με σκοπό την κάλυψη των απαιτήσεων των πελατών>>. 1.2 Ο προγραμματισμός παραγωγής Η αλυσίδα της αξίας O προγραμματισμός παραγωγής περιλαμβάνει τις λειτουργίες που εξασφαλίζουν τη ροή και αποθήκευση αγαθών, υπηρεσιών και σχετικών πληροφοριών <<από την αποθήκη μέχρι το σημείο της κατανάλωσης, με σκοπό την κάλυψη των απαιτήσεων των πελατών>>. Ένα άλλο σημείο, όπου εμφανίζονται διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με τον προγραμματισμό παραγωγής, αφορά το ρόλο του και τη συνεισφορά του στην ανταγωνιστική θέση και στη δημιουργία κέρδους μιας επιχείρησης. Συχνή είναι η θεώρησή της ως στοιχείο κόστους που επιβαρύνει το προϊόν, χωρίς να προσθέτει σ αυτό αξία. Η έννοια της αλυσίδας της αξίας αποκαθιστά το ρόλο του προγραμματισμού παραγωγής στην επιχείρηση ως δημιουργού αξίας και όχι ως στοιχείου κόστους που επιβαρύνει αναγκαστικά την επιχείρηση και μειώνει τα περιθώρια κέρδους, δηλαδή ως <<αναγκαίου κακού>>. Η αλυσίδα της αξίας αποτελείται από όλες τις δραστηριότητες της επιχείρησης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον της, που προσθέτουν αξία στα προϊόντα ή στις υπηρεσίες της. Η εισαγωγή αυτής της έννοιας στηρίζεται στην άποψη ότι μια επιχείρηση δεν είναι ένας τυχαίος 7

12 συνδυασμός μηχανημάτων, εξοπλισμού, ανθρώπων και χρήματος. Μόνο όταν τα παραπάνω οργανωθούν και λειτουργήσουν συστηματικά θα παράγουν προϊόντα, για τα οποία ο πελάτης είναι διατεθειμένος να πληρώσει. Η ικανότητα που έχει μια επιχείρηση να εκτελεί συγκεκριμένες δραστηριότητες και να οργανώνει το σύστημα αλληλεπίδρασης τους είναι η πηγή του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Η ωφέλεια (κέρδος) που δημιουργεί η αλυσίδα της αξίας είναι η διαφορά μεταξύ της τελικής τιμής, που πληρώνει ο πελάτης, και του αθροίσματος όλων των στοιχείων κόστους παραγωγής και διάθεσης του προϊόντος ή της υπηρεσίας. Το κέρδος αυτό μοιράζεται μεταξύ προμηθευτών, παραγωγών, διανομέων, πελατών και, γενικά, των παραγόντων που συμμετέχουν ως παροχή υπηρεσιών ή ως αποδέκτες προϊόντων και υπηρεσιών στην αλυσίδα της αξίας. Κάθε παράγοντας θα χρησιμοποιήσει τη θέση που κατέχει στην αγορά και τη διαπραγματευτική του δύναμη για να αποκομίσει μέρος του κέρδους Οι δραστηριότητες της αλυσίδας της αξίας Στο σχήμα 1.1 απεικονίζονται οι κύριες δραστηριότητες μιας επιχείρησης καθώς και οι δραστηριότητες (ή συστήματα) υποστήριξης αυτών. Οι πρώτες είναι συνυφασμένες με την παραγωγή, τη διανομή και τις πωλήσεις των προϊόντων ή των υπηρεσιών της επιχείρησης στους πελάτες. Οι δραστηριότητες υποστήριξης βοηθούν την εκτέλεση των κυρίων δραστηριοτήτων. 8

13 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΡΟΜΗΘΕΙΕΣ ΕΦΟΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΝΤΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΕΦΟΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΚΤΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΚΑΙ ΠΩΛΗΣΕΙΣ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΠΕΛΑΤΩΝ (SERVICE). ΣΧΗΜΑ 1.1 Η αλυσίδα της αξίας ΚΕΡΔΟΣ ΚΥΡΙΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ εξής: Πιο συγκεκριμένα, στις κύριες δραστηριότητες περιλαμβάνονται οι α) εφοδιαστικές δραστηριότητες εντός επιχείρησης Είναι δραστηριότητες που σχετίζονται με τις εισροές και ειδικότερα με την παραλαβή, αποθήκευση και εσωτερική διανομή των εισροών του προϊόντος, δηλαδή δραστηριότητες όπως η παραλαβή και ο έλεγχος των προμηθειών, η διαχείριση των αποθηκών, ο έλεγχος των αποθεμάτων, ο προγραμματισμός των μέσων εσωτερικών μεταφορών, η διαχείριση των επιστροφών στους προμηθευτές κ.λ.π. 9

14 β) Παραγωγικές λειτουργίες Οι λειτουργίες αυτές εξασφαλίζουν το μετασχηματισμό των εισροών σε τελικό προϊόν ή υπηρεσία. Τέτοιες λειτουργίες είναι όλες όσες σχετίζονται με τη μεταβολή της μορφής ή των ιδιοτήτων των εισροών (μηχανική κατεργασία, θερμική ή χημική επεξεργασία κ.λ.π.), η συσκευασία, η συναρμολόγηση, η συντήρηση του εξοπλισμού. Ο ποιοτικός έλεγχος. Η λειτουργία δικτύων τροφοδοσίας κ.λ.π. γ) Εφοδιαστικές δραστηριότητες εκτός επιχείρησης Είναι οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τη συλλογή, αποθήκευση και φυσική διανομή του προϊόντος στους πελάτες. Στην περίπτωση των προϊόντων, τέτοιες δραστηριότητες είναι η διανομή τελικών προϊόντων στους τελικούς πελάτες μέσω του δικτύου διανομής, η αποθήκευση σε περιφερειακές ή τοπικές αποθήκες, η διαχείριση υλικών, η διαχείριση και ο προγραμματισμός των μεταφορικών μέσων, η επεξεργασία των παραγγελιών κ.λ.π. Στην περίπτωση των υπηρεσιών, εφοδιαστικές δραστηριότητες εκτός επιχείρησης είναι, για παράδειγμα, η υποδοχή, παραλαβή και μεταφορά του πελάτη ενός τουριστικού γραφείου στο ξενοδοχείο όπου θα διαμείνει. δ) Μάρκετινγκ και πωλήσεις Ασχολούνται με την προώθηση του προϊόντος ή της υπηρεσίας στους πελάτες και περιλαμβάνουν τη διαφήμιση, την διαχείριση των πωλήσεων, τη διοίκηση του δικτύου πελατών, την εκπόνηση προσφορών, την επιλογή δικτύου πωλήσεων, την τιμολόγηση κ.λ.π. ε) Εξυπηρέτηση πελατών και προϊόντων (service) 10

15 Περιλαμβάνονται οι δραστηριότητες που αυξάνουν ή συντηρούν την αξία ενός προϊόντος ή υπηρεσίας, όπως η τοποθέτηση, η επισκευή, η εκπαίδευση, η προμήθεια ανταλλακτικών, η ρύθμιση ή αναβάθμιση του προϊόντος κ.λ.π. Οι κύριες δραστηριότητες συνδέονται με τις δραστηριότητες υποστήριξης, που εξασφαλίζουν τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας ή της αποδοτικότητας των πρώτων. Στις δραστηριότητες υποστήριξης περιλαμβάνονται οι εξής : α) Υποδομές Οι λειτουργίες που σχετίζονται με τις υποδομές είναι οι δραστηριότητες ανάπτυξης, συντήρησης και αναβάθμισης των διαφόρων συστημάτων που εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία της παραγωγής και, γενικά, της επιχείρησης (κτιριακές και μηχανολογικές εγκαταστάσεις, ενεργειακό και τηλεπικοινωνιακό δίκτυο κ.λ.π.). β) Οργάνωση, ανθρώπινο δυναμικό και μέθοδοι Αναφέρονται στην οργάνωση των πόρων της επιχείρησης και τις σχετικές μεθόδους, περιλαμβανομένης και της διοίκησης ανθρώπινων πόρων (προσλήψεις, διοίκηση, εκπαίδευση, ανάπτυξη, κίνητρα) γ) Συστήματα και τεχνολογία Περιλαμβάνονται τα συστήματα έρευνας και ανάπτυξης, προγραμματισμού, ποιότητας, διαχείρισης πληροφοριών κ.λ.π. της επιχείρησης και η σχετική τεχνολογική γνώση (know-how). δ) Προμήθειες 11

16 Οι προμήθειες σχετίζονται με τις δραστηριότητες εξασφάλισης των εισερχόμενων πόρων (πρώτων υλών, εξαρτημάτων, εφοδίων κ.λ.π.) όπως είναι η επιλογή προμηθευτών και η επικοινωνία μαζί τους καθώς και οι διακανονισμοί και οι συναλλαγές που σχετίζονται με την πραγματοποίηση των προμηθειών (π.χ. άδειες, εκτελωνισμοί). Η ικανότητα της επιχείρησης να σχεδιάζει, να υλοποιεί και να ελέγχει τις παραπάνω λειτουργίες, κύριες και υποστηρικτικές, καθορίζει το επίπεδο ανταγωνιστικότητας και την ικανότητά της για επιβίωση. Την ικανότητα αυτή προσδιορίζει η επιτυχία της διοίκησης όσον αφορά το συντονισμό και την αρμονική επιτέλεση των λειτουργιών της αλυσίδας της αξίας. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, επαρκή και αποτελεσματική ροή πληροφοριών, αγαθών και υπηρεσιών καθώς και ύπαρξη συστημάτων και διεργασιών που ρυθμίζουν τις δραστηριότητες της αλυσίδας. Για παράδειγμα, μόνο εφόσον το τμήμα μάρκετινγκ παραδώσει έγκαιρα αξιόπιστες προβλέψεις για τις πωλήσεις, το τμήμα προμηθειών θα παραγγείλει έγκαιρα τα αναγκαία για την παραγωγή υλικά στη σωστή ποσότητα. Με τη σειρά του τμήμα προμηθειών πρέπει να προωθήσει σωστά τις πληροφορίες για τις παραγγελίες στα παραγωγικά τμήματα, ώστε αυτά να προγραμματίσουν την παραγωγή με τον τρόπο που θα εξασφαλίζει την έγκαιρη παράδοση των προϊόντων στον πελάτη στις σωστές ποσότητες Οι δραστηριότητες του προγραμματισμού παραγωγής Στην αλυσίδα της αξίας που αναφέρθηκε προηγουμένως ορισμένες δραστηριότητες κατονομάζονται ρητά ότι ανήκουν στις παραγωγικές δραστηριότητες, είτε εντός είτε εκτός επιχείρησης. Είναι οι δραστηριότητες, που αφορούν είτε την παραλαβή, αποθήκευση, και εσωτερική διανομή των εισροών του προϊόντος, είτε τη συλλογή. Αποθήκευση και φυσική διανομή του προϊόντος στους πελάτες. Όμως σύμφωνα τουλάχιστον με κάποιους από τους ορισμούς της παραγωγής που αναφέρθηκαν, στης δραστηριότητες που αποτελούν αντικείμενό της μπορούν να περιληφθούν και άλλες. Συγκεκριμένα, μπορούν να θεωρηθούν ως αντικείμενα της παραγωγής υπό ευρεία έννοια, 12

17 από μεν τις κύριες δραστηριότητες, οι παραγωγικές λειτουργίες και η εξυπηρέτηση πελατών (service), ενώ από τις δραστηριότητες υποστήριξης και προμήθειες. Γενικότερα, τα αντικείμενα της παραγωγής υπό ευρεία έννοια μπορούν να ομαδοποιηθούν ως εξής : Προμήθειες Ο προγραμματισμός παραγωγής αρχίζει με τις προμήθειες των υλικών που απαιτούνται για την παραγωγή των προϊόντων ή υπηρεσιών του συστήματος. Υπολογίζεται ότι το κόστος των υλικών αντιστοιχεί στο μισό περίπου του βιομηχανικού κόστους στις ΗΠΑ. Αυτό δείχνει τη σημασία της αποτελεσματικής διαχείρισης των προμηθειών όσον αφορά το κόστος των υλικών. Όμως αντικείμενο αυτής της διαχείρισης αποτελούν επίσης η ποιότητα των υλικών και η έγκαιρη παράδοση τους στις ποσότητες που απαιτούνται για την εκτέλεση του προγράμματος παραγωγής. Η ορθή επιλογή των προμηθευτών και η ανάπτυξη σχέσεων στενής συνεργασίας μαζί του μπορεί να εξασφαλίσει τα παραπάνω. Το τελευταίο αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό του συστήματος just-in-time (JIT), που περιγράφεται σε επόμενο κεφάλαιο. Άλλωστε, η τάση των επιχειρήσεων να εγκαταλείπουν μέρος των παραγωγικών ή άλλων λειτουργιών τους και να απευθύνονται σε εξωτερικούς προμηθευτές (outsourcing) για διάφορους λόγους, π.χ. για να πετύχουν μείωση του βιομηχανικού κόστους ή για να επικεντρωθούν σε δραστηριότητες που έχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, επιτείνει τη σημασία των προμηθειών Παραγωγή Η παραγωγή περιλαμβάνει το σύνολο των δραστηριοτήτων με τις οποίες κάποιοι πόροι (ανθρώπινη εργασία, μηχανοώρες, πρώτες ύλες, ενέργεια, πληροφορία) μετατρέπονται σε προϊόντα ή υπηρεσίες (ή συμβάλουν στην παραγωγή τους). Σκοπός της παραγωγής είναι η εξασφάλιση της παραγωγής προϊόντων ή υπηρεσιών στις ποσότητες που απαιτούνται, σύμφωνα με ορισμένες ποιοτικές προδιαγραφές, σε συγκεκριμένες προθεσμίες και με το μικρότερο κόστος, υπακούοντας φυσικά στους περιορισμούς και τις 13

18 απαγορεύσεις που προέρχονται από το περιβάλλον. Η παραγωγή των προϊόντων μιας επιχείρησης εμπλέκει άμεσα ή έμμεσα πολλούς παράγοντες (εργαζόμενους, μηχανές, υλικά, εγκαταστάσεις, οικονομικούς πόρους, πελάτες, προμηθευτές κ.λ.π.) και μπορεί να πραγματοποιείται σε διαφορετικές τοποθεσίες, σε εργοστάσια που μπορεί να βρίσκονται ακόμα και σε διαφορετικές χώρες. Η εμπλοκή τόσων παραγόντων αυξάνει την πολυπλοκότητα των προβλημάτων σχεδιασμού, προγραμματισμού και ελέγχου της παραγωγής. Τα προβλήματα αυτά αναφέρονται είτε σε ζητήματα σχεδιασμού παραγωγικών συστημάτων, δηλαδή ζητήματα στρατηγικού χαρακτήρα (επιλογή προϊόντος, σχεδιασμός της δυναμικότητας του παραγωγικού συστήματος, επιλογή μεθόδου εργασίας, επιλογή της θέσης εγκατάστασης του συστήματος, χωροταξικός σχεδιασμός), είτε σε ζητήματα προγραμματισμού και ελέγχου της παραγωγής, δηλαδή θέματα τακτικού και λειτουργικού χαρακτήρα. Στα θέματα αυτά περιλαμβάνονται η πρόβλεψη της ζήτησης, η διαχείριση των αποθεμάτων, ο προγραμματισμός της παραγωγής, τα συστήματα συντήρησης κ.λ.π. και είναι αφιερωμένα τα υπόλοιπα κεφάλαια αυτού του συγγράμματος Διανομή Η διανομή, που συχνά στην αγορά ταυτίζεται με την εφοδιαστική αλυσίδα, περιλαμβάνει το σύνολο των δραστηριοτήτων που εξασφαλίζουν την ικανοποίηση των παραγγελιών και τη διάθεση των προϊόντων στην αγορά με τη χρήση κατάλληλων λειτουργιών, μέσων και εγκαταστάσεων. Αφορά τη διακίνηση των προϊόντων μεταξύ θέσεων (σύστημα παραγωγής, αποθήκες, τελικά σημεία διάθεσης) και την υλική διαχείριση και αποθήκευση τους στις διάφορες θέσεις. Ειδικότερα : Αποθήκευση Η αποθήκευση αφορά την υποδοχή, εκφόρτωση, εναπόθεση σε κατάλληλους χώρους, επαναφόρτωση και αποστολή των προϊόντων/ υποπροϊόντων στον επόμενο προορισμό τους (συνήθως σε κάποιο άλλο σημείο αποθήκευσης). Προϋποθέτει την ύπαρξη κατάλληλης υποδομής 14

19 (αποθηκευτικών χώρων, μηχανημάτων φόρτωσης, εκφόρτωσης και εσωτερικών διακινήσεων, εξοπλισμού για τη στοίβαξη-αποθήκευση των προϊόντων, ραφιών, κατάλληλου λογισμικού, για τον έλεγχο της αποθήκης κ.λ.π.). Η υποδομή αυτή αποτελεί σταθμό διανομής, που μπορεί να είναι κεντρικός, περιφερειακός ή τοπικός. Σ ένα σταθμό διανομής, μπορεί να επιτελούνται, εκτός από της παραπάνω, και άλλες λειτουργίες, όπως αποσυσκευασία, ανασυσκευασία, παλετοποίηση, έλεγχος παραγγελιών κ.λ.π. Η οργάνωση και λειτουργία της αποθήκευσης έχει τροποποιηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια εξαιτίας των εξελίξεων στις τεχνολογίες της πληροφορικής, των επικοινωνιών και της αυτοματοποίησης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις εφαρμογές ηλεκτρονικού εμπορίου. Με τις τροποποιήσεις επιδιώκεται η ταχύτερη διεκπεραίωση (στο στάδιο της διανομής) συχνότερων παραγγελιών μικρότερων ποσοτήτων προϊόντων, που προορίζονται για πελάτες με υψηλότερες απαιτήσεις εξυπηρέτησης. Για την υποστήριξη της σύγχρονης οργάνωσης και λειτουργίας των κέντρων διανομής σε καθημερινή βάση χρησιμοποιούνται αυτοποιημένα συστήματα διαχείρισης αποθηκών που ενσωματώνουν τις παραπάνω τεχνολογίες και επιτρέπουν την ελεγχόμενη αποθήκευση των υλικών, την παρακολούθηση των αποθεμάτων και την εκτέλεση εντολών αποστολής με την ανίχνευση της θέσης αποθήκευσης των υλικών και την ανάκτηση (picking), συσκευασία και αποστολή στον αποδέκτη τους. Τα παραπάνω συστήματα βασίζονται, μεταξύ άλλων, στην τεχνολογία bar coding, με την οποία κάθε μονάδα προϊόντος αποκτά δική της μοναδική ταυτότητα που αναγνωρίζεται αυτόματα στην παραγωγή, αποθήκευση, ανάκτηση, αποστολή, κ.λ.π. Επίσης μπορεί να βασίζονται στην τεχνολογία radio frequency tags (ετικέτες ραδιοσυχνότητας), που επιτρέπει να διατηρούνται ακόμα περισσότερες πληροφορίες για το προϊόν, οι οποίες ανακτώνται με χρήση ραδιοσυχνοτήτων, καθώς και στη χρήση μικροκυκλωμάτων (chips) που αποθηκεύουν πληροφορίες και ενσωματώνονται σε προϊόντα, τα οποία μπορούν να παρακολουθούνται μέσω κατάλληλης τεχνολογίας αλληλεπιδραστικής επικοινωνίας από απόσταση. 15

20 Μεταφορές Η μεταφορά στην Εφοδιαστική είναι μια λειτουργία που αναφέρεται στη διακίνηση υλικών (πρώτων υλών, εξαρτημάτων, τελικών προϊόντων) κατά μήκος της προγραμματισμού παραγωγής. Η συμμετοχή της λειτουργίας αυτής στο κόστος της εφοδιαστικής αλυσίδας είναι σημαντική. Για παράδειγμα στις ΗΠΑ φτάνει περίπου το 6% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Φυσικά, πέρα από το κόστος που συνεπάγεται, η λειτουργία της μεταφοράς είναι σημαντική για την εφοδιαστική αλυσίδα επειδή έχει σχέση με βασικές παραμέτρους που καθορίζουν την αποτελεσματικότητά της (έγκαιρη άφιξη, των εισροών της παραγωγής, έγκαιρη παράδοση προϊόντων). Μεταφορές μπορεί να γίνονται με χρήση διαφορετικών μέσων και διακρίνονται σε χερσαίες, θαλάσσιες και εναέριες. Συχνή είναι η χρήση συνδυασμένων μέσων μεταφοράς, π.χ. χερσαία-θαλάσσια-χερσαία. Ειδικότερα, οι χερσαίες μεταφορές μπορεί να είναι οδικές ή μέσω του σιδηροδρομικού δικτύου. Οι πρώτες είναι ευέλικτες, ενδείκνυνται για μικρά σχετικά φορτία μοναδιαίας αξίας και σε μεγάλες ποσότητες (π.χ. πρώτες ύλες), που μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις. Στις ΗΠΑ οι μεταφορές μέσω σιδηροδρομικού δικτύου είναι οι πιο διαδεδομένες (το 1/3 των μεταφορών). Οι θαλάσσιες μεταφορές διακρίνονται σε εσωτερικές (μέσω ποταμών, καναλιών και λιμνών) παράκτιες και υπερωκεάνιες. Το κόστος τους είναι πολύ χαμηλό ανά μονάδα φορτίου αλλά η ταχύτητά τους χαμηλή. Ενδείκνυνται για μεγάλα χύδην φορτία (πρώτες ύλες, ορυκτά, δημητριακά, χημικά, και προϊόντα πετρελαίου). Οι εναέριες μεταφορές είναι οι ταχύτερες και οι πιο δαπανηρές. Ενδείκνυνται για μικρά φορτία και για αποστολές που απαιτούν άμεση παράδοση (π.χ. κρίσιμα ανταλλακτικά). Στις παραπάνω κατηγορίες μέσων μεταφοράς θα πρέπει να προστεθεί η μεταφορά μέσω δικτύων αγωγών, που ενδείκνυνται για γρήγορη μεταφορά μεγάλων φορτίων σε υγρή (π.χ. πετρέλαιο) ή αέρια (π.χ. υγραέριο) μορφή. 16

21 Εξυπηρέτηση πελατών/προϊόντων Όπως αναφέρθηκε, η εξυπηρέτηση πελατών/πελατών περιλαμβάνει δραστηριότητες που αυξάνουν ή συντηρούν την αξία ενός προϊόντος ή μια υπηρεσίας. Η τοποθέτηση ενός προϊόντος, π.χ. μιας συσκευής, στη θέση όπου θα την χρησιμοποιεί ο αγοραστής, η επισκευή σε περίπτωση βλάβη, η εκπαίδευση του χρήστη στον τρόπο χρήσης του προϊόντος η έγκαιρη διάθεση ανταλλακτικών, η ρύθμιση ή η αναβάθμιση του προϊόντος αποτελούν παραδείγματα τέτοιων δραστηριοτήτων εξυπηρέτησης. Γι αυτά που όλα έχουν ως στόχο την ικανοποίηση του πελάτη, απαιτούνται ειδικοί όροι (συνεργεία επισκευών, εκπαιδευτές, αποθήκες ανταλλακτικών κ.λ.π.). που πρέπει να διαθέτη ο προγραμματισμός παραγωγής. Το προϊόν, με την ευρεία του έννοια, περιλαμβάνει και το μείγμα των παραπάνω υπηρεσιών. Κατά το σχεδιασμό του, επομένως πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ζητούμενα, όπως η συντήρησιμότητα που αναφέρεται στην ευκολία ή/και το κόστος που χαρακτηρίζουν τη συντήρηση ή επισκευή του προϊόντος. Η διάθεση στον αγοραστή οδηγιών για την αντιμετώπιση προβλημάτων κατά τη χρήση του προϊόντος ή η σπονδυλωτή δομή της κατασκευής του, που επιτρέπει την εύκολη επισκευή ή αντικατάσταση ενός εξαρτήματος που έχει υποστεί βλάβη, αποτελούν παραδείγματα μορφών εξυπηρέτησης του πελάτη Κόστος προγραμματισμού παραγωγής Στις επιχειρήσεις παραγωγής-διανομής προϊόντων τα λειτουργικά κόστη ως ποσοστό των πωλήσεων τους παρουσιάζουν μεγάλο εύρος διακύμανσης και μπορεί να φτάνει το 30%. Επομένως, είναι φανερή η μεγάλη σημασία που έχει ο προγραμματισμός παραγωγής και η αποτελεσματική διοίκηση της για την οικονομία και τις επιχειρήσεις, καθώς και η συμβολή των επιμέρους παραγωγικών λειτουργιών στο συνολικό κόστος. Όσο μειώνεται το κόστος αυτό τόσο αυξάνεται η αξία που δημιουργεί ο προγραμματισμός παραγωγής, αφού αντίστοιχα αυξάνει το όφελος που απολαμβάνουν η επιχείρηση και οι πελάτες της από τις δραστηριότητες της. 17

22 1.3 Σύγχρονα συστήματα διοίκησης προγραμματισμού παραγωγής Αποφάσεις στρατηγικού, τακτικού και λειτουργικού χαρακτήρα Ο προγραμματισμός παραγωγής αφορά τη λήψη αποφάσεων σε θέματα σχεδιασμού και ελέγχου των λειτουργιών της παραγωγικής διαδικασίας, Αφορά, επομένως, αποφάσεις στρατηγικού, τακτικού και λειτουργικού χαρακτήρα για ένα σύνολο ζητημάτων. Ειδικότερα, όσον αφορά τα ζητήματα στρατηγικού χαρακτήρα, σ αυτά περιλαμβάνονται όλα όσα αναφέρονται στο σχεδιασμού ενός συστήματος παραγωγής-διανομής. Παραδείγματα τέτοιων ζητημάτων είναι : Η επιλογή των προϊόντων που θα παράγει το σύστημα Η επιλογή του πλήθους, της δυναμικότητας και της θέσης εγκατάστασης των παραγωγικών μονάδων και των κέντρων διανομής του συστήματος. Η επιλογή της τεχνολογίας παραγωγής. Η επιλογή των αγορών και η κατανομή τους στα κέντρα διανομής. Η επιλογή των βασικών προμηθευτών Η επιλογή του φορέα και του τρόπου μεταφοράς και διανομής των προϊόντων (χρήση ιδίων μέσων έναντι ανάθεσης σε τρίτους). Στα ζητήματα τακτικού χαρακτήρα περιλαμβάνονται θέματα προγραμματισμού και ελέγχου ενός συστήματος παραγωγής-διανομής, για το οποία πρέπει να ληφθούν αποφάσεις με δεδομένα τα βασικά στοιχεία του συστήματος, δηλαδή στο πλαίσιο των αποφάσεων στρατηγικού χαρακτήρα που έχουν ήδη ληφθεί. Τέτοια ζητήματα, για παράδειγμα είναι: Η διενέργεια προβλέψεων Η διαχείριση αποθεμάτων Ο συγκεντρωτικός προγραμματισμός παραγωγής. Ο χρονικός προγραμματισμός παραγωγής. Ο προγραμματισμός μεταφορών. 18

23 Η διοίκηση έργων. Τέλος, στα ζητήματα λειτουργικού χαρακτήρα περιλαμβάνονται θέματα που αφορούν τη λειτουργία της εφοδιαστικής λειτουργίας σε βραχυπρόθεσμη βάση, όπως είναι η εκπόνηση εβδομαδιαίων ή ημερησίων προγραμμάτων παραγωγής, συντήρησης, δρομολογίων μεταφορών κ.λ.π Σύγχρονες τάσεις και προσεγγίσεις Πολλά από τα παραπάνω τακτικά και λειτουργικά ζητήματα διοίκησης της προγραμματισμού παραγωγής αποτελούν αντικείμενα άλλων κεφαλαίων του παρόντος συγγράμματος. Για την αντιμετώπισή τους με επιστημονικό τρόπο είναι αναγκαία η εκπόνηση κατάλληλων αναπαραστάσεων (μοντέλων) και η χρήση εργαλείων, όπως η μαθηματική ανάλυση, η προσομοίωση και οι ευρετικές μέθοδοι, και η ανάλυση τους με τη βοήθεια αυτών των εργαλείων, ώστε να προκύψουν βέλτιστες ή, γενικότερα, ικανοποιητικές λύσεις. Μερικές από τις κλασικές προσεγγίσεις εισάγονται στα επόμενα κεφάλαια. Όμως η ανάπτυξη της τεχνολογίας με ραγδαίους ρυθμούς και οι σύγχρονες εξελίξεις στην παραγωγή και διανομή προϊόντων και υπηρεσιών (διεθνοποίηση) έχουν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση νέων τάσεων και προσεγγίσεων στην οργάνωση των συστημάτων παραγωγής-διανομής και στην παραγωγή. Κύρια χαρακτηριστικά των νέων τάσεων είναι : Η ελάττωση στο ελάχιστο δυνατό του χρόνου ανταπόκρισης στις πραγματικές συνθήκες της ζήτησης και, γενικότερα η ελαχιστοποίηση του χρόνου στη ροή των υλικών και των πληροφοριών. Η πίεση για μείωση των αποθεμάτων στα ελάχιστα δυνατά επίπεδα. Η εξασφάλιση στην παραγωγή της δυνατότητας να ανταποκρίνεται σε εξατομικευμένες προτιμήσεις της κατανάλωσης. 19

24 Η αξιοποίηση των σύγχρονων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, όπως το Internet, και γενικότερα, η αλληλεξάρτηση υπολογιστών, συστημάτων διαχείρισης υλικών, συστημάτων αποθήκευσης και συστημάτων μεταφορών. Πρακτικές συνέπειες των παραπάνω είναι, μεταξύ άλλων, η μετάβαση από τις μεγάλες αποθήκες σε μικρότερα, πιο αυτοματοποιημένα και με ταχύτερους ρυθμούς διακίνησης συστήματα, το αυξανόμενο μέγεθος οχημάτων μεταφοράς εμπορευμάτων στους αυτοκινητόδρομους και σιδηροδρόμους, η αυξανόμενη χρήση της αεροπορικής μεταφοράς εμπορευμάτων και η αύξηση της ταχύτητας φόρτωσης, εκφόρτωσης και επαναφόρτωσης, που είναι χαρακτηριστικό των συστημάτων μεταφοράς τύπου εμπορευματοκιβωτίου. Μεταξύ των νέων τάσεων και προσεγγίσεων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παραγωγικές στρατηγικές << μετάθεση της παραγωγής >>, << βιομηχανική παραγωγή δυαδικής απόκρισης >>, << παραγωγή βάσει παραγγελιών, απευθείας προώθηση στον πελάτη >> και << πραγματικά δικαιώματα >>. Ακολουθεί σύντομη παρουσίαση αυτών των στρατηγικών Μετάθεση της παραγωγής Η << μετάθεση της παραγωγής >> συνίσταται σε μια στρατηγική παραγωγής-διανομής των προϊόντων που καθιστά δυνατή τη μεταφορά προς το τέλος της προγραμματισμού παραγωγής, την εκτέλεση ορισμένων διαδικασιών που σχετίζονται με τη διαφοροποίηση της ζήτησης, ενώ τα βασικά στοιχεία του << κορμού >> του προϊόντος, που είναι κοινά σε όλα τα τελικά προϊόντα, παράγονται κεντρικά σε μεγάλες ποσότητες. Με άλλα λόγια, διαδικασίες στις τελικές φάσεις παραγωγής-διανομής, που διαφοροποιούν το τελικό προϊόν ώστε να ικανοποιούνται διαφορετικές προτιμήσεις των πελατών (π.χ. ως προς τη χρωματική ποικιλία, τη συσκευασία, τον τρόπο χρήσης κ.λ.π.), μεταφέρονται στο τέλος της αλυσίδας και ενδεχομένως σε περιφερειακές θέσεις παραγωγής-διανομής. Με αυτό τον τρόπο η παραγωγή προσαρμόζεται καλύτερα στις πραγματικές απαιτήσεις των πελατών και στις τρέχουσες συνθήκες της αγοράς, ενώ το 20

25 σύστημα μπορεί, διατηρώντας σχετικά μικρά αποθέματα τελικών προϊόντων, να διαθέτει με ελάχιστη καθυστέρηση Παραγωγή βάσει παραγγελιών, απευθείας προώθηση στον πελάτη Στην παραγωγική στρατηγική <<παραγωγή βάσει παραγγελιών, απευθείας προώθηση στον πελάτη>> το σύστημα συναντά τη ζήτηση αξιοποιώντας τις δυνατότητες να επικοινωνήσει με τους πιθανούς πελάτες του μέσω τηλεφώνου ή του Internet. Κατά την επικοινωνία παρουσιάζονται στον πελάτη προϊόντα που η επιχείρηση μπορεί να κατασκευάσει για λογαριασμό του, καθώς και η τιμή διάθεσής τους. Ο πελάτης προσδιορίζει τις προτιμήσεις του σχετικά με τα χαρακτηριστικά του προϊόντος που επιθυμεί να προμηθευτεί, και η επιχείρηση κατασκευάζει και αποστέλλει το προϊόν στον πελάτη, τον οποίο και χρεώνει. Επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν αυτή την παραγωγική στρατηγική συνήθως αναπτύσσουν συνεργασίες τύπου <<just-intime>>, ώστε να είναι σε θέση να ανταποκριθούν χωρίς καθυστέρηση στις παραγγελίες Πραγματικά δικαιώματα Ο όρος <<πραγματικά δικαιώματα>> είναι δανεισμένος από την επενδυτική πρακτική, όπου οι επενδυτές διαμορφώνουν τα χαρτοφυλάκια τους (portfolios) με βάση και τα δικαιώματα (options), τα οποία διαμορφώνουν τη συνολική αξία των επενδύσεων. Στην περίπτωση των επιχειρήσεων παραγωγής-διανομής οι πηγές προμήθειας των υλικών και υπηρεσιών που απαιτούνται στην προγραμματισμός παραγωγής επιλέγονται με βάση τη συνολική αξία που αντιπροσωπεύουν οι προμηθευτές. Συγκεκριμένα, μια επιχείρηση, αντί να κάνει προμήθειες από μία οι δύο πηγές, μπορεί να επιλέγει από ένα μεγαλύτερο κατάλογο προμηθευτών, <<διασπείροντας>> την αβεβαιότητα και μειώνοντας τους κινδύνους σχετικά με της προμήθειες (έγκαιρη παράδοση, στις αναγκαίες ποσότητες, στην απαιτούμενη ποιότητα) και την αξία για την επιχείρηση που αντιπροσωπεύουν. Ας σημειωθεί ότι η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος όσον αφορά τις προμήθειες έχουν την τάση να 21

26 αυξάνουν. Η νέα αυτή εφοδιαστική στρατηγική στηρίζεται στις αυξημένες δυνατότητες πληροφόρησης και επικοινωνίας που οφείλονται στις νέες αντίστοιχες τεχνολογίες Ανάθεση Εφοδιαστικών λειτουργιών σε 3 PL Μία πραγματικότητα στο χώρο της οργάνωσης της εφοδιαστικής αλυσίδας που παρουσιάζει ισχυρές τάσεις ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια αποτελεί η <<εφοδιαστική τρίτων>> (outsourcing ή <<Third Party Logistics>> ή 3 PL), δηλαδή η ανάθεση μέρους των εφοδιαστικών λειτουργιών μιας επιχείρησης σε άλλες εταιρίες. Με τον όρο <<εφοδιαστική τρίτων>> ορίζεται η ανάληψη από τρίτους (εξειδικευμένες εταιρίες, η αποκαλούμενες <<εταιρίες 3 PL>>), εκτός επιχείρησης, εφοδιαστικών υπηρεσιών που παραδοσιακά εκτελούνται εντός της επιχείρησης. Οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν στην ανάπτυξη υπηρεσιών <<εφοδιαστικής τρίτων>> σχετίζονται με τις αυξανόμενες ανάγκες πολλών εταιριών για υποστήριξη από άλλες επιχειρήσεις στις λειτουργίες αποθήκευσης, διανομής, διαμεταφορών κ.λ.π., για λόγους εξοικονόμησης πόρων ή λειτουργικούς. Συγκεκριμένα, βασική αιτία ανάπτυξης της <<εφοδιαστικής τρίτων>> είναι η μετακίνηση των κέντρων παραγωγής σε χώρες χαμηλού εργατικού κόστους και η ανάγκη για άμεση πρόσβαση στους προμηθευτές και καταναλωτές στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και της απελευθέρωσης των αγορών. Στις νέες συνθήκες των αγορών, η ταχύτητα η ευελιξία και η άμεση πρόσβαση στους προμηθευτές και καταναλωτές αποτελούν βασικούς παράγοντες επιτυχίας των επιχειρήσεων. Η ίδρυση υποκαταστημάτων και κέντρων παραγωγής, αποθήκευσης και διανομής εγχώρια η στην αλλοδαπή μπορεί να είναι πολύ δαπανηρή ή και απαγορευτική λύση. Η ανάπτυξη συμφωνιών συνεργασίας μεταξύ μιας επιχείρησης και μιας εταιρίας 3 PL είναι συχνά η οικονομικότερη ή και μόνη δυνατή λύση για την κάλυψη αυτών των υπηρεσιών, απαραιτήτων για την εκπλήρωση των σκοπών της επιχείρησης. Οι εφοδιαστικές υπηρεσίες που συνήθως ανατίθενται σε εταιρίες 3 PL περιλαμβάνουν την παραλαβή προμηθειών υλικών και εξαρτημάτων και τη μεταφορά τους στο σύστημα παραγωγής, τη συσκευασία, την εκφόρτωση, 22

27 την αποσυσκευασία την ανασυσκευασία και την απαναφόρτωση, την αποθήκευση και την φυσική διανομή των προϊόντων, την επικόλληση μηχανογραφημένης ετικέτας, τη διαχείριση αποθεμάτων, τη διατήρηση προϊόντων υπό ψύξη (συντήρηση, κατάψυξη), τη διενέργεια απογραφών, την παραγγελιοληψία και διεκπεραίωση της παραγγελίας, την έκδοση εγγράφων (δελτία αποστολής, τιμολόγια κ.α.), τη διαχείριση επιστροφών, τους εκτελωνισμούς την ασφαλιστική κάλυψη, την παροχή υπηρεσιών πληροφορικής και στατιστικών στοιχείων κ.λ.π. Έτσι για παράδειγμα, μια εταιρία 3 PL, που έχει συνάψει συμβόλαιο μακροπρόθεσμα συνεργασίας με μια επιχείρηση, αναλαμβάνει τη μεταφορά των εμπορευμάτων του πελάτη της από τον τόπο παραγωγής ή εισαγωγής τους στις αποθήκες της εταιρίας. Για εισαγόμενα προϊόντα, η εταιρία 3 PL διαθέτει ειδικούς τελωνειακούς χώρους για τον εκτελωνισμό τους. Τα εμπορεύματα υπόκεινται σε ποιοτικό και ποσοτικό έλεγχο, για να ανιχνευθούν τυχόν λάθη, ζημιές ή παραλείψεις, και στη συνέχεια ανασυσκευάζονται, αν απαιτείται, και εισάγονται στην αποθήκη. Με τη βοήθεια εξειδικευμένων πληροφοριακών συστημάτων και κατάλληλου λογισμικού, βρίσκεται για κάθε προϊόν η κατάλληλη θέση αποθήκευσης. Η εταιρία 3 PL διενεργεί τακτικές απογραφές και τακτικούς ελέγχους των αποθεμάτων, αλλά και προβλέψεις για τη ζήτηση των προϊόντων της επιχείρησης. Επίσης, αναλαμβάνει τη διεκπεραίωση των παραγγελιών του πελάτη της. Γι αυτό παραλαμβάνει τα εμπορεύματα από την αποθήκη της επιχείρησης, τα ελέγχει, τα συσκευάζει ή, αν χρειάζεται, τα ανασυσκευάζει. Επίσης, αναλαμβάνει τη σήμανση των εμπορευμάτων, την επισύναψη διαφημιστικού υλικού, ετικετών ή δώρων και τη συνένωση συσκευασιών. Ακολουθεί ή φόρτωση των εμπορευμάτων στα οχήματα, η φυσική διανομή τους, που προγραμματίζεται με τι βοήθεια ειδικού λογισμικού, και η είσπραξη αντικαταβολών για λογαριασμό του πελάτη της. Η εταιρία 3 PL παρέχει μηχανογραφική υποστήριξη στον πελάτη της, επικοινωνεί άμεσα (online) μαζί του και ανταλλάσσει στοιχεία και χρήσιμες πληροφορίες που έχουν κωδικοποιηθεί ηλεκτρονικά με κατάλληλα συστήματα ηλεκτρονικής ανταλλαγής πληροφοριών (EDI). Μεταξύ άλλων, διαθέτει στην επιχείρηση-πελάτη της στοιχεία που αφορούν τους δικούς της πελάτες, 23

28 όπως τιμολόγια και όρους πληρωμής και κόστος εφοδιασμού ανά μονάδα και είδος προϊόντος, δρομολόγιο διανομής και περιοχή πωλήσεων. Ακόμη της παρέχει δείκτες που σχετίζονται με το επίπεδο εξυπηρέτησης των πελατών, όπως ορθότητα και πληρότητα παραγγελίας, καθυστέρηση στην παράδοση και ποσοστό επιστροφών, ή άλλα στοιχεία με βάση κριτήρια που θέτει η επιχείρηση-πελάτης. Επίσης της παρέχει στατιστικά στοιχεία για τα διαθέσιμα αποθέματα της, τις ποσότητες αναπαραγγελίας, τους χρόνους και τη συχνότητα παράδοσης, τη δυνατότητα ανταπόκρισης σε έκτακτες παραγγελίες και τις πωλήσεις των προϊόντων. Τέλος, υποστηρίζει συστήματα διαχείρισης των αποθεμάτων, ανάλογα με το προϊόν, καθώς και δυνατότητα αυτόματης δέσμευσης ληγμένων εμπορευμάτων και εμπορευμάτων που επιβάλλεται να υποβληθούν σε ποιοτικό έλεγχο. Φυσικά μια εταιρία 3 PL μπορεί να διαθέτει μέρος μόνο από τις παραπάνω υπηρεσίες. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, στην Ευρώπη ο κλάδος των εταιριών 3 PL βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο ανάπτυξης, όμως εμφανίζει έντονα αυξητικές τάσεις. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι πελάτες των εταιριών 3 PL είναι συνήθως μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, ενώ οι μεταφορές και η αποθήκευση είναι οι κύριες υπηρεσίες που προσφέρονται. Εξέλιξη στην << εφοδιαστική τρίτων>> αποτελεί η εμφάνιση εταιριών που αναλαμβάνουν την παροχή ολοκληρωμένων υπηρεσιών διοίκησης και υλοποίησης όλης της προγραμματισμού παραγωγής. Αυτές οι εταιρίες, που διαθέτουν την τεχνογνωσία και την υποδομή για να υλοποιήσουν την προγραμματισμός παραγωγής συμπιέζοντας το κόστος και βελτιώνοντας το επίπεδο εξυπηρέτησης πελατών, καλούνται 4 th Party Logistics Providers (4 PL) και χρησιμοποιούν είτε δική τους υποδομή εφοδιασμού και πληροφορικής, είτε την υποδομή τρίτων (π.χ. εταιριών 3 PL, λογισμικού, μεταφορών) Πληροφορική και διοίκηση προγραμματισμού παραγωγής Πολλές από τις σύγχρονες εξελίξεις στη διοίκηση και υλοποίηση της προγραμματισμού παραγωγής σχετίζονται άμεσα με την ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και την εφαρμογή τους στο Ηλεκτρονικό Εμπόριο (Electronic Commerce ή E-Commerce). Πράγματι, 24

29 πολλές από τις παραδοσιακές λειτουργίες της προγραμματισμού παραγωγής (επικοινωνία με προμηθευτές και πελάτες για προβολή προϊόντων και τοποθέτηση ή λήψη παραγγελιών, έκδοση παραστατικών, μεταφορά κεφαλαίων κ.λ.π.) έχουν τροποποιηθεί με την υποστήριξη των παραπάνω τεχνολογιών και με στόχο την απλούστευση, τη μείωση του κόστους και την αύξηση της αποτελεσματικότητας (μεγάλη ταχύτητα συναλλαγών, αλληλεπίδραση πραγματικού χρόνου, καλύτερη ποιότητα, μεγαλύτερη ικανοποίηση πελατών, υποστήριξη της λήψης αποφάσεων). Ο όρος << Ηλεκτρονικό Εμπόριο >> είναι γενικός και περιλαμβάνει διαφορετικές επιχειρησιακές συναλλαγές, όπου οι συντελεστές τους επικοινωνούν και, γενικά αλληλεπιδρούν με ηλεκτρονικά μέσα, με χρήση πληροφοριακών συστημάτων ή δικτύων Η/Υ, χωρίς τη φυσική παρουσία και μεσολάβηση ανθρώπων ή υλικών μέσων. Οι κυριότερες κατηγορίες εφαρμογών των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στο εμπόριο είναι : Οι ηλεκτρονικές αγορές, όπου παρέχεται η δυνατότητα αναζήτησης και προμήθειας προϊόντων ή υπηρεσιών, όπως οι εξειδικευμένες ιστοσελίδες για την κράτηση θέσεων σε αεροπορικές εταιρίες. Τα συστήματα ηλεκτρονικής συναλλαγής δεδομένων, που επιτρέπουν στις επιχειρήσεις να επικοινωνούν, να ανταλλάσσουν πληροφορίες και να εκτελούν συναλλαγές, όπως στις αγορές κινητών αξιών και χρήματος. Το εμπόριο μέσω Internet, που επιτρέπει στην επιχείρηση να διαφημίζει και να προωθεί τα προϊόντα της. Οι παραπάνω εφαρμογές επηρεάζουν όλες τις δραστηριότητες της προγραμματισμού παραγωγής και, γενικά τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, από τις προμήθειες και τις μεταφορές μέχρι τις παραγγελίες, το μάρκετινγκ, την προώθηση πωλήσεων, την έκδοση τιμολογίων, τις πληρωμές και τη συντήρηση, υποστήριξη και ανάπτυξη προϊόντος. Επίσης επηρεάζουν τις δραστηριότητες της δημόσιας διοίκησης και υποστηρίζουν τις συναλλαγές των επιχειρήσεων με αυτές. 25

30 Παράδειγμα αξιοποίησης τέτοιων εφαρμογών αποτελεί η λειτουργία της αποθήκευσης και οι δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτήν, όπως η ηλεκτρονική μεταβίβαση παραγγελιών. Όπως αναφέρθηκε, για την υποστήριξη της σύγχρονης οργάνωσης και λειτουργίας των κέντρων διανομής χρησιμοποιούνται πληροφοριακά συστήματα διαχείρισης αποθηκών σε συνδυασμό με τη χρήση της τεχνολογίας bar-code και των ασύρματων ζεύξεων. Ένα πληροφοριακό σύστημα διαχείρισης αποθήκης παρακολουθεί όλες τις λειτουργίες της αποθήκης, από την παραλαβή ενός φορτίου και την τοποθέτηση του σε μια θέση της αποθήκης μέχρι την αποστολή εμπορευμάτων στους παραλήπτες τους. Το σύστημα είναι ενημερωμένο για τα αποθέματα των υλικών και, γενικά, ελέγχει τη ροή των υλικών στην αποθήκη. Γενικότερα η λειτουργία της διανομής, στην οποία εντάσσεται και η αποθήκευση, μπορεί να υποστηρίζεται από ένα σύστημα προγραμματισμού απαιτήσεων διανομής, στο οποίο καθορίζονται οι απαιτήσεις για αποθέματα προϊόντων στα κέντρα διανομής, συγκεντρώνονται οι πληροφορίες ζήτησης και ενημερώνεται αντίστοιχα το σύστημα παραγωγής. Εξέλιξη του συστήματος αυτού είναι το σύστημα DRP II, μέσω του οποίου οι ανάγκες της διανομής καθοδηγούν το κύριο πρόγραμμα παραγωγής, το οποίο με τη σειρά του καθοδηγεί τον κατάλογο των υλικών που απαιτούνται στην παραγωγή και, συνεπώς, το αντίστοιχο πρόγραμμα παραγγελιών τους. Ένα άλλο παράδειγμα αξιοποίησης των παραπάνω εφαρμογών αποτελεί η ηλεκτρονική μεταφορά δεδομένων που αναφέρθηκε ήδη. Με την εφαρμογή αυτή οι προφορικές ή γραπτές επικοινωνίες αντικαθίστανται με ηλεκτρονικές. Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) αποτελεί μία φθηνή, εύχρηστη και εξαιρετικά διαδεδομένη παραλλαγή της ηλεκτρονικής μεταφοράς δεδομένων. Σχετικές με τις παραπάνω εφαρμογές, ειδικότερα στο χώρο των τεχνολογιών της πληροφορικής, αποτελούν διάφορες εφαρμογές της Επιχειρησιακής Έρευνας, με τη χρήση μοντέλων, δηλαδή συμβολικών αναπαραστάσεων, των διαδικασιών του προγραμματισμού παραγωγής. Η Τεχνητή νοημοσύνη και, ειδικότερα, τα Έμπειρα συστήματα αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης της Επιχειρησιακής Έρευνας στην Εφοδιαστική. Η Τεχνητή Νοημοσύνη χρησιμοποιείται στο σχεδιασμό 26

31 αυτοματοποιημένων συστημάτων αποθήκευσης, στον προγραμματισμό απαιτούμενων υλικών, στην ομαδοποίηση και τον προγραμματισμό αποστολών κ.λ.π. Τα Έμπειρα Συστήματα, ειδικότερα, βασίζονται στην κωδικοποίηση της ανθρώπινης εμπειρίας στη διοίκηση επιχειρησιακών λειτουργιών και υποστηρίζουν τη λήψη διοικητικών αποφάσεων στις παραπάνω περιοχές εφαρμογής. Μια ειδικότερη εφαρμογή της πληροφορικής στην παραγωγή σχετίζεται με τα συστήματα που επιδιώκουν την ικανοποιητική ανταπόκριση στη ζήτηση. Τα συστήματα αυτά υποστηρίζουν τη συνεργασία βιομηχανιών και εμπορικών επιχειρήσεων καταναλωτικών αγαθών, ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καταναλωτών, προσφέροντας τους προϊόντα καλύτερης ποιότητας, έγκαιρα και σε χαμηλές τιμές. Για τη συνεργασία αυτή γίνεται χρήση συστημάτων παραγγελιοδοσίας με την υποστήριξη Η/Υ, με στόχο τη μείωση του χρόνου απογραφής των αποθηκών των εμπορικών επιχειρήσεων και των καταστημάτων τους, την αποδοτικότερη διαχείριση των προμηθειών και την έγκαιρη και ορθολογική παραγγελιοδοσία για την καλύτερη εξυπηρέτηση των πελατών. Συνέπεια της χρήσης τέτοιων συστημάτων είναι η μείωση των απαιτούμενων αποθεμάτων. Τέλος, μια εφαρμογή που έχει αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην παραγωγή, είναι τα συστήματα διαχείρισης επιχειρησιακών πόρων, με τα οποία ενοποιούνται και αυτοματοποιούνται οι διοικητικές διαδικασίες με τη χρήση κοινής βάσης δεδομένων Αξιολόγηση της διοίκησης προγραμματισμού παραγωγής Η αποτελεσματικότητα της διοίκησης του προγραμματισμού παραγωγής μπορεί να εκτιμηθεί με τη χρήση κατάλληλων δεικτών επίδοσης. Παραδείγματα τέτοιων δεικτών είναι τα παρακάτω : α) Δείκτες που αφορούν πόρους Δαπάνες διανομής, αποθήκευσης, εξυπηρέτηση πελατών Κόστος αποθεμάτων και παγίων. 27

32 β) Δείκτες που αφορούν εκροές Πωλήσεις, κέρδη, απόδοση επενδύσεων. Χρόνος ικανοποίησης παραγγελιών, χρόνος παράδοσης, έγκαιρες παραδόσεις. Αξιοπιστία, λάθη αποστολών, παράπονα πελατών. γ) Δείκτες που αφορούν ευελιξία Ικανότητα προσαρμογής στις μεταβολές της ζήτησης. Ικανότητα γρήγορης ικανοποίησης επειγουσών παραγγελιών. Ικανότητα προσαρμογής στις μεταβολές του μείγματος ζήτησης. Ικανότητα προσαρμογής σε ζήτηση νέων προϊόντων. 1.4 Αντίστροφη Εφοδιαστική Εισαγωγή Ως αντίστροφη εφοδιαστική αλυσίδα ορίζεται η αλυσίδα διαδικασιών και λειτουργιών που δημιουργείται με σκοπό γενικά την επιστροφή και αξιοποίηση υλικών και συσκευασιών μετά από τη χρήση τους (γενικά, μετά από την ολοκλήρωση ενός κύκλου ζωής τους). Είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται στη διαδρομή που ακολουθεί ένα προϊόν (και η συσκευασία του), όχι από τον κατασκευαστή/προμηθευτή προς τον καταναλωτή/χρήστη, αλλά αντίστροφα, από τον καταναλωτή προς τον κατασκευαστή ή, γενικότερα, προς κάποια μονάδα ανάκτησης χρησιμοποιημένων προϊόντων, συσκευασιών, υλικών και εξαρτημάτων που διαθέτουν αξία με σκοπό την επαναχρησιμοποίηση. Άμεση συνέπεια της επαναχρησιμοποίησης είναι η αποφυγή της σπατάλης ενέργειας, της απώλειας χρήσιμων υλικών και της περιβαλλοντικής ρύπανσης από την απόρριψή τους ως άχρηστων. Αντίστοιχα ως Αντίστροφη Εφοδιαστική ορίζεται η διοίκηση της αντίστροφης προγραμματισμού παραγωγής, δηλαδή ο σχεδιασμός, ο 28

33 προγραμματισμός και ο έλεγχος των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται στην παραπάνω διαδρομή. Αυτό που διαφοροποιεί τις δραστηριότητες της αντίστροφης αλυσίδας από τις δραστηριότητες της αλυσίδας παραγωγής-διανομής νέων προϊόντων είναι κάποιες ιδιομορφίες που χαρακτηρίζουν τις πρώτες, όπως η αυξημένη αβεβαιότητα, και που καθιστούν πιο περίπλοκη την οργάνωση και εκτέλεση τους. Παραδείγματα τέτοιων ιδιομορφιών, μεταξύ άλλων, είναι : Η αβεβαιότητα για το χρόνο και την ποσότητα των προϊόντων που επιστρέφονται. Η ανάγκη εξισορρόπησης των επιστροφών με τη ζήτηση (π.χ. έλεγχος του ρυθμού επιστροφών επαναξιοποιήσιμων προϊόντων με κατάλληλη πολιτική και με στόχο την εναρμόνιση του ρυθμού αυτού με το ρυθμό που εκδηλώνεται η ζήτηση). Η ανάγκη αποσυναρμολόγησης, επιθεώρησης και διαλογής των επιστρεφόμενων προϊόντων. Η αβεβαιότητα όσον αφορά την ποιότητα των υλικών που ανακτώνται. Η απαίτηση για οργάνωση ενός αντίστροφου εφοδιαστικού δικτύου (όχι κατ ανάγκη ανεξάρτητου από το κανονικό δίκτυο διανομής των προϊόντων). Το πρόβλημα των ποικίλων και διαφορετικών απαιτούμενων επεξεργασιών και αντίστοιχων δρομολογήσεων στην παραγωγή (π.χ. απαιτούμενων επανεπεξεργασιών στην περίπτωση επανακατασκευής) και των αντίστοιχων παραγωγικών χρόνων. Όλα τα παραπάνω ζητήματα δημιουργούν προβλήματα που απαιτούν μελέτη για να λυθούν με σωστό τρόπο, ενώ ανοίγουν νέα πεδία για επιστημονική έρευνα. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μιας αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας έχει συχνά ως κίνητρο το κέρδος, που προκύπτει από την ανάκτηση και εκμετάλλευση υλικών και προϊόντων. Οι δραστηριότητες της αντίστροφης εφοδιαστικής αναλαμβάνονται συχνά από τις επιχειρήσεις-παραγωγούς, που οργανώνουν την ανάκτηση των χρησιμοποιημένων προϊόντων τους με σκοπό, για παράδειγμα, να επαναχρησιμοποιήσουν υλικά και εξαρτήματα των οποίων 29

34 δεν έχει λήξει ο κύκλος ζωής. Σε άλλες περιπτώσεις, οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν αντικείμενο επιχειρηματικών πρωτοβουλιών από άλλους φορείς, που τις αναλαμβάνουν για λογαριασμό των παραγωγών ή δραστηριοποιούνται ανεξάρτητα (π.χ. ανακύκλωση χάρτινων συσκευασιών) με σκοπό το κέρδος. Η επαναχρησιμοποίηση προϊόντων και υλικών δεν αποτελεί νέα επιχειρηματική πρακτική. Η συλλογή και ανακύκλωση σιδήρου, χαλκού, αλουμινίου και άλλων μετάλλων καθώς και χαρτιού, και η επαναχρησιμοποίηση μπουκαλιών μπύρας είναι γνωστά παραδείγματα τέτοιων πρακτικών. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ένα οικονομικό κίνητρο να ακολουθήσουν διαδικασίες ανάκτησης παρά απόρριψης των αντίστοιχων υλικών. Σήμερα οι διαδικασίες αυτές εφαρμόζονται σε πολύ μεγάλη έκταση, ιδίως σε ορισμένα υλικά. Εκτός από το κίνητρο του κέρδους, ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μιας αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας μπορεί να επιβάλλεται στην επιχείρηση από την αυξημένη περιβαλλοντική ευαισθησία των καταναλωτών και τις αγοραστικές συνήθειες τους, καθώς επίσης και από την πολιτική των κυβερνήσεων, που θεσπίζουν κανονισμούς και απαγορεύσεις και επιβάλλουν περιβαλλοντικούς φόρους και δασμούς. Πράγματι, όλο και περισσότεροι πελάτες απαιτούν <<πράσινα>>, φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα, που σημαίνει προϊόντα που συνεπάγονται λιγότερα απορρίμματα και λιγότερα μη ανακυκλώσιμα εξαρτήματα. Οι απαιτήσεις αυτές οδηγούν τις επιχειρήσεις σε ανασχεδιασμό των προϊόντων τους με στόχο τη δραστική μείωση των υλικών συσκευασίας και των μη ανακυκλώσιμων εξαρτημάτων. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται η σχετική νομοθεσία και οι κανονισμοί που ισχύουν σε διάφορες χώρες. Στην Ευρώπη μια ποικιλία <<πράσινων>> νόμων και κανονισμών επηρεάζουν την παραγωγή προϊόντων από το σχεδιασμό μέχρι την συσκευασία τους. Οι νόμοι αυτοί έχουν φυσικά εφαρμογή και στην Ελλάδα. Για παράδειγμα ο νόμος 2939/2001 με τίτλο <<Συσκευασίες και εναλλακτική διαχείριση των συσκευασιών και άλλων προϊόντων-ίδρυση Εθνικού Οργανισμού Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών και άλλων προϊόντων (ΕΟΕΔΣΑΠ) και άλλες διατάξεις>> εναρμονίζει την ελληνική νομοθεσία με την οδηγία 94/62 της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά τις 30

35 συσκευασίες και τα απορρίμματα της συσκευασίας. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, οι καταναλωτές έχουν το δικαίωμα να επιστρέφουν στον κατασκευαστή τα χρησιμοποιημένα προϊόντα και τα υλικά συσκευασίας τους με σκοπό την ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση τους. Ο νόμος καθιστά τους κατασκευαστές ή τους εισαγωγείς (αν πρόκειται για εισαγόμενα προϊόντα) υπεύθυνος για την ανάκτηση των χρησιμοποιημένων προϊόντων και των υλικών μεταφοράς και μαζικής συσκευασίας που χρησιμοποιούνται για την αποστολή των προϊόντων στα σημεία πώλησης. Αυτοί προκειμένου να συμμορφωθούν, συχνά υπογράφουν συμφωνίες με τρίτους (εξειδικευμένους οργανισμούς), που αναλαμβάνουν την ανάκτηση των προϊόντων και υλικών Χαρακτηριστικά της αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας. Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι οι περιπτώσεις επαναχρησιμοποίησης προϊόντων και υλικών μπορούν να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Έχοντας ποικιλία χαρακτηριστικά, μπορούν να ταξινομηθούν με διάφορα κριτήρια, όπως τι κίνητρο της επαναχρησιμοποίησης, ο τύπος του ανακτώμενου υλικού, η μορφή της επαναχρησιμοποίησης και οι εμπλεκόμενοι παράγοντες. Στη συνέχεια επιχειρείται μια τέτοια ταξινόμηση ανάλογα με τα διάφορα κριτήρια Κίνητρο επαναχρησιμοποίησης Το κίνητρο της επαναχρησιμοποίησης μπορεί να είναι οικονομικό ή/και οικολογικό. Η ανάγκη μείωσης του όγκου των απορριμμάτων έχει ιδιαίτερη σημασία για τις βιομηχανικές χώρες εξαιτίας του περιορισμού των περιθωρίων εξεύρεσης χώρων υγειονομικής ταφής και καύσης των απορριμμάτων. Υπάρχει, λοιπόν, ένα οικολογικό κίνητρο για την επαναχρησιμοποίηση στις χώρες αυτές. Από την άλλη μεριά, η ανακατασκευή εξαρτημάτων με σκοπό την επαναχρησιμοποίηση τους αποτελεί παράδειγμα εφαρμογής του οικονομικού κινήτρου, αφού σκοπεύει στην ανάκτηση της αξίας που είναι ενσωματωμένη σε χρησιμοποιημένα εξαρτήματα. Ανάλογα με τα κίνητρα διαφοροποιούνται και οι επιπτώσεις για το χρήστη. Ενώ η υποχρέωση 31

36 ανάκτησης (οικολογικό κίνητρο) μπορεί να έχει ως συνέπεια να βρεθεί ο παραγωγός αντιμέτωπος με υπερβολικές ποσότητες επιστρεφόμενων προϊόντων, για τα οποία πρέπει να βρεθεί τρόπος να επαναχρησιμοποιηθούν, οι παραγωγοί που ασχολούνται με την ανακατασκευή (οικονομικό κίνητρο) συχνά έχουν δυσκολίες να εξασφαλίσουν επαρκείς ποσότητες χρησιμοποιημένων προϊόντων κατάλληλης ποιότητας. Συχνά, πάντως, συνδυάζονται στην πράξη και τα δύο κίνητρα, οικολογικό και οικονομικό. Για παράδειγμα η αύξηση του κόστους ταφής (οικονομικό κίνητρο) καθιστά τη μείωση των απορριμμάτων πιο οικονομική, ενισχύει λοιπόν την τάση για επαναχρησιμοποίηση. Από την άλλη μεριά, τη μείωση των απορριμμάτων επιδιώκουν οικολογικά ευαίσθητοι πελάτες (οικολογικό κίνητρο), με συνέπεια πάλι την ενίσχυση της τάσης για επαναχρησιμοποίηση Τύπος ανακτώμενου υλικού Όσον αφορά τον τύπο του ανακτώμενου υλικού, μπορεί να γίνει διάκριση σε : Συσκευασίες (π.χ. μπουκάλια, χαρτοκιβώτια, παλέτες). Εξαρτήματα και μέρη συσκευών και μηχανών (π.χ. κινητήρες, μπαταρίες και λάστιχα αυτοκινήτων) Καταναλωτικά προϊόντα (π.χ. τυπογραφικό χαρτί, ψυγεία, φωτοαντιγραφικές μηχανές). Αναλώσιμα Τα υλικά αυτά διαφέρουν σε σχέση με το πότε και το γιατί επιστρέφονται. Για παράδειγμα, τα υλικά και μέσα συσκευασίας επιστρέφονται συνήθως γρήγορα, ενώ τα εξαρτήματα μάλλον αραιότερα (ύστερα από κάποια αστοχία τους η μετά από εργασίες συντήρησης), ενώ τα καταναλωτικά αγαθά στο τέλος του κύκλου ζωής τους. 32

37 Μορφές επαναχρησιμοποίησης Οι μορφές επαναχρησιμοποίησης διαφέρουν κυρίως ως προς την επεξεργασία που υφίσταται το προϊόν, ενώ συνήθως περιλαμβάνουν τις λειτουργίες της συλλογής, του ελέγχου, της ταξινόμησης, της επεξεργασίας, της αποθήκευσης και της διανομής. Διακρίνονται σε : Ανακύκλωση, δηλαδή ανάκτηση υλικού χωρίς διατήρηση της ταυτότητας του προϊόντος, δηλαδή της αρχικής δομής και των χαρακτηριστικών λειτουργίας του (π.χ. ανακύκλωση χαρτιού, γυαλιού, αλουμινίου). Διάλυση. Περιλαμβάνει αποσυναρμολόγηση του χρησιμοποιημένου προϊόντος, έλεγχο των μερών και εξαρτημάτων του και διαλογή εκείνων που μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν. Επισκευή με σκοπό την επαναφορά ενός προϊόντος που έχει υποστεί βλάβη σε κατάσταση κανονικής λειτουργίας. Αναβάθμιση, δηλαδή επίτευξη ποιότητας του χρησιμοποιημένου προϊόντος καλύτερη από την υφιστάμενη, χαμηλότερη όμως από εκείνη του καινούργιου προϊόντος. Ανακατασκευή, κατά την οποία διατηρείται η ταυτότητα του προϊόντος, ενώ επιδιώκεται με κατάλληλες επεμβάσεις η επαναφορά του στην αρχική του κατάσταση. Άμεση επαναχρησιμοποίηση χωρίς προηγούμενη επισκευή. 33

38 Μορφές επαναχρησιμοποίησης Επίπεδο αποσυναρμολόγησης Απαιτήσεις ποιότητας Προϊόν προκύπτει που Ανακύκλωση Υλικό κατασκευής Συνήθως υψηλές Διάλυση Επισκευή Αναβάθμιση Ανακατασκευή Εξαρτήματα Προϊόν Μέρη προϊόντος Εξαρτήματα Εξαρτάται από το πού θα χρησιμοποιηθούν τα εξαρτήματα Επαναφορά προϊόντος σε κατάσταση καλής λειτουργίας Έλεγχος των κρίσιμων μερών/εξαρτημάτων και επαναφορά τους σε κατάσταση καινούργιων Έλεγχος όλων των μερών και εξαρτημάτων και επαναφορά τους σε κατάσταση καινούργιων Υλικά χρησιμοποιούμενα για την παραγωγή νέων προϊόντων Επαναχρησιμοποίηση κάποιων μερών. Τα άλλα ανακυκλώνονται ή πετιούνται Μερική αντικατάσταση ή επισκευή εξαρτημάτων Κάποια μέρη επισκευασμένα ή αντικατεστημένα. Προϊόν αναβαθμισμένο Χρησιμοποιημένα και νέα/μέρη εξαρτήματα, νέο, προϊόν, με πιθανή αναβάθμιση Άμεση επαναχρησιμοποίηση Προϊόν Έλεγχος προϊόντος Το ίδιο προϊόν Εμπλεκόμενοι παράγοντες Τέλος, όσον αφορά τους παράγοντες που εμπλέκονται στις διάφορες λειτουργίες (συλλογή, έλεγχος, ταξινόμηση, αποθήκευση, μεταφορά, ανακατασκευή κ.λ.π.), διάκριση μπορεί να γίνει μεταξύ αρχικού παραγωγού, ο οποίος ανακτά το χρησιμοποιημένο προϊόν ο ίδιος ή κάποιος άλλος φορέας για λογαριασμό του, και ενός ή περισσότερων ανεξάρτητων φορέων, οι οποίοι παίρνουν μέρος σε κάποια φάση της διαδικασίας ανάκτησης του προϊόντος. 34

39 Στην πρώτη περίπτωση, η αντίστροφη αλυσίδα να μπορεί να συνδυάζεται με την κανονική εφοδιαστική αλυσίδα, ενώ συνήθως οι σχετικές δραστηριότητες αφορούν άμεση επαναχρησιμοποίηση ή ανακατασκευή. Στη δεύτερη περίπτωση, συνήθης σχετική δραστηριότητα είναι ανακύκλωση υλικών. Ανεξάρτητα από τις παραπάνω κατηγορίες των δραστηριοτήτων επαναχρησιμοποίησης, πάντως, βασικό χαρακτηριστικό της Αντίστροφης Εφοδιαστικής αποτελεί το ότι είναι μια συνεχής, εγκατεστημένη διαδικασία, δηλαδή δεν πραγματοποιείται μόνο μια φορά αλλά αποτελεί σημαντικό στοιχείο της στρατηγικής μιας επιχείρησης Λειτουργίες της Αντίστροφης Εφοδιαστικής Η αντίστροφη Εφοδιαστική έχει ως πεδίο εφαρμογής τις λειτουργίες της αντίστροφης προγραμματισμού παραγωγής ενός προϊόντος, δηλαδή λειτουργίες όπως συλλογή, έλεγχος, διαλογή, αποθήκευση, μεταφορά, διάφορες βιομηχανικές διαδικασίες (π.χ. μείωση όγκου, τεμαχισμός, συμπύκνωση, επεξεργασία, ανακατασκευή) και επικοινωνία με τους προμηθευτές ή αγοραστές. Οι λειτουργίες αυτές εντάσσονται συνήθως σε κατάλληλα, ανάλογα με την περίπτωση, δίκτυα ή ομάδες λειτουργιών και, παρά τις κατά περίπτωση επιμέρους ιδιομορφίες, δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τις αντίστοιχες της κανονικής προγραμματισμού παραγωγής. Ένα δίκτυο αντίστροφης διανομής μπορεί να ενταχθεί στο κανονικό δίκτυο διανομής ή να αποτελέσει ξεχωριστό δίκτυο ή, τέλος να συνδυαστεί με το κανονικό. (Σχήμα παρακάτω) Ο βαθμός ολοκλήρωσης των δύο δικτύων αποτελεί ένα από τα προβλήματα προς επίλυση από την διοίκηση. Η αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει τις ροές στα δίκτυα επιτείνει τη σοβαρότητα του προβλήματος. Η χρήση σύγχρονων πληροφοριακών συστημάτων, π.χ. η χρήση συστημάτων EDI από εταιρίες διεθνών μεταφορών, μπορεί να μειώσει την αβεβαιότητα. 35

40 Σχήμα : Δίκτυο Αντίστροφης Διανομής Δίκτυο Διανομής Προμηθευτές Καταναλωτές Παραγωγοί Διανομείς Ανακυκλωτές Συλλέκτες Δίκτυο Επιστροφής Οι παράγοντες που εμπλέκονται σένα δίκτυο αντίστροφης εφοδιαστικής μπορεί να ανήκουν στο κανονικό δίκτυο διανομής (π.χ. παραγωγοί, μικρέμποροι, εταιρίες μεταφορών), ή μπορεί να είναι εξειδικευμένες επιχειρήσεις (π.χ. επιχειρήσεις ανάκτησης χρήσιμων υλικών). Η διάκριση αυτή θέτει σημαντικούς περιορισμούς στη δυνατότητα ολοκλήρωσης (συνδυασμού) των δύο δικτύων, κανονικού και αντίστροφου. Στις πιθανές λειτουργίες που εκτελούνται στο αντίστροφο δίκτυο περιλαμβάνονται ο έλεγχος και η ταξινόμηση. Σημαντικό ζήτημα αποτελεί η επιλογή του χώρου μέσα στο δίκτυο, όπου θα γίνονται αυτές οι λειτουργίες. Η πραγματοποίηση του ελέγχου ενωρίς, στα αρχικά στάδια του δικτύου, μπορεί να έχει ως συνέπεια την αποφυγή της μεταφοράς άχρηστων προϊόντων και 36

41 υλικών. Από την άλλη μεριά, πολύπλοκες και αυστηρές διαδικασίες ελέγχου μπορεί να απαιτούν δαπανηρό εξοπλισμό, που διατίθεται μόνο σε περιορισμένο αριθμό θέσεων. Για το λόγο αυτό, ο αποκεντρωμένος έλεγχος συνήθως περιορίζεται σε μία προκαταρκτική δοκιμασία, για ένα πρώτο <<ξεσκαρτάρισμα>>. Η ταξινόμηση, άλλωστε, είναι συνήθως λιγότερο δαπανηρή αν γίνεται ενωρίς, κοντά στο χώρο ελέγχου. Όμως οι δαπάνες για τις μετέπειτα διαδικασίες μπορεί να αυξηθούν (π.χ. λόγω χωριστής μεταφοράς των ταξινομημένων υλικών). Η επιθυμία ή δυνατότητα των πελατών να αναλάβουν ένα μέρος της ταξινόμησης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη. Η σχέση μεταξύ κανονικού και αντίστροφου εφοδιαστικού δικτύου διαφέρει ανάλογα με τη μορφή επαναχρησιμοποίησης. Στην περίπτωση της άμεσης επαναχρησιμοποίησης, της ανακατασκευής και της αναβάθμισης, το δίκτυο της αντίστροφης διανομής είναι συνήθως κλειστό, αφού το προϊόν (ή η συσκευασία του) επιστρέφει στον παραγωγό. Επομένως τα δύο δίκτυα, κανονικό και αντίστροφο, είναι καταρχάς δυνατό να συνδυαστούν. Αντίθετα, στις περιπτώσεις τις ανακύκλωσης και της διάλυσης, το δίκτυο είναι συνήθως ανοιχτό, αφού τα προϊόντα και υλικά επιστρέφουν όχι στον παραγωγό τους αλλά σε επιχειρήσεις που τα αξιοποιούν. Σ αυτές τις περιπτώσεις τα δύο δίκτυα δεν μπορούν να συνδυαστούν (χωρίς όμως αυτό να αποκλείεται, αν τα υλικά επιστρέφουν τελικά στον παραγωγό τους). Πάντως, ο συνδυασμός των δύο δικτύων γενικά δεν είναι χωρίς προβλήματα. Κλείνοντας, αξίζει να γίνει αναφορά σε μερικές ακόμα περιοχές προβλημάτων στα πλαίσια της Αντίστροφης Εφοδιαστικής. Μία σημαντική λειτουργία στα πλαίσια αυτά αποτελεί η λειτουργία της αποθήκευσης των προϊόντων και υλικών που επαναχρησιμοποιούνται. Ειδικά στην περίπτωση επιστροφής χρησιμοποιημένων προϊόντων στον παραγωγό τους, τα αποθέματα που θα δημιουργηθούν από αυτά τα προϊόντα μπορεί να αποτελέσουν μία εναλλακτική εισροή για παραγωγή νέων προϊόντων. Ας σημειωθεί ότι είναι δύσκολο έως αδύνατο να ελεγχθεί η ροή των επιστρεφόμενων από την άποψη της ποσότητας, της ποιότητας και του χρόνου επιστροφής. Αυτό δημιουργεί προβλήματα στον προγραμματισμό της λειτουργίας της ανακατασκευής λόγω της αβεβαιότητας. Για την αντιμετώπιση 37

42 της απαιτούνται αυξημένα αποθέματα ασφάλειας, πράγμα που, ως ένα βαθμό, αντισταθμίζει το οικονομικό πλεονέκτημα από την εκμετάλλευση ανακτημένων προϊόντων. Η χρήση πληροφοριακών συστημάτων μπορεί να αμβλύνει το πρόβλημα της αβεβαιότητας. Προβλήματα προγραμματισμού της παραγωγικής λειτουργίας στην περίπτωση επαναχρησιμοποίησης προϊόντων μπορούν να εμφανιστούν, ανάλογα με τη μορφή επαναχρησιμοποίησης. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της ανακύκλωσης, τα επιστρεφόμενα προϊόντα και υλικά πρέπει να υποστούν κάποια επεξεργασία (π.χ. τεμαχισμό, τήξη, άλεση), προκειμένου να γίνουν πρώτη ύλη, κάθε επιστρεφόμενο υλικό να αντιμετωπιστεί ξεχωριστά και να υποστεί τις αναγκαίες επεμβάσεις για να ξαναγίνει <<σαν καινούργιο>>. Οι επεμβάσεις μπορεί να περιλαμβάνουν αποσυναρμολόγηση, πολλαπλούς ελέγχους, επισκευή ή αντικατάσταση φθαρμένων μερών κ.λ.π. αυτό σημαίνει ότι πρέπει να συντονιστούν και να προγραμματιστούν διάφορες αλληλεξαρτώμενες παραγωγικές δραστηριότητες. Το πρόβλημα του προγραμματισμού παραγωγής περιπλέκεται περισσότερο λόγω της αβεβαιότητας που ενυπάρχει στις αναγκαίες σχετικές δραστηριότητες, που εξαρτώνται από τις επεμβάσεις που πρέπει να γίνουν σε κάθε ένα επιστρεφόμενο προϊόν. Λειτουργίες όπως οι παραπάνω (διανομή, αποθήκευση, παραγωγή) δεν είναι φυσικά, οι μοναδικές περιοχές προβληματισμού κατά το σχεδιασμό, προγραμματισμό και έλεγχο της αντίστροφης προγραμματισμού παραγωγής. Αναφέρθηκαν ενδεικτικά, προκειμένου να αναδειχθεί το εύρος των προβλημάτων που πρέπει να λυθούν για να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί μια επαρκής και αποτελεσματική τέτοια αλυσίδα. 38

43 ΑΣΚΗΣΗ 1 Μία επιχείρηση παράγει τρία είδη λιπασμάτων ( Λ1,Λ2,Λ3) τα οποία πωλεί σε τιμές που φαίνονται στον παρακάτω πίνακα. Για την παραγωγή των προϊόντων απαιτούνται 4 πρώτες ύλες ( Άζωτο, Φώσφορο, Ποτάσα, Σίδηρο). Για την παραγωγή μιας μονάδας του λιπάσματος Λ1 απαιτούνται 5 μονάδες Φωσφόρου και 4 μονάδες Ποτάσα. Για την παραγωγή μιας μονάδας του λιπάσματος Λ2 απαιτούνται 2 μονάδες Άζωτο, 2 μονάδες Φώσφορο και 4 μονάδες Ποτάσας. Τέλος για την παραγωγή μιας μονάδας του λιπάσματος Λ3 απαιτούνται 3 μονάδες Άζωτο, 1 μονάδα Φώσφορο, 6 μονάδες Ποτάσας και 2 μονάδες Σιδήρου. Οι ποσότητες που συνολικά μπορεί να προμηθευτεί η επιχείρηση είναι 5000 μονάδες Άζωτο σε τιμή 0,50 ανά μονάδα, μονάδες Ποτάσα σε τιμή 0,70 ανά μονάδα, μονάδες Φώσφορος σε τιμή 1 ανά μονάδα και μονάδες Σίδηρος σε τιμή 0,30 ανά μονάδα. Η επιχείρηση ενδιαφέρεται να προσδιορίσει το άριστο ύψος παραγωγής που μπορεί να παράγει για το κάθε λίπασμα, ώστε να μεγιστοποιήσει τα συνολικά κέρδη. ΕΙΔΗ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΑΖΩΤΟ ΦΩΣΦΟΡΟ ΠΟΤΑΣΑ ΣΙΔΗΡΟ ΤΙΜΗ ΠΩΛΗΣΗΣ ΣΕ Λ1 Λ2 Λ ,80 8,80 13,30 ΔΙΑΘΕΣΙΜΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ ( ) 0,50 1 0,70 0,30 39

44 ΛΥΣΗ: Η λύση του προβλήματος με το Solver ακολουθεί 3 φάσεις: α) εισαγωγή του μοντέλου στο Εxcel, β) επίλυση με το Solver και γ) ανάλυση ευαισθησίας. Για να βρούμε το άριστο πρόγραμμα παραγωγής θα διατυπώσουμε το πρόβλημα σαν μοντέλο Γραμμικού Προγραμματισμού. Έστω: Χ1= μονάδες παραγωγής λιπάσματος (Λ1) Χ2= μονάδες παραγωγής λιπάσματος (Λ2) Χ3= μονάδες παραγωγής λιπάσματος (Λ3) Προκειμένου να υπολογίσουμε το μοναδιαίο κόστος παραγωγής Κi και το μοναδιαίο κέρδος Ci για το καθένα από τα λιπάσματα Λ1, Λ2, Λ3 έχουμε: Κ1=0*0,50+5*1+4*0,70+0*0,30=7,80 C1=9,80-7,80=2 Κ2=2*0,50+2*1+4*0,70+0*0,30=5,80 C2=8,80-5,80=3 Κ3=3*0,50+1*1+6*0,70+2*0,30=7,30 C3=13,80-7,30=6 Επομένως η αντικειμενική συνάρτηση, η οποία εκφράζει το συνολικό κέρδος που πρέπει να μεγιστοποιηθεί είναι: Ζ=2χ1+3χ2+6χ3 Η συνάρτηση θα πρέπει να μεγιστοποιηθεί λαμβάνοντας υπόψη όλους τους περιορισμούς τους προβλήματος. Στην περίπτωση μας, οι περιορισμοί είναι αυτοί της διαθεσιμότητας των πρώτων υλών. Σαν παράδειγμα για το φώσφορο έχουμε διαθέσιμες μονάδες. Εάν παραχθούν (χ1, χ2, χ3) ποσότητες λιπασμάτων θα απαιτηθούν 5χ1+2χ2+χ Παρόμοιοι περιορισμοί ισχύουν και για τις υπόλοιπες πρώτες ύλες. Έτσι, το πρόβλημα διατυπώνεται ως εξής: Να βρεθούν τιμές για τις μεταβλητές χ1,χ2,χ3 ώστε να μεγιστοποιηθεί το συνολικό κέρδος : Ζ=2χ1+3χ2+6χ3 με τους περιορισμούς : Άζωτο : 2χ2+3χ (1) Φώσφορος : 5χ1+2χ2+χ (2) 40

45 Ποτάσα : 4χ1+4χ2+6χ (3) Σίδηρος : 2χ (4) Χ1, χ2, χ3 0 Με την τελική λύση του προβλήματος, το Solver εμφανίζει ένα πλαίσιο διαλόγου με όνομα Αποτελέσματα επίλυσης (Solver Results) στο οποίο καλούμεθα να επιλέξουμε τις αναφορές που επιθυμούμε. Παρέχονται δυο σημαντικές αναφορές : την αναφορά απάντησης (Answer Report) και την αναφορά ευαισθησίας (Sensitivity Report). Η αναφορά απάντησης μας δίνει μία σύνοψη της λύσης του Solver, δηλαδή την προτεινόμενη στρατηγική και την άριστη δυνατή τιμή του στόχου (κάτω από την προτεινόμενη στρατηγική). Αναφορά απάντησης (Answer Report) Ο πίνακας παραπάνω μας εμφανίζει το Άριστο Πρόγραμμα Παραγωγής ( Αναφορά Απάντησης). 41

46 Από την λύση (παραπάνω πίνακας) βλέπουμε ότι πρέπει να παραχθούν μόνο το πρώτο και το τρίτο λίπασμα σε ποσότητες μονάδες και 1.666,67 αντίστοιχα, το καθένα. Επίσης βλέπουμε ότι το οριακό κέρδος του δευτέρου λιπάσματος πρέπει να αυξηθεί κατά 1 προτού γίνει συμφέρον να παραχθεί. Το μέγιστο δυνατό κέρδος είναι Από τις πρώτες ύλες, το άζωτο και η ποτάσα θα εξαντληθούν, ενώ από το φώσφορο και το σίδηρο θα μείνουν υπόλοιπες 5.833,33 και 6.666,67 μονάδες αντίστοιχα. η εσωτερική αξία των περιορισμών πρώτων υλών είναι 1 και 0,50 αντίστοιχα. Αναφορά ευαισθησίας (Sensitivity Report) Mία από τις βασικότερες πληροφορίες που μας δίνει το Solver για προβλήματα Γραμμικού Προγραμματισμού είναι η ανάλυση Ευαισθησίας. Η ανάλυση ευαισθησίας εκτελείται συνήθως για να απαντηθούν δυο βασικά ερωτήματα που είναι τα εξής: πόσο μπορούν να αλλάξουν οι τιμές πώλησης των προϊόντων μας χωρίς να χρειαστεί να αλλάξει η άριστη στρατηγική και πόσο μπορούν να αλλάξουν οι διαθέσιμες ποσότητες πρώτων υλών χωρίς να επηρεαστούν οι δυϊκές τιμές των περιορισμών. 42

47 Ανάλυση Ευαισθησίας για το Πρόβλημα Προγραμματισμού Παραγωγής (παραπάνω πίνακας) Από την ανάλυση ευαισθησίας (παραπάνω πίνακας) βλέπουμε καταρχάς ότι το μοναδιαίο κέρδος του λιπάσματος Λ1 μπορεί να ανέβει μέχρι τα 4 ή,αντίστοιχα, του λιπάσματος Λ3 να κατέβει μέχρι τα 4,50 χωρίς να επέλθει αλλαγή στο πρόγραμμα παραγωγής. Επίσης, εκτός εάν το μοναδιαίο κέρδος του λιπάσματος Λ2 ανέβει στις 4, το λίπασμα αυτό θα είναι ασύμφορο να παραχθεί ( σημείωση ότι αυτό το είχαμε ήδη διαπιστώσει, εφόσον για το λίπασμα αυτό έχουμε επιπλέον κόστος 1 ). Τέλος, βλέπουμε ότι οι πρώτες ύλες φώσφορος και σίδηρος θα παραμένουν πλεονάζουσες, εφόσον η διαθεσιμότητά τους είναι μεγαλύτερη των ,67 και 3.333,33 μονάδων αντίστοιχα. Ως προς τις περιοριστικές πρώτες ύλες μπορούμε να πούμε τα εξής: εφόσον η διαθεσιμότητα τους βρίσκεται μέσα στα όρια ( 2.307,69 <-> )για το άζωτο και ( <-> ,67 ) για την ποτάσα, οι δυϊκές τιμές θα παραμείνουν οι ίδιες. Όταν μια από τις δύο υπερβεί τα πάνω όρια, τότε η δυϊκή τιμή της θα μειωθεί, ενώ αντίστοιχα, αν υπερβεί το κάτω όριο, θα αυξηθεί. Για παράδειγμα αν η διαθεσιμότητα του αζώτου γίνει μονάδες η επιπλέον ποσότητα των μονάδων θα έχει εσωτερική αξία *1 = Αν όμως η διαθεσιμότητα της γίνει μονάδες, η επιπλέον ποσότητα των μονάδων θα έχει αξία μικρότερη των *1 = ΑΣΚΗΣΗ 2 Μία επιχείρηση παράγει πέντε προϊόντα (Π1, Π2, Π3, Π4, Π5) χρησιμοποιώντας τρεις πρώτες ύλες (Α, Β, Γ). Οι προδιαγραφές των προϊόντων, οι διαθεσιμότητες των πρώτων υλών και οι τιμές πώλησης ανά μονάδα (τελικού) προϊόντος παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Ζητείται να βρεθεί η άριστη κατανομή των πόρων της επιχείρησης και το άριστο 43

48 πρόγραμμα παραγωγής προϊόντων που θα μεγιστοποιήσει τα αναμενόμενα έσοδα της. Πρώτες Ύλες Α Β Γ Προδιαγραφές Παραγωγής Προϊόντων Π1 Π2 Π3 Π4 Π5 Διαθεσιμότητα Πρώτων Υλών Τιμή Πώλησης ( ) Η λύση του προβλήματος με το Solver ακολουθεί 3 φάσεις: α) εισαγωγή του μοντέλου στο Εxcel, β) επίλυση με το Solver και γ) ανάλυση ευαισθησίας. Έστω Xi= η ποσότητα παραγωγής του προϊόντος Πi, όπου i= 1,2,,5. Ζητείται να βρεθούν τιμές για τις μεταβλητές Χ1, Χ2, Χ3, Χ4, Χ5, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα συνολικά έσοδα. Ζ= 3Χ1+2Χ2+5Χ3+3Χ4+Χ5 230 (1) 3Χ1+Χ3+Χ4 200 (2) Χ1+4Χ2+2Χ3+3Χ5 360 (3) Χ1, Χ2, Χ3, Χ4, Χ5 0 Η τελική απάντηση του Solver και η επιλογή αναφορών φαίνεται στο παρακάτω σχήμα : 44

49 Από την λύση βλέπουμε ότι θα παραχθούν μόνο τα προϊόντα 1,3 και 5 σε ποσότητες 61,35 μονάδες, 15,94 μονάδες και 88,91 μονάδες αντίστοιχα ( κελιά Β5 F5 ). Το μέγιστο δυνατό κέρδος είναι 441, 62 ( κελί G9 ). Οι πρώτες ύλες Α, Β, Γ εξαντλούνται. Με την τελική λύση του προβλήματος, το Solver εμφανίζει ένα πλαίσιο διαλόγου με όνομα Αποτελέσματα επίλυσης (Solver Results) στο οποίο καλούμεθα να επιλέξουμε τις αναφορές που επιθυμούμε. Παρέχονται τρείς αναφορές: η αναφορά απάντησης (Answer Report) η αναφορά ευαισθησίας (Sensitivity Report) και η αναφορά ορίων (Limits Report). Αναφορά απάντησης (Answer Report) 45

50 Η αναφορά απάντησης μας δίνει μία σύνοψη της λύσης του Solver, δηλαδή την προτεινόμενη στρατηγική και την άριστη δυνατή τιμή του στόχου (κάτω από την προτεινόμενη στρατηγική). Αποτελείται από τρία τμήματα. Ο πίνακας παραπάνω μας εμφανίζει το Άριστο Πρόγραμμα Παραγωγής ( Αναφορά Απάντησης). Α) Στο πρώτο τμήμα (κελί προορισμού) έχουμε την αρχική (συνήθως μηδενική) και την τελική (μέγιστη) τιμή της αντικειμενικής συνάρτησης, δηλαδή το άριστο δυνατό αποτέλεσμα που μπορεί να επιτευχθεί. Στον πίνακα βλέπουμε ότι η τελική τιμή του στόχου είναι 441,62. Β) Στο δεύτερο τμήμα (ρυθμιζόμενα κελιά) έχουμε την αρχική και την τελική τιμή των μεταβλητών απόφασης, δηλαδή τη στρατηγική με την οποία θα επιτευχθεί το άριστο αποτέλεσμα που εμφανίστηκε παραπάνω. Στον πίνακα βλέπουμε επομένως ότι η μέγιστη τιμή του στόχου θα επιτευχθεί, εφόσον 61,35 μονάδες του Π1, 15,95 μονάδες του Π2, και 88,92 μονάδες του Π3. 46

51 Γ) Στο τελευταίο τμήμα (περιορισμοί) έχουμε χρήσιμες πληροφορίες σχετικές με τους περιορισμούς, καθώς και μερικές πληροφορίες για τις μεταβλητές. Στον πίνακα βλέπουμε ότι θα εξαντληθούν όλες οι διαθέσιμες ποσότητες για τις 3 πρώτες ύλες (Α,Β,Γ) και ξαναβλέπουμε το προτεινόμενο πρόγραμμα παραγωγής. Αναφορά ευαισθησίας (Sensitivity Report) Mία από τις βασικότερες πληροφορίες που μας δίνει το Solver για προβλήματα Γραμμικού Προγραμματισμού είναι η ανάλυση Ευαισθησίας. Η ανάλυση ευαισθησίας εκτελείται συνήθως για να απαντηθούν δυο βασικά ερωτήματα που είναι τα εξής: πόσο μπορούν να αλλάξουν οι τιμές πώλησης των προϊόντων μας χωρίς να χρειαστεί να αλλάξει η άριστη στρατηγική και πόσο μπορούν να αλλάξουν οι διαθέσιμες ποσότητες πρώτων υλών χωρίς να επηρεαστούν οι δυϊκές τιμές των περιορισμών. Ανάλυση Ευαισθησίας για το Πρόβλημα Προγραμματισμού Παραγωγής (παραπάνω πίνακας) Στον παραπάνω πίνακα βλέπουμε ότι επιπλέον κόστος προϊόντος Π2 ισούται με 1,14, δηλαδή την τιμή πώλησης του πρέπει να αυξηθεί κατά

52 προκειμένου να καταστεί συμφέρον να παραχθεί προς πώληση. Επίσης, βλέπουμε ότι εφόσον η τιμή πώλησης του Π5 μειωθεί το πολύ κατά 0,91 ή αυξηθεί το πολύ κατά 3,56 η άριστη στρατηγική δε θα αλλάξει. Βλέπουμε επίσης ότι η αύξηση της διαθεσιμότητας της πρώτης ύλης Α κατά 1 μονάδα ( δηλαδή στις 231 μονάδες) θα επιφέρει αύξηση στον συνολικό στόχο κατά 0,70. Η δυϊκή αυτή τιμή της Α θα παραμείνει σταθερή, εφόσον η διαθέσιμη ποσότητα Α δεν αυξηθεί κατά περισσότερο από 658 μονάδες (δηλαδή στις =888 μονάδες), ή δεν μειωθεί κατά περισσότερο από 65,56 μονάδες ( δηλαδή στις ,56=164,44 μονάδες). Αναφορά ορίων (Limits Report) Η αναφορά ορίων παρουσιάζει δύο πληροφορίες αφενός μεν την άριστη τιμή της αντικειμενικής συνάρτησης ( Ζ=441,62) και των μεταβλητών απόφασης (χ1= 61,35, χ2=0, χ3=15,95, χ4=0, χ5=88,92) αφετέρου δε τις τιμές που θα λάβει η αντικειμενική συνάρτηση, εάν οι μεταβλητές πάρουν την κατώτατη ή την ανώτατη επιτρεπτή τους τιμή. Αναφορά ορίων (Limits Report) για το Πρόβλημα Προγραμματισμού Παραγωγής (παραπάνω πίνακας) 48