LIBËR PËR MËSUESIN FIZIKA 11 (bërthamë)

Transcript

1 Perla Xhani LIBËR PËR MËSUESIN FIZIKA 11 (bërthamë) BOTIME

2 BOTIME Të gjitha të drejtat janë të rezervuara Pegi 2012 Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese Pegi sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi. Shtëpia botuese: Tel: cel: Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: Cel: Shtypshkronja: Tel: Cel: shtypshkronjapegi@yahoo.com

3 Përmbajtja Plani mësimor...4 Kreu I Dukuritë elektrike...11 Kreu II Rryma elektrike...24 Kreu III Lëkundjet dhe valët Kreu IV Magnetizmi...48 Kreu V Optika valore...58 Kreu VI Fizika moderne...68

4 PLANI MËSIMOR LËNDA: FIZIKË Klasa: XI (bërthamë) Programi sintetik 36 javë mësimore x 2 orë/javë = 72 orë gjithsej I. DUKURITË ELEKTRIKE II. RRYMA ELEKTRIKE III. LËKUNDJET DHE VALËT IV. MAGNETIZMI V. OPTIKA VALORE VI. FIZIKA MODERNE 13 orë 15 orë 9 orë 12 orë 11 orë 12 orë (7T, 3U, 1P, 1DK, 1Pr) (9T, 3U, 1PL, 1P, 1DK) (5T, 2U, 1PL, 1Pr) (7T, 2U, 1PL, 1Pr 1DK) (6T, 2U, 1PL, 1P, 1DK ) (8T, 2U, 1P, 1Pr)

5 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 1 I. Dukuritë elektrike (13 orë) Në përfundim të klasës se 11-të nxënës/i-ja: Të formuloje kuptimin fizik të: ngarkesave elektrike, ngarkesa elementare, ligji i ruajtjes së ngarkesës elektrike, ligji i Kulonit, fusha elektrostatike, parimi i mbivendosjes së fushave, konstantja elektrike ε 0. Vijat e forcës së fushës elektrike, ngarkesa prove vektori E i fushës elektrike, puna e forcave të fushës elektrike, potenciali, diferenca e potencialit, sipërfaqe ekuipotenciale, energjia potenciale elektrike, kapaciteti elektrik, kondensatori, energjia e fushës elektrike, volt farad, kulon. Të skicojë hartën e koncepteve të elektrostatikës. Të njehsoje forcën elektrike duke zbatuar ligjin e Kulonit. Të bëjë dallimin ndërmjet forcës elektrike dhe fushës elektrike. Të njehsojë fushën elektrike të një ngarkese pikësore. Të përcaktoje fushën elektrike të krijuar nga dy ngarkesa pikësore, duke zbatuar parimin e mbivendosjes së fushave. Të vizatojë vijat e forcës të fushës së krijuar nga dy ngarkesa me shenja të njëjta dhe të kundërta. Të njehsojë punën e kryer nga fusha elektrike mbi një ngarkesë që zhvendoset ne fushë: q o A=q o Ed. Të shpjegojë pse ngarkesat shpërndahen vetëm në sipërfaqen e përçuesit. Të përdore kuptimin e fushës elektrostatike dhe potencialit elektrik për të shpjeguar dukurinë e elektrostatikë, si p.sh. pluhurosja e ekranit të televizorit etj. Të realizojë individualisht ose në grup veprimtari për të hetuar efektet e elektrizimit statik. Të realizojë një projekt të zgjedhur vetë ose në grup, që zbaton elektrostatikën në teknologji, si p.sh. si mund të zvogëlohen ndikimet negative të elektrizimit statik në prodhimin e miellit tjerrjen e fijeve në tezgjah, karburanteve të avionëve etj. Të shpjegojë ndërtimin e kondensatorit dhe karakteristikat e tij themelore. Te njehsojë kapacitetin, energjinë e një kondensatori me pllaka paralele. Të përcaktojë kapacitetin e kondensatorit me ajër në varësi të përmasave të tij. Të vendosë lidhjen ndërmjet E, U, d në kondensator në fusha të njëtrajtshme. Të prezantojë me synim informimi dhe sensibilizimin e komunitetit, rrugët dhe mjetet për mbrojtjen nga dukuritë elektrike me të cilat ka kontakt të drejtpërdrejtë ose jo si p.sh. shkarkesat elektrike, rrufetë etj. Të mbledhë informacion nga burime të ndryshme mbi zbatimet e elektrostatikës në fusha të integruara si p.sh. zbatimi i elektrostatikës në mjekësi (elektrokardiograma). Të prezantojë me shkrim ose me gojë informacion nga burime të ndryshme mbi zhvillimin historik të elektricitetit dhe figurave shkencore përfaqësuese të tij si p.sh. veprimtaria e Kulonit etj. Të përdorë modelimet dhe stimulimet për ligjin e kulonit dhe kondensatorët Ligji i Kulonit Ushtrime dhe problema Ngarkesat elektrike Libri i fizikës matematikës, Interneti, libra dhe revista shkencore 1.4 Fusha elektrike. Intensiteti i fushës elektrike 1.5 Energjia potenciale elektrike. Potenciali i fushës elektrike 1.6 Potenciali i fushës elektrike që krijojnë ngarkesat pikësore Ushtrime dhe problema Sipërfaqet ekuipotenciale Kondensatori Ushtrime dhe problema 1.11 Ushtrime dhe problema për përsëritje Detyrë kontrolli Projekt-ide: Teknikat elektrike të diagnostikove mjekësore Materiali burimor Mjetet mësimore Trupa të ngarkuar, kondensatorë 5

6 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 14 II. Rryma elektrike (15 orë) Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja: Të formulojë kuptimin fizik të: burimi i rrymës, rryma elektrike, rryma elektrike e vazhduar, rryma elektrike alternative, vlera e efektive e rrymës, vlera efektive e tensionit, intensiteti i rrymës elektrike, rezistenca elektrike, rezistenca specifike, fem, rezistenca e brendshme e burimit, puna e rrymës, energjia e rrymës, fuqia e rrymës së vazhduar, fuqia e rrymës alternative, fuqia mesatare e rrymës alternative, ligji i Xhaul-Lencit, lidhja në seri e rezistencave, lidhja paralele e rezistencave, lidhja e përzier, Ligji i Omit për qarkun e plotë homogjen. Të skicojë hartën e koncepteve të rrymës elektrike. Të njehsojë intensitetin e rrymës elektrike. Të njehsojë rezistencën elektrike të një përçuesi në varësi të llojit të materialit, seksionit, gjatësisë se përçuesit. Të njehsojë rezistencën në varësi të temperaturës t0=20 (temperatura e dhomës). Të zgjidhë problema që përmban e rrymën, diferencën potenciale, rezistencën elektrike dhe fuqinë e rrymës së vazhduar. Të bëjë dallimin ndërmjet rrymës së vazhduar dhe asaj alternative (edhe grafikisht). Të njehsojë vlerën maksimale dhe vlerën efektive për rrymën dhe tensionin alternativ. Te demonstrojë shndërrimet e energjisë që ndodhin në qarqe te ndryshme elektrike. Të interpretojë ligjin e Xhaul-Lencit si shndërrim i energjisë elektrike në termike. Të zbatojë ligjin e Xhaul -Lencit në zgjidhjen e problemave Q=I2Rt=UIt. Të krahasojë eksperimentalisht koston e energjisë së harxhuar nga dy konsumatorë të përdorimit shtëpiak si p.sh. te dy llambave inkandeshente dhe lumineshence. Të zbatojë rregullat e sigurimit gjatë përdorimit të rrymës elektrike në laborator dhe jashtë etj. Të debatojë për kursimin e energjisë elektrike dhe prodhimin e saj në forma të reja. Të përdorë aparate matëse si ampermetër, voltmetër, multimetër etj. në matje të ndryshme laboratorike gjatë eksperimenteve të rrymës elektrike. Të njehsojë rezistencën elektrike në skema të kombinuara me lidhje në seri-paralel. Të zbatojë ligjin e Omit për qarkun e plotë homogjen. Të përdorë saktë njësitë e punës, tensionit, rrymës, rezistencës, fem, fuqisë. Të vërtetojë eksperimentalisht ligjin e Omit për qarkun e plotë homogjen. Të njehsojë eksperimentalisht sasinë e nxehtësisë së çliruar gjatë kalimit të rrymës në një qark elektrik. Të matë eksperimentalisht rezistencën specifike të një materiali përçues. Të hetojë varësinë e rezistencës së përçuesit metalik nga temperatura. Të japë shembuj të zbatimit të varësisë së rezistencës nga temperatura në pajisje të ndryshme elektro-shtëpiake p.sh. termostati, furra e pjekjes, dushi, hekuri etj. 2.1 Qarku elektrik. Intensiteti i rrymës elektrike Libri i fizikës matematikës, Interneti, libra dhe revista 2.3 Ligji i Omit dhe rezistenca shkencore elektrike e përcjellësit Burimet e rrymës elektrike Ushtrime dhe problema Varësia e rezistencës nga temperatura 2.6 Energjia e rrymës elektrike dhe shndërrimet e saj. Fuqia e rrymës 2.7 Efekti termik i rrymës. Ligji i Xhaul-Lencit Ushtrime dhe problema Lidhja në seri e rezistencave. Ampermetri 2.10 Lidhja në paralel e rezistencave. Voltmetri Ushtrime dhe problema Forca elektromotore. Ligji i Omit për qarkun e plotë 1.13 Punë laboratori: Studimi i ligjit të Omit 2.14 Ushtrime dhe problema për përsëritje Detyrë kontrolli Materiali burimor Mjetet mësimore Përcjellës, rezistenca, aparate matëse të rrymës dhe tensionit, bateri, burim rryme 6

7 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 29 III. Lëkundjet dhe valët (9 orë) Të japë shembuj të zbatimit të varësisë së rezistencës nga temperatura në teknologji si p.sh, për matjen temperaturës, relete elektrike etj. Të ndërtojë grafikun e varësisë së rrymës nga tensioni (karakteristika volt-amper) për një përçues omik me rezistencë R, bazuar në matjet e drejtpërdrejta. Të realizojë një projekt që ka të bëjë me çështje praktike të rrymës dhe qarqeve elektrike, si p.sh. instalimi elektrik i disa pajisjeve elektro-shtëpiake në banesë etj. Të diskutojë informacionin e mbledhur nga burime të ndryshme mbi funksionimin e makinave elektrike. Të mbledhë informacion nga burime të ndryshme mbi zbatimin e rrymës elektrike në fushat e integruara, si p.sh rrymat elektrike dhe sistemi nervo, bio rrymat, shoku elektrik etj. Të përdorë pajisjen e data-loggin për mbledhjen, regjistrimin dhe analizën e të dhënave gjatë eksperimenteve të rrymës elektrike. Të përdorë modelimet dhe stimulimet për fem, interpretimin e ligjit të Xhaul -Lencit nga pikëpamja energjetike dhe ligjin e Omit për qarkun e plotë homogjen. Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja: Të formulojë kuptimin fizik të: lëvizja lëkundëse, lëkundja e thjeshtë harmonike, amplitudë, perioda, frekuenca, lavjerrësi matematik, lëkundjet e lira, vala, vala gjatësore, vala tërthore, gjatësia e valës, shpejtësia e valës, energjia e valës, intensiteti i valës, lëkundjet që shuhen, rezonanca, lëkundjet e detyruara. Të skicojë hartën e koncepteve të lëkundjeve dhe valëve. Të përcaktojë kushtet që duhen për të prodhuar një lëkundje të thjeshtë harmonike. Të shkruajë ekuacionin e lëkundjes harmonike për zhvendosjen, si funksion sinusoidal ose kosinusoidal i kohës. Të zgjidhë problema me formulën e lavjerrësit. Të matë eksperimentalish periodën e një lavjerrësi të thjeshtë me gjatësi l. Të bëjë dallimin ndërmjet lëkundjes së lirë dhe lëkundjes së detyruar. Të përcaktojë kushtet e nevojshme për rezonancë. Të argumentojë me shembuj pse rezonanca është e rëndësishme në zbatimet teknologjike dhe jetën e përditshme si p.sh ndërtimi i urave, montimin e pajisjeve të rënda, turbinave të hidrocentraleve, në mjekësi. Të bëjë dallimin ndërmjet valës gjatësore dhe valës tërthore me shembuj. Të rendisë kushtet që përcaktojnë gjatësinë e përhapjes së valës. Të përshkruajë intensitetin e valës si karakteristikë e saj nga pikëpamja energjetike. Të dallojë njësinë matëse të nivelit të intensitetit të valës (decibel). Të realizojë një projekt të zgjedhur vetë ose në grup që ka të bëjë me valët si p.sh. studimi i nivelit të ndotjes akustike në një zonë të qytetit të tij dhe mënyrat e zvogëlimit të ndotjes. 3.1 Lëvizja lëkundëse Lëkundja e thjeshtë harmonike Lëkundje që shuhen. Lëkundjet e detyruara. Rezonanca Ushtrime dhe problema Valët. Valë tërthore dhe gjatësore Valët zanore Ushtrime dhe problema Projekt-ide: Ndotja akustike Punë laboratori: Matja e periodës së lavjerrësit të thjeshtë Materiali burimor Libri i fizikës matematikës, Interneti, libra dhe revista shkencore fizike Mjetet mësimore Lavjerrës matematik, lavjerrës elastik 7

8 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 38 IV. Magnetizmi (12 orë) Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja: Te formulojë kuptimin fizik të: fushës magnetike e rrymës, vektori i fushës magnetike b, vijat e forcës së fushës magnetike, ligji i Amperit, rregulla e dorës së djathtë, fluksi magnetik, induksioni magnetik, induksioni elektromagnetik, induktiviteti, ligji i Faradeit, fem e induktuar, rregullat e Lencit, autoinduksioni, energjia e fushës magnetike. Të skicojë hartën e koncepteve të magnetizmit. Të paraqesë grafikisht, me anë të vijave të forcës, fushën magnetike të një magneti shufër, në formë patkoi dhe midis poleve të njëjta dhe të kundërta. Të demonstrojë praninë e fushës magnetike rreth një përçuesi me rrymë. Të zbatojë rregullin e dorës së djathtë për të përcaktuar drejtimin e vijave të fushës magnetike të një përçuesi drejtvizor me rrymë dhe të një spire. Të zbatojë ligjin e Amperit për të njehsuar forcën që fusha magnetike B ushtron mbi një përçues me rrymë I. Të zbatojë rregullën e dorës së djathtë për përcaktimin e drejtimit të forcës magnetike mbi përçuesin me rrymë. Të përshkruajë sjelljen e lëndëve të ndryshme në prani të fushës magnetike (para, dia, ferro). Të eksperimentojë dukurinë e induksionit elektromagnetik. Të zbatojë ligjin e Faradeit për njehsimin e fem të induktuar. Të njehsojë fem e autoinduksionit. Të njehsojë energjinë e fushës magnetike homogjene. Të realizojë një projekt të zgjedhur vetë ose në grup që ka të bëjë me zbatimin e induksionit dhe të autoinduksionit në teknikë dhe në jetën e përditshme, si p.sh ndërtimi i një vinçi lodër me elektromagnet për ngritjen e materialeve prej hekuri. Të argumentojë rolin e zhvillimit të teorisë së magnetizimit në zhvillimin teknikës dhe anasjelltas, parë në perspektivën historike, si p.sh evoluimi i teknikës së ndriçimit të skenave të teatrove deri në ditët e sotme. Të përdorë ëork-proccesor në shkrimin e shënimeve ose eksperimenteve. Të përdorë data-loggin për mbledhjen, regjistrimin dhe analizën e të dhënave gjatë eksperimenteve në magnetizëm. Të përdorë modelimet dhe stimulimet për ligjin e Amperit dhe zbatimin e rregullës së dorës të djathtë. 4.1 Dukuritë magnetike. Fusha magnetike 4.2 Induksioni i fushës magnetike. Forca e Amperit. 4.3 Fusha magnetike e përcjellësve me rrymë, në boshllëk dhe në lëndë Ushtrime dhe problema Projekt Induksioni elektromagnetik 4.6 Ligji i induksionit elektromagnetik. Rregulla e Lencit 4.7 Autoinduksioni. Energjia e fushës magnetike 4.8 Zbatime Ushtrime dhe problema 4.9 Punë laboratori: Induksioni elektromagnetik 4.10 Ushtrime dhe problema për përsëritje Detyrë kontrolli Materiali burimor Libri i fizikës matematikës, Interneti, libra dhe revista shkencore fizike Mjetet mësimore Magnet, bobine magnetike me rrymë, burim rryme, mjete të tjera që ndihmojnë në përvetësimin e çështjeve nga ana e xënësve 8

9 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 50 V. Optika valore 51 (11 orë) 52 Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja: Të formulojë kuptimin fizik të: vala elektromagnetike, spektri i valës, spektri i dukshëm i dritës, fronti valor, rrezja e valës, parimi i Hygensit, pasqyrimi, përthyerja, mbivendosja, burime koherente, interference, difraksioni, polarizimi, polarizatori, drita njëngjyrëshe. Të skicoje hartën e koncepteve të optikës valore. Të shpjegojë pse drita ka natyrë valore. Të rendisë valët në spektrin elektromagnetik sipas gjatësisë së tyre. Të mbledhë informacion për valët infra të kuqe dhe ultravjollcë, efektet dhe përdorimi i tyre në teknikën dhe jetën e përditshme. Të paraqesë modele grafike të përhapjes së valës sipas parimit të Hygensit. Të zbatojë ligjin e përthyerjes së valës. Të përcaktojë kushtet për interferencë d ku k=0, 1, 2... d = (2k+1). Të përcaktojë kushtet e difraksioni në një çarje Të dallojë dritën natyrale nga ajo e polarizuar për nga përfitimi dhe vetitë e tyre. Të japë shembuj të përdorimit të dritës së polarizuar në teknikë dhe jetën e përditshme, si p.sh. te fenerët e makinave etj. Të realizojë eksperimentalisht dukurinë e polarizimit të dritës. Të realizojë eksperimentalisht dukurinë e difraksionit nga një çarje. Të përdorë pajisjen e data-loggin për mbledhjen, regjistrimin dhe analizën e të dhënave gjatë eksperimenteve të polarizimit dhe difraksionit. Të shkruajë një artikull mbi zbatimin e valëve elektromagnetike në teknikë p.sh. në radion dhe televizor. Të debatojë mbi çështje që lidhen me përhapjen e valëve elektromagnetike, si p.sh. roli i valëve elektromagnetike të antenave të fuqishme të vendosura në zonat e banuara mbi shëndetin e njeriut etj. Të përdorë modelimet dhe stimulimet për përhapen e valëve, spektrin elektromagnetik efektet e valëve, interferencën e valëve, valët e radios dhe televizionit. 5.1 Valë elektromagnetike. Spektri i saj 5.2 Parimi i Hygensit. Ligji i pasqyrimit 5.3 Përthyerja. Pasqyrimi i plotë i brendshëm Ushtrime dhe problema Interferenca e dritës. Eksperimenti i Jungut 5.6 Difraksioni i dritës. Difraksioni nga një çarje Polarizimi i dritës Ushtrime dhe problema Ushtrime dhe problema për përsëritje 5.10 Punë laboratori: Difraksioni me një çarje Detyrë kontrolli Materiali burimor Teksti, Interneti dhe materiale të tjera shkencore Mjetet mësimore Mjete për vrojtimin e interferencës dhe difraksionit të dritës, pasqyrimit dhe përthyerjes së dritës 9

10 Orë Kreu Objektivat e Kreut Tema mësimore për çdo orë mësimi 61 VI. Fizika moderne (12 orë) Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja: Të formulojë kuptimin fizik të: mekanika kuantike, rrezatimi termik, rrezatimi i trupit të zi, hipoteza kuantike e Plankut, konstantja e Plankut, ligji i Vinit, dualizmi valë-thërrmijë, fotoefekti, frekuenca e pragut, puna e daljes, ligjet e fotoefektit, hipoteza e De Brojlit, energjia e lidhjes në bërthamë, energjia e lidhjes në nuklon, forcat bërthamore, radioaktiviteti natyror dhe artificial, rrezet α, β, γ, zbërthimi radioaktiv, reaksionet bërthamore, energjia bërthamore, dozimetria, doza. Të përshkruajë rrezatimin e trupit të zi krahasuar me teorinë klasike, duke u mbështetur ne hipotezën e Plakut. Të njehsojë energjinë e fotonit për një frekuencë të dhënë. Të zbatojë ekuacionin e Ajshtajnit për fotoefektin në zgjidhjen e problemave A d + E k =hf Të japë shembuj të zbatimit të fotoefektit në teknike dhe në jetën e përditshme si p.sh. të fotoreleja, fotocelula etj. Të njehsojë energjinë e lidhjes për bërthama të ndryshme. Të bëjë dallimin ndërmjet bërthamave të qëndrueshme dhe të paqëndrueshme. Të bëjë dallimin ndërmjet radioaktivitetit natyror dhe artificial. Të identifikojë sipas karakteristikave dhe vetive llojet e rrezatimit radioaktive α, β, γ. Të përdorë simbolet e α, β - β +, γ. Të formulojë ligjet e ruajtjes në shndërrimet bërthamore (energjisë, masës, ngarkesës). Të njehsojë periodën e gjysmëzbërthimit, duke përdorur konstanten e shndërrimit T 1/2 =0, 693/ Të vlerësojë rreziqet dhe dobinë e përdorimit të rrezatimeve radioaktive në jetën e përditshme dhe në teknikë. Të mbledhë informacion mbi përdorimin e rrezatimin radioaktive në mjekësi, teknikë, bujqësi, arkeologji etj. Të përdorë njësinë matëse të konstantes të Plankut, ev, Kyri. Të argumentojë pikëpamjet e veta shkencore i lirë nga emocionet si p.sh. të argumentojë nëse duhet të shfrytëzohet apo jo energjia bërthamore në vendin tonë. Të demonstrojë me mjete rrethanore një model që stimulon reaksionin zinxhir, të skicuar nga vetë ai/ajo. Të analizojë zhvillimin e teorisë së atomit nga perspektiva historike, duke vënë në dukje faktorët dhe momentet kyç të zhvillimit të saj. Të prezantojë një punim mbi rolin e figurave të shquara të zhvillimit të fizikës moderne si p.sh. të Mari Kyrisë, Plank, Fermi, Bor etj. Të përdorë modelimet dhe stimulimet për reaksionet bërthamore, mbrojtjen nga rrezatimi bërthamore etj. Të realizojë një projekt të zgjedhur vetë ose në grup me qëllim informimin e komunitetit, që ka të bëjë me çështjen që lidhen me fizikën moderne si p.sh. mbrojtja nga rrezatimi radioaktiv etj. 6.1 Rrezatimi termik Efekti fotoelektrik Ushtrime dhe problema Hipoteza e De Brojlit. Natyra valore e lëndës Bërthama atomike Energjia e lidhjes së nukloneve në bërthamë Ushtrime dhe problema Radioaktiviteti Ligji i zbërthimeve radioaktive Reaksionet bërthamore Projekt 6.11 Ushtrime dhe problema për përsëritje Materiali burimor Teksti, Interneti dhe materiale të tjera shkencore Mjetet mësimore 10

11 KREU I DUKURITË ELEKTRIKE 1.1 Ngarkesat elektrike Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Paraqesin qartë kuptimin e elektrizimit të trupave 2. Përshkruajnë bashkëveprimin elektrik midis tyre. 3. Formulojnë ligjin e ruajtjes së ngarkesës elektrike. Objektiva mesatarë 1. Japin shembuj të elektrizimit të trupave. 2. Nxjerrin konkluzione të sakta në lidhje me bashkëveprimin elektrik të tyre. 3. Komentojnë saktë mekanizmin e transferimit të ngarkesave nga njëri trup tek tjetri. Objektiva maksimalë 1. Analizojnë procesin e elektrizimit të trupave. 2. Shpjegojnë bashkëveprimin elektrik midis trupave. 3. Analizojnë Ligjin e ruajtjes së ngarkesës elektrike duke dhënë saktë kuptimin e madhësisë ngarkesë elektrike. Mjetet: Shufra: qelqi, qelibari; copë të leshtë, të mëndafshtë; letër të ndarë në copa të vogla etj. Koncepte: Elektricitet, trupa të elektrizuar, ngarkesa elektrike. Metoda: ERR Struktura e orës së mësimit I. Evokon (mësuesi) te nxënësit njohuritë e marra në cikle më të ulëta shkollimi dhe plotëson me të tjera (10 ). II. Realizimi i kuptimit (25 ): 11

12 FIZIKA 11 A) Elektrizimi me fërkim (8 ). Mësuesi realizon eksperimentin e Fig 1.1 me dy nxënës: - Një shufër qelibari fërkohet me copë të leshtë. - Një shufër qelqi fërkohet me copë të mëndafshtë. Një nxënës tjetër i afron pranë copave të vogla të letrës dhe e gjithë klasa vëren fenomenin që ndodh. Konkluzione: a) Shufrat janë elektrizuar me fërkim. b) Trupat e elektrizuar kanë ngarkesë elektrike. B) Bashkëveprimet elektrike (8 ). Tre nxënës të tjerë, nën drejtimin e mësuesit, realizojnë eksperimentet: a) Shufër qelqi- shufër qelqi. b) Shufër qelibari- shufër qelibari. c) Shufër qelqi- shufër qelibari. - Konkludohet në lidhje me fenomenet e vërejtura. - Bëhet krahasimi me forcat gravitacionale. - Futet koncepti ngarkesë elektrike, për të plotësuar konkluzionet në lidhje me bashkëveprimet elektrike midis trupave. C) Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike (5 ). - Vihet në dukje me anë të eksperimentit të paraqitur në fig. 4 se ç lloj elektrizimi kanë shufra dhe copa para dhe pas fërkimit. - Konkludohet në lidhje me sasinë e ngarkesave të tyre para dhe pas fërkimit. - Formulohet Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike. D) Modeli mikroskopik i ndërtimit të lëndës (4 ). - Nxënësit bashkë me mësuesin rikujtojnë me një skemë të thjeshtë në tabelë, ndërtimin e atomit. - Cilësohet elektroni si thërrmijë me: a) Masë =9, kg b) Ngarkesë elektrike negative 1 njësi. - Cilësohet protoni si thërrmijë me: a) Masë më të madhe se elektroni. b) Ngarkesë elektrike pozitive 1 njësi. - Jepet përkufizimi i madhësisë fizike ngarkesë elektrike: a) Kuptimi fizik b) Njësia: Kulon (C) c) Ngarkesa njësi-ajo e elektronit: C, që quhet ndryshe Ngarkesë elementare. 12

13 LIBËR PËR MËSUESIN -Ç do të thotë trup i ngarkuar negativisht (tepricë elektronesh) dhe trup i ngarkuar pozitivisht (mungesë elektronesh). III. Reflektimi (5 ). -Reflektohet në lidhje me njohuritë e reja të marra gjatë mësimit. IV. Vlerësimi (3 ) i nxënësve (2 nxënës) bëhet duke u mbështetur në: a) Angazhimin në mësim. b) Shprehitë studimore. c) Zbatimin e njohurive të marra në zgjidhjen e situatave problemore të paraqitura në mësim. V. D.sh. (2 ), jepen U. 2, 5 /fq Ligji i Kulonit Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiv minimal 1. Formulojnë Ligjin e Kulonit. Objektiv mesatar 1. Arsyetojnë mbi drejtimin dhe kahun e forcës elektrike. Objektiv maksimal 1. Të analizojnë Parimin e mbivendosjes së forcave. Koncepte: Trupa pikësorë, forcë elektrike, konstante elektrike, përshkueshmëri elektrike, parimi i mbivendosjes së forcave elektrike. Struktura e mësimit: FAZAT E STRUKTURËS Parashikimi Ndërtimi i njohurive STRATEGJIA MËSIMORE Përvijimi it ë menduarit Shënime të strukturuara VEPRIMTARITË E NXËNËSVE Diskutim Shënime të strukturuara Përforcimi Diskutim idesh Paraqitje skematike dhe vektoriale e informacionit ORGANIZIMI I NXËNËSVE Punë me gjithë klasën Punë individuale Punë me gjithë klasën I. Parashikimi. Përvijim i të menduarit (8 ) - Mësuesi ka ngritur grupet në klasat ku zhvillon mësim, të cilat i riorganizon 13

14 FIZIKA 11 sipas skemave të tij, ndërtuar në kritere që i përshtaten me kushtet individuale të çdo klase. - Diskuton me klasën d.sh. dhe njohuritë e marra në lidhje me: a) Bashkëveprimet elektrike Ngarkesën elektrike, ngarkesën elektrike elementare b) Ligjin e ruajtjes së ngarkesave elektrike. I. Ndërtimi i njohurive. Shënime të strukturuara. (25 ) II. Ligji i Kulonit a) Trupat pikësorë-trupa me përmasa shumë të vogla në krahasim me largësinë midis tyre. b) Me anë të eksperimenteve të tij, fizikanti Kulon, njehsoi vlerën e forcave elektrike të bashkëveprimit midis ngarkesave pikësore elektrike: F = kq 1 q 2 /r 2, ku k është konstantja e përpjesëtimit, e cila në boshllëk jepet: k = Nm 2 /C 2. Nga Ligji III i Njutonit plotësohen dhe dy cilësitë e tjera: Drejtimi: Vija që bashkon qendrat e tyre. Kahu: I kundërt Konstantja k ndryshe shprehet k = 1/4πε 0, ku ε 0 quhet konstante elektrike: ε 0 = 1/4 πk = C 2 /Nm 2. Në mjedise materiale k=1/4πεε 0, ku ε quhet konstante dielektrike e mjedisit. Kuptimi fizik: Tregon sa herë zvogëlohet forca elektrike në mjedis, krahasuar me zbrazëtinë. 2. Parimi i mbivendosjes së forcave elektrike Jepet përmbajtja e parimit: 3. Zbatime të forcave elektrike Këtu jepen të dhëna të përgjithshme për Pastruesin elektrostatik: si funksionon, rezultati i marrë. 14

15 LIBËR PËR MËSUESIN III. Përforcimi (8 ) - Nxënësit zgjidhin U=1, shembulli 1. - Krahasohet forca elektrike me atë gravitacionale: FF GG FFEE = γγ mm 1 mm 2 rr2 kk qq 1 qq 2 rr2 = γγ kk mm 1mm 2 qq1 qq 2 IV. Vlerësohen (2 ) nxënësit e angazhuar për: - Shprehitë e studiuara - Zbatimin e ligjit të mësuar dhe koncepteve të marra V. D.sh. U. 2, 3 / fq Zgjidhje ushtrimesh dhe problemash Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiv minimal Shkruajnë saktë formulat, konceptet dhe ligjet e mësuara në dy mësimet e para. Objektiv mesatar Zbatojnë në ushtrime e problema këto njohuri. Objektiv maksimal Analizojnë nga pikëpamja fizike e nxjerrin konkluzione gjatë zgjidhjes së tyre. Struktura e orës së mësimit: I. Praktikë e udhëhequr (15 ) KONCEPTE, LIGJE, KONSTANTE Bashkëveprimi midis ngarkesave Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike Ngarkesa elektrike Ngarkesa elementare FORMULA a) Me shenja të njëjta- shtytës b) Me shenja të kundërta - tërheqës q 1 +q 2 +.q n = konstante në një sistem të izoluar a) Kuptimi fizik b) Njësia (Kulon-C) c) Llojet (pozitive, negative) e= C 15

16 FIZIKA 11 Ngarkesa pikësore Ngarkesa, përmasa e të cilave është e papërfillshme krahasuar me largësinë Ligji i Kulonit, vlera e Fe të bashkëveprimit midis dy ngarkesave pikësore F=kq 1 q 2 /r 2, k Nm 2 /C 2 Drejtimi dhe kahu i Fe të bashkëveprimit midis dy ngarkesave pikësore, marreveshja a) shtytëse (pozitive) b) forca tërheqëse (negative) Për të dy rastet F21 = - F12 forca Konstantja elektrike ε 0 = 1/4πk = C 2 /N m 2 Konstantja dielektrike, kuptimi fizik ε= F 0 /F, tregon sa herë zvogëlohet forca elektrike në mjedis, krahasuar me zbrazëtinë Parimi i mbivendosjes së forcave elektrike Forcë gravitacionale - Forcë elektrostatike F G = γ m 1 m 2 /r 2 F e = k q 1 q 2 /r 2 II. Praktikë individuale (25 ) Punë me grupe, 3 grupe / rresht. Zgjidhje U-P Grupi I Grupi II Grupi III 1. Shpjego elektrizimin e shufrës së qelqit, bazuar në ndërtimin mikroskopik të lëndës 1. Shpjego elektrizimin e shufrës së qelibarit, bazuar në ndërtimin mikroskopik të lëndës 1. Shpjego ligjin e ruajtjes së ngarkesave elektrike gjatë elektrizimit me fërkim 16

17 LIBËR PËR MËSUESIN 2. Ngarkesa e një trupi është negative, -2e. Ç ka ndodhur me trupin? 3. Jepen: q 1 =1µC q 2 =1µC q =1µC 2. Ngarkesa e një trupi është negative, +3e. Ç ka ndodhur me trupin? 3. Jepen: q 1 =1µC q 2 =-1µC q =1µC 2. Ngarkesa e një trupi është zero. Ç ka ndodhur me trupin? 3. Jepen: q 1 =1µC q 2 =1µC q =1µC r1 = r2 = 10 cm Njehso forcën rezultante në q. r1 = r2 = 10 cm Njehso forcën rezultante në q. r1 = r2 = 10 cm Njehso forcën rezultante në q. III. Vlerësimi (3 ) Vlerësohen 3-4 nxënës. IV. Jepen detyrat e shtëpisë (2 ): U. 4, 6, 9 / fq Fusha Elektrike. Intensiteti i fushës elektrike Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Japin qartë kuptimin e fushës elektrike. 2. Shkruajnë saktë formulën që lidh intensitetin e fushës elektrike në një pikë të saj me forcën. 3. Vizatojnë vijat e forcës së fushës elektrike në raste të ndryshme. Objektiva mesatarë 1. Përkufizojnë saktë madhësinë Intensitet i fushës elektrike. 2. Tregojnë kuptimin fizik të vijave të forcës së fushës elektrike. 3. Paraqesin në mënyrë analitike parimin e mbivendosjes së fushave elektrike. Objektiva maksimalë 1. Analizojnë drejtimin e kahun e intensitetit të fushës elektrike. 2. Krahasojnë vijat e forcës së fushës elektrike në raste të ndryshme. 3. Njehsojnë intensitetin e fushës elektrike të krijuar nga dy a më shumë ngarkesa. 17

18 FIZIKA 11 Njohuri të reja: Fushë elektrike, intensitet i fushës elektrike, ngarkesë provë, vijat të forcës së fushës elektrike, mbivendosje e fushave elektrike. Metoda: DDM Struktura e mësimit: Fazat e strukturës Metodat Veprimtari të nxë- nësve, koha Organizimi i nxënësve Parashikimi DDM Ndërtimi i njohurive DDM Diskutimi i ideve (35 ) Përforcimi Hartë konceptesh Nxitje për të zhvilluar gjykimin përmbledhës Të gjithë nxënësit I. Parashikimi: Di; Dua të di; Mësova (10 ) Ndërtohet tabela nga mësuesi në dërrasën e zezë dhe plotësohet kolona e parë e saj në bashkëpunim me nxënësit, të cilët janë të ndarë në grupe e punojnë në tavolinat e tyre. Di Dua të di Mësova 1. Elektrizimi me fërkim 2. Ngarkesa elektrike 3. Bashkëveprimet elektrike 4. Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike 5. Ngarkesa elementare 6. Ngarkesë pikësore 7. Ligji i Kulonit 8. Parimi i mbivendosjes së forcave elektrike 9. Forcë elektrike-forcë gravitacionale II. Ndërtimi i njohurive: Di; Dua të di; Mësova (25 ) - U kërkohet nxënësve së bashku të plotësojnë kolonën e dytë të tabelës me pyetje të ndryshme që lidhen me çështjet e vëna në dukje në kolonën e parë. - Mësuesi jep informacionin e ri mbi fushën elektrike, intensitetin e saj, vijat e intensitetit, parimin e mbivendosjes së fushave elektrike (15 ) 18

19 LIBËR PËR MËSUESIN Tabela kështu plotësohet: Di Dua të di Mësova 1. Elektrizimi me fërkim 2. Ngarkesa elektrike 3. Bashkëveprimet elektrike 4. Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike 5. Ngarkesa elementare 6. Ngarkesë pikësore 7. Ligji i Kulonit 8. Parimi i mbivendosjes së forcave elektrike 9. Forcë elektrike-forcë gravitacionale 1. Ç është fusha elektrike? 2. Si e vlerësojmë atë? 3. Cili është kuptimi i intensitetit të fushës elektrike? 4. Çfarë përfaqësojnë vijat e intensitetit të fushës elektrike? 5. Cili është kuptimi i parimit të mbivendosjes? 6. Si njehsohet fusha elektrike e krijuar nga dy a më shumë ngarkesa? III. Pjesa e fundit e kësaj faze u mundëson nxënësve që të plotësojnë kolonën e tretë të tabelës me njohuritë e marra të fushës elektrike, intensitetit të saj, vijave të intensitetit si dhe parimin e mbivendosje së fushave elektrike. Kjo zgjat 10 dhe tabela merr formën: Di Dua të di Mësova 1. Elektrizimi me fërkim 2. Ngarkesa elektrike 3. Bashkëveprimet elektrike 4. Ligji i ruajtjes së ngarke- save elektrike 1. Ç është fusha elektrike? 2. Si e vlerësojmë atë? 3. Cili është ë kuptimi i intensitetit të fushës elektrike? 4. Çfarë përfaqësojnë vijat 1. Kuptimin mbi fushën elektrike 2. Madhësinë fizike që vlerëson fushën elektrike 3. Kuptimin fizik, formulën: E=F/q 0 5. Ngarkesa elementare e intensitetit të fushës s elek-, njësinë e 6. Ngarkesë pikësore trike? intensitetit të fushës s elek- 7. Ligji i Kulonit 8. Parimi i mbivendosjes së forcave elektrike 9. Forcë elektrike-forcë gravitacionale 5. Cili është kuptimi i parimit të mbivendosjes? 6. Si njehsohet fusha elektrike e krijuar nga dy a më shumë ngarkesa? trike 4. Çfarë vlerësojmë tek fusha elektrike me anë të vijave të forcës dhe si paraqiten ato në raste të ndryshme 5. Përmbajtjen e parimit të mbivendosjes së fushave 6. Njehsimin e fushës s elektrike të krijuar nga dy a më shumë ngarkesa: 19

20 FIZIKA 11 IV. Përforcimi (10 ): Hartë konceptesh Mësuesi kërkon që grupet e punës së nxënësve të krijojnë hartën që lidh konceptet e mësuara këtë orë mësimi dhe më pas ngre një nxënës në tabelë për këtë. V. Vlerësohen dy deri në tre nxënës sipas kritereve: - Logjikën e përdorur në shpjegimin e njohurive të marra më parë - Aftësitë e tyre për të lidhur njohuritë e marra me ato të reja dhe konceptet kyç të temës së re. - Aktivizimi në punën me grup - Analizë, krahasime, saktësi në zgjidhjen e ushtrimeve dhe të problemave VI D.Sh. U.3,5 /fq Kondensatori Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Paraqesin qartë pjesët përbërëse kryesore të kondensatorit. 2. Shkruajnë formulën e kapacitetit të kondensatorit. 3. Vënë në dukje faktin që në kondensator grumbullohet Energjia elektrike. Objektiva mesatarë 1. Arsyetojnë drejt për veçoritë e vijave të forcës së fushës elektrike në kondensator. 2. Përkufizojnë madhësinë fizike kapaciteti i kondensatorit (kuptimi fizik; formula; njësia; lloji i madhësisë fizike). 3. Ndërtojnë saktë grafikun e varësisë së tensionit midis armaturave të kondensatorit nga ngarkesa e tij Objektiva maksimalë 1. Analizojnë duke nxjerrë konkluzione të sakta në lidhje me fushën elektrike brenda dhe jashtë kondensatorit të rrafshët. 2. Nxjerrin formulën që lidh intensitetin e fushës elektrike me diferencën e potencialeve. 3. Gjejnë formulën që lidh punën e baterisë me energjinë elektrike të grumbulluar në kondensator. Njohuri të reja: Kondensator; armatura të kondensatorit; kapacitet i kondensatorit. Mjete: Kondensatorë të ndryshëm. 20

21 LIBËR PËR MËSUESIN Struktura e mësimit (mësuesi aplikon punë me grupe) I. Kontroll i të kuptuarit (10 ) Mësuesi ndërton bllokun e pyetjeve të cilat parapërgatitin dhe temën e re: a) Kuptimi fizik i intensitetit, potencialit dhe vijave të forcës së fushës elektrike. b) Veçoritë e vijave të forcës së fushës elektrike në raste të ndryshme. c) Sipërfaqet ekuipotenciale, paraqitja e tyre në raste të ndryshme. d) U 2, 5, 6/fq. 26 Çdo grup (3/rresht) jep përgjigje të sakta rreth problemeve të shtruara: (Gr I: a); U. 2/fq.26 Gr II: b); U. 5/fq.26 Gr III: c); U.6/fq. 26 ) II. Njohuri të reja (25 ) Mësuesi i njeh nxënësit me pajisjen e re: KONDENSATORIN, u tregon disa prej tyre dhe vënë dukje anët e përbashkëta: Funksioni a. Pjesët kryesore dhe veçon atë të thjeshtin: KONDENSATORIN E RRAFSHËT. - Një nxënës në tabelë plotëson skemën e kondensatorit me vijat e forcës së fushës elektrike: Midis armaturave a. Në kufijtë e tyre (Fig b) Klasa nxjerr konkluzione në lidhje me to. - =Mësuesi jep përkufizimin e madhësisë fizike Kapacitet i kondensatorit : a. Kuptimi fizik b. Formula C = q/v 1 -V 2 = q/u c. Njësia Farad(F): 1F = 1C/1V d. Lloji i madhësisë fizike: SKALARE. - Nxënësit, duke arsyetuar bashkë me mësuesin, nxjerrin: a. Formulën e punës që kryen fusha elektrike e njëtrajtshme Brenda kondensatorit,për zhvendosjen e ngarkesës së lirë q 0 midis armaturave: A = q 0 (V 1 -V 2 ) = q 0 V b. Lidhjen me formulë midis fushës elektrike E dhe diferencës së potencialeve V, midis dy pikave që ndodhen d njësi larg njëra-tjetrës: E = - V/d, pra N/C = V/m Jepet pa vërtetim formula e kapacitetit të kondensatorit të rrafshët: C = εε 0 E/d ku ε = C/C 0 21

22 FIZIKA 11 - Këtu nxënësit bëjnë dallimin me formulën: ε = F 0 /F - Mësuesi: a. Thekson funksionin tjetër të kondensatorit: ruajtjen e energjisë elektrike, Argumenton varësinë lineare q, U: q = CU b. Kërkon mendim për: U - Vlerësimin grafik të punës (syprina e të vijëzuar A = ½ qu ); U mes -Shndërrimin e saj në energji elektrike të q q q grumbulluar në kondensator: E pe = ½ qu = ½ CU 2 = q 2 /2C c. Vë në dukje shfrytëzimin e gjerë të kondensatorit në praktikë. III. Përforcimi (8 ) Punohen U. 1,2 /fq. 29 U.3,6 jepen d.sh. IV. Vlerësimi (2 ) i 2-3 nxënësve bëhet mbi bazën e: - Pjesëmarrjes aktive në mësim. - Shkallën e arsyetimit logjik të njohurive. - Zbatimin e saktë të formulave në zgjidhjen e ushtrimeve. - Detyra shtëpie korrekte dhe sistematike. 1.9 Përsëritje kapitulli Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimale Listojnë: 1. Ligjet kryesore që vlerësojnë forcën e fushës elektrike. 2. Formulat me madhësitë që karakterizojnë fushën elektrike. 3. Formulat bazë të kapacitetit të kondensatorit dhe atyre që lidhen me të. Objektiva mesatarë Aplikojnë: 1. Ligjet e mësuara në zgjidhjen e U-P mbi fushën elektrike. 2. Formulat kryesore për njehsimin e madhësive fizike që karakterizojnë fushën elektrike. 3. Formulat për njehsimin e kapacitetit,energjisë së kondensatorit në përgjithësi e atij të rrafshët në veçanti. Objektiva maksimalë 1. Njehsojnë madhësitë e tjera fizike që bëjnë pjesë në formulat bazë të kapitullit. 2. Argumentojnë veprimet e kryera duke nxjerrë dhe përfundime për to 22

23 LIBËR PËR MËSUESIN 3. Bëjnë analizën nga pikpamja fizike të rezultateve të marra. Zhvillimi i përmbajtjes (mësuesi aplikon punë me grupe) I. Praktikë e udhëhequr Listohen: 1. Ligjet kryesore të mësuara: a. Ligji i Kulonit : F = k q 1 q 2 /r 2 b. Ligji i ruajtjes së ngarkesave elektrike: q plotë = k-te në një system të izoluar. 2. Formulat kryesore të mësuara për fushën elektrike: a. E = F/q 0 ; b. E = kq/r 2 ; c. A 12 = E pe1 E pe2 e pavarur nga forma e rrugës; d. U = V 1 V 2 = E pe1 E pe2 /q 0 3. Formulat që karakterizojnë kondensatorin,sidomos atë të rrafshët: a. C = q /U ; b. C = εε 0 S/d; c. E pe = ½ C U 2 II. Praktikë e pavarur (25 ) Zgjidhen U-P : 2,5,10,16,18,21/fq. 33,34. I. Vlerësimi(10 ) a. I orës së mësimit b. 3-4 nxënës vlerësohen me notë në regjistër duke u bazuar në: - shkallën e përvetësimit të njohurive teorike, - aplikimin e saktë në problema të formulave të mësuara, - arsyetimin fizik të problemave, - analizën e saktë të situatave problemore të shtruara. c. D.Sh: U. 1,6,20/fq. 33,34. 23

24 KREU II RRYMA ELEKTRIKE 2.1 Qarku elektrik. Intensiteti i rrymës elektrike Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Tregojnë pjesët kryesore përbërëse të një qarku të thjeshtë elektrik. 2. Përkufizojnë saktë rrymën elektrike. 3. Japin qartë kuptimin e madhësisë fizike Intensitet i rrymës elektrike. Objektiva mesatarë 1. Vizatojnë një qark të thjeshtë elektrik. 2. Saktësojnë veçoritë e rrymës elektrike në metale. 3. Sqarojnë kuptimin fizik të Intensitetit të rrymës elektrike. Objektiva maksimalë 1. Analizojnë funksionet e pjesëve të qarkut elektrik. 2. Argumentojnë nga pikëpamja fizike procesin e kalimit të rrymës elektrike. 3. Shpjegojnë lidhjen e Intensitetit të rrymës elektrike me madhësitë e tjera fizike. Njohuri e koncepte të reja: Qark elektrik, burim rryme, rrymë elektrike, intensitet i rrymës elektrike, amper. Mjete: Bateri e thjeshtë, përcjellës, rezistenca. Metoda: ERR Zhvillimi i përmbajtjes: I. Evokimi i njohurive të mësuara në kapitullin e kaluar apo në ciklet më të ulëta (10 ): o Ç janë ngarkesat elektrike? o Cili është kuptimi mbi qarkun elektrik? o Çfarë simbolesh përdoren për të paraqitur një: - burim rryme; 24

25 - llambë; - konsumator çfarëdo? 1 nxënës në tabelë vizaton një qark të thjeshtë elektrik. o Cili është kuptimi fizik i rrymës elektrike? Me se matet ajo? LIBËR PËR MËSUESIN II. Realizohet kuptimi i materialit të ri (25 ): a. Qarku elektrik. Këtu mësuesi përmbledh njohuritë e dhëna nga nxënësit dhe përcakton rolin dhe ndërtimin e një qarku të thjeshtë elektrik, e plotëson në tabelë skicën e bërë nga nxënësit. Ç është rryma elektrike? Pasi mësuesi ka aktivizuar njohuritë që zotërojnë nxënësit, jep përkufizimin e rrymës elektrike si lëvizje e drejtuar e thërrmijave të ngarkuara. Fokusi kryesor janë metalet si rasti më i thjeshtë. Me ndihmën e nxënësve konkludohet që: - Në metale rryma është lëvizje e drejtuar e elektroneve të lira (valente), të cilat në kushte të zakonshme, lëvizin në mënyrë të çrregullt e nuk shkaktojnë ndonjë efekt të përbashkët. Këtu mësuesi, duke vënë përballë nxënësve lëndë të ndryshme të studiuara prej tyre si tretësira elektrolite e kripës së gjellës, metalet etj.,jep: - Anë të përbashkëta e të veçanta të rrymës në to; - Krahason lëvizjen e drejtuar të elektroneve në metale me rrymën e ujit, lëvizjen e makinave në autostradë. Intensiteti i rrymës elektrike. Nxënësit njihen me madhësinë e re fizike Intensiteti i rrymës elektrike : - Kuptimi fizik: Sasia e ngarkesave që kalojnë në prerjen tërthore të përcjellësit gjatë njësisë së kohës. - Formula I = q / t - Njësia e matjes Amper(A); 1A = 1C/1s - Lloji i madhësisë fizike: SKALARE. b. Mësuesi jep: - Kuptimin e rrymës elektrike të VAZHDUAR. - Marrëveshjen për përcaktimin e drejtimit të RRYMËS ELEKTRIKE. Ai paraqet aparatin e matjes së intensitetit të rrymës elektrike: AMPERMETRIN. III. Reflektimi(8 ) Punohen shembujt cilësorë e njehsues pas teorisë; D.sh. 1, 4 /fq 39,40 IV. Vlerësohen 2-3 nxënës bazuar në: - shkallën e përvetësimit të njohurive teorike, - aplikimin e saktë në problema të formulave të mësuara, - arsyetimin fizik të tyre, - analizën e saktë të situatave problemore të shtruara. 25

26 FIZIKA Ligji i Omit dhe rezistenca elektrike e përcjellësit Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Formulojnë Ligjin e Omit. 2. Shkruajnë formulën për gjetjen e rezistencës së një përcjellësi. 3. Japin njësinë e matjes së rezistencës së një përcjellësi. Objektiva mesatarë 1. Zbatojnë në ushtrime ligjin e Omit. 2. Tregojnë kahun e rrjedhjes së rrymës në përcjellës. 3. Komentojnë formulën e varësisë së rezistencës së një përcjellësi nga rezistenca specifike (ρ),gjatësia(l) dhe sipërfaqja e prerjes tërthore(s). Objektiva maksimalë 1. Analizojnë Ligjin e Omit. 2. Japin kuptimin fizik të rezistencës specifike. 3. Aplikojnë në ushtrime formulat e rrjedhura nga ato kryesore. Njohuri e koncepte të reja: Rezistencë elektrike; rezistencë specifike; ligji i Omit; om(ω) Mjete: Bateri, përcjellës, rezistenca të ndryshme, ampermetër, voltmetër. Metoda: DDM Struktura e mësimit: Fazat e strukturës Metodat Veprimtari të nxënësve, koha Organizimi i nxënësve Parashikimi DDM Të gjithë nxënësit Ndërtimi i njohurive Përforcimi DDM Zgjidhje ushtrimesh Diskutimi i ideve (35 ) Nxitje për të zhvilluar gjykimin përmbledhës (10 ) Zhvillimi i orës mësimore: I. Parashikimi: Di; Dua të di; Mësova (10 ) Ndërtohet tabela nga mësuesi në dërrasën e zezë dhe plotësohet kolona e parë e saj në bashkëpunim me nxënësit, të cilët janë të ndarë në grupe e punojnë në tavolinat e tyre. 26

27 LIBËR PËR MËSUESIN Di Dua të di Mësova 1. Qark elektrik. 2. Rrymë elektrike 3. Ngarkesë e elektrike. 4. Intensitet i rrymës elektrike. 5. Rrymë elektrike në përcjellës metalikë. 6. Diferencë potenciali. 7. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës. 8. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës metalikë. 9. Burimet e rrymës elektrike të vazhduar. 10. Burimet e rrymës elektrike alternative. 11. Vlerat efektive të rrymës alternative. 12. Vlerat efektive të tensionit alternative. II. Ndërtimi i njohurive: Di; Dua të di; Mësova (25 ) U kërkohet nxënësve së bashku të plotësojnë kolonën e dytë (15 ) të tabelës me pyetje të ndryshme që lidhen me çështjet e vëna në dukje në kolonën e parë. Mësuesi jep informacionin e ri mbi : - Marrëveshjen për kahun e rrjedhjes së rrymës në përcjellës; - varësinë Intensitet-Diferencë potencialesh (tension); - rezistencën elektrike; - varësinë I-R; - ligjin e Omit; - rezistencën specifike; - lidhjen R me ρ,l,s Tabela kështu plotësohet: Di Dua të di Mësova 1. Qark elektrik. 2. Rrymë elektrike 3. Ngarkesë e elektrike. 4. Intensitet i rrymës elektrike. 5. Rrymë elektrike në përcjellës metalikë. 6. Diferencë potenciali. 7. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës. 8. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës metalikë. 9. Burimet e rrymës elektrike të vazhduar. 10. Burimet e rrymës elektrike alternative. 11. Vlerat efektive të rrymës alternative. 12. Vlerat efektive të tensionit alternative. 1. Cili është kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës? 2. Cila është lidhja midis intensitetit të rrymës me diferencën e potencialeve? 3. Ç është rezistenca elektrike? 4. Në ç varësi është intensiteti i rrymës I me rezistencën e përcjellësit R? 5. Cila është përmbajtja e ligjit të Omit? 6. Si shprehet ligji i Omit për rrymën alternative? 7. Ç është rezistenca specifike? 8. Nga se varet rezistenca e një përcjellësi? 9. Cila është njësia e matjes së saj? 27

28 FIZIKA 11 III. Pjesa e fundit e kësaj faze u mundëson nxënësve që të plotësojnë kolonën e tretë të tabelës me njohuritë e marra për kahun e rrjedhjes së rrymës në përcjellës; lidhjen I-U; përmbajtjen e ligjit të Omit; kuptimin e rezistencës etj. Kjo zgjat 10 dhe tabela merr formën: Di Dua të di Mësova 1. Qark elektrik. 2. Rrymë elektrike 3. Ngarkesë e elektrike. 4. Intensitet i rrymës elektrike. 5. Rrymë elektrike në përcjellës metalikë. 6. Diferencë potenciali. 7. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës. 8. Kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës metalikë. 9. Burimet e rrymës elektrike të vazhduar. 10. Burimet e rrymës elektrike alternative. 11. Vlerat efektive të rrymës alternative. 12. Vlerat efektive të tensionit alternative. 1. Cili është kahu i rrjedhjes së rrymës në përcjellës? 2. Cila është lidhja midis intensitetit të rrymës me diferencën e potencialeve? 3. Ç është rezistenca elektrike? 4. Në ç varësi është intensiteti i rrymës I me rezistencën e përcjellësit R? 5. Cila është përmbajtja e ligjit të Omit? 6. Si shprehet ligji i Omit për rrymën alternative? 7. Ç është rezistenca specifike? 8. Nga se varet rezistenca e një përcjellësi? 9. Cila është njësia e matjes së saj? 1. Kahun e rrjedhjes së rrymës në përcjellës. 2. Lidhjen I-U. 3. Madhësinë fizike R-rezistencë elektrike,kuptimin e saj. 4. Lidhjen I-R. 5. Përmbajtjen e Ligjit të Omit. 6. Ligjin e Omit për rrymën alternative. 7. Kuptimin e rezistencës specifike. 8. Varësinë e R nga ρ,l,s R = ρ l /S. 9. Njësinë e matjes së rezistencës: Om(Ω): 1Ω = 1V/1A I. Përforcimi: Di; Dua të di; Mësova (10 ) Skemë konceptesh e njohurish + zgjidhje ushtrimesh. Mësuesi : - U sugjeron grupeve të bëjnë një skemë me njohuritë dhe konceptet e mësuara dhe mbështetur në to,të punojnë U 1-shembulli. - Vlerëson nxënësit mbi bazën e : a. punës së bërë në grup apo individualisht. b. interpretimit të kuptimit fizik të rezistencës elektrike. c. interpretimit fizik të lidhjeve: I-U; I-R. d. saktësisë në zgjidhjen e ushtrimeve. - D.sh. U. 2,4,6 /fq

29 LIBËR PËR MËSUESIN 2.8 Efekti termik i rrymës. Ligji i Xhaul-Lencit. Lidhja në seri e rezistencave. Ampermetri Në përfundim të procesit mësimor nxënësit të jenë të aftë që të: Objektiva minimalë 1. Shkruajnë ligjin e Xhaul-Lencit. 2. Përkufizojnë lidhjen në seri të përcjellësve. 3. Tregojnë se cili është roli i aparatit AMPERMETËR. Objektiva mesatarë 1. Formulojnë Ligjin e Xhaul-Lencit për të dy rastet:rrymën e vazhduar,rrymën alternative. 2. Tregojnë si paraqitet rezistenca ekuivalente,u,i në lidhjen në seri të përcjellësave. 3. Tregojnë mënyrën e lidhjes së ampermetrit në qark. Objektiva maksimalë 1. Aplikojnë ligjin e Xhaul-Lencit në U-P. 2. Njehsojnë R,I,U në lidhjen e n-përcjellësve në seri. 3. Argumentojnë mënyrën e lidhjes në qark të AMPERMETRIT. Koncepte e njohuri të reja: Ligji i Xhaul-Lencit; lidhje në seri; rezistencë ekuivalente. Zhvillimi i përmbajtjes: I. Kontroll i të kuptuarit (10 ) (me grupe): Mësuesi ndërton bllokun e pyetjeve e kërkon përgjigje të sakta nga grupet: 1. Përmbajtja e ligjit të Omit për rrymën e vazhduar dhe alternative. 2. Mënyra e lidhjes së Ampermetrit në qark. 3. Varësia e rezistencës nga lloji i lëndës dhe përmasat. 4. Varësia e rezistencës nga temperatura. 5. Puna e forcave të fushës elektrike. 6. Energjia elektrike, kuptimi, formula e saj. 7. Kuptimi e formula e fuqisë së rrymës elektrike. 8. Transportimi i energjisë elektrike nga centrali deri në shtëpitë tona. 9. Shndërrimi i energjisë elektrike në nxehtësi (në ngrohësa). 10. Përmbajtja e ligjit të ruajtjes dhe shndërrimit të energjisë. II. Njohuri të reja (25 ) Mësuesi, pasi vë në dukje punën eksperimentale të Xhaulit dhe Lencit, ngre tre nxënës në tabelë. Nxënësi 1: Transformon shprehjen e energjisë elektrike duke zbatuar Ligjin e Omit. Nxënësi 2: Shkruan (me ndihmën e mësuesit) formulën kalorimetrike të sasisë së nxehtësisë që merr lënda për t u ngrohur me T = T 2 -T 1 29

30 FIZIKA 11 Nxënësi 3: Zbaton Ligjin e ruajtjes dhe shndërrimit të energjisë, barazon shprehjet e shkruara nga dy nxënësit e parë dhe nxjerr sasinë e nxehtësisë që çlirohet në përcjellësin me rezistencë R,ku kalon rryma me intensitet I, gjatë kohës t, pra atë që quhet Ligji i Xhaul-Lencit : Q = I 2 Rt - Jep të dhënat për zgjidhjen e 2 ushtrimeve të ngjashme me ushtrimet 2,8 tek U-P duke vënë në dukje që do t i diskutojnë pak më vonë. - Jepet me një skemë përkufizimi i lidhjes në seri të n përcjellësve. - Theksohet fakti që në këtë rast I = k-te; U = U 1 + U 2 +.U n dhe i jepet detyrë nxënësve të nxjerrin relacionin e rezistencave për këtë pjesë të qarkut, duke zbatuar Ligjin e Omit. Një nxënës në tabelë e nxjerr këtë relacion: R = R 1 +R 2 +..R n - Mësuesi ndërhyn duke theksuar që: a. R-quhet REZISTENCË EKUIVALENTE. b. R-mund të zëvendësojë n rezistencat e kësaj pjese të qarkut. c. Nëse 1 nga rezistencat digjet, qarku ndërpritet. d. Çelësi elektrik që kyç apo shkyç një qark, lidhet në seri me rezistencat e tij. e. Efekti i siguresës apo automatit në mbrojtjen e pajisjeve elektroshtëpiake nga rrymat e mëdha. - Dy situatave problemore të dhëna më parë, u shtohen dhe 2 të tjera: 1. Si zgjidhet R e ampermetrit që ai të mos ndryshojë rrymën në qark? 2. Ushtrimi Shembull pas mësimit. I. Përforcimi (8 ) Diskutohen zgjidhjet e ushtrimeve të dhëna gjatë mësimit; d.sh. U. 1, 7 /fq. 53; 2 /fq 56. III. Vlerësimi(2 ) Bëhet analizë e orës së mësimit, ku si pjesë me rëndësi është vlerësimi me dhe pa notë, mbështetur në treguesit: - Pjesëmarrje aktive në mësim. - Arsyetim logjik i U-P - Zbatim i saktë i formulave në U-P. - Detyra shtëpie sistematike dhe korrekte. - 30