Alma Meta Diana Shima. Udhëzues për mësuesin. për tekstin shkollor. Kimia 11. Botime shkollore Albas

Transcript

1 Alma Meta Diana Shima Udhëzues për mësuesin për tekstin shkollor Kimia 11 Botime shkollore Albas 1

2 VITI SHKOLLOR Shtëpia botuese ALBAS PLANI MËSIMOR sintetik dhe analitik i lëndës KIMIA 11 (bërthamë) ( 36 javë 2 orë/javë = 72 orë) Shtjellim njohurish: 46 orë 45 orë teori 1 orë përsëritje Përpunim njohurish: 26 orë 7 orë ushtrime 5 orë punë laboratori 5 orë detyrë kontrolli 1 orë modul 1 orë referat 4 orë projekt 1 orë punë praktike 1 orë tryezë e rrumbullakët 1 orë ese Shënim. Ky është një plan mësimor i sugjeruar, por çdo mësues është i lirë të ndryshojë shpërndarjen e orëve të përpunimit te njohurive, të temës së projektit dhe të esesë, me tema të tjera të tekstit Kimia 11. Planin mësimor dhe Librin e mësuesit mund ta shkarkoni nga faqja jonë e internetit: Nëpërmjet kësaj adrese si dhe adresës sonë të postës elektronike info@albas.al, ju mundësohet kontaktimi me ne për çdo problem, sugjerim apo bashkëpunim. Kreu Temat për çdo orë mësimore Lloji i temës 1. Kreu I 1.1 Elektrokimia dhe reaksionet T Elektrokimia redoks (14 orë) Reaksionet redoks dhe T numrat e oksidimit. Reaksionet redoks në jetën e përditshme Ushtrime. Njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks Reaksionet redoks në elektrokimi. Elementi galvanik Potenciali standard i elementit galvanik dhe potenciali standard i elektrodave U T T Objektivat për çdo orë mësimore - të përkufizojë dhe përdorë termat nr.o, oksidim, reduktim, reaksion redoks; - të njehsojë nr.o në një specie (lloj) kimike; - të përcaktojë agjentin oksidues dhe atë reduktues në një reaksion redoks. - të përkufizojë termat oksidim dhe reduktim bazuar në nr.o.; - të identifikoje reaksionet redoks bazuar në ndryshimet e nr.o.; - të interpretoje nëpërmjet shembujve rëndësinë e reaksioneve redoks në jetën e përditshme. - të ndërtojë skemën elektronike në reaksionet redoks; - të barazojë reaksionet redoks me metodën e ndryshimit te nr.o.; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks. - të përshkruajë ndërtimin dhe rolin (funksionin)e elementit galvanik; - të interpretojë rolin e pjesëve përbërëse (në funksionimin) të elementit galvanik; - të ndërtojë skemën e elementit galvanik. - të përkufizojë dhe përdor termat: potencial standard i elektroneve, potencial i elementit galvanik; - të interpretojë përcaktimin e Eº reduktimit të një elektrode kundrejt elektrodës Materiali burimor Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti 3

3 Përdorimet e tabelës së potencialeve elektrodike Ushtrime. Njehsime për potencialin e elementit galvanik Modul. Proceset elektrokimike në bateri Korrozioni - një dukuri elektrokimike T U M T standarde të hidrogjenit; - të analizojë ndërtimin e tabelës sipas Eº reduktimit. - të përcaktojë anodën dhe katodën në elementin galvanik; - të njehsojë (përcaktojë) potencialin standard të elementit galvanik; - të argumentojë në mënyrë krahasuese, aktivitetin oksidues dhe reduktues të specieve (llojeve) kimike. - të shkruajë gjysmëreaksionet dhe barazimin e reaksioneve redoks në elementin galvanik; - të përcaktojë drejtimin e rrjedhës së vetvetishme të reaksionit redoks; - të njehsojë Eº të elementit galvanik. - të diskutojë të dhënat e grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni për ndërtimin, evoluimin e funksionimin e baterive. - të përshkruajë brejtjen si proces elektrokimik; - të listojë masat mbrojtëse ndaj korrozionit; - të argumentojë mbrojtjen katodike ndaj korrozionit Elektroliza T - të përshkruajë ndërtimin dhe funksionin e një qelize elektrolitike; - të përcaktojë produktet e elektrolizës (kur elektroliti është i shkrirë); - të krahasojë elementin galvanik me atë elektrolitik Elektroliza e tretësirave ujore T - të identifikojë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore; - të shkruajë gjysmë reaksionet në elektroda; Përdorimet industriale të elektrolizës Punë laboratori. Elementet galvanike Punë laboratori. Seria e aktivitetit 15. Kreu II Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular (13 orë) T PL - të shkruajë barazimin e reaksionit të përgjithshëm të elektrolizës së tretësirave ujore. - të njohë dhe përdorë termin industri elektrokimike; - të përshkruajë përdorime industriale të elektrolizës; - të interpretojë elektrorafinimin si elektrolizë me elektroda aktive. - të njohë dhe përdorë mjetet dhe substancat laboratorike për ndërtimin e një elementi galvanik; - të ndërtojë një element galvanik në kushtet laboratorike; - të përcaktojë potencialin elektrodik të elementit galvanik të ndërtuar. Teksti Teksti Teksti, internet, botime shkencor e, dhe burime të tjera Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti, PL - të demonstrojë nëpërmjet eksperimenteve aftësitë oksiduese zbritëse të halogjenëve. Teksti 2.1 Orbitalet atomike T - të japë kuptimin e termit orbital atomik; - të interpretojë lidhjen ndërmjet numrave kauntikë dhe karakteristikave së orbitaleve atomike; - të realizojë shpërndarjen e elektroneve në një atom sipas rregullave që përcaktojnë konfiguracionin elektronik. Teksti 4

4 Atomet dhe orbitalet molekulare Hibridizimi dhe orbitalet hibride. Teoria e Polingut Lidhjet shumëfishe në përbërjet e karbonit. Lidhjet π Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet inorganike Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike Gjendjet fizike të lëndës. Forcat ndërmolekulare Llojet e forcave të bashkëveprimit molekular. Forcat dipol-dipol T T T U U T T - të japë kuptimin e orbitalit molekular; - të krahasojë orbitalet molekulare sigma dhe pi; - të ilustrojë nëpërmjet shembujve formimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi; - të përcaktojë të përbashkëtat dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare. - të japë kuptimin hibridizim, orbital hibrid; - të përshkruajë teorinë e Polingut për hibridizimit; - të argumentojë nëpërmjet hibridizimit formimin e lidhjeve në molekulat inorganike. - të përshkruajë formimin e lidhjes dyfishe dhe trefishe te përbërjet e karbonit; - të interpretojë ndikimin e mënyrës se orientimit te orbitalve në formën dhe vetitë e molekulave; - të përcaktojë tipin e hibridizimit në përbërjet e karbonit. - të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet inorganike; - të interpretojë formimin e lidhjeve kimike në molekulat e përbërjeve inorganike; - të ndërtojë formën e molekulës sipas 3 tipave të hibridizimit të atomit qendror. - të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 të karbonit në përbërjet organike; - të njehsojë numrin e lidhjeve dhe llojin e lidhjeve kimike në përbërjet organike; - të analizojë planaritetin e molekulave organike. - të japë kuptimin forca brendamolekulare dhe forca ndërmolekulare; - të interpretojë lidhjen ndërmjet forcave ndërmolekulare dhe vetive fizike të substancave; - të krahasojë forcat brendamolekulare me ato ndër molekulare nga madhësia e tyre. - të përshkruajë natyrën e forcave ndërmolekulare dhe të tregojë llojet e forcave ndërmolekulare që veprojnë midis molekulave kovalente; - të përshkruajë bashkëveprimin dipo- dipol; - të analizojë varësinë e madhësisë së forcave dipol- dipol nga polariteti i molekulave Forcat e Londonit T - të përshkruajë forcat e Londonit; - të interpretojë varësinë e këtyre forcave nga përmasat dhe format e molekulave; - të argumentojë praninë e forcave të Londonit dhe në molekulat polare e ndikimin e tyre në vetitë fizike Lidhjet hidrogjenore T - të përkufizojë lidhjet hidrogjenore; - të përcaktojë lidhjet hidrogjenore në shembuj molekulash polare; - të krahasojë lidhjet hidrogjenore me forcat e tjera të bashkëveprimit molekular Ushtrime. Ndikimi i forcave ndërmolekulare në vetitë fizike Referat shkencor. Figura të shquara dhe kontributet e tyre në njohjen shkencore të strukturës kimike të lëndës U R - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit, njohuritë e marra mbi hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular. - të referojë me shkrim kontributin e figurave të shquara në njohjen shkencore të strukturës së lëndës. Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti 5

5 Test kontrolli DK Teksti 28. Kreu III Hidrokarburet (12 orë) 3.1 Përbërjet organike. Kimia e karbonit. Hetimi i përbërjeve organike T - të përkufizojë termin përbërje organike; - të listojë karakteristika të përbërjeve organike; - të interpretojë shumëllojshmërinë e përbërjeve organike nëpërmjet veçorive të atomit të Teksti Hidrokarburet. Alkanet, vetitë fizike dhe kimike. Cikloalkanet Struktura dhe emërtimi i alkaleve. Seria homologe e alkaneve T T karbonit. - të përshkruajë ndërtimin, klasifikimin dhe vetitë fizike të alkaneve; - të shkruajë reaksione të gatitjes dhe vetive kimike të alkaneve; - të interpretojë formulën molekulare të përgjithshme të alkaneve; - të zgjidh situata problemore me përcaktimin e formulës molekulare të alkaneve. - të emërtojë alkanet dhe cikloalkanet sipas IUPAC; - të ndërtojë strukturat (ose të shkruajë formulat e strukturës) të alkaneve; - të argumentojë vetitë e alkaneve nëpërmjet strukturës së tyre Izomeria e alkaneve T - të listojë dhe përshkruajë llojet e izomerëve; - të ndërtojë dhe emërtojë izomeret e vargut dhe të pozicionit për alkanet; - të interpretojë duke argumentuar lidhjet ndërmjet strukturës së izomerive dhe vetive të tyre Ushtrime. Shkrimi dhe emërtimi i formulave të alkaneve Alkenet, gatitja, vetitë, emërtimi Alkinet, gatitja, vetitë, emërtimi Punë laboratori. Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit Arenet, gatitja, vetitë, emërtimi U T T PL T - të ndërtojë strukturën dhe të emërtojë alakanet dhe cikloalkanet; - të ndërtojë izomeret e vargut dhe të pozicionit të alkaneve; - të zgjidhë situata problemore që lidhen me njehsime të formulës molekulare të alkaneve; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksione kimike të përftimit dhe vetive kimike të alkaneve. - të shkruajë dhe interpretojë formulën e përgjithshme të alkeneve në bazë të pranisë së lidhjes dyfishe; - të ndërtojë strukturën dhe të emërtojë alkenet sipas nomenklaturës IUPAC; - të dallojë, ndërtojë dhe emërtojë izomerët gjeometrikë për alkenet; - të shkruajë dhe interpretojë reaksionet karakteristike të gatitjes dhe vetive kimike të alkeneve. - të shkruajë dhe interpretojë formulën e përgjithshme të alkineve në bazë të pranisë së lidhjes 3-fishe; - të dallojë, ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomerët e vargut dhe të pozicionit të alkineve; - të shkruajë, interpretojë dhe të kryejë njehsime me reaksionet karakteristike të etinit. - të njohë dhe përdorë pajisjet dhe reagentët kimike për zhvillimin e punës së laboratorit; - të përgatisë në laborator etinin, etenin; - të demostrojë në rrugë eksperimentale vetitë e etenit dhe etinit; - të përshkruajë strukturën e benzenit; - të përshkruajë dhe emërtojë benzenin dhe homologët e tij; - të shkruajë reaksionet dhe interpretojë vetitë kimike të benzenit në bazë të strukturës së tij. Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti 6

6 Lidhja gjinore e hidrokarbureve Projekt. Karriera në fushën e kimisë T PR - të përshkruajë lidhjet gjinore të hidrokarbureve në bazë të përbërjes kimike të tyre; - të interpretojë lidhjet gjinore të hidrokarbureve nëpërmjet reaksioneve të oksidimit; - të skicojë hartën e koncepteve që shpreh lidhjen gjinore të hidrokarbureve. - të përshkruajë në gjuhën e kimisë organike për mbajtjen e një produkti ushqimor, kozmetik, industrial, farmaceutik; - të klasifikojë substancat organike të produktit; - të përshkruajë sintezat kimike të përftimit të produktit; - të argumentojë rolin biologjik të përdorimit të produktit; - të evidentojë problematikën në lidhje me ndotjen dhe sigurinë shëndetësore Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit, njohuritë e marra mbi ndërtimin, emërtimin, sintezat dhe vetitë e hidrokarbureve. 40. Kreu IV 4.1 Alkoolet, gatitja, emërtimi dhe T - të emërtojë dhe klasifikojë alkoolet në bazë të ngopshmërisë, numrit të grupeve OH Grupet klasifikimi dhe llojit të karbonit; funksionore në - të ndërtojë izomerët vargut dhe të pozicionit të alkooleve; përbërjet - të argumentojë sintezat e alkooleve sipas reaksioneve kimike 41. organike 4.2 Vetitë fizike e kimike të T - të përshkruajë vetitë fizike të alkooleve në varësi të strukturës së grupit funksionor; (12 orë) alkooleve - të interpretojë vetitë kimike të alkooleve në bazë të strukturës së grupit funksionor, ose të interpretojë reaksionet karakteristike të alkooleve; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksionet e sintezës dhe ato karakteristike të Fenolet dhe eteret: gatitja, vetitë, emërtimi Aldehidet dhe ketonet: gatitja, vetitë, emërtimi Punë laboratori. Gatitja dhe vetitë e alkooleve dhe aldehideve Acidet karboksilike: gatitja, klasifikimi, emërtimi T T PL T alkooleve. - të emërtojë sipasuipac fenolet dhe eteret; - të përshkruajë vetitë fizike të fenoleve dhe etereve në varësi të grupeve funksionore; - të krahasojë vetitë e fenoleve me atë të alkooleve; - të shkruajë reaksionet të sintezës së alkooleve dhe etereve; - të argumentojë karakterin me acid të fenoleve në krahasim me alkoolet. - të citojë emrin dhe përshkruajë strukturën e grupit karbonil; - të ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomeret dhe pozicionet të aldehideve dhe ketoneve; - të interpretojë vetitë fizike të aldehideve dhe ketoneve në bazë të strukturës së grupit karbonil; - të argumentojë vetitë kimike të tyre duke interpretuar pangopshmërinë dhe polaritetin të grupit karbonil. - të kryejë në rrugë eksperimentale sintëzën e etanolit dhe etanalit; - të tregojë nëpërmjet eksperimentit reaksionet karakteristike të tyre. - të emërtojë dhe klasifikojë acidet karboksilike në varësi të grupit funksionor dhe ngopshmërisë; - të shkruajë reaksionet kimike të goditjes së ac. karboksilike; - të kryejë njehsime me sintezat e tyre; - të emërtojë acidet karboksilike. Teksti Teksti, internet, botime shkencor e, dhe burime të tjera Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti 7

7 Vetitë fizike e kimike të acideve karboksilike Esteret: gatitja, vetitë, emërtimi Aminat: gatitja, vetitë. Klasifikimi i aminave dhe emërtimi Punë praktike. Modelimi i grupeve funksionore. Ndërtimi i grupeve funksionore të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike dhe aminave Tryezë e rrumbullakët. Rëndësia e përbërjeve organike T T T PP TRR - të përshkruajë dhe interpretojë vetitë fizike; - të argumentojë vetitë acide të strukturës së grupit funksionor; - të kryejë njehsime në përcaktimin e formulës molekulare dhe barazimeve kimike. - të emërtojë esteret; - të interpretojë sintezën e estereve si rrjedhës të acideve karboksilike; - të argumentojë hidrolizën e estereve nëpërmjet gatitjes së sapunëve. - të përshkruajmë aminat si rrjedhës të amoniakut; - të klasifikojë dhe dallojë si parësore, dytësore, tretësore; - të ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC përfaqësues të aminave deri në 7 atome karbon; - të argumentojë vetitë e aminave në bazë të stukturës të grupit funksionor. - të realizojë modelime të grupeve funksionor të studiuara gjatë kapitullit; - të realizojë simulime përmes kompjuterit të grupeve funksionore; - të interpretojë nëpërmjet simulimit në kompjuter kalimi nga një grup funksionor në një tjetër. - të përshkruajë përdorimet e përbërjeve organike në jetën e përditshme; - të interpretojë, nëpërmjet diskutimit, rëndësinë e përbërjeve organike për funksionimin e shoqërisë moderne; - të argumentojë nëpër diskutime ndikimin negativ në mjedis të përdorimit të përbërjeve organike Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit njohuritë e marra mbi: a) ndërtimin dhe emërtimin mbi grupet funksionore; b) sintezat e përbërjeve organike me oksigjen; c) vetitë e dhe interpretimin kimik te tyre. 52. Kreu V Karbohidratet: ndërtimi dhe Biokimia emërtimi (9 orë) T - të përshkruajë ndërtimin e molekulave të karbohidrateve; - të klasifikojë karbohidratet sipas: a) hidrolizës së tyre në tretësira acide b) grupeve funksionore c) numrit te atomeve te karbonit; - të shkruajë formulat molekulare dhe strukturore për glukozin e fruktozën Vlerat dhe përdorimi i karbohidrateve T Lyrat, ndërtimi dhe klasifikimi T - të tregojë ç janë lyrat dhe karakteristikat e tyre; - të klasifikojë lyrat sipas ngopshmërisë; të përshkruajë rolin e karbohidrateve në organizmat e gjallë. - të argumentojë ndërtimin e një trigliceridi nëpërmjet një reaksioni kimik. 5.4 Vlerat dhe përdorimi i lyrave T - të përshkruajë rolin e lyrave në organizmat e gjallë dhe përdorimet e tyre industriale; - të interpretojë sapunifikimin si proces hidrolizë të lyrave; - të zgjidhë problema me njehsime stekiometrike ose me reaksione sapunifikimi; Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti, internet, botime shkencor e, dhe burime të tjera Teksti Teksti, internet, botime shkencor e, dhe burime të tjera Teksti Teksti 8

8 Aminoacidet, ndërtimi i tyre. Lidhja peptidike. Klasifikimi i proteinave Punë laboratori. Hetimi dhe vetitë e proteinave Projekt. Karriera në fushen e kimisë T PL PR - të zgjidhë situata problemore në reaksione sapunifikimi. - të përcaktojë kuptimet aminoacid, lidhje peptidike, proteinë; - të interpretojë vetitë e aminoacideve në bazë të grupeve funksionore që përmbajnë; - të argumentojë rolin logjik të proteinave në bazë të katër lloj strukturave që formojnë. - të demonstrojë në rrugë eksperimentale denatyrimin e proteinave; - të listojë në rrugë eksperimentale ekzistencën e lidhjes peptide dhe të proteinave. - të përshkruajë në gjuhën e kimisë organike për mbajtjen e një produkti ushqimor, kozmetik, industrial, farmaceutik; - të klasifikojë substancat organike të produktit; - të përshkruajë sintezat kimike të përftimit të produktit; - të argumentojë rolin biologjik të përdorimit të produktit; - të evidentojë problematikën në lidhje me ndotjen dhe sigurinë shëndetësore Projekt. Karriera në fushën e kimisë PR Test kontrolli DK - të zbatojë në zgjidhje ushtrimesh të testit mbi ndërtimin, klasifikimin dhe përdorimin e karbohidrateve, lyrave dhe proteinave. 61. Kreu VI. 6.1 Reaksionet e shtimit dhe T - të formulojë kuptimet për reaksionet e shtimit dhe eliminimit; Tipat e eliminimit - të shkruaj shembuj reaksionesh ku janë shtuar/eliminuar H2, Cl2,H2O, HCl; reaksioneve në - të argumentojë tipin e reaksionit në varësi të mënyrës së këputjes së lidhjes kovalente; kiminë - të përcaktojë duke argumentuar në varësi të mënyrës së këputjes së lidhjes kovalente organike tipin e reaksionit. 62. (11 orë) 6.2 Reaksionet e zëvendësimit radikalar Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik Reaksionet e oksidoreduktimit Ushtrime. Njehsime me reaksionet redoks 67. T T T T U - të përkufizojë konceptin reaksion zëvendësimi radikalar; - të interpretojë npm 3 shembujve, zhvillimin e reaksionit të zëvendësimit radikalar; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazime të reaksionit të zëvendësimit radikalar. - të formulojë kuptimet grimcë nukleofile, reaksion zëvendësimi nukleofilik; - të listojë përbërjet që japin reaksione të zëvendësimit nukleofilik; - të shkruajë barazimet kimike për shembuj të thjeshtë reaksionesh të zëvendësimit nukleofilik. - të formulojë kuptimet për grimcë elektrofilik, reaksion zëvendësimi elektrofilik; - të shkruajë barazimet e reaksioneve të zëvendësimit elektrofilik të benzenit; - të krahasojë reaksionet e zëvendësimit radikalar me ato të zëvendësimit elektrofilik. - të përshkruajë reaksionet redoks me anë të hidrogjenimit dhe dehidrogjenimit; - të shkruajë barazimet të reaksioneve redoks të kalimit nga alkanet në aldehide/ketone deri në acide karboksilike; - të përcaktojë duke argumentuar në bazë të nr.o. të karbonit një reaksion në kiminë organike. - të shkruajë barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike; - të përcaktojë npm ndryshime të n.o. një reaksion redoks në kiminë organike; - të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike. 6.7 Reaksionet e polimerizimit T - të formulojë kuptimin për polimer, reaksion polimerizimi; Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti Teksti 9

9 Gatitja e polietenit dhe polipropenit përmes polimerizimit. Përdorimet Gatitja e PVC-së përmes polimerizimit. Përdorimet Ese. Përdorimi i polimerëve në jetën e përditshme dhe ndikimi i tyre në ndotjen e mjedisit T T E - të përshkruajë zhvillimin dhe të klasifikojë reaksionet e polimerizimit; - të përcaktojë monomerin si njësi strukturore në një polimer. - të përshkruajë polimerizimin e etenit dhe propenit; - të listojë përdorimet e polieterit dhe polipropenit; - të shkruajë reaksionet e formimit të polietenit dhe polipropenit; - të interpretojë formimin e polietenit dhe polipropenit sipas mekanizmit të polimerizimit. - të shkruajë formulën strukturore të polistirenit dhe PVC; - të listojë përdorimet e polistirenit dhe PVC; - të shkruajë dhe interpretojë si një reaksion polimerizimi, përftimin e polistirenit dhe PVC. - të përgatisë një ese për rolin e polimereve në jetën e përditshme. Masat mbrojtëse ndaj ndikimit të tyre Përsëritje P - të listojë dhe përkufizojë tipet e reaksioneve në kiminë organike; - të shkruajë barazimet kimike të tipeve të ndryshme të reaksioneve në kiminë organike; - të përcaktojë tipin e reaksionit në shembuj reaksionesh të kimisë organike Test kontrolli DK Teksti Teksti Teksti, internet, botime shkencor e, dhe burime të tjera Teksti 10

10 Kreu I - ELEKTROKIMIA Tema 1.1. Elektrokimia dhe reaksionet redoks Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termat elektrokimi, reaksion redoks, oksidim, reduktim; - të shkruajnë gjysmëreaksionet e oksidimit dhe reduktimit në një reaksion redoks; - të përcaktojnë llojin oksidues dhe reduktues në një reaksion redoks. Mjetet dhe materialet: teksti, projektor Konceptet kryesore: elektrokimi, reaksion redoks, oksidimi, reduktim. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Harta e konceptit Zhvillimi i fjalorit Grupe nxënësish 5' Ndërtimi i njohurive Pohim - mbështetje Nxitja për të përsosur të shkruarit Të gjithë nxënësit 30' Diagrami i Venit Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Harta e konceptit Shfaq një hartë të konceptit në tabelë ose në një fletë transparente mbi projektor. U kërkoj nxënësve ta plotësojnë me informacionin e duhur. degë e kimisë Ç është bateritë, prodhimi i metaleve dhe kimike të rëndësishme etj. Zbatime Elektrokimia Objekti i studimit Shndërrimi i ndërsjellë i energjisë kimike dhe elektrike tek njëra-tjetra baza e objektit reaksionet e oksido reduktimit Ndërtimi i njohurive. Pohim-mbështetje/ Diagrami i Venit Proceset elektrokimike kanë në bazë të tyre reaksionet redoks, prandaj ndërtimi i njohurive fokusohet në to. Pohimi: Çdo shndërrim kimik gjatë të cilit ndodhin kalimi të elektroneve nga një atom në tjetrin quhen reaksione oksidoreduktimi (redoks). Mbështetja: - Gjatë një reaksioni redoks ndodh procesi i oksidimit dhe reduktimit. - Një lloj kimik oksidohet në një shndërrim kimik, gjatë të cilit lëshon elektron/e plotësisht ose pjesërisht. 11

11 Vazhdohet me mbështetje për reduktimin. Ilustrohet nëpër 2 reaksione kimike të librit (ose shembuj të tjerë që mund t iu kërkohen edhe nxënësve). Në këto 2 shembuj konkretizohet dhe zhvendosja e plotë e elektronit/eve në formimin e përbërjeve jonike dhe të pjesshme në formimin e përbërjeve kovalente polare. 2. Diagrami i Venit U kërkohet nxënësve të gjejnë të përbashkëtat dhe ndryshimet së dy proceseve. Oksidimi Dhënie elektronesh i plotë i pjesshëm Reduktimi Marrje elektronesh i plotë i pjesshëm 1. Pjesë e reaksioneve redoks 2. Shndërrimi kimik me zhvendosje elektronesh Përforcimi. Rishikim në dyshe U kërkohet nxënësve të ndarë në grupe prej dy-tre nxënësish që, në një reaksion redoks të dhënë, të paraqesin gjysmëreaksionet e oksidimit dhe reduktimit, si dhe të përcaktojnë agjentin oksidues dhe reduktues. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. për gatishmërinë në punën në grupe; b. argumentet që japin për të hidhur konceptet e njohura më parë; c. përcaktimin dhe krahasimin e saktë të proceseve të oksidimit dhe reduktimit. Detyrë. Ushtrimi 5, faqe 8. Tema 1.2. Reaksionet redoks dhe numrat e oksidimit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termat numër oksidimi; - të identifikojnë reaksionet redoks bazuar në ndryshimet e numri i oksidimit; - të interpretojnë nëpërmjet shembujve, rëndësinë e reaksioneve redoks në jetën e përditshme. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: numër oksidimi, përdorimet e reaksioneve redoks, rëndësia e reaksioneve redoks Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Koha Parashikimi Shpjegimi i përparuar Zhvillimi i fjalorit 10' Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Të lexuarit ndërveprues 25' Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Shpjegimi i përparuarshtrohet një situatë problemore para nxënësve: - Si mund të identifikohet një reaksion redoks nga reaksionet jo redoks? Përgjigjen e gjejmë te një sistem numrash, të quajtur numra oksidimi, shkurt n.o. 12

12 Jepet përkufizimi i numri i oksidimit, si i barabartë me numrin e elektroneve që një atom zhvendos plotësisht (në lidhje jonike) apo pjesërisht (në lidhje kovalente polare). Mund t u kërkohet nxënësve që me njohuritë që kanë të ndërtojnë një hartë koncepti. Lidhjet kimike Lidhje jonike Lidhje kovalente polare Zhvendosje e plotë e elektroneve Zhvendosje e pjesshme e elektroneve numri i oksidimit vlerë pozitive vlerë negative lloji kimik që lëshon: lloji kimik që merr: plotësisht plotësisht e - e - pjesërisht pjesërisht Listohen rregullat e përcaktimit të numri i oksidimit. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve U kërkohet nxënësve që në grupe dushe duke lexuar tekstin, të vazhdojnë sipas strukturës problem/zgjidhje në trajtën e një organizuesi grafik. Shembull: reduktues: Oksidim: Ndryshim i numrit të oksidimit reaksione redoks Reduktim: rëndësia në jetën e përditshme oksidues: Këto shënime krahasohen për të pasur një sistem më të plotë shënimesh të strukturuara. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Nxënësit të vazhdojnë të punojnë me tekstin për të lexuar e reflektuar mbi pyetjet dhe ushtrimet. Në grupe prej dy-tre nxënësish u kërkoj të përcaktojnë nëpërmjet ndryshimet të numri i oksidimit, reaksionet redoks, oksiduesin, reduktuesin. Duke nxitur dhe nxënësit që kanë qenë të heshtur gjatë gjithë orës së mësimit, u kërkoj të përcaktojnë oksiduesin dhe reduktuesin gjatë fotosintezës dhe frymëmarrjes qelizore. Shënim. Mësuesi/ja duhet të parashikojë kohën edhe për leximin në fund të mësimit: Reaksionet redoks në fotografi. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. aftësinë në punë; b. saktësinë në dhënien e përgjigjeve. Detyrë. Klasa të ndahet në dy grupe dhe secili grup zbaton njërën nga ushtrimet e rubrikës Punë e pavarur. 13

13 Tema 1.3. Ushtrime. Njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: N.B.- të përcaktojnë numri i oksidimit. për çdo element në një reaksion redoks; - të përcaktojnë oksiduesin dhe reduktuesin; - të ndërtojnë skemën elektronike për një reaksion redoks; N.M. - të barazojnë një reaksion redoks me metodën e ndryshimit të numri i oksidimit.; - të kryejnë njehsime stekiometrike mbi marrdhëniet: mol, masë, vëllim molar; N.L. - të argumetojnë thelbine një reaksioni redoks në barazimin e numrit të e - të zhvendosur; - të kryejnë veprime stekiometrike të kombinuara reaksionet redoks. Mjetet dhe materialet: teksti, shkumësa me ngjyra Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Diskutim i njohurive paraprake Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 10' -15' Ndërtimi i njohurive Zgjidhje ushtrimesh Ndërtimi dhe konsolidimi i Grupe nxënësish 30' - 35' shprehive studimore Përforcimi Diskutim Ndërtimi dhe konsolidimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5' - 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake Gjatë kësaj faze diskutohet për: Së pari: 1. Përcaktimin e numrit të oksidimit për çdo element pjesëmarrës në reaksion. 2. Përcaktimin e oksiduesit dhe reduktuesit. 3. Ndërtimin e skemës elektronike. 4. Barazimin e rritjes së përgjithshme të numrit të oksidimit, me uljen e përgjithshme të tij. 5. Barazimin e numrit të atomeve për çdo element. Konkretizimi realizohet me një-dy nga ushtrimet e zgjidhura të tekstit. Së dyti: Kryerjen e njehsimeve stekiometrike sipas etapave: 1. Lidhjen e të njohurës me të panjohurën. 2. Nxjerrjen e 4 të dhënave 2 nga ushtrimi 2 nga barazimi 3. Ndërtimin e përpjesshmërisë. 4. Kryerjen e veprimeve matematikore. Ndërtimi i njohurive. Zgjidhje ushtrimesh Klasa mund të ndahet në grupe prej 2-3 nxënësish, por, sipas dëshirës, mund të punojnë dhe në mënyrë individuale. Në minutat pasardhëse duhet të zgjidhen ushtrimet e pazgjidhura në rubrikën Pyetje dhe ushtrime. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. punën e bërë në grup ose në mënyrë individuale në ndërtimin e saktë të skemës elektronike; b. përcaktimin e saktë të koeficientit; c. barazimin e reaksionet redoks; ç. saktësinë në kryerjen e njehsimeve stekiometrike. 14

14 Tema 1.4. Reaksionet redoks në elektrokimi. Elementi galvanik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajë ndërtimin e elementit galvanik; - të interpretojë rolin e pjesëve përbërëse të elementit galvanik; - të ndërtojë skemën e elementit galvanik. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: anodë, katodë, qark i jashtëm, qark i brendshëm, qelizë elektrokimike, element galvanik (qelizë voltaike). Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikim me terma paraprakë Zhvillim i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 30' Përforcimi Tabelë e koncepteve Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shënon në tabelë terma të njohur, si: oksidim, reduktim, reaksion redoks, rrymë elektrike. U kërkon nxënësve t i përkufizojnë ato dhe të gjejnë lidhjen ndërmjet tyre. Në fund të kësaj faze duhet të arrihet në përfundimin se mund të shfrytëzohet zhvendosja e e - në një reaksionet redoks të vetvetishëm për të prodhuar rrymë elektrike. Ndërtimi i njohurive. Shpjegim i përparuar Mësuesi/ja, së bashku me nxënësit në grupe treshe, ndërton skemën e një pajisjeje që mundëson shndërrimin e energjisë kimike në energji elektrike. Në tabelën e zezë listohen pjesët përbërëse të pajisjes, e cila njihet me emrin element galvanik ose celulë voltaike: 2 elektrodat, qarkun e jashtëm, qarkun e brendshëm. Mësuesi/ja orienton nxënësit drejt kuptimit sa më të mirë të domosdoshmërisë të secilës pjesë në funksionin e qelizës voltaike, duke u dhënë shpjegim pyetjeve, si: - Përse proceset e oksidimit dhe reduktimit duhet të ndodhin të veçuara? - Cili është roli i qarkut të jashtëm? - Përse është e domosdoshme ura e kripës si qark i brendshëm? Po kështu, mësuesi/ja orienton nxënësit drejt interpretimit të funksionimit të elementit galvanik nëpërmjet shkrimit të reaksionit të përgjithshëm, si shumë të dy gjysmëreaksioneve që ndodhin në 2 elektrodat e Elementit të Danielit. Përforcimi. Tabelë e koncepteve Në fazën e përforcimit mund të përdoret tabela e koncepteve. Secili nga nxënësit e plotëson tabelën në fletoren e tij. Koncepti Anodë Katodë Elektrodë Qark i brendshëm Qark i jashtëm Qelizë elektrokimike Element galvanik (qelizë voltaike ) Shpjegimi Më pas u kërkohet nxënësve t u përgjigjen pyetjeve të rubrikës Pyetje dhe ushtrime. 15

15 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për saktësinë e përgjigjeve të dhëna gjatë diskutimit në fazën e parashikimit dhe të përforcimit. Detyrë. Ushtrimi 8, faqe 15. Tema 1.5. Potenciali standard i elementit galvanik dhe potenciali standard i elektrodave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termat: anoda, katodë, potencial standard i reduktimit, potencial i elementit galvanik; - të përshkruajnë përcaktimin e E o të elementeve; - të interpretojnë ndërtimin e tabelës sipas E o të reduktimit. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: potencial i reduktimit, potencial i oksidimit, potencial i elementit galvanik (f.e.m), potencial standard i elektrodave, elektrodë standarde e hidrogjenit. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përvijim i të menduarit Zhvillim i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Mendo/puno në Të lexuarit ndërveprues Grup nxënësish 30' dyshe/shkëmbe mendime Përforcimi Përvijim i koncepteve Konsolidim i të nxënit Të gjithë nxënësit 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përvijim i të menduarit Mësuesi/ja paraqet para klasës këtë hartë për t i përgatitur nxënësit për informacionin e ri. Nxiten nxënësit ta diskutojnë për kuptimin e fjalëve të leksikut të ri dhe natyrën e lidhjeve midis koncepteve. qelizë (celulë) elektrokimike qelizë voltaike qelizë elektrolitike reaksion redoks i vetvetishëm En. kimike En. kimike të lëvizjes së e - nga A K = f.e.m = E (volt) E = EK EA U rekomandohet nxënësve të kenë gati përvijimin e të menduarit të tyre, për t a konsultuar gjatë kohës kur të lexojnë pjesën e re. Ndërtimi i njohurive. Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime Mësuesi/ja i vë nxënësit të punojnë në dyshe me tekstin, duke iu listuar një seri pyetjesh që duhet t u përgjigjen. 1. Ç është potenciali i reduktimit? Si lidhet ai me potencialin e oksidimit? Përgjigje. Prirja e një elementi apo substance për të marrë elektrone në një gjysmëreaksion reduktimi: potenciali i oksidimit = potenciali i reduktimit: E oks = E red 16

16 2. Si llogaritet potenciali elektrokimik? Përgjigje:Potenciali i një elementi galvanik është diferenca e potencialit të katodës me potencialin e anodës. V a : E = E K E A Vazhdohet kështu me pyetje të tjera deri në paragrafin e fundit. 3. Nga se varet potenciali i një elementi galvanik? 4. Ç është E o i një elementi galvanik? 5. Përshkruani ndërtimin dhe rolin e elektrodës së hidrogjenit. 6. Si përcaktohet potenciali i një elektrode kundrejt elektrodës së hidrogjenit? Ilustroni me shembujt e librit. Një tjetër variacion i metodës mësimore Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime, ëhstë kur njëri nga nxënësit e dyshes merr rolin e ekspertit, duke i shpjeguar përmbajtjen e re shokut. Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të shkëmbejnë mendimet e tyre në një diskutim me të gjithë klasën. Nxënës përfaqësues të dysheve të ndryshme shkëmbejnë në tabelën e zezë përgjigjet e pyetjeve sipas radhës. Përforcimi. Përvijim i koncepteve Mësuesi/ja, bashkë me nxënësit, realizojnë: a. një përshkrim të ndërtimit të tabelës së potencialeve elektronike standarde të reduktimit; b. interpretim të kësaj tabele. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. aktivizimi të punës dhe në grup; b. saktësinë në dhënien e përgjigjeve mbi fjalët kyç; c. aftësinë për të interpretuar aktivitetin e elementeve në bazë të vlerës të E o reduktimit të tyre. Tema 1.6. Përdorimet e tabelës së potencialeve elektronike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përcaktojnë anodën dhe katodën në një element galvanik; - të njehsojnë potencialin standard të elementit galvanik; - të argumentojnë në mënyrë krahasuese aktivitetin oksidues dhe reduktues të llojeve kimike. Konceptet kryesore: agjent oksidues, agjent reduktues, formë e oksiduar, formë e reduktuar, tabelë e potencialeve elektrodike standarde. Mjetet dhe materialet: teksti, tabelë e potencialeve elektrodike: mjete dhe reagjentë kimikë për ilustrim (nëse është e mundur). Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Harta e koncepteve Zhvillimi i fjalorit. Nxitja për Të gjithë nxënësit të përsosur të shkruarit Ndërtimi i njohurive Sistem ndërveprues i shënimeve Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe (INSERT) Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Harta e koncepteve Mësuesi/ja shkruan në tabelë konceptet kryesore dhe u kërkon nxënësve t i përkufizojnë dhe t i interpretojnë. Në përfundim të kësaj faze në tabelën e zezë informacioni mund të jetë i përmbledhur si më poshtë. 17

17 Tabela e potencialeve elektronike standarde lejon të përcaktohet fuqia e agjentëve potencialet standarde aktivitetin relativ të metaleve të elementeve galvanike oksidues reduktues Ndërtimi i njohurive. INSERT U kërkoj nxënësve të lexojnë mësimin, duke vendosur shenjat e teknikës INSERT. Një (kontrollo) në anë, nëse diçka që lexojmë pohon atë që dinë ose mendojnë që dinë. Një + (plus), nëse një pjesë e informacionit që ndeshim është i ri për ta. Një - (minus), nëse një apo disa informacione që lexojmë kundërshtojnë ose janë ndryshe nga diçka që ata dinë. Një? nëse ka informacion që është i paqartë për ta ose nëse ka diçka që ata duhet të dinë më shumë rreth tij. Më pas plotësohet tabela INSERT. + -? Forma e oksiduar vepron si agjent oksidues. Një vlere pozitive e formë e oksiduar + ne- formë e reduktuar potencialit standard të Forma e reduktuar vepron si agjent reduktues: elementit galvanik formë e reduktuar formë e oksiduar + ne- tregon se reaksioni Forma e reduktuar e një elementi do të reduktojë zhvillohet në mënyrë të formën e oksiduar të çdo elementi tjetër që vetvetishme dhe se ndodhet poshtë tij. elementi do të prodhojë rrymë elektrike. 1. Metalet me potencial reduktimi me negativ janë reduktues të fuqishëm. 2. Elementet me potencial reduktimi më të lartë janë agjentë të mirë oksidues. 3. E o = E 0 k - E o A Pasi lexojnë informacionin, nxënësit pushojnë për të reflektuar. Më pas diskutimi vazhdon në dyshe për rreth 20 minuta. Për 10 të tjera bëhet diskutimi i hapur rreth informacionit të ri që mësuan, të çështjeve të paqarta dhe të pyetjeve që nuk morën përgjigje nëpërmjet përfundimeve. 1. Fuqia e agjentëve oksidues rritet duke kaluar nga lart-poshtë tabelës së potencialeve elektronike standarde. 2. Fuqia e agjentëve reduktues rritet nga poshtë-lart. 3. Të gjitha metalet që ndodhen poshtë hidrogjenit në këtë tabelë nuk mund ta zhvendosin hidrogjenin në nga acidet. 4. Çdo metal mund të reduktojë jonet e të gjitha metaleve që renditen poshtë tij në këtë tabelë, pra mund t i zhvendosë ato nga tretësirat e tyre ujore. Përfundimet ilustrohen me të paktën një shembull konkret. Pozicioni i metaleve në radhën e aktivitetit aftësia për të zhvendosur njëritjetrin, aftësi për të vepruar me acidet duke çliruar hidrogjen mund të shpjegohet duke u bazuar në vlerat e E o të reduktimit. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Nxënësit punojnë me rubrikën Pyetje dhe ushtrime. U lejoj nxënësve të konsultohen për 4-5 minuta, të bashkëpunojnë me shokun e bankës. Pas përfundimit të kohës u kërkoj të japin përgjigjet, duke synuar që nxënësit të jenë të gjithë pjesëmarrës aktivë në procesin e të nxënit. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. saktësinë e përgjigjeve të dhëna mbi përdorimin e aktivitetit oksidues dhe reduktues të specieve kimike të dhëna në tabelën e potencialeve standarde të reduktimit; b. argumentimin e radhës së aktivitetit të metaleve dhe jometaleve; c. aftësinë për të përcaktuar metalet që zhvendosin hidrogjenin nga acidet, saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimike. 18

18 Tema 1.7. Ushtrime. Njehsime për potencialin e elementit galvanik Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të shkruajnë gjysmëreaksionet dhe barazimin e reaksioneve redoks në elementin galvanik; - të përcaktojnë drejtimin e rrjedhës së vetvetishme të reaksionit redoks; - të njehsojnë E o të elementit galvanik. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Zhvillimi i fjalorit. Diskutim i Të gjithë nxënësit 5 e shënimeve ideve Ndërtimi i njohurive Grupet e ekspertëve Ndërtimi i shprehive Punë në grupe 30 studimore Përforcimi Rishikim në dyshe Nxitja e diskutimit. Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Përmbledhje e strukturuar mbi përdorimin e informacioneve që ndodhen në tabelën e Eº të reduktimit. I njoh nxënësit me objektivin e orës së ushtrimeve përdorimi i tabelës për: a. të përcaktuar reaksionin e përgjithshëm si kombinim të dy gjysmëreaksioneve që ndodhin në çdo gjysmelement; b. potencialin standard të elementit në pajtim me stekiometrinë. Nxis diskutimin në klasë sipas pyetjeve: Mësuesi/ja: Si mund të përcaktojmë anodën në një element galvanik? Nxënësi: Nëpërmjet dy elementeve që ndërtojnë baterinë një element galvanik si anodë shërben ai që ka vlerë Eº reduktimit më të vogël (oksidohet më me lehtësi sesa elementi tjetër). Mësuesi/ja: Ç proces ndodh në anodë? Nxënësi: Oksidimi. Shkruaj gjysmëreaksionin e oksidimit për anodën për elementin e dhënë. Vazhdoj me pyetje të ngjashme për katodën, reaksionin redoks dhe, në fund të kësaj faze, ndërtoj një skemë me disa hapa, që duhet zbatuar në zgjidhjen e ushtrimeve. Hapi i parë. Përcaktohet anoda dhe katoda për elementin galvanik të dhënë, bazuar në vlerat përkatëse të Eº reduktues. Shkruhet për anodën gjysmëreaksioni i oksidimit (që duhet të jetë i kundërti i gjysmëreaksionit të reduktimit të paraqitur në tabelën e Eº, që reduktimit për elementin e dhënë), për katodën gjysmëreaksioni i reduktimit. Hapi i dytë. Shumëzojmë me faktorët e duhur, për të barazuar numrin e elektroneve në secilin prej dy gjysmëreaksioneve të mësipërme, thelbi i barazimit të një reaksioni redoks. Për të marrë barazimin e reaksioneve të përgjithshëm mbledhim barazimet e dy gjysëm reaksioneve. Hapi i tretë. Gjendet potenciali standard i elementit: Eº = Eº red + Eº oks ose Eº = Eº k - Eº A Ndërtimi i njohurive. Grupet e ekspertëve - Do të realizohet një veprimtari me të ndryshuar vendet. Emërtoj nxënës nga 1 tek 5, ku çdo numër i korrespondon një eksperti dhe u jap pesë pyetje secilit ekspert. Eksperti 1 Llogaritni potencialin standard të elementit galvanik Al/Al 3+ //Fe 2+ /Fe. Një elektrode Ag e zhytur në tretësirë AgNO3 kombinohet me një elektrodë Cu e zhytur në tretësirën e Cu(NO3)2. Eksperti 2 Bazuar në vendosjen relative të Ag dhe Cu në tabelën e potencialeve tregoni cila prej elektrodave është A dhe cila K. Jepni skemën e shkurtuar të elementit. 19

19 Eksperti 3 Jepni reaksionin e përgjithshëm dhe llogaritni potencialin standard të elementit. A ishte i drejtë kombinimi që ju zgjodhët? Eksperti 4 Renditni agjentët reduktues të mëposhtëm sipas rendit rritës të aftësive reduktuese të tyre në kushtet standarde: H2, Al, Cu. Eksperti 5 Nisur nga gjysëmreaksionet e mëposhtme, cili prej kombinimeve do të jepte një reaksion redoks që zhvillohet në mënyrë të vetvetishme. Ni e Ni Eº = - 0, 25V Cu e - Cu Eº = 0, 34V Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen 1-shat, në të 2-tën dyshat e kështu me radhë, deri në të pestën. - Secili grup do të jetë përgjegjës për pyetjen e tij. Nxënësit diskutojnë në grup përgjigjen dhe vendosin sesi do të përgjigjen. Ata duhet të mësojnë përgjigjen, sepse do t ia mësojnë grupit bazë, kanë 8 minuta kohë për ta mësuar secili anëtar i grupit. - Pasi ta kenë mësuar, secili kthehet në grupet bazë, ku kanë përgjegjësi të mësojnë njëri-tjetrin. - Përfaqësues të ekspertëve e shkruajnë zgjidhjen në tabelë, p.sh. eksperti 1 i jep përgjigjen ekspertit 3 etj. Përforcimi. Rishikim në dyshe Duke synuar të përmbledhë me 2-3 fjalë pikat kryesore, në të cilat kaloi mësimi i ditës, u jap detyrë të diskutojnë në dyshe. - Përshkruani mënyrën e kombinimit të dy gjysmëreaksioneve të çfarëdoshme, për të fituar një reaksion elementi galvanik. Si gjendet potenciali i elementit? Më vonë, nga niveli i dysheve, diskutimi përfshin të gjithë klasën. Mësuesi/ja insiston në faktin që nxënësit duhet të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve. Ai/Ajo jep detyrat përkatëse. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. për aktivizimin në orën e mësimit; b. për mendime dhe zgjidhje të sakta në lidhje më problemet e trajtuara. Tema 1.8. Modul mësimor. Proceset elektrokimike në bateri Ç është moduli? Moduli është një model mësimor, i cili zhvillohet për një numër të kufizuar temash ose për përsëritje të thelluar të njohurive të marra. Moduli realizohet në 1-2 orë dhe nuk është i mbingarkuar me njohuri të reja. Proceset elektronike në bateri Qëllimi. Zhvillimi i aftësive, komunikuese dhe nëpërmjet diskutimit mbi ndërtimin evoluimin dhe rolin e baterive. Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë: - të përshkruajë ndërtimin dhe llojshmërinë e baterive; - të diskutojë mbi evoluimin e baterive, që nga Elementi i Danielit deri në ditët tona; - të interpretojë domosdoshmërinë e përdorimit në fushat të ndryshme të jetës; - të paraqesë llojin e ndotjes që shkaktojnë bateritë në mjedis dhe në shëndetin e njeriut; - të rekomandojë rrugë alternative ndaj efektit ndotës të tyre. Metodologjia 1. Diskutim 2. Stuhi mendimi 20

20 Mjetet: 3. Prezantim në Pauer Point 4. Punë me grupe në trajtë konkursi 5. Demonstrim 1. Leximi mbi bateritë, teksti Kimia Informacione nga interneti. 3. Botime shkencore. 4. Pika tregtimi apo shërbimi të baterive (të makinave). Mjete që mund të përdoren gjatë orës së mësimit: 1. Moket i një baterie. 2. Kompjuter laptop dhe projektor. 3. Bateri të llojeve të ndryshme (makine, ore, celulari etj.). Realizimi i orës së mësimit Mësuesi/ja i njeh me temën dhe objektivat që kur është te tema Elementi galvanik, në mënyrë që nxënësit të kenë kohën e mjaftueshme për të hulumtuar. Kjo temë mund të realizohet në trajtën e në diskutimi konkurrues. Për këtë, mësuesi/ja mund ta ndajë klasën në dy grupe dhe diskutimi mund të zhvillohet mbi bazën e pyetjeve të tilla, si: - Cili është parimi i përgjithshëm ndërtimit dhe punës së baterive? Përgjigjja mund të ilustrohet me material të përgatitur me Pauer Point apo me demonstrimin e modeleve të baterive. Si kanë evoluar bateritë, që nga Elementi i Danielit? Në cilat drejtime është specifikuar ky evoluim (përmirësim i cilësive)? Ç lloj ndotjeje i shkaktojnë mjedisit (tokës, ujit, ajrit) përdorimi pa kriter i tyre? etj. Listoni përdorime të baterive në jetën e përditshme. Zhvillimi i orës së mësimit në formën e konkursit rrit pjesëmarrjen e aktivizimin nxënësve në diskutim, në shprehjen e njohurive e ideve, pra, rrit dhe përmirëson aftësitë e komunikimin ndërmjet tyre. Kjo orë mësimi, e zhvilluar në trajtën e një diskutimi në konkurs, ndihmon në zhvillimin e aftësive të komunikimit të përpunimit dhe përdorimit të inflacioneve të TIK-ut, të qëndrimit etik e social, si dhe aftësive të punës në grup. Mësuesi/ja e mbështet vlerësimin e tij për nxënësit në shfaqjen dhe përmirësimin këtyre aftësive. Shënim. Nuk është e detyrueshme që të vlerësohen me notë të gjithë nxënësit pjesëmarrës në diskutim. Tema 1.9. Korrozioni një dukuri elektrokimike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë brejtjen si proces elektrokimik; - të listojnë masat mbrojtëse ndaj korrozionit; - të argumentojnë mbrojtjen katodike ndaj korrozionit. Konceptet kryesore: dukuri elektrokimike, korrozion, anodë, katodë, mbrojtje katodike, galvanizim. Mjetet dhe materialet: teksti, sende metali të ndryshkura, kub kartoni për metodën Kubimi Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtim i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 10' Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Grupe me nga 3-5 nxënës 25' Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe me nga 2-3 nxënës 10' 21

21 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu trajtohen duke ilustruar me objekte të ndryshkura si: gozhdë, tel, një copë llamarinë ose pamje filmike dhe fotografi të objekteve të ndryshkura. - Ç është korrozioni ose ndryshkja e metaleve? - Shkruani reaksionin e ndryshkjes së hekurit. 2Fe (ng) + O 2(g) + 2H 2 O (l) = 2Fe (OH) 2 4Fe(OH) 2(ng) + 2H 2 O (l) + O 2(g) 4Fe(OH) 3(ng) Në fakt Fe(OH) 3 i formuar është në fakt Fe 2 O 3 H 2 O oksidi i hidratuar i hekurit (III) ose ndryshku. - Cilët janë faktorët që ndihmojnë korrozionin? - Flisni për dëmet që shkakton korrozioni në ekonominë botërore. Ndërtimi i njohurive. Kubimi Mësuesi/ja ndan klasën në grupe me nga 3-5 nxënës dhe secilit grup i shpërndan nga një kub kartoni në gjashtë faqet e të cilit janë shkruar këto fjalë: Përshkruaje/Përftoje/Shoqëroje/Analizoje. /Zbatoje/Argumentoje. Nxënësit japin përgjigje kërkesave të kubit në fletore. Përshkruaje. Për këtë kërkesë nxënësi duhet të përshkruajë korrozionin si një reaksion redoks, që ndodh në natyrë. Është një proces elektrokimik në të cilin përfshihet hekuri, oksigjeni dhe uji. Përftoje. Në këtë rast nxënësit japin reaksionin e formimit të ndryshkut. Kur hekuri bie në kontakt me ujin atomet e tij priren të oksidohen: Fe Fe e - (oksidim anodik) Elektronet e përftuara zhvendosen në kufirin e pikës së ujit dhe reduktojnë oksigjenin: O 2 + 2H 2 O + 4e - 4OH - (reduktim katolik) Jonet e formuara kombinohen: Fe OH - Fe(OH) 2 4Fe(OH) 2(ng) + 2H 2 O (l) + O 2(g) 4Fe(OH) 3(ng) ose Fe 2 O 3 xh 2 O që është ndryshku. Shoqëroje. Në këtë pikë nxënësit duhet të shkruajnë çfarë u vjen në mendje kur shohin ndryshkun. P.sh. mund të shkruajnë që ai formohet nga veprimtaria e një elementi galvanik në natyrë, pra, ai është produkt i një reaksion redoks të vetvetishëm. Zbatoje. Në këtë pikë, duke u nisur nga njohuritë për elementin galvanik dhe korrozioni, nxënësi përcakton zonën katolike, që është zona më e ekspozuar ndaj lagështisë dhe ajrit. Ndërsa zonat anodike formohen zakonisht aty ku metali është nën sforcim. Analizoje. Nxënësit analizojnë faktorët që përshpejtojnë korrozionin si: - dëmtimet e metalit nga goditjet; - dëmtimet e bojës që lyen metalin; - temperaturat e larta; - prania elektroneve të tretur në ujë. Argumentoje. Nxënësit argumentojnë rolin e masave mbrojtëse për të ndaluar ose ngadalësuar korrozionin: - lyerja e objekteve metalike me bojë, llak, graso etj. që është e përkohshme dhe duhet përsëritur herë pas here; - veshja e objektit prej metali me një metal tjetër më pak aktiv, pra që oksidohet më me vështirësi objekti mbrohet nga korrozioni për aq kohë sa veshja e tij nuk është dëmtuar, shembull: - mbrojtja e katolike, në këtë rast veshja e objektit bëhet me një metal tjetër më aktiv (thuhet se metali më aktiv përdoret si anodë e sakrifikueshme). Nxënësit ilustrojnë me shembuj në secilin rast. Përforcimi. Rishikim në dyshe Nxënësit të punojnë për 5 në grupe ushtrimet 1-5 të rubrikës Pyetje dhe ushtrime në faqen 27. Diskutohen këto ushtrime nga 6 nxënës të ndryshëm për 5 në vazhdim. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë në përshkrimin e interpretimin e korrozionit si dukuri elektrokimike; - aftësinë për të përshkruar e interpretuar mbrojtjen nga korrozioni. 22

22 Tema Elektroliza Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: I. Niveli minimal: - të përkufizojë elektrolizën si dukuri elektrolitike; - të përshkruajë ndërtimin e një elektrolizeri; - të identifikojë elektrodat dhe ngarkesat e tyre në një qelizë elektrolitike; - të japë përkufizimin e termave elektrode: pasive dhe aktive. II. Niveli mesatar: - të identifikojë produktet e elektrolizës së një elektroliti në gjendje të shkrirë; - të përcaktojë gjysmë reaksionet që ndodhen në elektroda; - të shkruajë barazimin e reaksionit redoks të elektrolizës së një elektroliti të shkrirë. II. Niveli maksimal: - të krahasojmë ndërtimin dhe funksionimin e një elementi galvanik me atë të elektrolizës. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: qelizë elektrolitike (elektrolizer), elektrolizë, elektrodë pasive, elektrodë aktive, elektrolite, kripëra të shkrira. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Situatë problemore Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive VLD (Veprimtaritë e leximit të Ndërtim i shprehjeve Grupe me dy-tre 30' Përforcimi Zhvillimi i mësimit drejtuar) Tabela e koncepteve Ushtrime studimore Paraqitje grafike e informacionit nxënës Punë me grupe 10' Parashikimi. Situatë problemore Shqyrtojmë reaksionin e anasjelltë të Elementit të Danielit dhe llogaritim potencialin e tij. Zn e - Zn E 0 = -0,76 V Cu Cu e - E 0 oks= -0,34 V Zn 2+ + Cu Zn + Cu 2 + E 0 = -1,1 V Pas përgatitjes së problemit kërkohet zgjidhja nëpërmjet pyetjeve: 1. Ç tregon vlera negative e potencialit? Përgjigje - Nuk mund të zhvillohen vetvetiu. 2. A mund të bëjmë të ndodhë ky reaksion në mënyrë të vetvetishme në këtë drejtim? Përgjigje Po, në qoftë se furnizojmë rrymë nga një burim i jashtëm me një potencial më të madh se 1,1 V. Për të shqyrtuar se ç do të ndodhë më tej me Elementin e Danielit, kalohet ne fazën e dytë të orës së mësimit. Ndërtim i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD). Në këtë stad, i cili mund të zgjasë 30, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të hapin librin dhe të lexojnë. Leximi bëhet me paragrafë, të cilët diskutohen hap pas hapi dhe mësuesi/ja ndihmon që të dalin konceptet kryesore nëpërmjet pyetjeve të ngjashme: A është kjo tashmë një qelizë elektrokimike? A kanë elektrodat të njëjtën ngarkesë? Dhe kështu vazhdohet paragraf pas paragrafi me pyetje të tjera: 1. Cilat janë gjysmëreaksionet që ndodhin në elektroda? Përgjigje: Anodë: Cu Cu e - Katodë: Zn e - Zn 23

23 2. Si janë shenjat e elektrodave? Përgjigje - Anoda pozitive dhe katoda negative. 3. A vazhdon të funksionojë më si element galvanik apo është krijuar një qelizë e re? Përgjigje - Është krijuar një qelizë elektrolitike. Kështu vazhdohet me pyetje të tjera, në mënyrë që të evidentohet më mirë ndërtimi i elektrolizerit, parimi i punës së tij, duke e krahasuar me elektrolizën elektroliteve në gjendje të shkrirë (shembulli i librit). Kjo fazë përfundon me përdorimet praktike të elektrolizës së kripërave të shkrira. Përforcimi. Tabela e koncepteve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja u kërkon nxënësve që të plotësojnë tabelë, metodë e cila shërben për të renditur, interpretuar dhe krahasuar informacionet e marra. Në varësi të kohës, mësuesi/ja kërkon që nxënësit ta plotësojnë tabelën e mëposhtme në fletoren e klasës dhe pastaj, një nxënës ta demonstrojë, shkruar informacionet kryesore në dërrasë e duke i lexuar ato. Më poshtë po paraqesim tabelën e plotësuar. Llojet e elektrodave A K A K Shenjat e elektrodave Elektroda aktive + Elektroda pasive Energjia elektrike Reaksion redoks Ura e kripës Qeliza elektrokimike - Prodhohet Ndodh + Qeliza elektrolitike + + Harxhohet Ndodh - Po kështu, mësuesi/ja mund t u kërkojë nxënësve të zgjidhin shembuj të elektrolizës të kripërave në gjendje të shkrirë, për shembull: Për elektrolizën e CaCl 2 në gjendje të shkrirë përcaktoni: a) gjysmëreaksionet që ndodhin ne elektrodat; b) barazimin e reaksionit të përgjithshëm. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen mbi aktivizimin, gatishmërinë për të zhvilluar detyrat e dhëna, saktësinë e përgjigjeve gjatë diskutimeve dhe në zgjidhjen e ushtrimeve. Tema elektroliza e tretësirave ujore Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të identifikojnë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore; - të shkruajnë gjysmëreaksionet në elektroda; - të shkruajnë barazimin e reaksionit të përgjithshëm të elektrolizës së tretësirave ujore. Konceptet kryesore: elektrolizë, elektrolit. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Çfarë? Paraqitje grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 10 Ndërtimi i njohurive E çfarë? Po tani çfarë? Të lexuarit ndërveprues Punë me gjithë klasën 25 Përforcimi Përvijim i konceptit. Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe 10 Veprimtari praktike Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë mësimin në heshtje në mënyrë individuale përreth 4 minuta. Pas kësaj u mbledh, organizon dhe shënon idetë e nxënësve në kolonën Çfarë, duke listuar cfarë ndodh gjatë elektrolizës së H 2 O. 24

24 Çfarë 1. Në rastin e elektrolizës së tretësirave ujore në elektroda inerte mund të zhvillohet më shumë se 1 reaksion. 2. Gjatë elektrolizës së tretësirave ujore mund të ndodhë dhe oksidimi apo reduktimi i vetë ujit. 3. Në anodë uji oksidohet në O2. Anodë: 2H2O O2 + 4H + + 4e - 4. Në katodë uji reduktohet në H2: Katodë: 2H2O + 2e - H2 + 2OH - 5. Reaksioni i përgjithshëm i elektrolizës së ujit është: 2H2O 2H2 + O2 dhe përdoret për prodhimin e oksigjenit dhe hidrogjenit. Ndërtimi i njohurive. E çfarë? Po tani çfarë? Mësuesi/ja. Njëri ose dy gjysmëreaksionet e mësipërm për ujin mund të konkurrojnë me reaksionet e oksidimit dhe të reduktimit të joneve të elektrolitit. Tani të vendosim se çfarë informacioni është i rëndësishëm për të parashikuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore të elektroliteve. Le të krijojmë në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme. E çfarë? Kationet e metaleve aktive (metalet alkine: alkalinotokësore dhe alumini) nuk reduktohen në katode. Jonet F - dhe oksianionet si SO4 2-, CO3 2-, NO3 - dhe PO4 3 nuk oksidohen në anodë. Kationet e metaleve të tjerë reduktohen në katodë. Anionet e halogjenëve oksidohen në anodë me përparësi kundrejt molekulave të ujit. Po tani, çfarë? Në vend të tyre reduktohet uji dhe në katodë çlirohet H2 dhe jonet OH -. Në vend të tyre në anodë oksidohet uji dhe çlirohet O2. Në këtë rast kationet e të gjithë metaleve të tjerë (aktivë dhe joaktivë) si dhe anionet e halogjenëve kanë përparësi kundrejt molekulave të ujit. Në kolonën Çfarë? mësuesi/ja shkruan konceptet bazë për elektrolizën e tretësirës ujore të elektroliteve. Këto koncepte dhe si ata dalin nga diskutimet mbi praninë e 2 elektroliteve ku tashmë uji (një elektrolit i dobët) është gjithmonë i pranishëm. Në kolonën E çfarë? mësuesi/ja kërkon nga nxënësit se cili është informacioni më i rëndësishëm që duhet të dinë për të parashikuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore. Në kolonën Po tani, çfarë? diskutohet me nxënësit për komentet e tyre për plotësimin e njohurive dhe ideve të tyre për produktet e elektrolizës. Konkretizohen njohuritë me shembuj reaksionesh që ndodhin gjatë elektrolizës së tretësirave ujore të disa elektroliteve. Për këtë shërben një tabelë e realizuar mjaft mirë në faqen 31 të tekstit Kimia 11. Përforcimi. Përvijim i konceptit / Veprimtari praktike Mësuesi/ja bashkë me nxënësit për 3-4 min realizojnë një sintezë të elektrolizës në tretësirë ujore (elektroda inerte). Në katodë depozitohet H 2 kur shkon kation një metal aktiv dhe molekulat e ujit. Në katodë depozitohet metali kur shkon kationi i një metali kalimtar dhe molekulat e ujit. Në anodë depozitohen jonet negative që janë më pak aktive në radhën e aktivitetit ose kanë më pak O. Veprimtari praktike. Është momenti që nxënësit t i konkretizojnë njohuritë e marra nëpërmjet zgjidhjeve të ushtrimeve. Kështu ndahet klasa në 3 grupe dhe u kërkohet të realizojnë zgjidhje konkrete për të njehsuar produktet e elektrolizës së tretësirave ujore dhe për t i krahasuar ato me produktet e këtyre elektroliteve në gjendje të shkrirë. Grupi i parë: MgCl 2 Grupi i dytë: KBr Grupi i tretë: CuCl 2 Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. aktivizimin në mënyrë individuale b. në punën në grup për të diskutuar dhe zgjidhur situata problemore mbi elektrolizën e tretësirës ujore të elektroliteve. 25

25 Tema Përdorimet industriale të elektrolizës Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të japin kuptimin e termave industri elektrokimike, elektrodë aktive; - të përshkruajnë përdorime industriale të elektrolizës; - të interpretojnë elektrorafinimin si elektrolizë me elektroda aktive. Konceptet kryesore: elektrokimi, elektrodë aktive, elektrorafinim. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, pamje me fotografi apo materiale në trajtën e CD marrë nga interneti apo burime të tjera. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim i ideve Punë individuale 10 Ndërtimi i njohurive Të nxënit me këmbime (grupi i ekspertëve) Ndërtimi i shprehive studimore Përforcimi Vija e vlerës Nxitja për të nxënit në bashkëpunim Zhvillimi i mësimit Punë në grupe 25 Punë në grup. Punë me gjithë klasën Parashikimi. Stuhi mendimi Mësuesi/ja në këtë fazë u kërkon nxënësve duke rikujtuar njohuritë e marra nga burime të tjera informacioni të diskutojnë mbi ç është, ku realizohet dhe ç prodhohet nëpërmjet elektrolizës. 10 Elektroliza zhvillohet në shkrirjet e elektroliteve tretësirat ujore të elektroliteve prodhohen substanca të thjeshta (O2, H2, Cl2, Na etj.) substanca të përbëra (NaOH, H2SO4 etj.) Mësuesi/ja përshkruan një historik të shkurtër ku jep shembujt e elektrolizave të realizuara për herë të parë dhe të shtrira në proceset industriale. Jep kuptimin e termit industri elektrokimike. Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime (grupi i ekspertëve) Mësuesi/ja vë nxënësit të lexojnë 4-5 minuta Prodhimi i aluminit dhe pastrimi i metaleve. Secili nxënës do të lexojë pyetjet në fletën e ekspertit që i është dhënë dhe do t u përgjigjet pyetjeve. Pastaj të gjithë nxënësit me të njëjtin numër do të mblidhen në grupe ekspertësh dhe do të diskutojnë për rreth 10 pyetjet dhe përgjigjet e tyre. Pjesët e tekstit ku gjenden përgjigjet e nxënësve do të mbahen shënim, në mënyrë që kur të kthehen në grupin bazë, nxënësit t u referohen atyre gjatë përgjigjeve. Nxënësit ekspertë do t u mësojnë anëtarëve të tjerë të grupit pjesën për të cilin ishin përgjegjës. Raporti nuk do të zgjasë më shumë se 5. Nxënësit e tjerë mund të dëgjojnë dhe mund të bëjnë pyetje për të kërkuar sqarime ose informacion më të plotë. Përfaqësues të ekspertëve do të dalin para klasës dhe do të shpjegojnë pjesën për të cilën ishin përgjegjës. Mësuesi/ja ndërhyn sipas rastit për të bërë plotësimet e nevojshme. 26

26 Fleta e ekspertit 1: Si përftohen metalet alkaline me metoda industriale? Ç përdorime industrial kanë të bëjnë me elektrolizën e tretësirave ujore? Cila është baza e industrisë së prodhimit të klorit dhe sodës kaustike? Fleta e ekspertit 2: Ç lidhje ka elektroliza me prodhimin e metaleve nga mineralet e tjera? Ç është procesi Hall? Si realizohet prodhimi i Al nëpërmjet këtij procesi? Fleta e ekspertit 3: Ç lidhje ka elektroliza me rafinimin e metaleve? Si realizohet rafinimi i Cu? Ç është një elektroda aktive? Fleta e ekspertit 4: Kemi dëgjuar për objekte të lara me Au, Ag. Si mund të realizohet veshja e objekteve metalike me një shtresë të hollë të një metali tjetër? Përshkruani punën e një celule elektronike e përdorur për veshjen e objektit me një shtresë argjendi. Ç të përbashkët ka elektrorafinimi dhe veshja e metaleve? Në rast pyetjesh diskutohet me të gjithë klasën. Përforcimi. Vija e vlerës Pas diskutimit të grupeve të ekspertëve mësuesi/ja fton të gjithë nxënësit në një veprimtari të re. Hapi i parë. Përpara nxënësve shtrohet një pyetje e tillë: - Çfarë është më e rëndësishme për ju, mbrojtja e mjedisit nga ndotja prej substancave të prodhuara në rrugë industriale apo plotësimi i nevojës dhe kërkesave të kohës? Hapi i dytë: Secili nxënës mendon për pyetjen dhe shkruan përgjigjen e vet. Hapi i tretë. Mësuesi/ja vendoset në një kënd të klasës dhe në këndin tjetër vendoset një nxënës. Japin secili nga një mendim të skajshëm për pyetjen dhe, kuptohet, të papajtueshëm. Hapi i katërt. Nxënësit zënë vend përgjatë një vije imagjinare, midis dy qëndrimeve të skajshme me të cilin pajtohen më shumë. Hapi i pestë. Nxënësit diskutojnë të qetë me nxënës të tjerë që kanë pranë dhe qëndrojnë pranë atyre me opinion të njëjtë. Hapi i gjashtë. Çdo grup nxjerr një përfaqësues për të paraqitur mendimin e tyre. Në mënyrë të lirë ata mund të ndërrojnë vendet duke dëgjuar të tjerët. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. punën në grup të përcaktimit të drejtimeve të përdorimeve industriale të elektrolizës; b. punën individuale dhe në grup të përshkrimit dhe interpretimit të rafinimit dhe veshjes së metaleve si elektrolizë me elektroda aktive; c. punën në grup të domosdoshmërisë dhe pasojave në mjedis të proceseve elektrolitike industriale. Tema Punë laboratori. Elementet galvanike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të njohin dhe përdorë mjetet dhe substancat laboratorike për ndërtimin e elementit galvanik; - të ndërtojnë praktikisht një element galvanik; - të matin vlerën e potencialit të elementit të ndërtuar. 27

27 Mjetet dhe materialet: teksti, 3 gota kimike 250 ml, tub qelqi ose plastik në formë u-je, shirita letre filtri (2 cm x 10 cm), pambuk, voltmetër, përcjellës bakri të pajisur me kapëse metalike, elektroda bakri, zinku, plumbi. Tretësirat: Cu(NO 3 ) 2-1M, Zn(NO 3 ) 2-1 M, Pb(NO 3 ) 2-1 M, tretësirë e ngopur KNO 3. Konceptet kryesore: element galvanik, elektrodë, gjysmë element, reaksion redoks, potenciali i elementit galvanik. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikimi me terma paraprakë Zhvillimi i fjalorit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Kryerja e eksperimenteve Ndërtimi i shprehive laboratorike Grupe me 3-4 nxënës 30' Përforcimi Interpretimi i rezultateve Diskutimi i rezultateve të eksperimentit Grupe me 3-4 nxënës 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikimi me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shënon në tabelë termat e përcaktuara si fjalë kyç dhe u kërkon nxënësve të japin informacione mbi to. Ky informacion duhet të jetë në funksion dhe i lidhur me qëllimin e punës së laboratorit. Gjithashtu, ky informacion është i lidhur me pajisjet laboratorike të nevojshme për zhvillimin e eksperimentit/eve. Në fund të kësaj faze duhet të jenë: a) ndërtuar hipotezat që do të vërtetohen nëpërmjet eksperimentit/eve; b) ndërtuar në mënyrë sistematike në tabelën e zezë një element galvanik që do të ndërtohet. Hipotezat 1. Elementi galvanik është i ndërtuar nga dy gjysmelemente që lidhen nëpërmjet dy qarqeve. 2. Në një element galvanik një reaksion redoks prodhon rrymë elektrike. Ndërtimi i njohurive. Kryerja e eksperimenteve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja i ndan nxënësit në grupe prej 3-4 (apo më shumë) pjesëtarë. Në varësi të mjeteve, grupeve u kërkohet të ndërtojnë një lloj elementi galvanik ose grupe të ndryshme të ndërtojnë elemente galvanike të ndryshme. Në vazhdimësi, mësuesi/ja mbikëqyr punën e grupeve që zhvillohet sipas udhëzimeve të pasqyruara në libër. Përforcimi. Interpretimi i rezultateve Gjatë kësaj faze: - pasqyrohen rezultatet në tabelën e mëposhtme (f. 35) - interpretohen rezultatet nëpërmjet pyetjeve, p.sh: - Shkruani gjysmëreaksionet dhe reaksionin e përgjithshëm. - Çfarë ndodh kur largojmë tubin në formë U-je të mbushur me KNO 3? Si e shpjegoni këtë? Vlerësimi i nxënësve. Nxënësi vlerësohet për: a. saktësinë në dhënien e përgjigjeve; b. saktësinë dhe seriozitetin e kryerjes së eksperimentit/eve gjatë punës në grup; c. aftësinë të interpretuese dhe argumentuese të rezultateve të eksperimentit/eve. Shënim. Në pamundësi për të ndërtuar në laborator apo për arsye mjetesh, mund të krijoni një element me një kokërr limoni, dy elektroda, përcjellës bakri, voltmetër (ose llambë) si në tekst. Tema Punë laboratori. Seria e aktivitetit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit aftësitë reduktuese të ndryshme të metaleve; - të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit aftësitë oksiduese zbritëse të halogjenëve. 28

28 Konceptet kryesore: metal, veti reduktuese, seri e aktivitetit te metaleve, jometal, veti oksiduese, seri aktiviteti. Materiale dhe mjete mësimore: teksti. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikim me terma paraprakë Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 5 Ndërtimi i njohurive Punë në grup Ndërtimi i shprehive Grupe me 3-4 nxënës 30 studimore Përforcimi Diskutim grafik Të nxënit në bashkëpunim Grupe me 3-4 nxënës. Të gjithë nxënësit 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja shkruan në tabelë termat e përcaktuara si fjalë kyç dhe u kërkon të japin informacione mbi to. Në këtë fazë të evidentohet qëllimi i ndërtimit të një serie aktiviteti të metaleve dhe jo metaleve në bazë të aktivitetit kimik të tyre. Hipotezat 1. Metalet kanë veti reduktuese të ndryshme, pra shfaqin aktivitet kimik të ndryshëm. 2. Nga flori te jodi, aktiviteti kimik i halogjenëve zvogëlohet. Ndërtimi i njohurive. Veprimtari praktike/kryerja e eksperimenteve. Punë në grup Gjatë kësaj faze ndahet klasa në dy grupe të mëdha. Njëri grup do të kryejë eksperimentet në lidhje me aktivitetin kimik të metaleve dhe grupi tjetër eksperimentet në lidhje me aktivitetin e jometaleve. Secili nga dy grupet kryesore ndahet në nëngrupe prej 3-4 pjesëtarësh, të cilët do të zhvillojnë eksperimentet përkatëse sipas udhëzimeve të librit. Për secilin grup zgjidhet dhe nga një lider, i cili ndihmon dhe drejton punën e nëngrupeve. Në vazhdimësi të kryerjes së eksperimenteve mësuesi/ja mbikëqyr ecurinë e punës së dy grupeve kryesore. Përforcimi. Diskutim grafik Gjatë kësaj faze, në bazë të rezultateve secili nëngrup plotëson tabelat sipas faqes 35 të librit dhe ndërton serinë e aktivitetit të metaleve apo jometaleve. Tabelat e serive dorëzohen te secili lider dhe diskutohet për saktësinë e tyre me të gjitha nëngrupet përkatëse. Në etapën e fundit të kësaj faze dy liderët ndërtojnë në tabelë seritë e aktivitetit relativ të këtyre metaleve dhe jometaleve, duke bërë dhe interpretimin përkatës. Evidentohen nëngrupet që zhvilluan eksperimente të sakta dhe realizuan një ndërtim dhe interpretim të serisë së aktivitetit të metaleve dhe jometaleve si tabela e potencialeve standarde. 29

29 Kreu II - HIBRIDIZIMI DHE BASHKËVEPRIMI NDËRMOLEKULAR Tema 2.1. Orbitalet atomike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të japin kuptimin e termit orbital atomik; - të interpretojnë lidhjen ndërmjet numrave kuantikë dhe karakteristikave të orbitaleve atomike; - të realizojnë shpërndarjen e elektroneve në një atom sipas rregullave që përcaktojnë konfiguracionin elektronik. Konceptet kryesore: atom, Nils Bohr, orbitë e lejuar, numra kuantikë n, l, s, orbital, formë orbitali. Materiale dhe mjete mësimore: tekst Kimia 11, mjete didaktike të laboratorit që tregojnë format e orbitalit (në mungesë të bëra me plastelinë), CD, materiale të marra nga interneti mbi ndërtimin e atomit dhe formën e orbitaleve. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi LINK (rendit, kërko, shëno, mëso) Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 10 Ndërtimi i njohurive Organizues grafik Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 25 Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. LINK Mësuesi/ja shkruan në tabelë termin atom. U kërkon përgjigje nxënësve për lidhjen e këtij koncepti me njohuritë që ata dinë, kanë duke iu referuar tekstit Kimia Ç është atomi? - Nxënësit lihen për 3-4 minuta në dyshe që të renditin në letër njohuritë. Atp përgjigjen lirshëm mbi atomin dhe njohuritë shënohen në tabelë. ruan vetitë e lëndës grimcë e vogël që ndërton lëndën madhësi të ndryshme pa ngarkesë Atomi grimcë e përbërë nga: e - p + n o nuk shihet me sy teoria e atomit Demokriti Radhërfordi Bori Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik Gjatë kësaj faze mësuesi/ja evidenton modelin e atomit sipas Nils Borit (Niels Bohr) ku theksohet lëvizja e e - në orbitë të lejuar. Në pamundësi për të përcaktuar me saktësi vendndodhjen e e - flitet për një zonë, ku mundësia e ndodhjes së tij është e lartë rreth 90%, e cila që quhet orbital. Orbitalet atomike karakterizohen nga një bashkësi numrash kuantikë: n, l, m që përcaktojnë energjinë, formën dhe orientimin hapësinor të tyre. Nxënësit informacionin e shprehin grafikisht duke plotësuar tabelën. 30

30 Numri kuantik n (themelor) l (dytësor ose orbital) m (magnetik) Përcakton 1. nivelin energjetik 2. Xn 1. nënivelin 2. Xe 3. formën e orbitalit 1. gjendjet energjetike (orientimin hapësinor të orbitalit) 2. Xm Duke pasur këtë lloj informacioni dhe mjete të tjera ndihmëse (mjete didaktike) të formave të orbitaleve mësuesi/ja thekson: Orbitali s ka formë sferike domethënë probabiliteti i ndodhjes së e - në një largësi të dhënë nga bërthama në të gjitha drejtimet është i njëjtë. orbital s 3 orbitalet p kanë energji dhe forma të njëjta në trajtën e 2 lobeve që ndodhen në të dyja anët e kundërta të bërthamës, por që shtrihen sipas boshteve x, y, z. y y y z z z x x x px py pz Në një orbital mund të vendosen 2 elektrone sipas Parimit të Përjashtimit të Paulit. Me rritjen e vlerës së n, orbitalet s, p, d, f kanë të njëjtën formë, për përmasat e tyre rriten. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Në këtë fazë të orës së mësimit punohet me tekstin në rubrikën Pyetje dhe ushtrime në grupe dyshe. Përgjigjet pas 3-4 minutave diskutohen në klasë. Për pjesën e rubrikës të kësaj etape të orës së mësimit po në grupe dyshe u lihet detyrë të plotësojnë tabelën. Niveli nga 1-4 Nënniveli Gjendjet energjetike Numri maksimal i elektroneve në një nënivel Numri i elektroneve në një nivel 31

31 Tema 2.2. Atomet dhe orbitalet molekulare Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të japin termin orbital molekular; - të ilustrojnë nëpërmjet shembujve formimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi; - të krahasojnë orbitale molekulare sigam me pi; - të përcaktojnë të përbashkëtat dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare. Konceptet kryesore: orbital molekular, orbital (lidhje) sigma, orbital (lidhje) pi. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, laptop kompjuter, CD me material që paarqet formimin e molekulave H 2, HCl, Cl 2. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/po tani çfarë? Ndërtim i shprehive studimore Punë me gjithë klasën 10 Ndërtimi i njohurive Mendo/Puno në dyshe/ Diskutim i ideve Punë në dyshe 25 Shkëmbe mendime Përforcimi Ruaje fjalën e fundit për mua Nxitja e diskutimit Punë me gjithë klasën 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë?/E çfarë?/po tani çfarë? Mësuesi/ja e nis orën e mësimit me faktin e njohur se atomet lidhen midis tyre me lidhje kovalente, duke formuar molekulat. Çfarë ndodh me orbitalet atomike? - Orbitalet atomike mbimbulohen me njëri-tjetrin dhe krijojnë orbitalet molekulare. Gjatë këtij procesi çlirohet energji, që quhet energji e lidhjes kimike. E çfarë ndodh me elektronet? - Në orbitalin molekular elektronet kanë spine të kundërta dhe energji më të vogël, pra, jone më të qëndrueshme sesa në orbitalet atomike. Po tani çfarë? - Kur formohen lidhjet kovalenet forca e lidhjes merret nga tërheqja midis bërthamave, pra shtrirja e mbivendosjes përcaktohet nga forma dhe drejtimi i orbitaleve. Ndërtimi i njohurive. Mendo/Puno në dyshe/shkëmbe mendime Nxënësit në grupe dyshe, ku njëri është eksperti dhe tjetri intervistuesi, punojnë me tekstin sipas çështjeve. Mësuesi/ja le të shqyrtojnë formimin e molekulave H 2, HF, F 2, N 2. Energjia 0,74 A 0 74 Largësia (pm) Grafiku i lidhjes midis distancës dhe energjisë së dy atomeve hidrogjen. 32

32 1. Formimi i lidhjes kovalente në molekulën e hidrogjenit H 2. + s s orbital orbital orbital molekular atomik atomik sigma H H H2 (δ) Orbitali molekular i hidrogjenit është simetrik ndaj boshtit që lidh dy bërthamat e atome. Një orbital me simetri cilindrike ndaj boshtit që lidh bërthamat quhet orbital molekular sigma ose lidhje sigma. Mësuesi/ja u cakton grupeve dyshe që, duke ndryshuar rolet, të përshkruajnë dhe interpretojnë formimin e molekulave HF dhe F 2. I udhëzon ata të kenë parasysh: - llojet e orbitaleve që mbulohen (s p te HF; p p te F 2 ) - llojin e orbitalit molekular që formohet (mbivendosje sipas drejtimit të boshteve, sërish orbital molekular sigma). Mësuesi/ja: Tani ju do të arsyetoni për formimin e molekulës së N 2. Sa orbitale atomike mbivendosen? Ç lloje janë ato? Si mbivendosen në mënyrë boshtore apo (dhe) anësore? Kjo etapë e orës së mësimit përfundon me kuptimin e termit orbital molekular pi (π). Përforcimi. Ruaje fjalën e fundit për mua Në këtë fazë të orës së mësimit mësuesi u kërkon nxënësve të paraqesin formimin e lidhjes kovalente në 2 molekula. U lihet nxënësve koha e nevojshme që secili të punojë në mënyrë individuale. Mësuesi/ja: Në një fletë do të shkruani në njërën anë si formohen molekulat dhe në anën tjetër krahasoni orbitalin sigma dhe pi për nga forma dhe energjia. Shembull: Formimi i molekulave Cl 2, O 2. Ky është një shembull i thjeshtë që mund të sillet nga vetë nxënësit. Nxënësi që shtron problemin drejton edhe diskutimin në klasë. Ai fton nxënësit e tjerë të japin mendimin e tyre. Pasi u është dhënë mundësia disa nxënësve të flasin, mësuesi/ja që drejton diskutimin kthen fletën dhe lexon përgjigjen e tij. Mësuesi/ja fton dhe nxënës të tjerë të lexojnë ushtrimet e tyre dhe të drejtojnë diskutimin në varësi të kohës në dispozicion. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen përmes ushtrimeve të ngjashme me shembullin e sjellë në fazën e përforcimit, në lidhje me saktësinë në përshkrimin, ilustrimin, interpretimin dhe krahasimin e orbitaleve molekulare sigma dhe pi. Tema 2.3. Hibridizimi i orbitaleve atomike. Teoria e Polingut Objektivat.Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të japin kuptimin e termave hibrisdizim, orbital hibrid; - të përshkruajnë teorinë e Polingut për hibridizimin; - të argumentojnë nëpërmjet hibridizimit formimin e lidhjeve në molekulat inorganike. 33

33 Konceptet kryesore: hibridizim, orbital hibrid. Materiale dhe mjete mësimore: tekst Kimia 11, mjete didaktike (të formës së orbitalit hibrid), tabelë ku ilustrohen llojet e hibridizimit, laptop, CD (me material të marr nga interneti), plastelinë. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/po tani Të lexuarit ndërveprues Punë në grup 10 çfarë? Ndërtimi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe. 25 Punë në grup Përforcimi Organizues grafik Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë?/E çfarë?/po tani çfarë? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë mësimin në heshtje në mënyrë individuale përreth 5. Pas kësaj organizon mbledh dhe shënon idetë e nxënësve si më poshtë: - Çfarë është hibridizimi? Hibridizimi është procesi i hibridizimit të orbitaleve atomike të tipave të ndryshëm. - E Çfarë formohen gjatë hibridizimit? Formohen orbitale me formë dhe energji të njëjtë që orientohen në hapësirë në mënyrë sa më simetrike të mundshme. Numri i orbitaleve hibride është i barabartë me numrin e orbitaleve atomike të kombinuara. Lloji i orbitaleve hibride përcaktohet nga lloji i orbitaleve atomike të kombinuara. - Po tani çfarë? Nga mbulimi i orbitaleve hibridë të atomit qendror me orbitalet atomike të atomeve të tjerë shpjegohet formimi i molekulave të mëdha dhe komplekse. Ndërtimi i njohurive. Pyetja sjell pyetjen Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të punojnë në dyshe për të bërë pyetje rreth informacionit të ri dhe të shkëmbejnë përgjigjet. Për t i ndihmuar në formulimin e pyetjeve mësuesi/ja jep pohim faktik. - Tre tipat hibridizimit janë hibridizimi sp, sp 2 dhe sp 3. Kjo paraqitje pasqyron numrin dhe llojin e orbitaleve të përfshira me hibridizimin. Mësuesi/ja: 1. Si realizohet hibridizimi sp 3 tek atomi i C në molekulën e CH 4? 2. Ç formë kanë 4 orbitalet hibride? 3. Si orientohen në hapësirë këto 4 orbitale hibride? Nxënësit pyesin njëri-tjetrin dhe japin përgjigje. Nxënësi 1 Në këtë rast ndodh kombinimi i një orbitali s me tre orbitale p. Nxënësi 2 Formohen 4 orbitale hibride. Nxënësi 3 Vizaton fomin e 4 orbitaleve para hibridizimit. Nxënësi 4 Vizaton në dërrasën e zezë diagramën energjetike të orbitaleve 2s, 2px, 2py, 2p 2, para hibrid dhe atë të 4 orbitaleve hibride. Nxënësi 5 Vizaton në dërrasën e zezë orientimin hapësinor të katër orbitaleve hibride dhe shpjegon këndin 109,5º midis tyre. Nxënësi 6 4 lidhjet sigma C H te molekula e CH 4 formohen nga mbivendosja boshtore e një orbitali hibrid sp 3 të atomit të C me orbitalin atomik 1s të një atomi H. Katër lidhjet që formohen janë identike në gjatësi dhe energji. Me këtë mënyrë vazhdohet për të përshkruar dhe interpretuar hibridizimin sp 2 sp. Mësuesi/ja ndërhyn në rastet e nevojshme, për të saktësuar njohuritë, për t i plotësuar ato, si dhe skemat që nxënësit realizojnë në dërrasën e zezë. Përforcimi. Organizues grafik 34

34 Mësuesi/ja në këtë fazë u kërkon nxënësve të ndërtojnë dhe plotësojnë një tabelë mbi njohuritë e marra. Lloji i hibridizimit Orbitalet hibride Vendosja hapësinore Numri i orbitaleve Shembull sp 1 sp linear 2 Be te BeH2 sp 2 sp 2 trekëndore planeare 3 B te BF3 sp 3 sp 3 tetraedrike 4 C te CF4 Tema 2.4. Lidhjet shumëfishe në përbërjet e karbonit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë formimin e lidhjes dyfishe te përbërjet e karbonit; - të interpretojnë ndikimin e mënyrës së orientimit të orbitaleve me vetitë e molekulës; - të përcaktojnë tipin e hibridizimit në përbërjet e karbonit. Konceptet kryesore: lidhje sigma, lidhje pi, lidhje shumëfishe. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, tabelë ku ilustrohet lidhje shumëfishe, mjete didaktike (në mungesë plasteline), CD. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Diskutim për njohuritë paraprake Diskutim i ideve Punë me gjithë klasën 5 Ndërtimi i njohurive Lexim i imët me kodim Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe 25 Përforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafike e Punë në grup 10 informacionit Punë me gjithë klasën Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të thonë ç dinë mbi lidhjen sigma, lidhjen pi. Orientohen nëpërmjet pyetjeve: - Ç është një lidhje δ (sigma)? - Si realizohet ajo? - Si formoi orbitali molekularë π? - Ku shtrihet zona e lidhjes? - A formojnë lidhje π orbitalet hibride? - A është lidhja π më e dobët se lidhja sigma? Pse? Ndërtimi i njohurive. Lexim i imët me kodim Mësuesi/ja: Do të ecim së bashku sipas hapave të mëposhtëm. Veprimtaria. Hapi i parë Vendosen kodet me anën e të cilave nxënësit do të mund të lexojnë tekstin. Leximi i mësimit realizohet në dyshe. Kodet janë: Përkufizim (P), Shkak-pasojë (Sh-P), Interpretim (I), Krahasim (K). Hapi i dytë Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve me kujdes llojet e informacionit që ata duhet të gjejnë në tekst. Hapi i tretë Mësuesi/ja u thotë nxënësve të vendosin shenjat (kodet) në tekst pas një leximi të kujdesshëm. Hapi i pestë Sipas dëshirës nxënësit ndërtojnë një tabelë të tillë: Përkufizim Shkak-pasojë Interpretim Krahasim 35

35 - Lidhja shumëfishe realizohet kur midis dy atomeve formohet më shumë se një çift elektronik i përbashkët (P). - Në lidhjet shumëfishe, njëra është gjithnjë lidhje sigma dhe lidhjet e tjera janë lidhje π (Shkak- Pasojë). - Ndërprerja boshtore e dy orbitaleve atomike të dy atomeve lejon vetëm ndërprerje anësore të orbitaleve të tjera atomike të këtyre atomeve (Interpretim). - Në molekulën e etenit çdo atom C lidhet me 3 atome të tjera dhe ka valencën 4. Pra, çdo atom C ka hibridizim sp 2 (Shkak). - Çdo orbital hibrid sp 2 i karbonit në molekulën e etenit mbivendoset me një orbital 2s të një atomi H ose me një orbital hibrid të karbonit tjetër (Interpretim). - Molekula e etenit të jetë planare për shkak të mbimbulimit anësor të orbitaleve të polileridizuara 2p (Shkak-pasojë). Në mënyrë të ngjashme mund të përshkruhet lidhja trefishe në molekulën e etenit. Në të dyja rastet përshkrimi dhe interpretimi shoqërohen me ilustrime si vizatimet në tabelën e zezë, në tabela të gatshme apo në mënyrë interaktive. - Si eteni dhe etini janë molekula planare që përmbajnë lidhje shumëfishe (Krahasim). - Nuk ndodh rrotullimi molekular për shkak të lidhjes π. Përforcimi. Diagrami i Venit Në këtë fazë u kërkohet nxënësve të krahasojnë etenin me etinin përmes një organizuesi grafik dhe të interpretojnë ngjashmëritë. Eteni Etini 1 lidhje sigma 1 lidhje π C - hibridizim sp 2 formë trekëndor planar 1 lidhje sigma 2 lidhje π formë lineare C hibridizim sp përmbajnë lidhje shumëfishe mungesë rrotullimi molekular planare - Mënyra e mbivendosjes së orbitaleve përcakton disa veti të molekulës si forcën e lidhjeve dhe rrotullimin molekular. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. përshkrimin e interpretimin e formimit të lidhjeve sigma dhe π në molekulat e etenit dhe etinit; b. krahasimin e dy molekulave; c. interpretimin e llojeve të hibridizimeve në secilin prej dy molekulave; ç. vlerësimin e veçorive të përbashkëta që sjell prania e lidhjes shumëfishe. Tema 2.5. Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përcaktojnë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet inorganike; - të interpretojnë formimin e lidhjeve kimike në molekulat e përbërjeve inorganike; - të ndërtojnë formën e molekulës bazuar në 3 tipat kryesore të hibridizimit të atomit qendror. Konceptet kryesore: atom qendror, hibridizim, orbital hibrid. Materiale dhe mjete mësimore: tekst Kimia

36 Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Kohë Parashikimi Stuhi mendimesh Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 10 Ndërtimi i njohurive Grupet e ekspertëve Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 25 Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Grupe nxënësish 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimesh Mësuesi/ja shënon në tabelë termat: atom qendror, hibridizim, llojet e hibridizimit, orbital hibrid. U kërkon nxënësve të japin përkufizimet përkatëse për secilin term. Më pas u kërkohet nxënësve t i lidhin midis tyre në funksion të ndërtimit të gjeometrisë të molekulave nëpërmjet pyetjeve: Pyetje - Ç duhet pasur parasysh në e gjeometrisë së molekulave? Përgjigje Vendndodhja e bërthamave të atomeve. Pyetje Nga se përcaktohet këndi? Përgjigje Nga mënyra e vendosjes së çifteve elektronike të atomit qendror. Pyetje Çfarë përcakton orientimi i çifteve elektronike të atomit qendror? Përgjigje Tipi i hibridizimit të orbitaleve atomike të shtresës valente. Mësuesi/ja këtu ndërhyn, duke sistemuar informacionin nëpërmjet listimit të etapave që ndiqen për të përcaktuar llojin e hibridizimit të atomit qendror dhe formimin e lidhjeve kovalente në një përbërje kimike të dhëna në faqen 46 të tekstit. Ndërtimi i njohurive. Grupet e ekspertëve Mësuesi/ja: Tani do të realizojmë një veprimtari me të ndryshuar vendet. Do të numërohet nga 1-3, ku çdo numër i korrespondon një eksperti. U jep 3 pyetje për secilin ekspert. Tregoni llojin e hibridizimit; formimin e lidhjeve dhe gjeometrinë e molekulës së SiH 4. Tregoni: a. llojin e hibridizimit; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë e molekulës së SiH4. Tregoni: a. llojin e hibridizimit; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë për molekulën e BeH2. Për molekulën AlCl3 tregoni: a. llojin e hibridizimin; b. formimin e lidhjeve; c. gjeometrinë e saj Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen vetëm 1-shat, në të dytën vetëm 2-shat, në të tretën vetëm 3-shat. Secili grup do të jetë përgjegjës vetëm për pyetjet e tij. Diskutohet në grup dhe nxënësit vendosin sesi mësojnë grupet bazë. Pasi e kanë mësuar secili ekspert kthehet në grupin bazë dhe i mëson pjesëtarët e tjerë. Përfaqësues të ekspertëve do të shkruajnë në tabelë konkluzionet përkatëse p.sh. eksperti me numër 1 jep përgjigjen e ekspertit 3 etj. a. Molekula e SiH 4 Atomi qendror Si me konfigurim të shtresës së jashtme e 3s p Meqë atomi i Si ka katër lidhje të njëjta me 4 atome H, atëherë atij i nevojiten katër orbitale hibride për t u ndërprerë me orbitalet 1s të katër atome të H. Hibridizim i Si është sp 3 në të cilin kombinohen orbitali 3s me 3 orbitalet atomike 3p. Përftohen 4 orbitale dhe që përmbajnë secili nga një elektron. Secili prej orbitaleve hibride mbivendoset në mënyrë boshtore me një orbital 1s të atomit të H, duke formuar katër lidhje δ Si H që formojnë këndin 109, 5º midis tyre. a. hibridizimi sp 3 b. 4 lidhje sigma c. gjeometria: tetraedër hibridizim 3s 3p 3s 3p Në të njëjtin vijë përshkrimi, përcaktimi, interpretimi vazhdojnë dhe 2 ekspertët e tjerë për molekulat e AlCl 3 dhe BeH 2. 37

37 Përforcimi. Rishikim në dyshe Mësuesi ndan nxënësit në grupe prej 2-3 pjesëtarësh për të diskutuar për ushtrimet në rubrikën Pyetje dhe ushtrime. Në 5 e para nxënësit diskutojnë për ushtrimin 1 fq. 47. Në 5 në vazhdim zgjidhje për molekulat e ndryshme që përmban ushtrimi vazhdohet nga nxënës të ndryshëm në tabelë. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. aktivizimin individual apo në punë në grup; b. saktësinë në përcaktimin e atomit qendror në molekulë; c. përcaktimin e saktë të tipit të hibridizimit të atomit qendror; ç. përcaktimin e saktë të këndeve të lidhjeve dhe formës së molekulës. Tema 2.6. Ushtrime. Përcaktimi i tipit të hibridizimit në përbërjet organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 të karbonit në përbërjet organike; - të njehsojë numrin e llojin e lidhjeve kimike në përbërjet organike. Konceptet kryesore: hibridizim Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar e Të dëgjuarit kritik. Punë me klasën 5 shënimeve Zhvillimi i fjalorit Ndërtimi i njohurive Mendo/puno/shkëmbe mendimin Ndërtim i shprehive studimore Punë në grupe 30 në dyshe Përforcimi Veprimtari praktike Nxitja e diskutimit Punë individuale 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të etapave që ndiqen për të përcaktuar tipin e hibridizimit të karbonit në përbërjet organike. Mësuesi/ja paraqet shkurt strukturën e shtresës së jashtme të atomit të C dhe thekson: a. atomi C që lidhet me 4 atome të tjera i nënshtrohet hibridizimit sp 3 dhe formon 4 lidhje sigma; b. atomi i C që lidhet me 3 atome të tjerë duke plotësuar valencën 4 i nënshtrohet hibridizimit sp 2 dhe formon 3 lidhje sigma e një π. c. atomi i C që lidhet vetëm me 2 atome të tjera duke e plotësuar valencën 4, formon 2 lidhje sigma dhe një pi. Ndërtimi i njohurive. Mendo/puno/shkëmbe mendimin në dyshe Mësuesi/ja: - organizon nxënësit në grupe për dyshe; - përgatit fletë pune për secilin grup; - secila fletë përmban një pyetje e cila kërkon përgjigje nga nxënësit; - orienton nxënësit për gjithçka që janë të paqartë. Nxënësit, duke punuar me tekstin dhe duke u bazuar në njohuritë e mësimeve të kaluara, japin përgjigjet përkatëse. 38

38 Pyetje Përcaktoni: a. tipin e hibridizimit; b. numrin dhe llojin e lidhjeve kimike në molekulat H3C CH3 H3C CH = CH2 H3C C CH Përgjigje Në fund nxënës të ndryshëm paraqesin punët e tyre. Përforcimi. Veprimtari praktike Mësuesi/ja: Duke pasur parasysh që numri i atomeve të një elementi në një substancë m 0 = dhe m = 0 M për një hidrokarbur me M = 28 g/mol që përmban 85 %C dhe 14,3 %H: Ar 100 a. gjeni formulën molekulare; b. përcaktoni tipin e hibridizimit të atomeve karbon të saj. Për molekulën H 2 C = CH CH = CH 2 : a. përcaktoni llojin e hibridizimit për çdo atom karbon; b. tregoni numrin dhe llojin e lidhjeve; c. parashikoni këndet e tyre. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. përgjegjësinë e punës në grup dhe në mënyrë individuale; b. aftësinë për të konceptuar hibridizimin dhe përcaktimin e llojeve të tij për atomet e C në një përbërje organike; c. aftësinë për të përcaktuar dhe krahasuar llojin e lidhjeve kimike me njëra-tjetrën. Tema 2.7. Gjendjet fizike të lëndës. Forcat e bashkëveprimit ndërmolekular Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të japin kuptimin e termave forcë brendamolekulare dhe forcë ndërmolekulare; - të përshkruajnë bashkëveprimin ndërmolekular; - të krahasojnë forcat brendamolekulare me ato ndërmolrkulare për nga fortësia e tyre. Konceptet kryesore: forca brendamolekulare, forca ndërmolekulare. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, substanca në gjendje të ngurtë e të lëngët. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Lapsat në mes Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën 10 Ndërtimi i njohurive Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Ndërtim i shprehive studimore Punë me grupe 25 Përforcimi Diagrami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lapsat në mes Mësuesi/ja i grupon nxënësit në grupe të vogla me 3-4 pjesëtarë, shkruan në tabelë termat: gjendje fizike e molekulës, lidhje kimike. U kërkon nxënësve të japin kuptimin për këto terma. Nxënësi i parë kërkon të thotë idenë e tij dhe ngre lapsin. Ky nxënës nuk duhet të flasë derisa të tjerët të vënë lapsat mbi tavolinë. Në momentin kur nxënësi nuk ka më gjë për të thënë, thotë pasë, duke ulur lapsin. Kalon në të gjitha grupet, zgjedhur një laps dhe pyet të zotin. Vazhdohet kështu duke kaluar në të tëra grupet. 39

39 Ndërtimi i njohurive. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit të punojnë me tekstin përreth 5. Më pas fillohet diskutimi. Mësuesi/ja: Ç kuptoni me forca brendamolekulare? Nxënësi: Lidhjet kimike që mbajnë atomet në një molekulë. Mësuesi/ja: A ndikojnë në vetitë e substancave? Nxënësi: Po, ndikojnë në vetitë kimike, pra bashkëveprim me substancat e tjera. Mësuesi/ja: Ç natyrë kanë këto forca? Nxënësi: Natyrë elektrostatike. Mësuesi/ja: Ç janë forcat ndërmolekulare? Ç ndikim kanë në vetitë e substancave? Nxënësi: Janë forca që ekzistojnë ndërmjet molekulave dhe përcaktojnë vetitë fizike të tyre. Kanë edhe këto natyrë elektrostatike. Mësuesi/ja: A ndryshojnë këto lloj forcash nga madhësia e tyre? Përgjigje: Forcat brendamolekulare janë relativisht të forta, sepse përfshijnë ngarkesa më të mëdha dhe më pranë njëra-tjetrës. E kundërta për forcat brendamolekulare. Mësuesi/ja: Ilustroni me një shembull ndikimin e forcave ndërmolekulare në vetitë fizike. Nxënësi përshkruan karakteristikat makro dhe mikroskopike të 3 gjendjeve agregate të ujit. Përforcimi. Diagrami i Venit Mësuesi/ja orienton nxënësit të ndërtojnë Diagramin e Venit, ku të krahasojnë forcat brendamolekulare dhe ndërmolekulare. Forcat brendamolekulare Forcat ndërmolekulare - Janë më të forta. - Përcaktojnë veti kimike. - Janë më të dobëta - Përcaktojnë vetitë fizike forca me natyrë elektrostatike ekzistojnë në molekula Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për aftësinë për të dhënë kuptimin, interpretimin dhe krahasuar forcat brenda dhe ndërmolekulare. Detyrë. Ushtrimi 5 dhe 6 fq. 50 të librit. Tema 2.8. Llojet e forcave të bashkëveprimit molekular. Forcat dipol-dipol Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë bashkëveprimin dipol-dipol; - të përcaktojnë praninë e forcave dipol-dipol; - të analizojnë varësinë e madhësisë së forcave dipol-dipol nga polariteti i molekulave. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: dipol i lidhjes, molekulë polare, forca dipol-dipol. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikimi me terma paraprakë Zhvillimi i fjalorit Grupe nxënësish 10' Ndërtimi i njohurive Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 25' Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtimi i njohurive Grupe nxënësish 10' 40

40 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Parashikimi me terma paraprakë Mësuesi/ja shënon në tabelë termat: dipol i lidhjes, dipol i molekulës, molekulë polare dhe u kërkon nxënësve të thonë ç dinë për to. Ndërtimi i njohurive. Shpjegim i përparuar Vëmendja e nxënësve drejt njohurive të reja realizohet nëpërmjet pyetjeve: - Si përcaktohet polariteti i lidhjes kimike? Po polariteti i molekulës? - Ç është një dipol? Përgjigjet e nxënësve diskutohen në rrafshin e grupimit të molekulave në polare dhe jopolare. Diskutimi vazhdon nëpërmjet pyetjeve - Si paraqitet një dipol? - Si orientohen në hapësirë molekulat polare? Duke interpretuar përgjigjet e dhëna nga nxënësit dilet përfundime të tilla: Molekulat polare paraqiten si dipolë elektrikë që orientohen në mënyrë të caktuar (skema e thjeshtë) dhe bashkëveprojnë me forca elektrostatike në natyrë, që quhen forca të tërheqjes dipol-dipol. Interpretohet lidhja e këtyre forcave me vetitë fizike të substancave. Përforcimi. Rishikim në dyshe Është momenti që nxënësit të reflektojnë mbi njohuritë e marra. Një grup prej 2-3 nxënësish përcaktohet me shembuj molekulash prania e forcave dipol-dipol. Tema 2.9. Forcat e Londonit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë forcat e Londonit; - të interpretojnë varësinë e këtyre forcave nga përmasat dhe format e molekulave; - të argumentojnë praninë e forcave të Londonit dhe në molekulat polare e ndikimi i tyre në vetitë fizike. Konceptet kryesore: molekulë apolare, re elektronike, forca të Londonit, masë molekulare, formë e molekulave. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, modelime didaktike (ose me plastelinë) të molekulës së n pentanit dhe dimetil 2, 2 propanit. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtim i shprehive Të gjithë nxënësit 10 studimore Ndërtimi i njohurive Mësim i përqendruar mbi Ndërtim i shprehive 25 argumente studimore Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtim i shprehive studimore 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze mësuesi/ja bën një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu ajo trajton faktin se edhe substancat e ndërtuara nga molekulat jopolare ndodhen në tre gjendje agregate, të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë. Prandaj 41

41 dhe ndërmjet tyre ekzistojnë forca ndërmolekulare me natyrë elektrostatike dhe të dobëta të quajtura forca të Londonit. Më pas interpretohet ndodhja e shformimit të resë elektronike që detyrimisht ekzistojnë dhe në molekulat polare. Në fund të kësaj faze mësuesi/ja mund të japë dhe varësinë e madhësisë së këtyre forcave nga madhësia dhe gjeometria e molekulave. Ndërtimi i njohurive. Mësim i përqendruar mbi argumente Mësuesi/ja: Tani në dyshe ju do të lexoni tekstin duke mbajtur përpara këtë listë elementesh të një argumentimi në formë pyetjesh. Py Për A Pr F Shembull Cila është pyetje kryesore në këtë mësim? Cila është përgjigjja që jepet? Çfarë arsyesh jepen? Çfarë provash jepen? Çfarë faktesh pritet që t i pranojnë ashtu siç janë? Çfarë shembujsh ilustrojnë këtë fakt? Duhet që nxënësit të kenë kuptuar detyrën dhe të vendosin këto shkurtime në paragrafët ë mësimit, ku do gjejnë vend. Për - në molekulat apolare veprojnë forcat e Londonit. A - shformim i resë elektronike në molekulat apolare dhe lindja e forcave të bashkëveprimit me natyrë elektronike. Pr subsatnca me molekula apolare ndodhen në 3 gjendje agregate të ndryshme. F - forcat e Londonit varen nga madhësia dhe forma e molekulës. Shembull - dy shembujt e librit: Ndryshimi i gjendjes agregate brenda grupit të halogjenëve 2 CH 3 C H 2 CH 2 CH 3 T V = 36ºC (trung pa degë) CH 3 CH 3 C CH 3 CH 3 T V = 9,5ºC (trung peme me degë) F2 Cl2 gaze rriten përmasat e atomit Br2 lëng I2 i ngurtë Te n pentani temperatura e vlimit është më e lartë, sepse sigurohet kontakt më i madh midis molekulave dhe forcat e Londonit veprojnë në më shumë pika. Përforcimi. Ditari dypjesësh Gjatë fazës së përforcimit mund të përdoret strategjia e ditarit dy pjesësh. Kështu mësuesi e ndan tabelën në dy pjesë dhe shënon respektivisht. Të dhëna për forcat e Londonit Prania Shkaktohen Përcaktojnë Varësia Komente Në molekulat polare dhe polare. Nga shformimi i resë elektronike të molekulës. Vetitë fizike të përbërjeve. Nga madhësia dhe gjeometria (forma) e molekulave që bashkëveprojnë. Kolona Komente plotësohet nga nxënësit me njohuritë që sapo morëm. Detyrë. Për molekulat e mëposhtme tregoni se në cilat veprojnë vetëm forcat e Londonit dhe në cilat veprojnë edhe forcat dipol-dipol dhe të Londonit. Grupi i parë: H 2 dhe HBr Grupi i dytë: CO dhe CO 2 Grupi i tretë: C 2 H 6 dhe Br 2 42

42 Tema Lidhjet hidrogjenore Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termin lidhje hidrogjenore; - të përcaktojnë lidhjet hidrogjenore në shembuj molekulash polare; - të krahasojnë lidhjet hidrogjenore me forcat e tjera të bashkëveprimit molekular. Konceptet kryesore: elektronegativitet, polaritet i molekulës, lidhje hidrogjenore. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Hartë konceptesh Paraqitje grafike e Punë me klasën 10 informacionit. Zhvillimi i fjalorit Ndërtimi i njohurive Mësim i përqendruar mbi argumente Ndërtim i shprehive studimore Punë në grupin 25 Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Punë në grup 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Hartë konceptesh Mësuesi/ja paraqet në tabelë një hartë koncepti. Përshkruhet dhe interpretohet ajo, duke kaluar në mënyrë të njëpasnjëshme nga atomi në formimin e molekulave llojet e forcave që bashkëveprojnë ndërmjet molekulave dhe sqaruar termin lidhje hidrogjenore. atomet lidhje kovalente molekula apolare molekula polare forca të Londonit molekula fortësisht polare (ku H lidhet me F, O apo N) forca dipol-dipol + forca të lidhje hidrogjenore forca të Van der Valsit Kjo fazë përfundon me dhënien e kuptimit të lidhjeve hidrogjenore. Ndërtimi i njohurive. Mësim i përqendruar mbi argumente Mësuesi/ja u drejtohet nxënësve që në bazë të njohurive që ata kanë të shpjegojnë vetitë fizike të ndryshme për 2 molekulat: CH 3 F CH 3 OH M = 34g/mol M = 32g/mol momenti dipolar = 1,81 D momenti dipolar = 1,70 D T V1 = - 78ºC T Ve = 65ºC 43

43 Argumentet e nxënësve: 1. Përmasat e polaritetit i përafërt i molekulave realizon forca me madhësi pothuaj të njëjtë dipol-dipol midis tyre. 2. Në molekulën e CH 3 OH vihet re prania e elementeve O dhe H që realizojnë midis tyre një lidhje kovalente mjaft të polarizuar dhe atomi i hidrogjenit fiton një ngarkesë të pjesshme pozitive të madhe. 3. Përmasat e vogla të O bëjnë që çifti elektronik vetjak i tij në një molekulë CH 3 OH të jetë afër me H (që u përshkrua në pikën 2) të një molekule tjetër. 4. Lindin kështu forca të fuqishme të tërheqjes elektrostatike ndërmjet dy molekulave CH 3 OH që quhen lidhje hidrogjenore si forca të bashkëveprimit ndërmolekular. Lidhjet hidrogjenore hasen tek NH 3, H 2 O, HF. Prania e hidrogjenore rrit temperaturën e vlimit të CH 3 OH në krahasim me atë te CH 3 F. 5. Ndrëhyn këtu mësuesi/ja nëpërmjet skemave të thjeshta duke mbështetur argumentimin. lidhje hidrogjenore X H Y O O F F / \ / \ O O H H H H N N \ / \ / \ / H H δ- O \ / / \ H C..O: H H H H H / δ - \ \ / / \ H \ C / \ \ / / \ H..O: O O / \ / \ H H H H formimi i lidhjeve hidrogjenore një molekulë lidhet me lidhje hidrogjenore te metanoli me katër molekula Renditja e forcave ndërmolekulare sipas fortësisë: forcat e Londonit < forcat dipol-dipol < lidhjet hidrogjenore Përforcimi. Rishikim në dyshe Mësuesi/ja ndan nxënësit në grupe dyshe dhe u kërkon të plotësojnë një skemë të parashikimit të forcave të tërheqjes ndërmolekulare. Lloji i molekulave Lloji i forcave Shembuj Molekula jopolare Molekula polare Molekula fortësisht polare (që përmbajnë lidhje H F, H O, H N) Nxënësit e plotësojnë më pas atë në dërrasën e zezë duke diskutuar. Punohet si detyrë ushtrimi 5 faqe 55 në tekst. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për aftësinë për të përcaktuar në grup apo individualisht llojin e forcave ndërmolekulare dhe ndikimin e tyre në vetitë fizike të përbërjeve molekulare. 44

44 Tema Ndikimi i forcave ndërmolekulare Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përcaktojnë llojin e forcave ndërmolekulare në shembuj molekulash; - të interpretojnë vetitë fizike të substancave në varësi të forcave të bashkëveprimit ndërmolekular; - të krahasojnë temperaturat e vlimit të përbërjeve, në varësi të llojit të forcave ndërmolekulare midis molekulave të tyre. Konceptet kryesore: forca ndërmolekulare, veti fizike. Materiale dhe mjete mësimore: teksti Kimia 11, tabela ose CD me t v dhe T sh të alkaneve, hidrureve. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Diskutim i ideve Punë me klasën 5 Ndërtimi i njohurive Organizues grafik i analogjisë Paraqitje grafike e 30 informacionit Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore 10 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Mësuesi/ja u prezanton nxënësve temën e mësimit. Thekson faktin se është temë që mbështet plotësisht në njohuritë e marra. Synon në idenë se do të jenë ata aktorët kryesorë në këtë temë mësimi. Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik i analogjisë Mësuesi/ja në këtë fazë paraqet informacionin në trajtë tabelash, CD ose, në mungesë, figurat përkatëse të librit në faqet 56 dhe 57. Shqyrtohet grafiku i T v dhe T sh të alkaneve. 1. U kërkon nxënësve të interpretojnë rritjen e këtyre temperaturave me rritjen e numrit të atomeve C. Përgjigje: Alkanet janë molekula apolare. - Ndërmjet molekulave të tyre veprojnë forcat e Londonit - Forcat e Londonit rriten me rritjen e madhësisë së molekulave dhe sa më shumë elektrone të kenë ato. - Me rritjen e forcave të Londonit rritet bashkëveprimi ndërmolekular midis molekulave të alkaneve. Kjo është arsyeja që T v dhe T sh të kësaj serie kompozimesh rritet me rritjen e numrit të atomeve C. 2. Shqyrtohet grafiku T v të hidrureve: CH 4, SiH 4, GeH 4, SnH 4. Pyetje Përse T v rriten duke kaluar nga CH 4 SnH 4? Përgjigje Të katërta hidruret janë të ndërtuara nga molekula apolare. Ndërmjet tyre ekzistojnë forca të londonit. Me rritjen e masës molekulare rriten forcat e Londonit. (Na C te Sn rriten përmasat e atomit.) 3. Shqyrtohet grafiku që paraqet T v të molekulave: H 2 O, H 2 S, H 2 Se, H 2 Te ( përbërje të H me elemente të grupit të VIA). Pyetje - Pse T v e H 2 O është më e larta, megjithëse molekula e tij ka përmasa më të vogla në këtë seri. Përgjigje: - Të gjitha molekulat e mësipërme janë polare. - Midis tyre lindin forca të bashkëveprimit dipol-dipol dhe të Londonit. - Te molekula e H 2 O ekzistojnë dhe lidhjet hidrogjenore janë më të fuqishmet ndër forcat ndërmolekulare (theksohet për përmasa të krahasueshme). 45

45 4. Shqyrtohet në analogji grafikut e T v të CH 4, SiH 4, GeH 4, SnH 4 me atë të T v të H 2 O, H 2 S, H 2 Se, H 2 Te. Pyetje Përse T v te seritë H 2 O, H 2 S, H 2 Se, H 2 Te janë më të larta? Përgjigje Te kjo seri substancash të ndërtuara nga molekulat polare, veprojnë forca të Londonit dhe forcat dipol-dipol, që janë akoma dhe më të fuqishme. Për këtë arsye këto substanca do të shkrijnë dhe do të vlojnë në temperatura më të larta sesa molekulat e ngjashme, por që janë me natyrë jopolare, si CH 4, SiH 4, GeH 4, SnH 4. Vazhdon me të njëjtën procedurë dhe shqyrtimi i figurës 37 që parqet T v për komponimet e hidrogjenit me elementet e grupeve IVA, VA, VIA, dhe VIIA. Përforcimi. Rishikim në dyshe Nxënësit të ndarë në grupe dyshe në vazhdimësi të orës (ose dhe në mënyrë individuale) zbatojnë njohuritë në zgjidhjen e ushtrimeve 4, 5, 6 fq. 57 për 5 të rubrikës Pyetje dhe ushtrime. Minutat e mbetura në vazhdim janë në funksion të diskutimit të këtyre ushtrimeve në tabelën e zezë, duke përfshirë sa më shumë nxënës. lidhje kovalente Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit dhënien e përgjigjeve të sakta të aktivizimit të tyre në punë me grup ose individuale. Tema Referat shkencor. Figura të shquara dhe kontributet e tyre në njohjen shkencore të strukturave kimike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të referojë me shkrim kontributin e figurave të shquara me njohjen shkencore të strukturës së lëndës. Konceptet kryesore: lëndë, molekulë, forca ndërmolekulare. Materiale dhe mjete mësimore: kompjuter, CD, (me material të marra nga interneti). Struktura e mësimit PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Organizues grafik Diskutim i ideve Të gjithë nxënësit 5 Ndërtimi i njohurive Tryezë e rrumbullakët Referim i nxënësve rreth problemit Punë në grup 35 Përforcimi Përvijim i të menduarit Ndërtim i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Organizues grafik Mësuesi/ja mund të paraqesë një hartë koncepti për ndërtimin e lëndës. Kërkon pjesëmarrjen e të gjithë nxënësve të japin kuptimin e termave të shënuar në tabelë. 46

46 Lënda substanca homogjene përzierje të thjeshta të përbëra homogjene heterogjene atome jone l. jonik lidhje kovalente molekula polare polare pa H dhe O, N, F polare me H dhe O, F, N forca të Londonit forca të Londonit + dipol-dipol lidhje hidrogjenore Ndërtimi i njohurive. Tryezë e rrumbullakët Detyra për mbledhjen e informacionit, seleksionim, interpretim iu është dhënë nxënësve 2 orë më parë. Gjatë kësaj faze kërkoj nga nxënësit të relatojnë në bazë të materialit të marrë nga interneti, revistat shkencore, libra dhe revista kimie. Nxënësit në mënyrë individuale ose në grup relatojnë informacionin e mbledhur mbi: - teorinë atomike të Daltonit e më pas, studimin e strukturës së atomit, teoritë e lidhjeve kimike etj. - kontributin e figurave të shquara, si Tomson Radhëfordi, Bohr, Ljuis, Polingu etj. në studimin e strukturës së lëndës. Përforcimi. Përvijim i të menduarit Gjatë kësaj faze konkludohet se si kanë evoluar teoritë shkencore në kohë, në lidhje me strukturën kimike në 200 vitet e fundit. Këtu, shënohen në tabelë numrat e shkencëtarëve dhe specifikohet shkurtimisht kontributi përkatës. Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit për: a. jetëshkrimin e figurave shkencore; b. përshkrimi i studimit shkencor; c. vlerësimi i figurës shkencore. 47

47 Kreu III HIDROKARBURET Tema 3.1. Përbërjet organike. Kimia e karbonit. Hetimi i përbërjeve organike Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përkufizojnë termin përbërje organike; - të listojnë karakteristika të përbërjeve organike; - të interpretojnë shumëllojshmërinë përbërjeve organike nëpërmjet veçorive të atomit të karbonit. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: përbërje organike, C katërvalent, lidhje kovalente. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Çfarë?/E çfarë?/po tani Ndërtimi i shprehive studimore Punë me gjithë klasën 5' çfarë? Ndërtimi i njohurive Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të Punë në grup 30' shkruarit Përforcimi Hulumtim i përbashkët Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Çfarë/E çfarë/po tani çfarë? E nis orën e mësimit me përkufizimin e përbërjeve organike. - Çfarë janë përbërjet organike? Përbërje organike janë të gjitha ato përbërje që përmbajnë lidhjet karbon-karbon, karbon-hidrogjen ose të dyja së bashku (quhen ndryshe dhe përbërje të karbonit). Mund të kenë edhe përbërje të tjera si oksigjen, azot, squfur etj. - E çfarë karakteristikash kanë përbërjet organike? Atomi i C në këto përbërje është katër talent. Atomi i C formon vetëm lidhje kovalente. Atomet e C mund të jenë të tipit të hibridizimit sp, sp 2 dhe sp 3. Gjeometria e molekulave është respektivisht lineare, trekëndore dhe tetraedrike. Atomet e C mund të lidhen në mënyrë të pakufizuar njëri pas tjetrit. - Po tani çfarë? Mësuesi/ja: Si mund të dallojmë një përbërje organike? Nxënësi: Një përbërje organike ndërtohen nga një numër i vogël elementesh dhe kanë vetëm lidhje kovalente. Mësuesi/ja: Ne mund ta provojmë me anë të dy eksperimenteve se përbërjet organike përmbajnë elementet C dhe H. Eksperimenti 1. Djegia e alkoolit çlirohet që me oksigjenin e ajrit formon CO 2, i cili, po të veprojë me ujin e gëlqeres formon fundërrinë e CaCO 3. Eksperimenti 2. Nga djegia e parafinës çlirohen avuj uji, të cilat, me ftohje kondensohen. Uji formohet nga H 2 i çliruar nga djegia e parafinës dhe oksigjeni i ajrit. 48

48 Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti E ndaj klasën në grupe sipas numrit të nxënësve duke i ofruar çdo grupi tabakë letre e lapustila dhe më pas tërheq vëmendjen nga tabela e zezë ku modeloj një hartë mbi konceptin Përbërje organike. Pasi të kenë shkruar Përbërje organike në qendër të tabakut të letrës, rreth saj u kërkoj të shkruajnë çfarë dinë për këtë koncept. Çfarë janë? Përbërje që përmbajnë elementet C dhe H. Mund të kenë dhe elemente të tjera, si O, N, S etj. Ku gjenden? Në organizmat e gjallë por sintetizohen edhe në laborator. PËRBËRJET ORGANIKE Karakteristikat Kanë C katërvalent C formon vetëm lidhje kovalente Gjeometria e molekulës mund të jetë lineare, trekëndore ose tetraedike Janë të shumëllojshme Pas disa minutash nxënësit lexojnë punën e grupit. Në të njëjtën kohë kanë krijuar në tabelë hartën e konceptit, për ndërtimin e të cilës mësuesi/ja shfrytëzon kryesisht punimet e nxënësve. Përforcimi. Hulumtim i përbashkët Kjo është një teknikë diskutimi që mund të kryhet me të gjithë klasën. Mësuesi/ja shkruan në tabelë dy përbërje: Na 2 SO 4 dhe C 2 H 4 dhe u kërkon nxënësve të paraqesin strukturat e Ljuisit dhe të përcaktojnë llojin e lidhjeve kimike në këto përbërje. - Cila prej tyre është përbërje organike? Pse? Më pas nxënësit diskutojnë pyetjet e tekstit. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për: - diskutimet gjatë punës në grup; - saktësinë e përgjigjeve të dhëna dhe aftësitë shprehëse dhe argumentuese; - fjalorin shkencor e përdorur të saktë. Tema 3.2. Hidrokarburet. Alkanet. Vetitë fizike dhe kimike. Cikloalkanet Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajë ndërtimin, klasifikimin dhe vetitë fizike të alkaleve; - të shkruajë reaksione të gatitjes dhe vetive kimike të alkaleve; - të interpretojë formulën molekulare të përgjithshme të alkaleve dhe cikloalkaneve; - të kryejë njehsime me përcaktimin e formulës molekulare të alkaleve. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: hidrokarbur, alkan, formulë molekulare, veti fizike, reaksion zëvendësimi radikalar. Struktura e mësiit: PNP Fazat e strukturës Metoda Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Shpjegim i përparuar Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive DDM / Diskutim idesh Grupe nxënësish 30' Eksperiment demonstrativ Përforcim Hartë koncepti Nxitje për të zhvilluar të gjykuarit përmbledhës Të gjithë nxënësit 10' 49

49 Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Shpjegim i përparuar Gjatë kësaj faze mësuesi/ja, së bashku me nxënësit, japin kuptimin e termave: hidrokarbur dhe alkan. Shkruajnë dhe interpretojnë formulën molekulare të përgjithshme: (nh 2n+2 ) të alkaleve, CnH 2n të cikloalkaneve. Po kështu, gjatë kësaj faze nxënësit identifikojnë hibridizimin sp 3 të atomeve të C, si atom që lidhet me 4 lidhje sigma me 4 atome të tjera. Ndërtimi i njohurive. DDM / Eksperiment demonstrativ Në fillim të kësaj faze mësuesi/ja ndërton tabelën e mëposhtme. Nxënësit punojnë, duke e plotësuar të ndarë në grupe, në fletoren e klasës njohuritë e marra mbi alkalet. Di Dua të di Mësova 1. Hidrokarbure. 2. Alkane a) përbërjen cilësore C, H b) përbërjen sasiore CnH2n Hibridizimin sp 3 të atomit të C tek alkalet. 4. Njihen si hidrokarbure të ngopura. 5. Klasifikimi. Eksperiment demonstrativ. Nxënësi, nëpërmjet eksperimenteve demonstrative, nxiten të zgjerojnë njohuritë mbi alkalet. Në 3 gota kimike vendosim nga një copë parafinë (sqarohet ky term) dhe e shtojmë në të parën tretësirë KMnO 4, në të dytën HCl, dhe në të tretën NaOH (në mungesë të reagjentëve shtojmë H 2 O: a) të ftohtë, b), në vlim, c) uthull (acid i dobët)) dhe në eksperimentin e katërt realizohet djegia e parafinës. Nxiten nxënësit të përshkruajnë dhe interpretojnë rezultatet nëpërmjet pyetjeve, si: - A treten alkalet në ujë? - A janë më të lehtë se uji? - A veprojnë alkalet me substanca oksiduese, baza dhe acide të fortë? - A janë alkalet substanca aktive? A digjen? U kërkohet nxënësve që, duke punuar në grupe, që pasi të lexojnë tekstin të plotësojnë në tabelën e zezë kolonën e dytë e të tretë të tabelës së mësipërme duke i diskutuar. Di Dua të di Mësova 1. Vetitë fizike të alkaleve. 2. Gatitjen (rrugët e sintezës) së alkaleve. 3. Vetitë kimike të alkaleve. 1. Hidrokarbure. 2. Alkane a) përbërjen cilësore C, H b) përbërjen sasiore CnH2n Hibridizimin sp 3 të atomit të C tek alkanet. 4. Njihen si hidrokarbure të ngopura. 5. Klasifikimi në alkane dhe cikloalkane. 1. Janë të plogësht nga ana kimike. 2. digjen në prani të oksigjenit duke prodhuar CO2 dhe H2O. 3. Jepni reaksione të zëvendësimit radikalar me halogjenët (në kushte speciale). 4. Gatiten nëpërmjet: a) reaksionit të shtimit b) sintezën Ëurtz. Mësuesi/ja përshkruan dhe ilustron origjinën dhe gatitjen e hidrokarbureve të ngopura, si dhe reaksionet karakteristike të djegies dhe zëvendësimit radikalar. Përforcimi. Hartë koncepti Mësuesi/ja u kërkon grupeve të nxënësve të kompozojnë (ndërtojnë) një hartë se si mund të lidhen konceptet që mësuan me njëri-tjetrin. Më pas, një nxënës e vizaton këtë hartë në tabelë. 50

50 Hidrokarbure gatitja të ngopura klasifikimi vetitë Alkane Cikloalkane fizike kimike formula molekulare CnH 2n+2 CnH 2n Vlerësimi. Nxënësit vlerësohen në bazë të: - pjesëmarrjes aktive në diskutim, përshkrim, interpretim; - saktësinë në dhënien e përgjigjeve; - aktivizimi në punë në grup apo dhe në mënyrë individuale. Tema 3.3. Struktura dhe emërtimi i alkaneve. Seria homologe e alkaleve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të tregojnë se çfarë strukture kanë alkanet; - të përkufizojnë termin seri homologe; - të listojnë rregullat e emërtimit (sipas IUPAC-ut) që ndiqen për emërtimin e alkaleve; - të ndërtojnë radikalet alkilike me deri 4 atome karboni; - të shkruajnë dhe emërtojnë alkalet me deri 7 C në vargun kryesor. Konceptet kryesore: seri homologe, radikal alkili, alkan me varg normal, alkan me varg të degëzuar. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Di/Dua të di/mësova më shumë Diskutim i ideve. Paraqitje grafike Punë individuale ose në dyshe 5' e informacionit Ndërtimi i njohurive Di/Dua të di/mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje Punë individuale 30' grafike e informacionit Përforcimi Di/Dua të di/mësova më shumë Nxitja e diskutimit. Paraqitje grafike e informacionit Punë individuale 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Di/Dua të di/mësova më shumë Ndërtoj tabelën e mëparshme në tabelë dhe, në bashkëpunim me nxënësit, plotësojmë kolonën Di, duke evokuar informacionet nga mësimet e kaluara. Mësuesi/ja: Pse alkanet konsiderohen hidrokarbure të ngopura? Nxënësi 1: Sepse atomi i C tek alkanet formon katër lidhje, që është numri maksimal i mundshëm i lidhjeve me atomet e tjera. Mësuesi/ja: Ç lloj lidhjesh kemi në molekulat e alkaleve? Nxënësi 2: Vetëm lidhje njëfishe ose lidhje sigma (σ). Mësuesi/ja: Ç tip hibridizimi kanë atomet e C? Nxënësi 3: Atomet e C tek alkanet janë të hibridizimit sp 3. Mësuesi/ja: Cila është gjeometria e molekulës? Nxënësi 4: Gjeometria e molekulës është tetraedër i rregullt dhe këndi valentor 109,47º. Mësuesi/ja: Cila është formula e përgjithshme e alkaneve? Nxënësi 5: Formula e përgjithshme është C n H 2n+2, që do të thotë që një alkan që ka një atom C me shumë në molekulë në krahasim me një tjetër, ka dhe dy atome hidrogjeni më shumë. 51

51 Përgjigjet shkruhen në tabelë, në kolonën Di. Di Dua të di Mësova Tek alkanet: C formon 4 lidhje sigma (σ) me atomet e tjerë. Secili atom C ka hibridizimin sp 3. Gjeometria e molekulës është tetraedër. Formula e përgjithshme është CnH2n+2. Një alkan ndryshon nga alkani pasardhës me një grup -CH2. Ndërtimi i njohurive. Di/Dua të di/mësova më shumë Pasi plotësoj kolonën Di, përcaktoj nr. e lidhjeve sigma në molekulat e metanit, etanit, hekzanit dhe nonanit pasi kam shkruar në tabelë strukturat e tyre. Në këtë moment para nxënësve shtroj pyetjen Çfarë doni të dini më tepër rreth temës së mësimit?. Marr mendimet e tyre dhe plotësoj kolonën Dua të di. Di Dua të di Mësova Tek alkanet: C formon 4 lidhje sigma (σ) me atomet e tjerë. Secili atom C ka hibridizimin sp 3. Gjeometria e molekulës është tetraedër. Formula e përgjithshme është CnH2n+2. Një alkan ndryshon nga alkani pasardhës me një grup -CH2. Ç është seria homologe? Si lidhen atomet e C me njëritjetrin? Ç janë radikalet alkilike? Si emërtohen alkanet, a ka rregulla që duhet të zbatohen për emërtimin e tyre? Përforcimi. Mësova më shumë U jap mundësinë nxënësve që të lexojnë me kujdes tekstin në mënyrë individuale ose në dyshe, duke i orjentuar në lidhje me plotësimin e tabelës duke theksuar që të bazohen tek pyetjet në dhënien e përgjigjeve. Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë në kolonën Mësova. Më poshtë po e japim tabelën të plotësuar. Di Dua të di Mësova Ç është seria homologe? Tek alkanet: C formon 4 lidhje sigma (σ) me atomet e tjerë. Secili atom C ka hibridizimin sp 3. Gjeometria e molekulës është tetraedër. Formula e përgjithshme është CnH2n+2. Një alkan ndryshon nga alkani pasardhës me një grup -CH2. Si lidhen atomet e C me njëri-tjetrin? Ç janë radikalet alkilike? Si emërtohen alkanet, a ka rregulla që duhet të zbatohen për emërtimin e tyre? Seri homologe do të quajmë serinë e përbërjeve të cilat ndryshojnë nga njëra-tjetra me një grup CH2. Atomet e C lidhen në varg të drejtë ose në varg të degëzuar. Radikalet alkilike janë grupime atomike që fitohen nga alkanet kur u largohet një H p.sh. CH4 - CH3 metan metil C2H6 - C2H5 etan etil Radikalet marrin prapashtesën il. Emërtimi i alkaneve: Alkanet me varg të padegëzuar ose alkanet normal Alk + an (rrënja që tregon nr. e C) (prapashtesa tregon praninë e lidhjeve njëfishe C-C) Alkanet me varg të degëzuar. Rregullat: 1. zgjidhet vargu C më i gjatë 2. nis numërimi i C të këtij vargu andej nga degëzimi është më afrë ose dendësia e degëzimeve është më e madhe. 52

52 3. struktura e emërtimit emrat e radikaleve sipas rendit alfabetik + pozicioni i tyre + alk-an me aq C sa numëruam. Shembuj CH3 CH CH2 CH3 CH3 CH CH3 CH CH2 C CH3 CH3 CH3 metil 2, butan trimetil 2, 2, 2, 4 pentan CH CH3 CH2 CH2 CH CH2 CH CH3 etil 4, metil 2 heptan CH2 CH3 Detyrë. Duke pasur parasysh rregullat e emërtimit të alkaneve, tregoni cili nga emërtimet është i gabuar. a. dimetil -2, 2 pentan b. etil-2, metil-4, butan c. dimetil-3, 4 butan ç. dimetil-1, 3 propan Në fillim ndërtohet struktura mbi bazën e emërtimit dhe më pas zbatohen rregullat e emërtimit. Krahasohet emërtimi i përcaktuar me emërtimin e dhënë. CH a. CH 3 C CH 2 CH 2 CH 3 dimetil 2, 2, pentan i saktë CH b. CH 3 CH CH 2 CH 2 metil 3 hekzan i gabuar 2 CH 2 6 CH 3 1 CH c. CH 2 CH CH 2 CH 3 metil 3 pentan i gabuar 5 CH 3 CH 3 ç. CH 2 CH 2 CH 2 pentan i gabuar CH 3 CH 3 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: - aktivizimin në orën e mësimi; - saktësinë në emërtimin e alkaneve. 53

53 Tema 3.4. Izomeria e alkaneve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të tregojnë se ç janë izomerët dhe llojet e tyre; - të ndërtojë izomerët e vargut të alkaneve me deri 7 atome C në molekulë; - të emërtojë këto izomerë; - të argumentojë lidhjet ndërmjet strukturës së izomerive dhe vetive të tyre. Mjetet dhe materialet: teksti, tabakë letre, lapustila Konceptet kryesore: formulë molekulare, formulë strukturore, izomeri, izomeri vargu, pozicioni, funksional. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Lëviz / ndalo / krijo Të lexuarit ndërveprues Të gjithë nxënësit 5' dyshe Punë në grupe dyshe Ndërtimi i njohurive Hartë koncepti Nxitja për të përsosur të Punë në grup 30' shkruarit Përforcimi Rishikim në dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Lëviz/ndalo/krijo dyshe Metoda Lëviz/ndalo/krijo dyshe synon në gjetjen e një partneri të rastësishëm për kryerjen e detyrës së caktuar nga mësuesi/ja. Mësuesi/ja: Ju lutem, merrni fletoren dhe një stilolaps dhe ngrihuni në këmbë. Kur të them nisu do të lëvizni nëpër klasë. Përzihuni me të tjerët, duke shkuar në drejtime të ndryshme. Kur të them ngrij i jepni dorën shokut që keni pranë dhe prisni udhëzimet. Pas formimit të dysheve mësuesi/ja u jep dysheve detyrën. Përkufizoni konceptet: - formulë molekulare - formulë strukturore - izomeri - izomeri vargu - izomeri pozicioni - izomeri e grupit funksionor - izomeri cis-trans U jepet nxënësve koha e nevojshme 5-7 minuta të punojnë në dyshe për të arritur në një përkufizim mbi këto koncepte. Më pas lexohen përkufizimet me gjithë klasën dhe mësuesi/ja bën saktësimet e nevojshme. Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti Në këtë fazë të orës së mësimit, e ndaj klasën në grupe sipas numrit të nxënësve, duke i ofruar çdo grupi tabakë letre e lapustila dhe i orientoj. Pasi të keni shkruar në qendër të tabakut të letrës IZOMER, shkruani rreth saj çfarë dini për këtë koncept duke ndërtuar kështu një hartë koncepti. 54

54 Çfarë janë? Përbërjet që kanë formulë molekulare të njëjtë dhe formulë strukture të ndryshme. Si ndërtohen? - Niset me ndërtimin e vargut më të gjatë të mundshëm të atomeve të karbonit. - Më pas, shkurtojmë vargun C dhe shtojmë nr. e radikaleve. - Pozicioni i radikaleve ndryshohet. IZOMERËT Vetitë: Kanë veti fizike të ndryshme sepse ndryshojnë nga sipërfaqja e kontaktit midis molekulave kanë veti kimike të ndryshme. Klasifikimi Izomerë vargu. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga skeleti karbonik p.sh. CH3 CH2 CH2 CH3 butan CH3 CH CH3 metil 2,propan CH3 Izomerë pozicioni. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga pozicioni i një atomi ose grupi atomik p.sh. CH3 CH2 CH2 CH2 butanol 1 OH CH3 CH2 CH CH3 butanol - 2 OH Izomeri funksional. Ndryshojnë nga njëri-tjetri nga grupi funksionor, p.sh.: CH3 CH2 OH etranol CH3 O CH3 eteri dimetilik Pas disa minutash nxënësit lexojnë punën e grupit. Në të njëjtën kohë kam krijuar në tabelë hartën e konceptit për ndërtimin e të cilës shfrytëzoj kryesisht punimet e nxënësve. Izomerë cis-trans. Karakteristikë për alkenet dhe alkadienet (që kanë lidhje dyfishe C = C). N.q.s. grupet e njëjta janë të vendosur në të njëjtën anë të lidhjes dyfishe izomeri quhet cis, nëse janë në anë të kundërta quhet trans H H H CH3 \ / \ / C = C C = C / \ / \ CH3 CH3 CH3 H cis- buten trans-buten Përforcimi. Rishikim në dyshe Në këtë fazë të orës së mësimit nxënësit reflektojnë sasinë dhe qëndrueshmërinë e të nxënit mbi konceptet dhe shprehitë e fituara, duke e zbatuar atë në detyrën që u ofrohet me anë të metodës Mendo/puno në dyshe/shkëmbe mendime për afro 7 minuta. Detyrë. Sa izomeri vargu ka në formulën C 6 H 14? Emërtojini ato. Pas punës individuale mbi detyrën e dhënë, nxënësit diskutojnë dhe shkëmbejnë mendime me shokun e bankës në lidhje me numrin e izomerive dhe emrat e tyre. Më pas kalojnë në një diskutim me të gjithë klasën. Nxënës të ndryshëm paraqesin në tabelë nga një izomerë dhe emrin përkatës Nxënësi 1: CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH Nxënësi 2: CH 3 CH 2 CH 2 CH CH 3 CH Nxënësi 3: CH 3 CH 2 CH CH 2 CH 3 CH 3 n hekzan metil - 2 pentan metil - 3 pentan 55

55 Nxënësi 4: CH 3 CH CH CH 3 CH 3 CH 3 dimetil - 2, 3 butan CH 3 Nxënësi 5: CH 3 C CH 2 CH 3 CH 3 dimetil 2, 2 butan Gjithsej: 5 izomerë. Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për: - pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin në punën e tyre në grup; - për saktësinë e përcaktimit të llojit të izomerive; - për aftësitë argumentuese për numrin e saktë të izomerive dhe emërtimin e tyre. Tema 3.5. Ushtrime. Shkrimi dhe emërtimi i formulave të alkaneve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të emërtojë alkanet dhe cikloalkanet; - të ndërtojë izomerët e alkaneve dhe cikloakaneve; - të zgjidhë situata problemore që çojnë në përcaktimin e formulës empirike dhe molekulare; - të kryejë njehsime stekiometrike në reaksione kimike të përfitimit dhe vetive kimike të alkaneve. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: alkan, cikloalkan, formulë empirike, formulë molekulare. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Tabela e koncepteve Paraqitje grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Të nxënët me këmbime grupi i ekspertëve Nxitja e diskutimit dhe shprehive të të shkruarit Punë në grupe 30' Përforcimi Përvijimi i koncepteve Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe 10' Parashikimi. Tabela e koncepteve Meqenëse ora e ushrimeve përmbledh të gjitha njohuritë të marra në mësimet e mëparshme, përdor teknikën e tabelës së koncepteve. Ndërtoj në dërrasë tabelën e mëposhtme dhe kërkoj nga nxënësit që ta plotësojnë atë. Hidrokarburi Formula e përgjithshme Përfaqësuesit Izomerët Emërtimi Alkan CnH2n+2 C4H10 CH3 CH2 - CH2 CH3 butan CH3 CH CH3 CH3 metil 2 propan Cikloalkan CnH2n C4H8 ciklobutan CH3 metil ciklopropan 56

56 Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime grupi i ekspertëve Ndaj klasën në grupe me nga 5 nxënës, ku secili prej tyre do të luajë rolin e ekspertit për pyetjen e bërë nga unë. Përgatis fletën e ekspertit për secilin caktoj nga 5 anëtarët e grupit. Secilit nxënës i caktoj një numër nga 1 deri te 5. Shpërndaj fletët e ekspertit me ushtrimet përkatëse. Pastaj, të gjithë nxënësit me të njëjtin numër do të mblidhen në grupe ekspertësh dhe do të diskutojnë për zgjidhjen e ushtrimeve. Përgjigjet duhet të mbahen shënim, në mënyrë që kur të kthehen në grupin bazë, nxënësit ekspertë do t u mësojnë anëtarëve të tjerë të grupit ushtrimin për të cilën ishin përgjegjës. Nxënësit e tjerë do të dëgjojnë dhe mund të bëjnë pyetje për të kërkuar sqarime. Përfaqësues të ekspertëve do të dalin para klasës, në tabelë do të shkruajnë konkluzionet përkatëse, p.sh.: eksperti me nr. 1 jep përgjigjen e ekspertit 4 etj. Fleta e ekspertit nr. 1 Shkruani dhe emërtoni pesë alkane izomerë me formulë C 7 H 16. Përfaqësuesi i ekspertit Nr CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 n heptan CH 3 CH CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 metil 2, hekzan CH CH 3 CH 2 CH CH 2 CH 2 CH 3 ` metil 3, hekzan CH CH 3 CH 2 CH CH CH 3 dimetil 2, 3 pentan CH 3 CH 3 CH 3 CH 2 CH CH 2 CH 3 etil 3 pentan C 2 H 5 Fleta e ekspertit nr. 2 Shkruani dhe emërtoni pesë cikloalkane izomeri me formulë C 6 H 12. Përfaqësuesi i ekspertit nr. 2 CH3 CH3 CH3 \ / ciklohekzan metil 1, ciklopentan dimetil 1, 2, ciklobutan CH3 / CH3 CH3 _ CH3 / CH 3 dimetil 1, 1, ciklobutan dimetil 1, 3 butan trimetil 1, 2, 3 ciklopropan 57

57 Fleta e ekspertit nr. 3 Ndërtoni strukturat e alkaneve të mëposhtme dhe tregoni nëse emërtimet e dhëna janë të sakta. Për emërtimet e gabuara jepni ato të sakta: a. dimetil 2, 2 pentan b. dimetil 3, 4 butan c. etil 3, ciklopentan ç. dimetil 1, 3 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 3 a. dimetil... 2, 2 pentan (shih origjinalin) b. dimetil 3, 4 butan (emërtimi i gabuar) CH CH 3 C CH 2 CH 2 CH 3 CH 3 dimetil 2, 2 pentan (emërtimi i saktë) CH 3 CH 2 CH CH 2 5 CH 3 CH 3 metil 3 pentan (emërtimi i saktë) c. etil 3 metil 2 ciklopentan (i gabuar) ç. dimetil 1, 3 ciklobutan (emërtimi i saktë) CH3 / \ C 2 H 5 etil 2 metil 1 ciklopentan (emërtim i saktë) Fleta e ekspertit Nr. 4 Gjeni formulën empirike dhe molekulare të përbërjes me masë molekulare 42 dhe në përbërjen e saj ka 85, 7% karbon dhe 14, 29% hidrogjen. Përfaqësues i ekspertit 4 Duke u nisur nga kuptimi i përqindjes thëmi se në 100g përbërje kemi 85,7g C dhe 14,29g H. n C = m C /A rc = 85, 7g/12 = 7,14 mol atome C n H = m H /A rc = 14,29g/1 = 14,29 mol atome H Raporti C : H = 7,14 : 14,29 Raporti më i vogël (pjesëtohet me 7,14) 1 : 2. Formula empirike CH 2 me masë molekulare = 14. Masa molekulare e përbërjes nuk është 14 por 42, domethënë 42/14 = 3 herë më e madhe. Shumëzohet formula empirike me koefiçentin 3. Formula molekulare C 3 H 6. Fleta e ekspertit nr. 5 Nën veprimin e shkëndijës elektrike, etani shpërbëhet në elementet përbërëse të tij. Sa do të jetë vëllimi i gazit që formohet nga shpërbërja e 2l etan matur në KN. Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5 C 2 H 6 2C + 3H 2 2l xl 1 mol 3 mol 2l_ = x 22,4l 3 22, 4l x = 6l H 2 Përforcimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve 58

58 Me pak fjalë përmbledh pikat kryesore në të cilat kaloi mësimi. Theksoj momentet në të cilat nxënësi duhet të synojë fort dhe duke i udhëzuar që të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve. Jap detyrë ushtrimet 2-4 faqe 69. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: - aktivizimin dhe pjesëmarrjen në orën e mësimit; - saktësinë e mendimeve dhe origjinale që dhanë ata në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup. Tema 3.6. Alkenet, gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të shkruajë formulën e përgjithshme të alkeneve; - të përcaktojë strukturën e alkeneve dhe tipin e hibridizimit të tyre; - të emërtojë përbërje të alkeneve kur është dhënë struktura; - të ndërtojë strukturat e të gjithë llojeve të izomerive të alkeneve, duke përfshirë edhe ata gjeometrikë; - të interpretojë me anë të reaksioneve kimike mënyrën e gatitjes dhe vetitë kimike të alkeneve. Mjetet dhe materialet: teksti, fletore, kuba kartoni, ku në çdo faqe janë shkruar fjalët: përshkruaje, përftoje, shoqëroje, analizoje, zbatoje, argumentoje Konceptet kryesore: alken, lidhje dyfishe, hibridizim sp 2, reaksion eliminimi, reaksion adicioni, reaksion polimerizimi, izomeri gjeometrik. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Kubimi Të lexuarit ndërveprues Grupe me nga 3-5 nxënës 30' Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze bëj një përmbledhje të strukturuar të të gjithë përmbajtjes së mësimit, duke dhënë çështjet më të rëndësishme. Kështu trajtoj: Ç janë alkenet? Cila është formula e përgjithshme molekulare? Cili është grupi funksionor? Ç tip hibridizimi kanë karbonet e lidhjes dyfishe? Cilat janë rregullat e emërtimit? - Gjejmë vargun më të gjatë karbonik. - Fillojmë numërimin nga është lidhja dyfishe më afër. - Jap emrin: radikal + pozicioni i radikalit + rrënja + en + pozicioni i lidhjes dyfishe. Llojet e izomerëve Izomerë: - pozicioni, - vargu, - cis-trans. Shkruaj në tabelë strukturën e disa alkeneve, si p.sh. (eten, buten 1, metil 2 buten 2). Ç janë reaksionet e gatitjes? Jap reaksionet e gatitjes. 59

59 nxehtësi a) dehidrogjenim i alkaneve: CH 3 CH 3 CH 2 = CH 2 + H 2 H 2 SO 4 b) dehidratim i alkooleve: CH 3 CH 2 CH 2 = CH 2 + H 2 O nxehtësi OH Ç janë reaksionet e adicionit? \ / C = C / \ + H 2 C C H H alkan Cl 2 C C Cl Cl hidrogjenalkan HBr Br Br C C HBr HBr brom alkan H 2 O C C alkool H 2 O H 2 O Këtu sqarohet edhe rregulla e Markovnikovit. Ç janë reaksionet e polimerizimit? Shkruaj reaksionet. n (CH 2 = CH 2 ) ( CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 ) n Ndërtimi i njohurive. Kubimi Ndaj klasën në grupe me 3 deri 5 nxënës dhe secilit grup i shpërndaj nga një kub letre në faqet e të cilit janë shkruajtur fjalët: Përshkruaje, përftoje, shoqëroje, analizoje, zbatoje, dhe argumentoje. Nxënësit fillojnë me radhë t u japin përgjigje kërkkesave të kubit. Kështu për kërkesën: Përshkruaje: Për këtë kërkesë duhet të marrin shembull një alken dhe ta përshkruajnë atë si p.sh.: buten 2 ka elementet karbon dhe hidrogjen (hidrokarbon), karbon i lidhjes dyfishe është i hibridizimit sp 2. Përftoje:Në këtë rast duhet të japin shembullin e përftimit të një alkeni p.sh. të buten 2, i cili mund të gatitet duke u nisur nga butanol 2, ose butani nëpërmjet reaksioneve të eliminimit. Nxënësit orientohen nga reaksioni i përftimit të etenit të shkruar në tabelë: nxehtësi CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 CH 3 CH = CH CH 3 + H 2 CH 3 CH 2 CH CH 3 CH 3 CH = CH 3 + H 2 O H 2 SO 4 OH Shoqëroje: Nxënësit duhet të shkruajnë ç farë iu vjen në mendje kur shohin strukturën e alkenit. P.sh. ndërtohen nga elementet karbon dhe hidrogjen prandaj janë hidrokarbure. Analizoje: Në këtë pikë mësuesi/ja është mirë t u bëjë një orientim nxënësve që të studiojnë strukturën e alkenit. P.sh. alkenet kanë lidhje dyfishe midis karboneve e cila përfaqëson grupin funksionor dhe përcakton vetitë e alkenit. Ç do të thotë kjo? Këtu nxënësit duhet të përgjigjen që alkenet japin reaksion adicioni dhe polimerizimi. 60

60 Zbatoje: Në këtë pikë nxënësit duke u nisur nga strukturat e alkeneve të shkruara në tabelë (në fazën e parashikimit) mund të shkruajnë emrat sistematikë dhe vetitë kimike të tyre. Argumentoje: Në këtë fazë mund të shkruajnë strukturën e një alkeni duke përcaktuar të gjitha llojet e izomerive që paraqet, t i emërtojë ato, të shkruajë reaksionet e adicionit dhe të polimerizimit. Përforcimi. Ditari dypjesësh Ndërtoj një tabela me dy kolona dhe në to shënoj respektivisht: Të dhëna për alkenet Komente Struktura Kanë lidhje dyfishe C = C. Disa paraqesin izomeri cis-trans. Paraqesin izomeri pozicioni dhe vargu. Gatitja Gatiten nga: 1. dehidrogjenimi i alkaneve 2. dehidratimi i alkooleve Vetitë Japin reaksione adicioni me H2, Br2, HCl, H2O. Japin reaksione polimerizimi. Kolona Komente plotësohet nga nxënësit. Detyrë. 5,6 gramë i një alkeni adicionon 3,6 gramë ujë. Gjeni formulën e alkenit. Cili është akleni? C n H 2n + H 2 O C n H 2n+2 O 14 n g 18 g 5,6 g 3,6 g 14 n 3,6 = 5, 6 18 n = 5,6 18/14 3,6 = 2 Formula e alkenit C 2 H 4. Alkeni është eten CH 2 = CH 2 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. aftësinë në emërtimin e alkeneve, b. identifikimin e llojeve të izomerive c. aftësinë për të parashikuar produktet e reaksioneve të vetive të alkeneve. Tema. 3.7 Alkinet, gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të shkruajë dhe të interpretojë formulën e përgjithshme të alkineve në bazë të pranisë së lidhjes trefishe; - të dallojë ndërtojë dhe emërtojë sipas IUPAC izomerët e vargut dhe të pozicionit të alkineve; - të shkruajë, interpretojë dhe të kryejë njehsime me reaksionet karakteristike të etinit. Mjetet dhe materialet: teksti, pamje filmike të strukturës së etinit si dhe të gatitjes dhe djegies Konceptet kryesore: alkin; lidhje trefishe, izomeri vargu, izomeri pozicioni, tautomeri, reaksione adicioni, polimerizimi, reaksione zëvendësimi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metoda Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i Koha nxënësve Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim idesh Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Hartë konceptesh Paraqitje grafike e informacionit Punë me grupe të 30' mëdha nxënësish Përforcim Minitestim Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe dyshe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Stuhi mendimi 61

61 Mësuesi/ja paraqet video (pamje filmike) të strukturës së etinit (mund ta gjeni në adresën e internetit: ëëë.mhe.com/physscichemistry/animation/chang ) ose shkruan formulën e etinit: H C C H Më pas zhvillon testin: 1. Tipi i hibridizimit të C është: a. sp 3 b. sp 2 c. sp [P. e saktë: c.] 2. Në molekulën e etenit ka: a. 2 lidhje σ dhe 3π b. 1σ dhe 2π c. 3σ dhe 2π ç. 4σ dhe 1π [P. e saktë: c.] 3. Forma e molekulës së etinit është: a. lineare b. trekëndore c. tetraetrike ç. këndore [P. e saktë: a.] 4. Këndet valentore në molekulë janë: a. 120 o b. 180 o c [P. e saktë: b.] 5. Etini është hidrokarbur i: a. i ngopur b. i pangopur [P. e saktë: b.] 6. Cilës formulë të përgjithshme i përket etini? a. CnH 2n-2 b. CnH 2n c. CnH 2n+2 [P. e saktë: a.] Ndërtimi i njohurive. Hartë koncepti Video e gatitjes dhe djegies ëëë.youtube.com/ëatch v=q4g6xzz7yt0 Pozicioni CH3-C C-CH3 CH3-CH2-C CH Vargu CH3 CH2-CH2-C CH CH3-CH-C C CH3 Rregullat e emërtimit - Vargu më i gjatë karbonik - Numërimi nis nga lidhja trefishe është më afër - emrat e radikaleve + pozic e tyre + alkin + pozicioni i lidhjes trefishe Llojet e izomerëve Alk-in CnH n-2 Gatitja Pasi paraqitet videoja të shkruhet reaksioni i gatitjes CaC2 + 2H2O = Ca(OH)2 + C2H2 Tipat e reaksioneve që japin alkinet Adicioni CH CH + 2H2 CH3 CH3 Br Br CH CH + 2Br2 CH CH (reaks. testues) Br Br Polimerizimi 3 alkin aren 3CH CH (C6H6) Zëvendësimi Vetëm alkinet me lidhje trefishe në skaj R- C CH + Ag + R-C LC:Ag + H + X CH CH + 2HX CH2 - CH X CH CH +HOH CH2 = CH CH3 - CH H + Hg 2+ OH O 62

62 Përforcimi. Minitestim 1. Nr. i izomerive të pozicionit për alkinin C 6 H 10 me varg linear të karboneve është: a. 2 b. 3 c. 4. ç. 5 [P. e saktë: b.] 2. Nr. i ziomerëve të vargut për alkinin C 5 H 8 është: a. 2 b.3 c.4 ç Nga bashkëveprimi i etinit me një molekulë HCL formohet: a. kloretan b. kloreten c. kloroform [P. e saktë: b.] 4. Nga bashkëveprimi i butin-1 me një molekulë Br 2 formohet: a. 1 produkt b. 2 produkte izomere c. 3 produkte izomere ç. 4 produkte izomere [P. e saktë: b.] 5. Sasia e CaC 2 që nevojitet për përftimin e 22,4l etin ( matur në K.N) është: a. 22, 4 g b. 32 g c. 64 g ç. 82,4 g [P. e saktë: c.] Tema 3.8. Punë laboratori. Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të aftësohen në përdorimin e pajisjeve dhe reagentëve kimikë për zhvillimin e punës së laboratorit; - të gatisë në laborator etenin dhe etinin; - të demostrojë në rrugë eksperimentale vetitë e etenit dhe etinit. Mjetet dhe materialet: teksti, balon me fund të rrumbullakët, cilindër, kristalizator, tapë me gyp gazpërcjellës, stativ, H 2 SO 4 e përqëndruar, alkool 95%, rërë, ujë bromi, tretësirë KMnO 4 3%, karbur kalciumi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Përmbledhje e strukturuar Ndërtimi i shprehive studimore Të gjithë nxënësit 5' Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 30' Përforcimi Organizues grafik Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e njohurive Gjatë kësaj faze mësuesi/ja zhvillon një përmbledhje shumë të shpejtë mbi mënyrën e gatitjes së etenit dhe etinit, si dhe për vetitë fizike e kimike që ata paraqesin. Përmend shkurtimisht eksperimentet që do zhvillohen gjatë kësaj ore dhe kujdesin që duhet treguar gjatë zhvillimit të punës së laboratorit. Më pas, ndan klasën në tetë grupe me nga 4-5 nxënës. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Secilit grup i caktoj eksperimentin që duhet të kryejë, dhe i udhëzoj të mbajnë shënime të kujdesshme në fund të realizimit të tij. Grupi 1 Gatitja e etenit (Eksperimenti 1) Grupi 2 Gatitja e etinit (Eksperimenti 4) Grupi Djegia e etenit (Eksperimenti 2) Grupi Djegia e etinit (Eksperimenti 5) Grupi Hetimi i etenit dhe etinit me tretësirë KMnO 4 ose një brom (Eksperimenti 3, 6, 7). Grupi 1 Gatitja e etenit nga etanoli 63

63 Mësuesi/ja: - Ndërtoni aparatin. - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? mbani shënime. - Shkruani reaksionin. Nxënësi: C 2 H 5 OH C 2 H 2 + H 2 O H 2 SO 4 subst. e gaztë Grupi 2 Gatitja e etenit nga karburi i kalciumit (CaC 2 ) - Ndërtoni aparatin. - Hidhni CaC 2 dhe më pas shtoni me kujdes H 2 O. - Çfarë vini re? - Pse duhet të tregoni kujdes? Grupi 3 +6 Djegia e etenit - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? - Pse duhet ujë gëlqereje në këtë eksperiment? Grupi Djegia e etenit (Eksperimenti 5) - Zhvilloni eksperimentin. - Çfarë vini re? - Pse djegia e etinit shoqërohet me shumë blozë? Grupi Hetimi i etenit dhe etinit me anë të tretësirës së KMnO 4 - Në dy provëzat, përkatësisht eten dhe etin shtoni tretësirë KMnO 4. - A ç ngjyroset tretësira e KMnO 4? - Pse në rastin e çngjyrosjes së tretësirës së KMnO 4 nga etini, tretësira e përftuar e ngjyros letrën e lakmusit. (Në qoftë se nxënësi nuk i jep dot përgjigje pyetjes, ndërhyn mësuesi/ja). Përforcimi. Organizues grafik Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme që tregon lidhjen midis hidrokarbureve të pangopur dhe vetive të tyre. Hidrokarburi Gatitja Djegia Çngjyrosja e tretësirës së KMnO4 eten C2H5OH C2H4 + H2O C2H4 + O2 CO2 + H2O CH2 = CH2 + KMnO4 + H2O CH2 CH2 + KOH + MnO2 CH2 = CH2 H 2 SO 4 eten Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 + H2O OH OH etin CH CH CaC2 + H2O C2H2 + Ca(OH)2 C2H2 + O2 CO2 + H2O + C djegia shoqërohet me blozë CH CH + KMnO4 + H2O HOOC COOH + KOH + H2O formohet acid etandiolik që e ngjyros lakmusin me ngjyrë të kuqe Tema 3.9. Arenet: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajë strukturën e benzenit; - të emërtojë benzenin dhe homologët e tij; - të argumentojë pse benzeni sillet si hidrokarbur i ngopur; - të shkruajë reaksionet që shprehin vetitë kimike të benzenit. Konceptet kryesore: arene, reaksione të zëvendësimit elektrofilik, çlokalizimi i elektroneve π. Mjetet dhe materialet: teksti, fletore. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Stuhi mendimi Diskutim idesh Punë në grupe nxënësish Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e Paraqitje grafike informacioni Punë në grupe nxënësish shënimeve Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe nxënësish 64

64 Parashikimi. Stuhi mendimi Gjatë kësaj faze shkruaj në tabelë strukturën e benzenit dhe shtroj pyetjen: - A është hidrokarbur benzeni? Nëse po, ç lloj hidrokarburi është ai, i ngopur apo i pangopur? Nxënësit japin përgjigje të ndryshme. Përgjigjet e pritshme: Benzeni është hidrokarbur se ndërtohet nga elementet C dhe H. Formula molekulare e tij C6H6. Ai është hidrokarbur i pangopur sepse ka tre lidhje dyfishe dhe fare mirë Benzeni Secili karbon është i hibridizimit sp 2 mund të japë reaksione dhe ka një orbital atomik p adicioni (shtimi). të pahibridizuar. Këtu ndërhyj dhe shpjegoj se benzeni, pavarësisht se ka strukturë të pangopur, sillet si i ngopur. Kjo ndodh për arsye se gjashtë orbitalet p të pahibridizuara të atomeve të karbonit, mbulohen në mënyrë rrethore njëri pas tjetrit. Kjo shkakton çlokalizimin të gjashtë elektroneve duke krijuar një strukturë të qëndrueshme prishja e së cilës kërkon shumë energji, për rrjedhojë benzeni nuk mund të jap reaksione shtimi në kushte të ngopur. Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Në fillim të kësaj faze shpjegoj se për benzenin dhe homologët e tij janë karakteristike reaksionet e zëvendësimit elektrofilik, që i dedikohen densitetit shumë të madh të elektroneve në ciklin e benzenit. Më pas, i orientoj nxënësit që, duke lexuar t i sistemojnë njohuritë mbi bazën e pyetjeve të caktuara. E ndaj tabelën në disa pjesë dhe në secilën prej tyre shtroj një pyetje. Si gatitet benzeni? 1. Gjatë reformimit katalitik të naftës alkalet, kalojnë në arene, përmes izomerizimit dhe dehidrogjenimit: CH3 katalizator nxehtësi 2. nga polimerizimi i alkineve 3CH3 CH Ç tip reaksioni është karakteristik për benzenin? Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik dhe kjo ndodh për shkak të dendësisë së madhe të elektroneve p në ciklin e benzenit p.sh. C6H6 + SO3 C6H5SO3H Në kushte të caktuara arenet a mund të hyjnë në reaksion adicioni? - Po, në raste shumë të veçanta arenet hyjnë në reaksione shtimi,p.sh. C6H6 + 3Cl2 C6H6Cl6 C6H6 + 3H2 C6H12 Si emërtohen rrjedhësit e benzenit dhe llojet e izomerive të pozicionit? - Numërimi i C të benzenit bëhet sipas IUPAC-ut në drejtim të akrepave të orës. - Për izomerët e pozicionit përdoren parashtesat: orto-, meta-, dhe para- p.sh. CH3 CH3 CH3 C2H5 C2H5 C2H5 paraetiltoluen metaetiltoluen ortoetiltoluen 65

65 Përforcimi. Tryezë rrethore Ndaj klasën në grupe, të cilat vendosen në mënyrë rrethore. Një letër dhe një laps pasohen nga njëri te tjetri nxënës. Nxënësi i parë shkruan strukturën e një përbërjeje aromatike dhe nxënësi pasardhës e plotëson me emërtimin. Më pas, tjetri e plotëson me një veti fizike ose kimike. Kjo teknikë zgjat derisa nxënësi i fundit të bëjë plotësimin në fletë, p.sh. nxënësi i parë shkruan C 7 H 8 ; ia pason nxënësit tjetër, i cili e emërton metil benzen ose toluen, tjetri e plotëson me një vetitë kimike e kështu me radhë, derisa fleta përfundon e plotësuar te mësuesi/ja. Detyrë. Shkruani dhe emërtoni formulat e strukturës së areneve izomere C 8 H 10. Përgjigje. Meqenëse arenet kanë një cikël benzenik 6 atome C përfshihen në ciklin e benzenit 2 C e tjerë në formë radikalesh. CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 \ CH3 CH3 Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: - diskutimet gjatë punës në grup; - shkrimet individuale të bëra mbas veprimtarive; - saktësinë e përgjigjeve. Tema Lidhja gjinore e hidrokarbureve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të identifikojmë alkanet nga alkenet, akinet dhe nga arenet; - të krahasojmë vetitë fizike dhe kimike të alkaneve, alkeneve, alkineve dhe arneve; - të ndërtojmë hartën e koncepteve që shpreh lidhjet gjinore të hidrokarbureve. Mjetet dhe materialet: teksti, fletore, shkumësa me ngjyra etj. Konceptet kryesore: lidhje gjinore, seri homologe, karbon dhe hidrogjen, lidhej sigma, petrokimi, Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Analiza e tipareve Paraqitja grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 5' semantike Ndërtimi i njohurive Tabela e koncepteve Paraqitja grafike e informacionit Të gjithë nxënësit 30' Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Analiza e tipareve semantike Ndërtoj në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme dhe, së bashku me nxënësit, vendosim + ose -. Mësuesi/ja: Cilët elemente ndërtojnë molekulat e alkaneve? Nxënësi A: Alkanet ndërtohen vetëm nga elementet karbon dhe hidrogjen. Mësuesi/ja ose një nxënës vendos + në kolonën respektive dhe kështu vazhdohet për të gjitha kolonat. 66

66 Tiparet Hidrokarburi Alkanet cikloalkanet Alkenet Alkinet Arenet Ndërtohen vetëm nga elemntët C dhe H Formojnë seri homologe Grupi funksionor - lidhja dyfishe lidhja dyfishe lidhja dyfishe Nga djegia e plotë çlirohet CO2 dhe H2O Ndërtimi i njohurive. Tabela e koncepteve Duke qenë se ky është një mësim që përmbledh të gjitha njohuritë që janë trajtuar në mësimet e mëparshme, në këtë fazë përdor teknikën tabela e koncepteve. Ndërtoj në dërrasë tabelën e mëposhtme dhe kërkoj nga nxënësit që ta plotësojnë atë. Në rast kur ka informacione të reja, të cilat nuk njihen nga nxënësit, ato i plotësoj vetë në tabelë. Hidrokarburi Tiparet Përfaqësues Alkanet cikloalkanet CH3 CH3 (etan) Alkenet Alkinet Arenet CH2 = CH2 (eten) CH CH (etin) CH2 H2C CH2 CH2 (benzen) Karakteristika Vetitë fizike Vetitë kimike H2C CH2 (ciklohekzan) Kanë molekula më të qëndrueshme për shkak të lidhjeve për çdo atom C, katër lidhje dhe të katërta lidhje sigma. Lidhjet σ janë lidhjet me energji më të madhe. Prandaj alkanet dhe cikloalkanet janë të plogësht. Kur hyjnë në reaksione. Energjia e nevojshme për këputjen e lidhjeve σ merret nga drita ose temperaturat e larta. - Janë gaze ku kanë deri pesë atome C në molekulë. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes. Karakteristikë reaksionet e zëvendësimit radikalar dritë C2H6 + Cl2 C2H5Cl + HCl Hidrokarbure të pangopura, hyjnë me lehtësi në reaksione adicioni, sepse këputen lidhjet pi që janë lidhje më të dobëta se lidhjet sigma. Lidhjet e reja që formohen në molekulë janë lidhje sigma më të forta dhe si pasojë çlirohet energji. - Janë gaze deri në 5 0 C. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes. Karakteristikë reaksionet e adicionit dhe polimerizimit CH2 = CH2 + H2 CH3 - CH3 CH2 = CH2 + Br2 CH2 CH2 Br Br CH2 = CH2 + HBr CH3 CH2 Br Hidrokarbure të pangopura, hyjnë me lehtësi në reaksione adicioni, sepse këputen lidhjet pi ( π) që janë lidhje më të dobëta se lidhjet sigma (σ). Lidhjet e reja që formohen në molëkulë jaën lidhje σ më të forta dhe si pasojë çlirohet energji. - Janë gaze deri në 5 0 C. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes. Karakteristikë reaksionet e adicionit dhe polimerizimit CH CH + H2 CH2 = CH2 CH CH + 2H2 CH3 CH3 CH CH + Cl2 CH2 = CH2 Cl Cl polimerizim 3CH CH C6H6 Nuk hyjnë me lehtësi në reaksionet e adicionit sepse do të prishej sistemi i qëndrueshëm aromatik (çlokalizimi i elektroneve π) dhe kjo do sillte humbje energjie. - Me rritjen e masës molare rriten pikat e vlimit e të shkrirjes. Karakteristikë reaksionet e zëvendësimit elektrofilik, në kushte të veçanta adicioni C6H6 + HNO3 C6H5NO2 + H2O H 2 SO 4 C6H6 + Cl2 C6H5Cl + HCl C6H6 + 3H2 C6H12 Ni CH2 = CH2 + H2O CH3 CH2 OH 67

67 Gatitja eleminim CH2 = CH2 + H2 CH3 CH3 nx CH3 CH3 CH2 = CH2 + H2 kat nx CH2 = CH2 CH CH + H2 kat nx C6H12 C6H6 + 3H2 kat Lidhjet gjinore midis tyre + 2Na R x + x R ' R R ' + 2Nax H 2 SO 4 CH3 CH2 CH2 = CH2 +H2O OH -H2 (eliminim) -H2 (eliminim) polimerizim CH3 CH3 CH2 = CH2 CH CH C6H6 +H2(adicion) +H2 (adicion) (etan) (eten) (etin) (benzen) C6H12 (ciklohekzan) - 3H2 adicion - 3H2 eliminim Përforcimi. Tryezë rrethore Gjatë kësaj faze nxënësit ndahen në grupe nga tre deri në pesë veta, ata kalojnë një letër ndërmjet tyre. Nxënësi i parë shkruan p.sh. etan (C 3 H 6 ) dhe ia pason nxënësit të dytë i cili duhet të vendosë një veti fizike të tij. Më pas nxënësi i tretë mund të vendosë një veti kimike e kështu me radhë derisa të gjithë nxënësit të kenë plotësuar fletën me informacione për alkanet etj. Detyrë. Realizoni kalimet e mëposhtme përmes barazimeve kimike: butin-2 buten-2 butan klor-2 butan Përgjigje: CH 3 C C CH 3 + H 2 CH 3 CH = CH CH 3 butin-2 adicion buten-2 CH 3 CH = CH CH 3 + H 2 CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 buten-2 butan CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 + Cl 2 CH 3 CH 2 CH CH 3 + HCl dritë Cl Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për: - aftësitë të tregojnë në identifikimin e alkaneve, cikloalkaneve, alkeneve, alkineve, areneve; - krahasimin në mënyrë analitike vetive fizike dhe kimike të hidrokarbureve me njëri-tjetrin - aftësinë në ndërtimin e plotësimin e tabelës së koncepteve. 68

68 Kapitulli IV - GRUPET FUNKSIONORE NË PËRBËRJET ORGANIKE Tema 4.1. Alkoolet: gatitja, emërtimi dhe klasifikimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajë ç janë alkoolet dhe të identifikojnë grupin funksionar të tyre; - të emërtojnë sipas IUPAC-ut alkoolet me të paktën 7 atome karboni në vargun kryesor; - të klasifikojnë alkoolet sipas ngopshmërisë, numrit të grupeve OH, si dhe pozicionit të grupit OH; - të argumentojnë sintezat e alkooleve me anë të reaksioneve kimike. Konceptet kryesore: alkool, alkoole parësore, dytësore, tretësore, diole, triole. Mjetet dhe materialet: teksti, Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Parashikim nga termat paraprakë Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në dyshe 5' Ndërtimi i njohurive Mbajtje e strukturuar e shënimeve / Dallo/Krahaso/Analizo Përforcimi Organizues grafik / harta e koncepteve Zhvillimi i mësimit Nxitja për të përsosur të shkruarit Nxitja për të përsosur të folurin Punë në dyshe 30' Punë individuale 10' Parashikimi. Parashikim nga termat paraprakë Hapi i parë: Zgjedh si fjalë kyçe fjalën alkool dhe e shoqëroj me terma të tjerë, si: mjekësi, industri, burim energjie, helm, udhëtim. Hapi i dytë: U kërkoj dysheve të nxënësve të shkruajnë një tregim apo ngjarje, mbase dhe një ese të shkurtër që mund të lidhet me përdorimin e këtyre fjalëve. Hapi i tretë: Pas tre-katër minutash nxënësit lexojnë para klasës tekstin e shkruar. Në fund të kësaj faze, është e rëndësishme të theksohet me këtë mësim se do të hyjmë në një pjesë të re të përbërjeve organike, të përbërjeve që në strukturën e tyre kanë oksigjen dhe përfaqësuesit e parë janë alkoolet. Ndërtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shënimeve Dallo/Krahaso/Analizo Krijoj një tabelë, një organizues grafik, duke përdorur kuti me shigjeta që theksojnë një strukturë të veçantë teksti. Nxënësit do të mbajnë shënime, duke regjistruar informacionin e duhur në hapësirat në skicën e grafikut, duke përshkruar dhe analizuar, karakteristikat, strukturën, emërtimin, klasifikimin dhe mënyrat e gatitjes së alkooleve. Kërkoj nga nxënësit që të respektojnë plotësimin e kutive në rrugë logjike pasi ta kenë lexuar në dyshe një fragment të caktuar. Në çdo kuadrat të ketë të dhëna të caktuara, fakte që ata i gjejnë në tekst. 69

69 Karakteristikat - Kanë grupin funksionar OH; - grupi OH lidhet me C me lidhje kovalente; - nuk kanë veti bazike; - C ku lidhet OH është i hibridizimit sp 3. Emërtimi Numërimi i vargut karbonik më të gjatë që e përfshin OH, fillon andej nga grupi OH është më afër. a) Alkoolet e ngopur Alkan + al + pozicioni i OH b) Alkoolet e pangopur Alken + pozicioni i lidhjes shumëfishe + an + pozicioni i OH ALKOOLET Mënyrat e gatitjes 1. Nga bashkëveprimi i halogjen alkaneve (R-x) me baza C2H5 Br + KOH C2H5OH + KBr 2. Hidratimi i alkeneve H 2 SO 4 CH2 = CH2 + H2O CH3CH2Oh 3. Etanoli (përfaqësuesi më i rëndësishëm) gatitet dhe nga tharmimi i glukozit enzima C6H12O6 Klasifikimi 2CH3CH2OH + 2CO2 Mund të kenë dhe elemente të tjera, si O, N, S etj. 1. sipas ngopshmërisë a) alkoole të ngopura Alkanole CnH2n + 1OH b) alkoole të pangopura Alkenole CnH2n 1OH Alkinole CnH2n-3OH 2. sipas numrit të grupeve OH a) ole (me një grup OH) b) diole (me dy grupe OH) c) triole (me tre grupe OH) 3. sipas llojit të C që mban të lidhur grupin OH a) parësore CH3 CH2 OH b) dytësore CH3 CH CH3 OH CH3 c) tretësore CH3 C CH3 OH Përforcimi. Organizues grafik (Harta e koncepteve) Në përfundim të mësimit u kërkoj nxënësve të plotësojnë një organizues grafik, me qëllim përforcimin e konceptit alkool përmes karakteristikave, emërtimit, gatitjes dhe klasifikimit. Paraqes para nxënësve termin Alkool dhe u kërkoj të krijojnë një hartë konceptesh për: Çfarë dini për alkoolet? Alkoolet të ngopur: të pangopur: Mënyrat e gatitjes Alkanole Alkenole Alkinole (CnH2n+1OH) (CnH2n 1OH) (CnH2n 3OH) Ndërtohen nga elementet C, H dhe O nga halogjenalkanet me baza alken + H2O fermentimi i glukozës jep etanol Detyrë. Vëreni strukturat e alkooleve. CH 2 CH 2 CH CH 3 dhe CH 2 = CH CH CH 3 OH CH 3 OH grup funksionor OH C ku lidhet OH, i hibridizimit sp 3 a) Emërtojini alkoolet sipas IUPAC-ut; b) Përcaktojini alkoolet si parësore, dytësore apo tretësore; c) Përcaktojini strukturën e brom alkanit ose brom alkenit nga mund të gatiten; ç) Shkruani reaksionin e gatitjes. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. përshkrimin e karakteristikave të alkooleve; b. klasifikimin e alkooleve; c. saktësinë në mënyrën e shkrimit të reaksioneve të gatitjes. 70

70 Tema 4.2. Vetitë fizike e kimike të alkooleve Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë vetitë fizike të alkooleve në varësi të strukturës së grupit funksionar; - të krahasojnë vetitë fizike të alkooleve me ato të hidrokarbureve me masa molare të përafërta me to; - të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të alkooleve; - të kryejnë njehsime stekiometrike në reaksionet e sintezës dhe ato karakteristike të alkooleve. Mjetet dhe materialet: teksti, Konceptet kryesore: lidhje hidrogjenore, forcat e Va nder Valsit, forcat dipol-dipol, reaksion zëvendësimi nukleofilik, reaksion oksidimi. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Diskurojnë së bashku Ndërtimi i shprehive Punë me klasën 5' studimore Ndërtimi i njohurive Sistemi ndërveprues i Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshe/grup 30' shënimeve (INSERT) Përforcimi Ditari dypjesësh Ndërtimi i shprehive studimore Punë individuale/grup 10' Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutojmë së bashku Shkruaj në tabelë formulën e shumës C 4 H 10 O dhe kërkoj që të paraqesin dhe të gjithë alkoolet izomeri. Një nxënës në tabelë paraqet alkoolet izomeri dhe i emërton. Mësuesi/ja: Klasifikojini këto alkoole në parësore, dytësore dhe tretësore. Nxënësi bën klasifikimin e alkooleve duke argumentuar përgjigjen. Mësuesi/ja: A mendoni se të gjitha këto alkoole paraqesin veti të njëjta fizike e kimike? Nxënësi: Mendoj se po meqenëse ata kanë të njëjtin grup funksionar OH. Mësuesi/ja: Çfarë vetish paraqesin? Mësuesi/ja udhëzon nxënësit se mësimi i ditës synon pikërisht shqyrtimin e vetive fiskle e kimike të alkooleve. Ndërtimi i njohurive. Sistemi ndërveprues i shënimeve (INSERT) Hapet libri dhe lexohet mësimi duke vendosur shenjat e teknikës INSERT. Ato janë: Një V (kontrollo) në anë, nëse diçka që ata lexojnë e ditë ose mendojnë se e dinë. Një + (plus) nëse një pjesë e informacionit është i ri për ta. Një - (minus) nëse një apo disa prej informacioneve që lexojnë kundërshtojnë ose janë ndryshe nga ato që mendojnë se dinë. Një? (pikëpyetje) nëse ka informacion që është i paqartë ose i duhet të dinë më shumë rreth tij. V +? - Alkoolet paraqesin veti acide duke - Alkoolet këputur lidhjen polare O H kur shërbejnë si veprojnë me metalet tretës për 2 C2H5OH + 2Na C2H5ONa + H2 hidrokarburet. - Alkoolet japin reaksione të - alkoolet kanë zëvendësimit nukleofilik. Në këtë rast veti acide. Ata ndodh këputa e lidhjes C OH janë acide më C2H5OH + HCl C2H5Cl + H2O të dobët se - Alkoolet oksidohen hap pas hapi në H2O. - Midis molekulave të alkooleve krijohen lidhje hidrogjenore midis atomeve të H dhe çiftit vetjak të elektroneve të O te një molekule tjetër. Për këtë arsye alkoolet kanë pika vlimi më të larta se alkanet me masë molare të përafërt. - Me rritjen e numrit të C, rriten dhe temperaturat e vlimit të alkooleve. Kjo - Pse alkoolet me shumë atome C në molekulë treten më pak në H2O? - Të gjithë alkoolet kur oksidohen japin aldehide apo vetëm alkoolet parësor? - Po alkoolet dytësore 71

71 i detyrohet forcave të Va nder Valsit të cilat rriten me rritjen e masës së molekulave të alkoolit ndërkohë që lidhjet hidrogjenore dhe forcat e tërheqjes dipol-dipol mbeten pothuaj të pandryshuar. - Alkoolet me 1-11 atome C në molekulë janë lëngje të tjerët të ngurtë. - Alkoolet me numër të vogël atomesh C treten në çdo lloj raporti në ujë për shkak të lidhjeve hidrogjenore që krijojnë me molekulat e ujit. - Të gjitha vetitë fizike e kimike të alkooleve të alkaneve e detyrohen grupit OH. - Djegia e alkooleve shoqërohet me çlirim nxëhetësie dhe çon në fromimin e CO2 dhe H2O C2H5OH(l) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(g) ( H O) - Dehidratimi i alkooleve çon në formimin e alkeneve H 2 SO 4 C2H5OH CH2 = CH2 + H2O aldehide dhe më tej në acide karboksilike O O (0) (0) R CH2 OH R C R C \ \ H H - Alkoolet tretësore nuk oksidohen pasi C ku lidhet grupi OH nuk ka H të lidhur me të. kur oksidohen ku shndërrohen? - Pse reaksioni i veprimit të alkooleve me HCl ëshët zëvendësimi nukleofilik. Pasi të përfundohet leximi i pjesës, pushohet një moment për të reflektuar rreth asaj që u lexua. Më pas diskutimi vazhdon në dyshe ose në grup. Pastaj bëhet diskutimi i hapur rreth informacionit të ri që mësuan, të çështjeve të paqarta dhe të pyetjeve që nuk marën përgjigje. Për këtë shtroj pyetjet. - Cilat njohuri të marra më parë ju ndihmuan për temën e re? - Cilat janë informacionet e reja? - Keni gjëra të paqarta rreth tyre? I udhëzoj të rishikojnë tabelën. Alkoolet janë acide sepse me metalet çlirojnë H 2, por ata janë acide më të dobët se uji pasi uji i zhvendos ata nga kripërta e tyre. CH 3 CH 2 ONa + H 2 O CH 3 CH 2 OH + NaOH Përforcimi. Ditari dypjesësh U kërkoj nxënësve të plotësojnë një ditar dypjesësh me momente të rëndësishme të paragrafëve. U sqaroj se në njërën anë të ditarit do të shkruajnë dy ose më shumë nga këto momente kyç dhe në anën tjetër do të plotësojnë lidhjet e mundshme me to. Koncepte Shpjegime Për shkak të lidhjeve hidrogjenore: Vetitë fizike të alkooleve - janë të tretshme në ujë; - janë lëngje; - kanë pika vlimi më të larta se hidrokarburet me masë molare të përafërt. 72

72 Vetitë kimike të alkooleve Reaksionet e grupimit të parë i detyrohen këputjes së lidhjes O H (vetitë acide të alkooleve). Reaksionet e grupimit të dytë i detyrohet këputjes së lidhjes C OH a) reaksionet e zëvendësimit nukleofilik b) dehidratimi i alkooleve Alkoolet digjen duke formuar CO2 + H2O dhe duke çliruar nxehtësi. Oksidimi i alkooleve a) Alkoolet parësore oksidohen deri në aldehide e më tej deri në acide karboksilike. b) Alkoolet dytësore oksidohen deri në ketone. c) Alkoolet tretësore nuk oksidohen. Detyrë shtëpie. Njehsoni masën molare të një alkanoli dhe shkruani formulën e tij, duke ditur që: a) ka një grup OH; b) 3, 7g të tij me Na metalik, çlirojnë 560 ml H 2 në KN C n H 2n + 1 OH + Na C n H 2n + 1 ONa + ½ H 2 (14n +18) g 11,2 l 3,7 g 0,56 l (14 n + 18) 0,56 = 3,7 11,2 14 n + 18 = 74 n = 4 Formula e alkanolit: C 4 H 9 OH. Vlerësimi i nxënësve. Vlerësohen nxënësit për: a. përshkrimin e vetive fizike të alkooleve; b. saktësinë e shkrimit të reaksioneve që shprehin vetitë kimike të alkooleve; c. argumentimin e vetive të alkooleve; ç. zgjidhjen e ushtrimeve me gjetjen e formulave të alkooleve. Tema 4.3. Fenolet dhe eteret: gatitja, vetitë, emërtimi Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësit: - të përshkruajnë vetitë fizike të fenolëve dhe etereve në varësi të grupeve funksionare; - të emërtojnë fenolët dhe eteret; - të krahasojnë vetitë e fenolëve dhe etereve me atë të alkooleve; - të shkruajnë reaksionet e sintezës dhe ato që shprehin vetitë kimike të fundeve dhe etreve. Mjetet dhe materialet: teksti Konceptet kryesore: fenol, hidroksibenzen, eter, lidhje eterore, sinteza Uilliamson. Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Metodat Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Koha Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm në Zhvillimi i fjalorit Punë në grup 5' tryezë të rrumbullakët Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Nxit ndërtimin e shprehive të të Punë me grupe 30' shkruarit Përforcimi Diagram i Venit Paraqitje grafike e informacionit Punë në grup. Punë me të gjithë klasën 10' Zhvillimi i mësimit 73

73 Parashikimi. Alfabeti i njëpasnjëshëm në tryezë të rrumbullakët Ndaj klasën në grupe. Çdo grupi i jap një kopje të pashkruar të tabelës së alfabetit të njëpasnjëshëm të tryezës së rrumbullakët. Nxënësve u shpjegoj që për çdo shkronjë të japin një fjalë lidhur me temën e mësimit. Ata, sipas grupeve, shkëmbejnë fjalët e gjetura me njëri-tjetrin, mundësisht çdo nxënës një germë, pastaj një fjalë. A Acid antiseptik E Eter emërtim B C Ç Çlokalizim Ë F Fenol I J K Kristalore çift elektronesh G Gërryes D Dezinfektantë dehidratues GJ DH H Hidroksibenzen helmues hibridizim L LL M Metakreazol N NJ P Parakrezol përziera O Oksidim ortokrezol Q R RR Rrjedhës S Sinteza Uilliamson SH T Tretës tretshmëri TH I thjeshtë U Unazë benzeni V Veti X XH Y Z ZH Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (V/L/D) Mësuesi/ja: Ndaj klasën në grupe dhe përgatis nga një pyetje për secilin grup. Grupi i parë - Struktura dhe emërtimi i fenolëve. Grupi i dytë - Vetitë fizike dhe kimike të fenolëve. Grupi i tretë - Gatitja e fenolëve. Grupi i katërt - Struktura dhe emërtimi i etereve. Grup i pestë - Gatitja, vetitë fizike dhe kimike të etereve. Më pas u rekomandoj nxënësve të lexojnë në heshtje, secili grup paragrafin përkatës për t ju dhënë përgjigje pyetjeve të hartuara. Një ose disa përfaqësues nga secili grup duke plotësuar mendimin e njëri-tjetrit japin përgjigje për pyetjet e parashtruara më sipër. Mësuesi/ja: Ç janë fenolet? Ç strukturë kanë ato? Nxënësi 1: (Përfaqësues i grupit të parë) - Fenolet janë përbërje aromatike që kanë të paktën një grup OH në unazën e benzenit. - Oksigjeni i grupit OH ndodhet në një plan me atomet e karbonit të unazës së benzenit, që janë të hibridizimit sp elektronet p të çlokalizuara të unazës së benzenit janë në një plan me çiftet e lira të elektroneve të oksigjenit. Kjo sjell një çlokalizim të pjesshëm të elektroneve të lira të oksigjenit. - Pasojat e këtij çlokalizmi: a) lidhja C O te fenolet - më pak e polarizuar se tek alkoolet; b) hidrogjeni i grupit OH te fenolet shkëputet me lehtë në formë protoni H +. Pyes nxënësit nëse kanë paqartësi dhe ftoj një nxënës tjetër të vazhdojë me përgjigjen e pyetjeve. Si emërtohen fenolet? Nxënësi 2: (Përfaqësues i grupit të parë) - Emërtimi i fenoleve sipas IUPAC-ut janë hidroksibenzene. 74

74 - Nëse përbërja ka dhe radikale të tjera veç grupit OH, numërimi i karboneve fillon nga pozicioni ku është vendosur grupi OH. - Hidroksid 1, emri i radikalit + pozicioni + benzen OH OH OH CH 3 / \ CH 3 CH 3 Hidroksi-1metil-2benzen Hidroksi-1metil-3benzen Hidroksi-1metil-2benzen (orto-krezol) (meta-krezol) Mësuesi/ja: Cilat janë vetitë fizike të alkooleve? Nxënësi 3: (përfaqësues i grupit të dytë) Pasi diskutuam së bashku në grup menduam të listojmë disa nga vetitë fizike të fenolëve. 1. Janë përbërje të ngurta kristalore. 2. Treten në ujë në mënyrë të kufizuar, por treten mirë në tretës organikë, si alkoolet, eteret etj. 3. Janë helmues dhe gërryes. 4. Kanë pika vlimi më të larta se alkoolet. Mësuesi/ja: Pse ndodh një dukuri e tillë? Nxënësi 3: Sepse fenolet formojnë lidhje hidrogjenore më të forta se alkoolet. Mësuesi/ja: Si paraqiten fenolet për sa i takon vetive kimike? Nxënësi 4 (Përfaqësues i grupit të dytë) Fenolet paraqesin veti acide. Ato bashkëveprojnë me Na duke çliruar H 2. C 6 H 5 OH + Na C 6 H 5 ONa + ½ H 2 Mësuesi/ja: Si shfaqen vetitë acide tek fenolet? Nxënësi 4: 1. Fenolet janë acide më të forta se alkoolet,por më të dobëta se H 2 CO 3, i cili e zhvendos fenolin nga kripërat e tij. C 6 H 5 ONa + H 2 CO 3 C 6 H 5 OH + NaHCO 3 Mësuesi/ja: Pse janë acide më të fortë se alkoolet? Mund të vazhdojë një nxënës tjetër. Nxënësi 5 (përfaqësues i grupit të dytë) Për shkak të çlokalizimit të elektroneve të lira të oksigjenit me elektronet e unazës benzenike. Duke qenë acide më të forta se alkoolet ata: 2. treten në baza C 6 H 5 OH + NaOH C 6 H 5 ONa + H 2 O 3. por nuk mund të veprojnë me acidet C 6 H 5 OH + HCl s vepron Mësuesi/ja: Si gatiten fenolet? Nxënësi 6 (përfaqësues i grupit të tretë) Mënyrat e përftimit të fenolëve. 1. Nga rrjedhësit e benzenit me NaOH në temperaturë e trysni të lartë. C 6 H 5 SO 3 H + 2NaOH C 6 H 5 OH + Na 2 SO 3 + H 2 O 2. Oksidimi i toluenit. C 6 H 5 CH 3 + 2O 2 C 6 H 5 OH + CO 2 + H 2 O 3. Hidroliza e klorbenzenit me baza. C 6 H 5 Cl + H 2 O C 6 H 5 OH + Cl NaOH Mësuesi/ja: Po eteret ç farë strukture kanë dhe si emërtohen? Nxënësi 7 (përfaqësues i grupit të katërt) Struktura e etereve është R O R (etere të thjeshtë) ose R O R' (etere të përziera). - Lidhja C O C quhet lidhje eterore. - Nuk formojnë lidhje hidrogjenore. 75