ΕΡΓΟ «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6)

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Δ/ΝΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ, ΕΔΑΦΟΥΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΕΡΓΟ «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6) ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Γ7 : ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΙΘΑΝΩΝ ΝΕΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Ή ΕΚΤΑΣΕΩΝ NATURA 2000 ΣΥΝΟΔΕΥΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΧΑΡΤΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΟΥΣ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΑ ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΔΕΛΤΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΑΝΑΔΟΧΟΣ ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΕΠΕΜ Α.Ε. - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αθήνα, Σεπτέμβριος 2015

2 ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΕΠΕΜ Α.Ε.- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Πίνακας περιεχομένων 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΙΘΑΝΩΝ ΝΕΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Ή ΕΚΤΑΣΕΩΝ NATURA 2000 ΣΥΝΟΔΕΥΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΧΑΡΤΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΟΥΣ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΑ ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΔΕΛΤΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ... 6 II

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6), με Αναθέτουσα Αρχή το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (νυν Υπουργείο Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας-ΥΠΑΠΕΝ) και Διευθύνουσα Υπηρεσία τη Διεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού (νυν Διεύθυνση Προστασίας βιοποικιλότητας, Εδάφους και Διαχείρισης Αποβλήτων / Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος (νυν Τμήμα Βιοποικιλότητας και Προστατευόμενων Περιοχών). Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Περιβάλλον & Αειφόρος Ανάπτυξη» το οποίο συγχρηματοδοτείται από το ΕΤΠΑ και το ελληνικό ΠΔΕ (εθνικούς πόρους). Συγκεκριμένα, το παρόν αποτελεί το παραδοτέο Γ7 του έργου με τίτλο: «Πρόταση πιθανών νέων περιοχών ή εκτάσεων NATURA 2000 συνοδευόμενη από χάρτες αναλογικούς και ψηφιακούς, συμπληρωμένα τυποποιημένα δελτία δεδομένων και νέα έκδοση της επικαιροποιημένης περιγραφικής και χωρικής βάσης δεδομένων με τα στοιχεία των νέων προτεινόμενων περιοχών». Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Ζόγκαρης Σ., Τάχος Β., Χατζηνικολάου Γ., Μπόμπορη Δ., Κουτράκης Ε., Λεονάρδος Ι., Αναγνόπουλος Ν., Λουκάτος Α., Μπουρδανιώτης Ν., Καλογιάννη, E., Οικονόμου Α.N Παραδοτέο Γ7: «Πρόταση πιθανών νέων περιοχών ή εκτάσεων NATURA 2000 συνοδευόμενη από χάρτες αναλογικούς και ψηφιακούς, συμπληρωμένα τυποποιημένα δελτία δεδομένων και νέα έκδοση της επικαιροποιημένης περιγραφικής και χωρικής βάσης δεδομένων με τα στοιχεία των νέων προτεινόμενων περιοχών». στα πλαίσια της Μελέτης 6 «Εποπτεία και Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα». ΥΠΑΠΕΝ, Αθήνα, ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ -ΕΠΕΜ Α.Ε.- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Αθήνα 25 σελ. This document may be cited as follows: Zogaris, S., Tachos, V., Chatzinikolaou, Y., Bobori, D., Koutrakis, E., Leonardos, I., Anagnopoulos, N., Loukatos, A., Bourdaniotis, N., Kalogianni, E., Economou, A.N Deliverable C7 - Proposal for possible new NATURA 2000 areas, accompanied with maps, completed fields of standard data forms (SDF) and new edition of updated descriptive and spatial database with data of new proposed areas 3

4 in the framework of the project Monitoring and evaluation of conservation status of EU s interest icthyofanuna species in Greece, GMRPEEN, Athens, JOINT VENTURE ANAGNOPOULOS NIKOLAOS EPEM S.A. KONSTANTINIDIS ILIAS, Athens, 25 pages. Το σύνολο των μελών της ομάδας έργου που ενεπλάκη στην εκπόνηση του παραδοτέου, δίνεται αναλυτικά στη συνέχεια: Νίκος Αναγνόπουλος Βιολόγος ιχθυολόγος MSc Ανδρέας Λουκάτος Χημικός DEA Ηλίας Κωνσταντινίδης Τοπογράφος Μηχανικός Άλκιβιάδης Ν. Οικονόμου - Υδροβιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Νίκος Μπουρδανιώτης Περιβαλλοντολόγος Ωκεανογράφος MSc Χριστίνα Μαρία Πελεκανάκη - Γεωλoγος,ΜSc στη Διαχείριση Περιβάλλοντος Γεώργιος Φιρφιλιώνης - Χημικός ΜSc στην Ωκεανογραφία Σταμάτης Ζόγκαρης - Γεωγράφος-Βιολόγος ΜSc, PhD Μάνος Κουτράκης Βιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Δήμητρα Μπόμπορη Βιολόγος PhD Ιωάννης Λεονάρδος - Βιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Βασίλης Τάχος Γεωπόνος-Ιχθυολόγος Νίκος Κούτσικος Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Ρομπέρτα Μπαρμπιέρι Βιολόγος - Ιχθυολόγος MSc Ελένη Καλογιάννη Βιολόγος PhD Μαρία Στουμπούδη - Βιολόγος Ιχθυολόγος PhD Σοφία Γιακουμή - Τεχνολόγος-Ιχθυολόγος Ηλίας Δημητρίου Γεωλόγος-Περιβαλλοντολόγος MSc, PhD Νικόλαος Σκουλικίδης Γεωλόγος PhD Γιώργος Χατζηνικολάου Περιβαλλοντολόγος MSc Στέφανος Καββαδάς - Μαθηματικός-Επιστήμον Πληροφορικής Δημήτρης Κομματάς Τεχνολόγος Ιχθυολόγος Λεωνίδας Βαρδάκας Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Αργύρης Σαπουνίδης - Βιολόγος-Ιχθυολόγος MSc Φώτης Αράπογλου - Βιολόγος-Ιχθυολόγος MSc Νίκος Καμίδης Περιβαλλοντολόγος PhD Γεώργιος Εμφιετζής Περιβαλλοντολόγος MSc Όλγα Πετρίκη - Δασολόγος MSc Θεοχάρης Βαβαλίδης - Βιολόγος MSc Χρυσούλα Ντισλίδου Βιολόγος MSc Βασίλης Σιαβάλας Τεχνικός για εργασίες πεδίου Γιώργος Ρομανίδης- Κυριακίδης Απόφοιτος Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας MSc Μανώλης Τσακούμης Βιολόγος Παντελής Φιλιππάκης - Δασολόγος Βαρβάρα Λιούσια Βιολόγος MSc 4

5 Αντωνία Γαλανάκη Δασολόγος PhD Δημήτριος Ευθυμίου Απόφοιτος Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών Παν. Ιωαννίνων Τσουμάνη Μαρία Ιχθυολόγος PhD Κωνσταντίνος Παπάζογλου - Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Μαρία Τσουμάνη Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Βαρβάρα Λιούσια - Βιολόγος- MSc Αλέξανδρος Ντάκης - Βιολόγος Ανθή Οικονόμου - Βιολόγος Δημήτριος Ευθυμίου - Απόφοιτος Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών Παν. Ιωαννίνων Κωνσταντίνος Παπάζογλου Ιχθυολόγος MSc 5

6 2. ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΙΘΑΝΩΝ ΝΕΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Ή ΕΚΤΑΣΕΩΝ NATURA 2000 ΣΥΝΟΔΕΥΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΧΑΡΤΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΟΥΣ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΑ ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΔΕΛΤΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Εισαγωγή Στο παραδοτέο Γ7 ο Ανάδοχος είχε τη δυνατότητα να καταθέσει προτάσεις για τροποποίηση ήδη οριοθετημένων περιοχών ή για δημιουργία νέων προστατευόμενων περιοχών, με σκοπό οι προτάσεις αυτές να αποτελέσουν και το αντικείμενο διαβούλευσης για την ενημέρωση του Δικτύου Natura Κάθε αλλαγή θα πρέπει να συνοδεύεται από αναλυτική τεκμηρίωση, για τα είδη-στόχοι που αφορά καθώς και για τους λόγους που η εν λόγω περιοχή τροποποιείται ή επεκτείνεται. Σε αυτή την αναφορά παρουσιάζεται περίληψη των προτάσεων που πραγματοποιήθηκαν σε αυτή τη μελέτη. Στο παραδοτέο αυτό δεν παρουσιάζονται οι συνοδευόμενοι χάρτες, τα συμπληρωμένα τυποποιημένα δελτία δεδομένων ή τα στοιχεία που εισήλθαν στις ανάλογες βάσεις δεδομένων, δηλαδή σε άλλα παραδοτέα του έργου. Βάση των καθιερωμένων κριτηρίων σπανιότητας, χωρικής κατανομής, ενδημισμού, καταλληλότητας ενδιαιτημάτων και άλλων σχετικών παραμέτρων διατήρησης της ιχθυοπανίδας, διερευνήθηκε η ανάγκη οριοθέτησης περιοχών για την επέκταση/τροποποίηση προστατευόμενων περιοχών του Δικτύου Natura Γενικά, η χωρική γνώση καθώς και άλλων πληροφοριών που απαιτούνται για μια ολοκληρωμένη οριοθέτηση και τεκμηρίωση δεν είναι ικανοποιητική σε πολλές περιπτώσεις. Προφανώς, το έργο των χωρικών επισκοπήσεων και αξιολογήσεων, εκτός των υφιστάμενων περιοχών του Δικτύου Νatura 2000, δεν μπορεί να ολοκληρωθεί στα πλαίσια της παρούσα μελέτης για όλη την Ελλάδα. Δίνεται, λοιπόν, ιδιαίτερη προσοχή πρωτίστως σε είδη που κρίνονται ιδιαίτερως απειλούμενα ή όπου υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία ειδών που καταδεικνύουν την επέκταση προστατευόμενων περιοχών και περιλαμβάνουν ενδιαιτήματα για απειλούμενα είδη ψαριών. Σημειώνεται ότι για ορισμένες ταξινομικές μονάδες της Οδηγίας (Eudontomyzon spp., Barbus plebejus, Cobitis taenia), η ΕΕ έχει εκφράσει 6

7 επιστημονική επιφύλαξη ως προς την επαρκή κάλυψή τους από Τόπους Κοινοτικής Σημασίας στην Ελλάδα. Επίσης, στα συμπεράσματα πρόσφατου Βιογεωγραφικού Σεμιναρίου για τη θαλάσσια Μεσογειακή Ζώνη, η ΕΕ έκανε συστάσεις στην Ελλάδα να προσδιορίσει θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 για την Σαρδελομάννα (Alosa fallax). Κατά συνέπεια, στο παρόν κάνουμε αναφορά και προτάσεις για ορισμένες περιοχές που κρίνουμε ότι υπάρχει επαρκή γνώση. Προτάσεις επέκτασης περιοχών του Δικτύου Natura 2000 Η ομάδα μελέτης, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, με τη γνώση που αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια του παρόντος έργου αλλά και εκείνη που προέρχεται από άλλα ερευνητικά προγράμματα των τελευταίων ετών καθώς και τη γνώση που προήλθε από τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους βιβλιογραφικών αναφορών γιια τα είδη της Οδηγίας, προχώρησε στην τροποποίηση της οριοθέτησης 15 τόπων ( ή ΕΣΔ 1 ) του Δικτύου Natura Συνολικά έγιναν 19 νέες προσθήκες επέκτασης υφιστάμενων τόπων του Δικτύου (ξεχωριστά χαρτογραφημένα πολύγωνα). Οι τροποποιήσεις αυτές θεωρούνται αναγκαίες, με σκοπό την ικανοποιητική μακροπρόθεσμη διατήρηση των ειδών ιχθύων που αφορούν καθώς και την επίτευξη των στόχων διατήρησής τους σε επίπεδο επικράτειας ή και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η λογική των νέων αυτών οριοθετήσεων επεκτάσεων περιελάμβανε την σκιαγράφηση νέων υδάτινων/παρόχθιων και υγροτοπικών εκτάσεων, ώστε αφενός να επιτυγχάνονται οι προαναφερόμενοι στόχοι αφετέρου η επικάλυψη ή σύγκρουση με υφιστάμενες ανθρώπινες δραστηριότητες κάθε περιοχής να ελαχιστοποιείται κατά το δυνατό, έτσι ώστε κάθε νέα οριοθέτηση να μη δημιουργεί προβλήματα στην ανθρώπινη και οικονομική δραστηριότητα των αντίστοιχων περιοχών. Οι οριοθετήσεις, στις περισσότερες περιπτώσεις, ορίζουν χώρους υδάτινων ενδιαιτημάτων καθώς και τις παρόχθιες ζώνες αυτών. Ορισμένες φορές οι παρόχθιες ζώνες είναι εξαιρετικά στενές, χωρικά, εκτάσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις, πιθανότατα μελλοντικά, θα πρέπει να επανεξεταστεί η ορθότητα αυτής της στενά οριοθετημένης κάλυψης. Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι προτάσεις για την τροποποίηση περιοχών του Δικτύου Νatura 2000, με επισημάνσεις για τα είδη και τη σημασία κάθε 1. 1 Στην αναφορά αυτή οι τόποι που δεν είναι Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ, SPA) αναφέρονται ως Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (, SCI). Ορισμένοι είναι πλέον θεσμοθετημένοι ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (EZΔ, SAC). 7

8 περιοχής. Στις Εικόνες 1 και 2 δίνονται συνοπτικές θεματικές χαρτογραφήσεις των προτεινόμενων επεκτάσεων. Τέλος, τα εμβαδά των προτεινόμενων χωρικών εκτάσεων αναφέρονται για συγκριτική παρουσίαση στον Πίνακα 2. 8

9 Πίνακας 1: Προτάσεις νέων οριοθετήσεων σε περιοχές του Δικτύου Natura Επισημάνσεις για τη σημασία των νέων οριοθετήσεων και για τα είδη ιχθύων που αφορούν. Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης GR EKVOLES (DELTA) PINEIOU (PELOPNNESOS) Κάτω ρους ποταμού Πηνειού Πελοποννήσου. Η προτεινόμενη επέκταση περιλαμβάνει όλη την κοίτη του κάτω ρου του π. Πηνειού Πελοποννήσου, κατάντη του Φράγματος Πηνειού, λόγω της ιδιαίτερης σημασίας για την ενδημική ιχθυοπανίδα. Είναι ο μοναδικός ποταμός της Πελοποννήσου με σημαντική έκταση μαιάνδρων και εκτεταμένα παρόχθια έλη ή και έλη εντός της κοίτης. Εξαιρετικά σημαντική περιοχή για έναν απομονωμένο πληθυσμό του είδους Valencia letourneuxi. Ο συγκεκριμένος πληθυσμός έχει πλέον διευκρινιστεί συστηματικά στο στενά ενδημικό είδος Valencia robertae (Freyhof et al. 2014, Barbieri et al. 2015). Ο πληθυσμός του είδους στον Πηνειό έχει αναφερθεί σε διάφορα σημεία του ποταμού, αλλά σήμερα είναι εξαιρετικά σπάνιος και αποτελεί τον τελευταίο γνωστό εναπομείναντα πληθυσμό της Πελοποννήσου, από όπου έχουν παρθεί και γενετικά δείγματα (Kalogianni et al., 2009, 2009b). Στην περιοχή απαντούν, επίσης, και άλλα σημαντικά είδη της Οδηγίας 92/43 που έχουν εξαιρετικά περιορισμένη κατανομή στην Πελοπόννησο και παγκοσμίως, όπως τα Tropidophoxinellus hellenicus και Luciobarbus albanicus καθώς και τα πιο κοινά αλλά εξίσου ενδημικά είδη της Οδηγίας, Pelasgus stymphalicus, Barbus peloponnesius και Telestes pleurobipunctatus. Ο τοπικός πληθυσμός του είδους Telestes pleurobipunctatus έχει πρόσφατα προταθεί ως νέο είδος, που φέρει την ονομασία Telestes alfiensis (Koutsikos et al. 2012) και αναμένεται να περιγραφεί ως έγκυρο είδος σύντομα. Γενετική έρευνα για την κατανομή του πληθυσμού Telestes της Πελοποννήσου δείχνει ότι ο πληθυσμός περιορίζετε στη ΒΔ Πελοπόννησο και στην ΝΔ Στερεά Ελλάδα (βλ. Geiger et al. 2014). GR PARALIAKI ZONI APO NAFPAKTO EOS ITEA Περιοχή Πηγών Χιλιαδού. Πολύ σημαντική και μεγάλη πηγή που δημιουργεί υγρότοπο που ρέει όλο το έτος σε πλατύ κανάλι. Μία από τις σημαντικότερες περιοχές για το είδος Valencia letourneuxi. Ο συγκεκριμένος πληθυσμός έχει πλέον διευκρινιστεί συστηματικά στο είδος Valencia robertae (Barbieri et al. 2015). Η πυκνότητα του πληθυσμού και το ενδιαίτημα στην περιοχή είναι άριστα σε σχέση με άλλες περιοχές εξάπλωσης του είδους (Giakoumi et. αl. 2006). Η περιοχή αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς είναι από τις λίγες όπου απουσιάζει το ξενικό είδος Gambusia holbrooki είδος που είναι σοβαρός ανταγωνιστής μικρόσωμων ενδημικών ψαριών (Kalogianni et al. 2006). Στην περιοχή υπάρχουν, επίσης, σημαντικοί πληθυσμοί των ειδών Pelasgus stymphalicus και Economidichthys pygmaeus της Οδηγίας 92/43. Η περιοχή θεωρείται ευάλωτη λόγο απόληψης νερού από την πηγή και απαιτείται ειδικό σχέδιο διαχείρισης. GR OROS ERYMANTHOS Ανω ρους ποταμού Ερύμανθου. Μια από τις σημαντικότερες εναπομείναντες φυσικές περιοχές για τον απομονωμένο πληθυσμό Salmo fariodes της Πελοποννήσου. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί σημαντική μείωση των πληθυσμών του είδους καθώς και εξαφάνιση από διάφορες περιοχές της φυσικής κατανομής του είδους στην Πελοπόννησο (Ζόγκαρης 2010a). Ο πληθυσμός Ιονικής πέστροφας της Πελοποννήσου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λογο της βιογεωγραφικής απομόνοσης (Kottelat, & Freyhof, 2007). Στην περιοχή υπάρχουν πολύ σημαντικά ενδιαιτήματα αναπαραγωγής για την πέστροφα καθώς και σημαντικά θερμικά καταφύγια για την διαβίωση μεγάλου πληθυσμού τους θερινούς μήνες. Σοβαρός κίνδυνος είναι η ανεξέλεγκτη λαθραλιεία. Η προτεινόμενη επέκταση περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Ερύμανθου από τα χωριά Αγράμπελα μέχρι και κατάντη του Πετά, καθώς επίσης και τον υγρό δίαυλο του π.σείραιου από τα Τριπόταμα μέχρι και ανάντη του χωριού Κάτω Τριπόταμα. Η επέκταση του θεωρείται απαραίτητη για τη διατήρηση των ενδιαιτημάτων αναπαραγωγής ενός τόσο ευαίσθητου είδους. 9

10 Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης GR LESVOS: KOLPOS GERAS, ELOS NTIPI KAI OROS OLYMPOS Ποταμός Ευεργέτουλας. Η προτεινόμενη επέκταση περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π.eυεργέτουλα, από την εκβολή μέχρι το χωριό Αγιάσος, αναφερόμενοι στον βόρειο κλάδο του ποταμού και πλησίων του χωριού Ασώματος αναφερόμενοι στο νότιο κλάδο του ποταμού. Η συγκεκριμένη λεκάνη απορροής αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό υδάτινο σύστημα για ορισμένα πολύ σπάνια είδη ψαριών. Εδώ διαβιεί ένα ενδημικό είδος του Ανατολικού Αιγαίου που καλύπτει η Οδηγία 92/43, το Barbus pergamonensis (Stoumboudi et al. 2006). Στην περιοχή διαβιούν και άλλα είδη ψαριών, όπως το Oxynoemacheilus theophilii. Είναι η μοναδική γνωστή περιοχή εξάπλωσης των δυο προαναφερθέντων ειδών στην Ευρώπη και τα ενδιαιτήματα των είδών αυτών δέχονται σοβαρές ανθρωπογενείς πιέσεις από την απόληψη υδάτων καθώς και επεμβάσεις στην κοίτη και όχθη του ποτάμιου οικοσυστήματος. GR DIRFYS: DASOS STENIS DELFI (EUBOEA) Ποταμός Μανικιάτης. Μοναδική περιοχή εξάπλωσης του Barbus euboicus, ενός από τα πιο σπάνια και ευάλωτα ενδημικά είδη ψαριών στη χώρα (Barbieri et al. 2015). Στην περιοχή υπάρχει και δεύτερο ενδημικό είδος ψαριού, το Squalius sp. Evia (κατά Kottelat, & Freyhof, 2007) που επίσης είναι τοπικό ενδημικό και γενετικά απομωνομένος πληθυσμός (Geiger et al. 2014) αλλά δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο της Οδηγίας 92/43. Με την προτεινόμενη επέκταση οριοθετείται ουσιαστικά το μεγαλύτερο μέρος της γνωστής περιοχής εξάπλωσης του Barbus euboicus, από τις εκβολές του ποταμού Μανικιάτη μέχρι και ανάντη του χωριού Νεοχώρι καθώς και μέχρι το χωριό Λόκας, αναφερόμενοι στο ρέμα Κολέθρα, κλάδο του εν λόγω ποταμού. Τους θερινούς μήνες το Barbus euboicus υποφέρει λόγο της συρρίκνωσης υδάτων σοβαρή αιτία αποτελούν οι αρδευτικές απολήψεις υδάτων. Η εξάπλωση του είδους Squalius sp. Evia περιλαμβάνει μια ευρύτερη περιοχή της ίδιας λεκάνης απορροής ενώ έχει αναφερθεί και σε σπήλαια της περιοχής. GR KORYFES OROUS PANGAIO Νερά Τεναγών Φιλίππων. Πρόκειται για επέκταση που αφορά τους υγρούς διαύλους της περιοχής των Τεναγών Φιλίππων (ρέμα Κεφαλαρίου, Αγγίτης, ρέμα Δοξάτου). Εξαιρετικά σημαντική περιοχή εξάπλωσης του σπανιότατου είδους Caspiomyzon hellenicus (που υπάγεται στα Eudontomyzon sp. στα είδη της Οδηγίας 92/43)(Geiger et al. 2014). Σημαντική περιοχή λόγω της παρουσίας ιδανικών ενδιαιτημάτων διαβίωσης των νεαρών ατόμων του είδους. Παράλληλα, στα κανάλια των Τεναγών Φιλίππων απαντά μια σχετικά πλούσια ιχθυοπανίδα εδώ έχει εντοπιστεί και το εξίσου σπάνιο ενδημικό είδος Cobitis punctilineata (τοπικό ενδημικό του Αγγίτη). Στην περιοχή απαντά επίσης και ένας εξαιρετικά σημαντικός και απομονωμένος πληθυσμός του ενδημικού Phoxinus strymonicus. GR LIMNOTHALASSA ANTINIOTI (KERKYRA) Π. Φόνισσας. Πρόκειται για επέκταση της Βόρειας Κέρκυρας στον υγρό δίαυλο του π. Φόνισσας, από την εκβολή μέχρι και ανάντη του χωριού Κοψοχειλάδες (περιλαμβάνονται και οι δύο κλάδοι του ποταμού). Μικρό ρέμα διαρκούς ροής που είναι η μοναδική γνωστή περιοχή εξάπλωσης του σπάνιου είδους Valencia letourneuxi στην Κέρκυρα. Άλλες περιοχές, γνωστές από παλαιότερες έρευνες, φαίνεται ότι έχουν υποβαθμιστεί και το είδος δεν εντοπίστηκε εκεί σε πρόσφατες επισκοπήσεις (Kalogianni et al. 2006, Koutsikos et al. 2012). Στο συγκεκριμένο ρέμα απαντούν επίσης τα ενδημικά είδη της Οδηγίας Aphanius fasciatus και Pelasgus thesproticus. 10

11 Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης GR OROS VARASOVA Πηγή Κρυονερίου. Η προτεινόμενη επέκταση είναι ιδιαιτέρως μικρή και αφορά απλά τη καρστική πηγή του Κρυονερίου, όπου διαβιεί το σπάνιο είδος Valencia letourneuxi. Ο συγκεκριμένος πληθυσμός έχει πλέον διευκρινιστεί συστηματικά στο είδος Valencia robertae (Barbieri et al. 2015). GR THINES KAI PARALIAKO DASOS ZACHAROS, LIMNI KAIAFA, STROFYLIA, KAKOVATOS Κάτω ρους π. Αλφειού. Η προτεινόμενη επέκταση αφορά κυρίως τα κανάλια, ποτάμιους διαδρόμους, τις θίνες, τα έλη και την ευρύτερη παρόχθια περιοχή των εκβολών του π. Αλφειού καθώς και τον διάδρομο του ίδιου ποταμού από τις εκβολές ως και λίγο ανάντη του ύψους της Αρχαίας Ολυμπίας. Η προτεινόμενη οριοθέτηση περιλαμβάνει και ένα τμήμα της περιοχής των αποξεραμένων λιμνοθαλασσών Μουριάς και Αγουλινίτσας δίπλα στις εκβολές του Αλφειού. Στην προτεινόμενη περιοχή επέκτασης υπάρχουν παλαιότερες αναφορές για του σπάνιο ενδημικό είδος Valencia letourneuxi (Kalogianni et al. 2006) καθώς πρόσφατα επιβεβαιωμένοι σημαντικοί πληθυσμοί των ειδών της Οδηγίας 92/43 όπως: Pelasgus stymphalicus, Barbus peloponnesius, Telestes pleurobipunctatus, και Alosa fallax. Ο τοπικός πληθυσμός του είδους Telestes pleurobipunctatus έχει πρόσφατα προταθεί ως νέο είδος, που φέρει την ονομασία Telestes alfiensis (Koutsikos et al. 2012) και αναμένεται να περιγραφεί ως έγκυρο είδος σύντομα. Γενετική έρευνα για την κατανομή του πληθυσμού Telestes της Πελοποννήσου δείχνει ότι ο πληθυσμός περιορίζετε στη ΒΔ Πελοπόννησο και στην ΝΔ Στερεά Ελλάδα (βλ. Geiger et al. 2014). To 2015 ανακαλήφθηκε σε δειγματοληψία του ΕΛΚΕΘΕ η αναπαραγωγή του σπάνιο μεταναστευτικού είδους Alosa fallax στον κάτω ρου του Αλφειού. Υπάρχει, επίσης, μια ανεπιβεβαίωτη καταγραφή του σπάνιου είδους της Οδηγίας 92/43 Petromyzon marinus (Maurakis et al. 2004). Υπάρχει μεγάλη ποικιλία υδάτινων ενδιαιτημάτων και ενδέχεται να υπάρχουν και άλλα σημαντικά και ως τώρα άγνωστα ιχθυολογικά δεδομένα που θα δώσουν περαιτέρω αξία στην περιοχή. Απαιτείται εξονυχιστική έρευνα των ψαριών της περιοχής ειδικά για την επιβεβαίωση της παρουσίας του Valencia letourneuxi. GR DELTA ACHELOOU, LIMNOTHALASSA MESOLONGIOU - AITOLIKOU, EKVOLES EVINOU, NISOI ECHINADES, NISOS PETALAS Έλος Αστακού. Η προτεινόμενη επέκταση αφορά τις πηγές και το μικρό υγροτοπικό σύστημα που δημιουργείται από αυτές στο ανατολικό άκρο της μικρής παράκτιας πεδιάδας του Αστακού Αιτωλοακαρνανίας. Η περιοχή περιλαμβάνει τρία σημαντικά είδη ψαριών της Οδηγίας 92/43, Pelasgus stymphalicus, Economidichthys pygmaeus και έναν απομονωμένο πληθυσμό του ενδημικού Valencia letourneuxi που είναι εξαιρετικά σημαντικός, ως γενετικό απόθεμα, και γεωγραφικά απομονωμένος (Kalogianni et al. 2006). 11

12 Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης Κάτω ρους π. Αράχθου. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Αράχθου κατάντη της Άρτας, περιλαμβάνοντας τον ποταμό στο ύψος του χωριού Ανθότοπος καθώς και τα κανάλια των πηγών Αγ. Γεωργίου. Περιοχή με σημαντικό πληθυσμό του ενδημικού είδους Cobitis arachthosensis. Μικρά κανάλια στην περιοχή των πηγών Περάνθης (πηγές Αγ. Γεωργίου) έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγο της ύπαρξης των επίσης ενδημικών Pelasgus thesproticus, Economidichthys pygmaeus, Telestes pleurobipunctatus καθώς και του απομονωμένου πληθυσμού του σπάνιου και ενδημικού είδους Valencia letourneuxi (Kalogianni et al. 2006).Η παρόχθια περιοχή και οι παρόχθιοι και υγροτοπικοί και γεωργικοί χώροι δίπλα στο ποτάμι, έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την βιοποικιλότητα (Zogaris et al. 2003). GR AMVRAKIKOS KOLPOS, DELTA LOUROU KAI ARACHTHOU (PETRA, MYTIKAS, EVRYTERI PERIOCHI) Πεδιάδα Λούρου. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τα μικρά ρέματα και αντίστοιχους υγρότοπους στην περιοχή του χωριού Λούρος, δηλαδή μεγάλο μέρος της ευρύτερης παρόχθιας ζώνης της δυτικής πλευράς του ποταμού Λούρου. Τα πηγαία νερά και κανάλια τις περιοχής είναι μία από τις σημαντικότερες περιοχές για το είδος Valencia letourneuxi στην Ελλάδα. Η πυκνότητα του πληθυσμού και το ενδιαίτημα στην περιοχή είναι εξαιρετικά υψηλή σε σχέση με άλλες (Kalogianni et al. 2006). Η περιοχή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για πολλά άλλα ενδημικά και σπάνια ψάρια των γλυκών υδάτων. Στα ψυχρά πηγαία νερά διαβιούν μεγάλοι πληθυσμοί Telestes pleurobipunctatus. Η περιοχή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για άλλα είδη που προστατεύονται απο την Οδηγία 92/43 όπως Cobitis hellenica, Pelasgus thesproticus, Luciobarbus albanicus. Ορισμένα είδη μεταναστεύουν από τον Ποταμό Λούρο μέσα σε παραπόταμους και κανάλια της περιοχής για να αναπαραχθούν. Παράλληλα, η περιοχή χαρακτηρίζεται από εκτεταμένα παρόχθια δάση, μικρούς χείμαρρους, υγρά λιβάδια κ.α. (βλ. Zogaris et al. 2003, 2008), ιδιαίτερης σημασίας για μια σειρά υγροτοπικών και παρόχθιων οικοσυστημάτων. Καμπή Φιλιππιάδας. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Λούρου, στο ύψος της Φιλιππιάδας και κατάντη αυτής καθώς και τον υγρό δίαυλο των πηγών στο χωριό Καμπή, μέχρι τη συμβολή τους με τον π. Λούρο. Εξαιρετικά σημαντική περιοχή εξάπλωσης για το είδος Caspiomyzon graecus (υπάγεται στα Eudontomyzon sp. της Οδηγίας 92/43). Το είδος αναπαράγεται σε πηγαία ψυχρά νερά κατάντη του χωριού Καμπή. Είναι από τις ελάχιστες περιοχές όπου απαντά αυτό το στενά τοπικό ενδημικό είδος (Renaud and Economidis, 2010). Στην περιοχή απαντούν και άλλα ενδημικά είδη όπως Pelasgus thesproticus, Telestes pleurobipunctatus, Cobitis hellenica και Luciobarbus albanicus. 12

13 Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης GR KOILADA KAI EKVOLES SPERCHEIOU - MALIAKOS KOLPOS Μοσχοχώρι Σπερχειού. Η προτεινόμενη περιοχή αποτελεί μια μικρή επέκταση της υπάρχουσας EZD στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Κόμμα-Μοσχοχωρίου, πλησίων του π. Σπερχειού. Περιοχή που χαρακτηρίζεται από αναβλύζουσες πηγές, μικρά φυσικά λιμνία και πυκνό δίκτυο αποστραγγιστικών τάφρων. Σημαντική για την ιδιόμορφη ιχθυοκοινότητα όπου κυριαρχούν σπάνια ενδημικά ψάρια. Κυριαρχεί το Pelasgus marathonicus σε σημαντικές πυκνότητες, συχνά χωρίς παρουσία ανταγωνιστικών ξενικών ειδών (π.χ. σπανίζει το Gambusia holbrooki). Η περιοχή των τάφρων συγκρατεί την μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμών του επίσης ενδημικού και εξαιρετικά σπάνιου είδους, που όμως δεν ανήκει προς το παρόν στα προστατευόμενα είδη της Οδηγίας 92/43, Pungitius hellenicus. To είδος αυτό έχει εξαιρετικά περιορισμένη παγκόσμια κατανομή (τοπικό ενδημικό Φθιώτιδας) και η περιοχή του κάμπου Μοσχοχωρίου είναι η σημαντικότερη τοποθεσία εξάπλωσής του. Τα ελώδη ενδιατήματα με λίμνες ή τάφρους φιλοξενούν και έναν απομονωμένο πληθυσμό τοπικού ενδημικού ψαριού στο γένος Rutilus (Rutilus sp. Sperchios κατά Kottelat & Freyhof 2007). Στους τάφρους απαντούν και άλλα ενδημικά ψάρια της Ελλάδας όπως το Luciobarbus graecus καθώς και ένας εξαιρετικά απομονωμένος πληθυσμός Alburnoides bipunctatus που έχει προταθεί ως ξεχωριστό ενδημικό είδος (Stierandová et al. 2016). Η περιοχή των τάφρων με ψυχρά πηγαία ύδατα ειναι πολύ σημαντικό ενδιαίτημα για διάφορα είδη υδρόβιας ζωής όπως και για ιθαγενής πληθυσμό της καραβίδας Astacus astacus. GR VOUNA EVROU Ποταμός Λύρας. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του ρέματος Μαυρόρρεμα (Ρέμα Λύρας), από το χωριό Λύρα μέχρι και τη συμβολή με τον π. Εβρο, καθώς και τον υγρό δίαυλο του π. Έβρου περίπου 4 km κατάντη της εν λόγω συμβολής. Εξαιρετικής σημασίας περιοχή, καθώς αποτελεί τη μοναδική περιοχή που το είδος Cobitis puncticulata απαντά στη χώρα μας. Διάφορες μελέτες στην περιοχή έχουν δείξει ότι είναι εξαιρετικά σπάνιο (Zogaris et al. 2009) καθώς και ότι δεν έχει εντοπιστεί σε κανένα άλλο σημείο στον ποταμό Έβρο ή στα παρόχθια έλη της περιοχής. Γενικότερα η περιοχή είναι εξαιρετικά πλούσια σε είδη ψαριών, αρκετά τα οποία προστατεύονται από την Οδηγία 93/43 όπως το Aspius aspius, Cobitis strumicae, καθώς και άλλα. Στον ποταμό Έβρο σε αυτή την περιοχή απαντούν (ή απαντούσαν κατά το παρελθόν) τα σπάνια μεταναστευτικά είδη Acipenser sturio και Alosa fallax. Η περιοχή απαιτεί περισσότερη ιχθυολογική έρευνα για να διαλευκανθεί το σημερινό καθεστώς αυτών τον ειδών στον ποταμό Έβρο (Koutrakis et al. 2011). GR STENA APSALOU - MOGLENITSAS Στενά Απσαλου-Αριδαία. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Μαυροπόταμου (π. Αλμωπαίος) από τα στενά Απσάλου μέχρι και την πόλη της Αριδαίας. Η περιοχή του ποταμού μόλις κατάντη της Αριδαίας διατηρεί το σπάνιο Eudontomyzon sp.. Ενώ το είδος δεν έχει περιγραφεί υπάρχει σαφής ταυτοποίηση με γενετικούς μεθόδους ότι ανήκει στο συγκεκριμένο γένος (βλ. Barbieri et al. 2015). Κατάντη αυτής της περιοχής ο ποταμός εισέρχεται σε χαράδρα με υψηλό βαθμό φυσικότητας όπου απαντούν ιχθυοκοινόητητες με μεγάλο ποσοστό ενδημικών ειδών της Οδηγίας 92/43 όπως Barbus balcanicus, Cobitis vardarensis, Sabanejewia balcanica καθώς και άλλα. 13

14 Κωδικός Ονομασία Ενέργεια Επισημάνσεις Τεκμηρίωσης Περιοχή Βρονταμά π. Ευρώτα. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Ευρώτα από το χωριό Σκάλα μέχρι το χωριό Μολαϊτη. Η περιοχή διακρίνεται από ένα μεγάλο ασβεστολιθικό φαράγγι, όπου τμήμα του ποταμού Ευρώτα ρέει αρχικά υπέργεια (για όλο τον χρόνο στον άνω ρου της περιοχής), ενώ σε περιόδους ξηρασίας διατηρείται νερό μόνο υπόγεια. Στο άνω τμήμα του φαραγγιού, σε περιόδους ανομβρίας, τα εναπομείνασα νερά δημιουργούν στάσιμα λιμνία, πάνω στην βραχώδη κοίτη όπου και συγκεντρώνονται όλοι οι εναπομείναντες ιχθυοπληθυσμοί. Σε όλο το τμήμα απαντούν σημαντικοί πληθυσμοί του ενδημικού σπάνιου είδους Squalius keadicus (Σκουλικίδης κ.α. 2008). Είναι επίσης εξαιρετικά σημαντική περιοχή για τα ακόλουθα σπάνια ενδημικά είδη ιχθυοπανίδας της Οδηγίας 92/43: Tropidophoxinellus spartiaticus και Pelasgus laconicus ενώ απαντούν και άλλα ευάλωτα είδη όπως Anguilla anguilla και Salaria fluviatilis. Στην περιοχή απαντά και σημαντικός πληθυσμός βίδρας Lutra lutra, ο οποίος στηρίζεται σημαντικά στους ιχθυοπληθυσμούς για τροφή. GR EKVOLES EVROTA Περιοχή Πλατάνα π. Ευρώτα. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Ευρώτα από το χωριό Μολαϊτη μέχρι το χωριό Πλατάνα. Στην περιοχή απαντά το τοπικό ενδημικό είδος Squalius keadicus. Εξαιρετικά σημαντική περιοχή, επίσης, για τα ακόλουθα ενδημικά είδη: Tropidophoxinellus spartiaticus και Pelasgus laconicus. Η εν λόγω περιοχή διατηρεί μέχρι και σήμερα σημαντικά παρόχθια δάση και σε ορισμένα σημεία η κοίτη εμπλουτίζεται με πηγαία ύδατα, δημιουργώντας έτσι σημαντικά καταφύγια για τους ιχθυοπληθυσμούς στις περιόδους ξηρασίας (Σκουλικίδης κ.α. 2008). Βιβάρι π. Ευρώτα. Η προτεινόμενη περιοχή επέκτασης περιλαμβάνει τον υγρό δίαυλο του π. Ευρώτα από τη συμβολή του ρέματος Κάρδαρη μέχρι και κατάντη της περιοχής του Βιβαρίου. Στην περιοχή απαντούν σταθεροί και σημαντικοί πληθυσμοί του ενδημικού είδους Squalius keadicus. Εξαιρετικά σημαντική περιοχή για τα ακόλουθα ενδημικά είδη: Tropidophoxinellus spartiaticus και Pelasgus laconicus. Η περιοχή διατηρεί πολύ μεγάλα παρόχθια δάση και σε ορισμένα σημεία η κοίτη εμπλουτίζεται με πηγαία ύδατα δημιουργώντας πολύ σημαντικά καταφύγια για τους ιχθυοπληθυσμούς τις περιόδους ξηρασίας (Σκουλικίδης κ.α. 2008). 14

15 Περιοχή Πηγών Χιλιαδού (Δέλτα Μόρνου) Ποταμός Μανικιάτης (Εύβοια) Μοσχοχώρι Σπερχειού Βιβάρι π. Ευρώτα Περιοχή Πλατάνα π. Ευρώτα Περιοχή Βρονταμά π. Ευρώτα Ποταμός Ευεργέτουλας (Λέσβος) Εικ. 1. Χάρτες Προσανατολισμού. Με χρώμα κόκκινο-μώβ παρουσιάζονται οι νέες επεκτάσεις των περιοχών Natura Επισημαίνονται με πράσινο τα πλησιέστερα όρια Τόπων Κοινοτικής Σημασίας/ Ειδικών Ζωνών Διατήρησης (SCI/SAC) καθώς και ο κωδικός του τόπου στον οπόιο υπάγονται οι επεκτάσεις. 15

16 Ποταμός Λύρας (Έβρου) Νερά Τεναγών Φιλίππων Στενά Απσαλου- Αριδαία Κάτω ρους π. Αράχθου Καμπή Φιλιππιάδας (Αμβρακικός) Πεδιάδα Λούρου (Αμβρακικός) Έλος Αστακού (Αιτωλοακαρνανία) Πηγή Κρυονερίου Π. Φόνισσας (Kέρκυρα) Άνω ρους π. Ερύμανθου Κάτω ρους π. Αλφειού Κάτω ρους π. Πηνειού Πελοποννήσου 16

17 Εικ. 2. Συνοπτικός χάρτης όλων των προτεινόμενων επεκτάσεων, σε σχέση με τους Τόπους Κοινοτικής Σημασίας ή/και Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (Περιοχές Νatura 2000) στις οποίες υπάγονται. 17

18 Πίνακας 2. Συγκεντρωτικά χαρακτηριστικά των επεκτάσεων. Κωδικός Εμβαδό (m 2 ) Περιγραφή επέκτασης Εμβαδό επέκτασης (m 2 ) Εμβαδό με την επέκταση (m 2 ) GR Ποταμός Λύρας GR Νερά Τεναγών Φιλίππων GR ,60 Στενά Απσαλου-Αριδαία ,60 GR Καμπή Φιλιππιάδας Πεδιάδα Λούρου Κάτω ρους π. Αράχθου GR ,05 Π. Φόνισσας ,05 GR Έλος Αστακού , ,70 GR Πηγή Κρυονερίου , ,40 GR Άνω ρους π. Ερύμανθου GR ,01 Κάτω ρους π. Πηνειού Πελ ,01 GR ,60 Κάτω ρους π. Αλφειού ,60 GR Ποταμός Μανικιάτης GR Μοσχοχώρι Σπερχειού GR Περιοχή Πηγών Χιλιαδού GR ,90 Περιοχή Πλατάνα π. Ευρώτα ,90 Βιβάρι π. Ευρώτα ,90 Περιοχή Βρονταμά π. Ευρώτα ,90 GR Ποταμός Ευεργέτουλας Σχόλια σχετικά με την γνώση των ειδών και περιοχών Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενα παραδοτέα του έργου 2, για οριμένα είδη της Οδηγίας, υπάρχουν ακόμη και σήμερα χάσματα στη γνώση της χωρικής τους κατανομής, προβλήματα τεκμηρίωσης της γνώσης καθώς και διαχείρισης των δεδομένων για την ιχθυοπανίδα εσωτερικών υδάτων της Ελλάδας. Σε εθνικό επίπεδο, δεν υπήρξε μέχρι σήμερα κανένα συντονισμένο έργο ευρύτερης παρακολούθησης απειλούμενων ειδών ιχθυοπανίδας. Αυτό δημιουργεί δυσκολίες στην ορθή και τεκμηριωμένη αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ειδών. Επιπρόσθετα, μέχρι σήμερα σπανίως είχε γίνει σοβαρή προσπάθεια να οριοθετηθούν και να προωθηθούν προστατευόμενες περιοχές που να λαμβάνουν υπόψη και την ιχθυοπανίδα ή συγκεκριμένα μέτρα διαχείρισής της σε εθνική κλίμακα Βλ. Παραδοτέο Α5: Τεκμηριωμένη πρόταση προγραμματισμού εργασιών πεδίου (Ιούλιος 2014). 18

19 Αντίθετα με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις οποίες υπάρχει παράδοση ερασιτεχνικής αλιείας στα εσωτερικά νερά καθώς και ειδικό ενδιαφέρον για την ιχθυοπανίδα, λόγω της σημασίας της στη διαχείριση μεγάλων ποταμών και λιμνών, η κατάσταση στην Ελλάδα είναι διαφορετική. Για δεκαετίες επικρατεί στην κοινωνία και επιστημονική κοινότητα ένα χαμηλό επίπεδο αντίληψης για τα ψάρια των εσωτερικών υδάτων. Σπάνια έχουν γίνει μεγάλες επισκοπήσεις, που να στοχεύουν στην έρευνα με στόχο τη διατήρηση των ειδών εσωτερικών υδάτων και των ενδιαιτημάτων τους (βλ. για παράδειγμα Οικονόμου κ.α. 1999). Αυτή η κατάσταση δημιουργεί διάφορα προβλήματα που έχουν αρνητικό αντίκτυπο και στην προώθηση μέτρων διατήρησης ορισμένων ειδών. Ακόμη και στάδια που αφορούν τη βασική έρευνα, όπως η ολοκλήρωση της συστηματικής περιγραφής νέων ειδών και η ταυτοποίηση διαφορετικών πληθυσμών, έχει καθυστερήσει σοβαρά στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα ακόμη και σήμερα ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ψαριών να χρήζει περεταίρω ταξινομικής εξέτασης (βλ. Barbieri et al. 2015). Στον παρακάτω κατάλογο παρουσιάζονται ορισμένα είδη σταοποία υπάρχουν ακόμη σοβαρά προβλήματα επάρκειας βασικής γνώσης, απαραίτητης για την εξειδίκευση οριοθέτησης νέων περιοχών καθώς και ειδικών μέτρων προστασίας. Αναφέρεται, παράλληλα, και η γενική χωρική περιοχή όπου απαιτείται περισσότερη έρευνα. Acipenser sturio - Άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης ή πρόσφατα εξαφανισθέν είδος. Άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης του είδους από την Μεσογειακή Λεκάνη. >> Βόρεια Ελλάδα (Έβρος, Στρυμόνας). Acipenser stellatus- Άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης ή προσφατα εξαφανισθέν είδος. Άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης του είδους απο την Μεσογειακή Λεκάνη. >> Βόρεια Ελλάδα (Έβρος, Στρυμόνας). Alosa fallax- Ελάχιστα γνωστά για το είδος και τον κύκλο ζώης του στην Ελλάδα (Bobori et al. 2001). Άγνωστα τα πεδία αναπαραγωγής του είδους σε ποταμούς καθώς και η θαλάσσια κατανομή του. >> Βόρειο Αιγαίο, Ιόνιο. Alosa vistonica - Άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης ή προσφατα εξαφανισθέν είδος. >> Λίμνη Βιστωνίδα. Aphanius almiriensis - Σοβαρά χάσματα γνώσης ενός πληθυσμού με υποτιθέμενη μικρή χωρική κατανομή στην Ελλάδα. Προβλήματα ταξινόμισης του είδους. >> Αργολίδα, Αργολικός Κόλπος (Λ/θ Μουστού). Barbus euboicus - Ενδείξεις εξαιρετικά απειλούμενου και απομονομένου πληθυσμού, λόγω ανθρωπογενών πιέσεων. Πιθανός άμεσος κίνδυνος εξαφάνισης. >> Κεντρική Εύβοια. Barbus pergamonensis - Ενδείξεις απειλούμενου και απομονομένου πληθυσμού, λόγω ανθρωπογενών πιέσεων. >> Λέσβος. Cobitis stephanidisi - Ενδείξεις απειλούμενου πληθυσμού (ή πρόσφατα εξαφανισθέντος) καθώς και προβλήματα ταξινόμησης του είδους (βλ. Barbieri et al. 2015). >> Θεσσαλία. Cobitis puncticulata - Σοβαρό χάσμα γνώσης ενός πληθυσμού, με πολύ μικρή χωρική κατανομή στην Ελλάδα. >>Έβρος. Eydontomyzon spp. - Προβλήματα ταξινόμησης των ειδών. Ένας πληθυσμός της ταξινομικής μονάδας παραμένει ακόμη χωρίς έγκυρη ονομάσια (Barbieri et al. 2015). >> Αλμοπαίος- Αλιάκμονας. 19

20 Knipowitschia milleri - Προβλήματα ταξινόμησης του είδους. Ελλιπής τεκμηρίωση της χωρικής εξάπλωσης τους είδους. Συγγενικοί πληθυσμοί του είδους στη Δυτική Ελλάδα και το Ιόνιο χρήζουν άμεσης ταξινομικής έρευνας (Vanhove et al. 2012). >>Δυτική Ελλάδα. Knipowitschia goerneri - Σοβαρό χάσμα γνώσης ενός πληθυσμού με πολύ μικρή χωρική κατανομή στην Ελλάδα. Το είδος, που για καιρό δεν είχε καταγραφεί, συλλέχθηκε τον Αύγουστο 2014 και ταυτοποιήθηκε με γενετική και μορφολογική εξέταση (Vukić et al. 2016). >>Κέρκυρα. Pelasgus epiroticus - Ενδείξεις εξαιρετικά απειλούμενου και απομονομένου πληθυσμού, λόγω ανθρωπογενών πιέσεων. >> Λεκανοπέδιο και Λίμνη Ιωναννίνων. Petromyzon marinus - Άγνωστα τα πεδία αναπαραγωγής καθώς και ο κύκλος ζωής του είδους στην Ελλάδα. Υπάρχουν ενδείξεις οτι η παρουσία του μπορεί να είναι πιο συχνή απ ότι δείχνουν οι τεκμηριωμένες καταγραφές. >> Δυτική Ελλάδα (Ιόνιο), Βόρεια Ελλάδα (Θρακικό Πέλαγος). Salmo pelagonicus -Προβλήματα ταξινόμησης του είδους και συνεπώς δυσκολίες τεκμηρίωσης της χωρικής εξάπλωσής του. Υπάρχει σοβαρή απειλή υβριδισμού του είδους απο εισαγωγές άλλων ειδών πέστροφας. >> Κεντρική & Δυτική Μακεδονία. Salmo lourosensis - Σοβαρό χάσμα γνώσης ενός πληθυσμού με πολύ μικρή χωρική κατανομή. >> Ποταμός Λούρος. Telestes beoticus - Σοβαρό χάσμα γνώσης ενός πληθυσμού με μικρή χωρική κατανομή στην Ελλάδα. Κατανομή άγνωστη, λογω επανασύλληψης του πληθυσμού στον Ασωπό Βοιωτίας το 2014 (Barbieri et al. 2015). >> Ανατολική Στερεά Ελλάδα. Θα έλεγε κανείς ότι ο πιο πάνω κατάλογος δεν είναι ολοκληρωμένος, καθότι για αρκετά άλλα είδη υπάρχουν επίσης μεγαλύτερα ή μικρότερα χάσματα γνώσης ή ακόμη και απουσία πρόσφατων δεδομένων. Η παρουσία ορισμένων ταξινομικών μονάδων (ειδών ή γενετικά απομονωμένων πληθυσμών), που μπορεί να αποτελέσουν νέα είδη, βρίσκεται επίσης υπό διερεύνηση. Σήμερα, υπάρχουν σε εξέλειξη προσπάθειες διευκρίνισης ή περιγραφής νέων ειδών σε αρκετά γένη ψαριών εσωτερικών υδάτων της χώρας, όπως π.χ. στα Eudontomyzon, Gobio, Knipowitschia, Telestes, Barbatula, Rutilus, Alburnoides, και Squalius (βλ. Barbieri et al. 2015). Παράλληλα, πολλά είδη είναι ιδιαίτερα κρυπτικά ή κάνουν σημαντικές μεταναστεύσεις και αυτό δυσκολεύει την τακτική παρατήρηση ή σύλληψή τους στη φύση. Για ορισμένα είδη υπάρχει ιδιαίτερη δυσκολία, επειδή μέρος του κύκλου ζωής τους διαβιούν στο θαλάσσιο περιβάλλον. Για παράδειγμα, η σαρδελομάννα (Alosa fallax) είναι μεταναστευτικό ανάδρομο ψάρι, με ελάχιστες καταγραφές στα εσωτερικά νερά της Ελλάδας. Πιθανολογείται ότι είναι είδος με τάσεις συρρίκνωσης των πληθυσμών του, ωστόσο, δεν μπορεί εύκολα να τεκμηριωθεί η κατάστασή του καθώς δεν υπάρχει πρόγραμμα επισκόπησης και παρακολούθησης του είδους. Στα συμπεράσματα του Βιογεωγραφικού Σεμιναρίου για τη θαλάσσια Μεσογειακή Ζώνη, η ΕΕ έκανε συστάσεις στην Ελλάδα να προσδιορίσει θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 για το συγκεκριμένο είδος. Ορισμένες προτάσεις για το είδος έχουν γίνει τόσο από το ΙΝΑΛΕ όσο και από το ΕΛΚΕΘΕ (π.χ. Ζόγκαρης et al. 2010b). Σε γενικές γραμμές, οι ευρύτερες θαλάσσιες 20

21 περιοχές που απαντά το είδος έχουν εντοπιστεί (π.χ. Θερμαικός, Θρακικό Πέλαγος - Πόρτο Λάγος, Δέλτα Εβρου). Ωστόσο, η ακριβής οριοθέτηση νέων προστατευόμενων περιοχών, με βάση τα μέχρι σήμερα διαθέσιμα στοιχεία, θεωρείται αδύνατη. Συνεπώς, για να προωθηθεί η ίδρυση ή επέκταση απαιτείται εξ αρχής εξειδικευμένο πρόγραμμα μελέτης του είδους. Σχόλια σχετικά με τις προτάσεις Στην παρούσα μελέτη καταγράφηκαν επεκτάσεις σε 15 του δικτύου Natura Για τις περιοχές αυτές θεωρείται ότι υπάρχουν σημαντικά και τεκμηριωμένα στοιχεία που στοιχειοθετούν την ανάγκη προστασίας συγκεκρμένων απειλούμενων ειδών ψαριών. Συνολικά η έκταση που καλύπτουν οι προτεινόμενες επεκτάσεις ειναι σχετικά μικρή (βλ. Πίνακα 2). Οι προτάσεις επέκτασης προστατευόμενων περιοχών είναι μόνο μια προσέγγιση στα πλαίσια διατήρησης βιοποικιλότητας των εσωτερικών υδάτων. Υπάρχει οπωσδήποτε περισσότερη ανάγκη για στοχευμένη έρευνα της οικολογίας και των πληθυσμών των περισσότερων ειδών ψαριών, που εξετάστηκαν στη μελέτη αυτή. Ορισμένα από τα είδη αποτελούν είδη ιδιαίτερης προτεραιότητες για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα, διότι βρίσκονται σε άμεση απειλή εξαφάνισης και η υπάρχουσα γνώση είναι πράγματι πολύ μικρή, ώστε να μπορούν να παρουσιαστούν συγκεκριμένες προτάσεις μέτρων διατήρησης. Προτάσεις για συγκεκριμένες ερευνητικές ανάγκες έχουν γίνει επανειλημμένα και για χρόνια, από τις διάφορες ερευνητικές ομάδες (βλ. Οικονομίδης, 2009). Για αρκετά είδη ακόμη και η τεκμηριωμένη εύρεση τους στη φύση αποτελεί σημαντική πληροφορία, καθότι η χώρα μας δε διαθέτει πρόσφατα στοιχεία καταγραφής. Για ορισμένα άλλα είδη, η γενετική έρευνα, εστιασμένη σε ορισμένα βασικά ερωτήματα ταξινόμησης των ειδών, είναι επίσης απαραίτητη. Είναι προφανής, λοιπόν, η ανάγκη να προωθηθεί μια σειρά απο μελέτες που θα επικεντρωθούν σε ορισμένα είδη, με στόχο την εξέταση των καταλληλότερων μέτρων διατήρησής τους. Είναι σημαντικό, επίσης, να συνεχίσει η επιστημονική παρακολούθηση αυτών των ειδών, εντός και εκτός προστατευόμενων περιοχών. 21

22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ (ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΕΣ) Barbieri, R., S. Zogaris, E. Kalogianni, M. Stoumboudi, Y. Chatzinikolaou, S. Giakoumi,Y., Kapakos, D. Kommatas, N. Koutsikos, V. Tachos, L. Vardakas & Economou A.N. (2015). Freshwater Fishes and Lampreys of Greece: An annotated checklist. Monographs on Marine Sciences No. 8. Hellenic Center for Marine Research: Athens, Greece. p. 96. ISBN: Bobori. D.C., Koutrakis, E.T., Economidis, P.S. (2001). Shad species in Greek waters-an historical overview and present status. B Fr Peche Piscic, 362/ 363: Economou A.N., Giakoumi S., Vardakas L., Barbieri R., Stoumboudi M. & Zogaris S. (2007). The freshwater ichthyofauna of Greece: an update based on a hydrographic basin survey. Mediterranean Marine Science, 8(1): Economou, A.N., Zogaris, S., Chatzinikolaou, Y., Tachos, V.,Giakoumi, S., Kommatas, D., Koutsikos, N., Vardakas, L., Blasel, K. & Dussling, U., (2007). Development of an ichthyological multimetric index for ecological status assessment of Greek mountain streams and rivers. Technical Report. Hellenic Center for Marine Research Institute of Inland Waters / Hellenic Ministry for Development. Main Document: 166 pp. Appendices: 189 pp. (In Greek). ISBN: Faria, R., Weiss, S. and Alexandrino, P Comparative phylogeography and demographic history of European shads (Alosa alosa and A.fallax) inferred from mitochondrial DNA. BMC Evolutionary Biology 2012, 12:194. Giakoumi S., Zimmerman B, Zogaris S., Economou A.N. & Kalogianni E. (2006). Current population status of Valencia letourneuxi (Sauvage,1880) in the Mornos River Delta. Oral presentation. 8th Panhellenic Congress Oceanography & Fisheries, Thessaloniki, 4-8 June 2006, Book of Abstracts, p Geiger, M., F. Herder, M. Monaghan, V. Almada, R. Barbieri, M. Bariche, P. Berrebi, J. Bohlen, M. Casal-Lopez, G. Delmastro, G. Denys, A. Dettai, I. Doadrio, E. Kalogianni, H. Kärst, M. Kottelat, M. Kovacic, M. Laporte, M. Lorenzoni, Z. Marcic, M. Özulug, A. Perdices, S. Perea, H. Persat, S. Porcellotti, C. Puzzi, J. Robalo, R. Sanda, M. Schneider, V. Slechtova, M. Stumboudi, S. Walter, & J. Freyhof (2014). Spatial heterogeneity in the Mediterranean Biodiversity Hotspot affects barcoding accuracy of its freshwater fishes. Molecular Ecology Resources, doi: /

23 Freyhof, J., H. Kärst & M. Geiger (2014). Valencia robertae, a new killifish from lower Pinios River, Greece (Cyprinodontiformes: Valenciidae). Ichthyological Exploration of Freshwaters, 24: Kalogianni, E., Giakoumi, S., Zogaris, S., Chatzinikolaou, Y.,Stoumboudi, M.Th., Barbieri, R., Economou, A.N. & Zimmerman, B. (2006). Rapid Assessment of the Status of the Greek Killifish Valencia letourneuxi (Final Report). HCMR/Zoological Society of London (ZSL)/ European Union of Aquarium Curators (EUAC). 179 pp & Appendix. Kalogianni, E., Giakoumi, S. Zogaris S., Chatzinikolaou, Y., Zimmerman, B. & Economou, A.N. (2009). Current distribution and ecology of the critically endangered Valencia letourneuxi in Greece. Biologia Bratislava (Section Zoology), 65/1: Kalogianni E., Giakoumi S., Zogaris S., Barbieri R., Stoumboudi, M.TH., Zimmerman B, Economou AN (2006b). Population decline of the endangered fish species Valencia letourneuxi in Western Greece strategies for conservation. In: Book of abstracts 1st European congress of conservation biology. Society for Conservation Biology, Eger, Hungary, Book of Abstracts p Kottelat, M. & Freyhof, J. (2007). Handbook of European Freshwater Fishes. Kottelat, Cornol and Freyhof, Berlin, xiv pp. Koutrakis, Ε., Sapounidis, Α., Favre-Krey, L., Krey, G., Economidis, P.S., (2011). Incidental catches of Acipenseridae in the estuary of the River Evros, Greece. Journal of Applied Ichthyology, 27: Koutsikos, N., S. Zogaris, L. Vardakas, V. Tachos, E. Kalogianni R. Šanda, Y. Chatzinikolaou, S. Giakoumi, P.S. Economidis & A.N. Economou (2012). Recent distributional contributions to the freshwater ichthyofauna of Greece. Mediterranean Marine Science, 13/2: Maurakis, E. G. and D. V. Grimes. (2004). Predicting species diversity in lotic freshwaters of Greece. Verginia Journal of Science, 54(3&4): Renaud, C.B., and Economidis, P.S. (2010). Eudontomyzon graecus, a new nonparasitic lamprey species from Greece (Petromyzontiformes: Petromyzontidae). Zootaxa, issue Stierandová, S., Šanda, R., Vasil'eva, E.D., Zogaris, S., Shumka, S.,Halačka, K., Vetešník, L., Nowak, M., Stefanov, T., Koščo, J. & Mendel, J. (2016). A multilocus assessment of nuclear and mitochondrial sequence data elucidates phylogenetic relationships among European spirlins (Alburnoides, Cyprinidae). Molecular Phylogenetics and Evolution, 94:

24 Stoumboudi M. Th., Kottelat M. & Barbieri R. (2006). The fishes of the inland waters of Lesbos Island, Greece. Ichthyological Exploration of Freshwaters, 17(2), Vanhove, M.P.M., Economou, A.N., Zogaris, S., Larmuseau, M.H.D., Giakoumi, S., Kalogianni, E., Volckaert, F.A.M., Huyse, T., Phylogenetics and biogeography of the Balkan sand gobies (Teleostei: Gobiidae):vulnerable species in need of taxonomic revision. Biological Journal of the Linnean Society, 105: Vukić, J., Kovačić, M., Zogaris, S., & Šanda,S. (2016). Rediscovery of Knipowitschia goerneri (Actinopterygii: Gobiidae) and its phylogenetic relationships with other northern Mediterranean Knipowitschia species. Ichthyological Explorations of Freshwaters. ISSN Zogaris, S., Papandropoulos, D., Alivizatos, Ch., Rigas, Y., Hatzirvasanis, V., & Kardakari, N. (2003). Threatened birds of the Amvrakikos. Athens, ΚΟΑΝ press. [In Greek and with extended English summary and check-lists]. ISBN: Zogaris,S., Hatzirvassanis, V., Loi, I., & Vlamis-Gardikas, A. (2008). Several landowners in a protected area: riparian woodland at Amvrakikos. In Sustainable Riparian Zones: A Management Guide (eds: D.Arizpe, A.Mendes, & J.Rabaca). Pp Generalitat Valenciana, Valencia, Spain. [In Greek, Spanish, Portuguese, French and English Editions]. English Edition ISBN: Zogaris, S., Vardakas, L., Economou, A.N. & Economidis, P.S. (2009). A preliminary list of fishes of the Dadia Lefkimi Soufli Forest National Park. In: Catsadorakis, G. & Kallander, H (eds), The Dadia-Lefkimi-Soufli Forest National Park, Greece: Biodiversity, Management, and Conservation. WWF-Greece, Athens, pp ISBN: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ (ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ) Ζόγκαρης, Σ. (2010a). Η Ιονική Πέστροφα στην Πελοπόννησο: Κίνδυνος εξαφάνισης. H Φύση, 130:6-9. Ζόγκαρης, Σ., Οικονομου, Α.Ν., Χατζινηκολάου, Γ. (2010b). Ευκαιρίες oλοκλήρωσης του δικτύου Natura 2000 σε θαλάσσιες και παράκτιες ζώνες. Ημερίδα για της το δίκτυο Νatura 2000 στις Ελληνικές Θάλασσες. Δεκ ΕΛΚΕΘΕ Ανάβυσσος Αττική. Αναρτημένο στο: atura_2000_network_in_the_marine_and_coastal_environment 24

25 Οικονομίδης, Π.Σ. (επιμέλεια) (2009). Β. Ψάρια Εσωτερικών Υδάτων. Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Υπουργείο Περιβάλλοντος, σελ ISBN Οικονόμου, Α., Μπαρμπιέρι, Ρ., Νταουλάς, Χ., Ψαρράς, Θ., Στουμπούδη, Μ., Μπερταχάς, Η., Γιακουμή, Σ. & Πατσιάς, Α. (1999). Απειλούμενα ενδημικά είδη ψαριών του γλυκού νερού της Δυτικής Ελλάδας και Πελοποννήσου - κατανομή, αφθονία, κίνδυνοι και μέτρα προστασίας. Υπουργείο Ανάπτυξης-Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, σελ ISBN Σκουλικίδης, Ν., Οικονόμου, Α.Ν., Καραούζας, Ι., Βαρδάκας, Λ., Γκρίτζαλης, Κ., Ζόγκαρης, Σ., Δημητρίου, Η., και Τάχος, Β. (2008). Υδρολογική και βιοχημική παρακολούθηση της Λεκάνης Απορροής Ευρώτα. Life05 ENV/GR/ Environment-friendly technologies for rural development. HCMR. ISBN: