Φιλοσοφία της γνώσης: µία εισαγωγή

Transcript

1 Ρένια Γασπαράτου Camille Harang Ceci n est pas une pipe. Φιλοσοφία της γνώσης: µία εισαγωγή Σηµειώσεις Πανεπιστηµιακών Παραδόσεων ΤΕΕΑΠΗ Πανεπιστήµιο Πατρών 2014

2 Περιεχόµενα: 1. Φιλοσοφία της γνώσης ή γνωσιολογία 1 2. Γνώση 7 3. Αισθητηριακή εµπειρία Λογική Γλώσσα Συναισθήµατα Νους και σώµα Μαθηµατικά και φυσικές επιστήµες Κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήµες Εκπαίδευση Η αλήθεια είναι εκεί έξω 125 *Όλες οι εικόνες είναι από το Google-images.

3 1. Φιλοσοφία της γνώσης ή γνωσιολογία Στην καθηµερινή µας ζωή ισχυριζόµαστε ότι γνωρίζουµε πολλά πράγµατα: ξέρουµε ποια είναι η πρωτεύουσα της Γαλλίας, τι φάγαµε για πρωινό, από που βγαίνει ο ήλιος, ποια η χηµική σύσταση του νερού, γνωρίζουµε τι καιρό κάνει έξω ή αν πονάει το κεφάλι µας αυτή την στιγµή. Ποιό κοινό γνώρισµα αποδίδουµε στις παραπάνω προτάσεις όταν ισχυριζόµαστε ότι τις γνωρίζουµε; Τι σηµαίνει γνώση και πώς την αποκτούµε; Υπάρχουν όρια στην γνώση µας για τον κόσµο και ποια είναι αυτά; Πώς και κατά πόσο είναι δυνατόν οι πεποιθήσεις µας να ανιχνεύουν τι ισχύει έξω στον κόσµο; Η φιλοσοφία της γνώσης είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται µε τα ζητήµατα αυτά Το πρόβληµα της γνώσης Υπάρχει κάποιο πρόβληµα σχετικά µε τις γνώσεις µου για τον κόσµο; Ο κοινός νους, δηλαδή ο τρόπος µε τον οποίο σκεφτόµαστε και πράττουµε στις περισσότερες καθηµερινές µας στιγµές, θα έλεγε πως δεν υπάρχει κάποιο προφανές πρόβληµα. Στο σχολείο µαθαίνουµε ένα σύνολο πραγµάτων τα οποία χρησιµοποιούµε στη συνέχεια, στην καθηµερινότητά µας περπατάµε χωρίς πρόβληµα ανάµεσα σε τραπέζια, καρέκλες κ.λπ., 1

4 συζητάµε µε άλλους ανθρώπους και συνεννοούµαστε, διαβάζουµε βιβλία και µετά διδάσκουµε θεωρώντας λίγο-πολύ βέβαια όλα αυτά που λέµε. Όµως, αν πηγαίναµε σχολείο 25 µόλις χρόνια πριν, δεν θα µαθαίναµε τα ίδια πράγµατα. Είναι εσφαλµένα αυτά που µαθαίνουµε εµείς τώρα ή αυτά που έµαθαν οι γονείς µας; Ή είναι όλα το ίδιο σωστά; Επίσης, αν το σχολείο µας ήταν στην Τουρκία ή τη Σουηδία αντί στην Ελλάδα, θα διδασκόµασταν σήµερα διαφορετικά µαθήµατα: θα δίναµε προτεραιότητα σε διαφορετικούς κλάδους, αλλά θα µαθαίναµε και διαφορετικά πράγµατα για πολλούς από αυτούς τους κλάδους. Στην καθηµερινότητά µας βεβαίως, προϋποθέτουµε κι ένα σωρό πεποιθήσεις τις οποίες δεν έχουµε ρητά διδαχθεί. Πιστεύουµε ότι ζούµε µέσα σε έναν κόσµο υλικών αντικειµένων και είµαστε βέβαιες ότι, αν η Ζωή έχει τρία φορέµατα και η Άννα δύο, τότε η Ζωή έχει περισσότερα φορέµατα από την Άννα. Οι αισθήσεις µας και η λογική µας θεωρούνται δύο βασικές και εγγενείς γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπου. Θεωρητικά, µε τη βοήθεια της λογικής και των αισθήσεων (α) γνωρίζουµε κατ αρχάς τον κόσµο γύρω µας και (β) κρίνουµε τις υπόλοιπες πληροφορίες που µας δίνονται. Όµως, ούτε οι αισθήσεις ούτε οι λογικές µας διαισθήσεις είναι πάντα αξιόπιστες. Σε πολλές περιπτώσεις οι αισθήσεις µου µε έχουν εξαπατήσει ή µου έχουν δώσει µια ανεπαρκή εικόνα για το περιβάλλον γύρω µου. Κι όµως τις εµπιστεύοµαι τυφλά όταν περπατώ ή όταν οδηγώ. Η λογική µου επίσης δεν µπορεί να µου δώσει καινούργιες πληροφορίες για τον κόσµο γύρω µου. Εξαντλείται σε ταυτολογίες, ενώ ακόµα κι όταν καταπιάνεται µε συλλογισµούς κάνει συστηµατικά διαισθητικά λάθη. Φυσικά, οι αισθήσεις και η λογική µας δεν είναι οι µοναδικοί τρόποι απόκτησης πεποιθήσεων. Καθηµερινά µαθαίνουµε και µεταδίδουµε πληροφορίες χρησιµοποιώντας τη γλώσσα. Συνήθως θεωρούµε ότι οι άλλοι καταλαβαίνουν ό,τι λέµε κι αντιστρόφως ότι εµείς κατανοήσαµε τι µας είπαν. Υπάρχει όµως κάποιο κριτήριο για το νόηµα των φράσεών µας, ώστε να είµαστε βέβαιες και βέβαιοι ότι αυτά που εννοούµε εµείς και αυτά που κατανοούν οι άλλοι ταυτίζονται; Τα συναισθήµατά µας τέλος, προσθέτουν κάποιου είδους πρόσηµα στις πληροφορίες που έχω για τον κόσµο. Περπατάω και συναισθάνοµαι φόβο αν εκλάβω µια παρουσία ως απειλητική. Είναι τα συναισθήµατα µια πηγή 2

5 γνώσης ή απλώς µια ανεπιθύµητη παρεµβολή που διαστρεβλώνει στις γνωστικές µου δυνάµεις; Σε ένα δεύτερο επίπεδο, αντλώ γνώσεις από τις επιστήµες, τα ΜΜΕ και γενικά από το κοινωνικό και πολιτισµικό πλαίσιο στο οποίο µεγαλώνω. Οι επιµέρους επιστήµες φαίνεται να ακολουθούν λογικά και εµπειρικά τεκµηριωµένες µεθόδους. Από την άποψη αυτή φαίνεται ότι µας παρέχουν έγκυρες πεποιθήσεις. Όµως σε κάθε επιστήµη συχνά παρατηρούµε διχογνωµίες και διαφωνίες. Αν η επιστήµη κατείχε την απόλυτη γνώση ή την απόλυτα έγκυρη µέθοδο, οι απόψεις των επιστηµόνων θα έπρεπε να είναι οµόφωνες. Τα βιβλία και τα µέσα µαζικής επικοινωνίας, συµπεριλαµβανοµένου και του διαδικτύου, δίνουν επίσης πλήθος από πληροφορίες. Όµως συχνά οι πληροφορίες αυτές είναι τελείως αναξιόπιστες. Άλλες φορές είναι γεµάτες προκαταλήψεις. Στερεότυπα και προκαταλήψεις είναι συχνά τόσο καλά κρυµµένα, ώστε περνάνε απαρατήρητα και διαιωνίζονται. Μπορούµε λοιπόν να γνωρίζουµε οτιδήποτε για οτιδήποτε; Ποια είναι τα όρια της γνώσης µας για τον κόσµο και πως µπορούµε να µεγιστοποιήσουµε την αξιοπιστία των πεποιθήσεών µας; Για όλα αυτά θα µιλήσουµε φέτος, στη φιλοσοφία της γνώσης Μεταξύ δογµατισµού και σχετικισµού Στην καθηµερινή γλώσσα συνήθως χρησιµοποιούµε τον όρο δογµατισµός για να αναφερθούµε στην έλλειψη κριτικής σκέψης ή την προσκόλληση σε κάποια θεωρία ή ιδεολογία, η οποία συχνά δε στηρίζεται σε αποδείξεις ή είναι επιστηµονικά ξεπερασµένη. Η καθηµερινή αυτή χρήση σχετίζεται µε την φιλοσοφική σηµασία του όρου, όπου ο όρος δογµατισµός αναφέρεται στη θέση ότι είναι δυνατή η απόλυτη γνώση µε τη χρήση της λογικής δύναµης του ανθρώπινου νου και µόνο. Είναι δύσκολο στις µέρες µας να τεκµηριώσουµε την παντοδυναµία της λογικής µας ικανότητας. Ακόµα πιο προβληµατικό είναι να υποστηρίξουµε ότι κατέχουµε την απόλυτη γνώση. Επιπλέον, µια τέτοια άποψη θεωρείται επικίνδυνη διότι δεν επιδέχεται τον διάλογο. 3

6 Ως αντίδοτο στον δογµατισµό λοιπόν, προσφέρεται συχνά ο σχετικισµός. Η έννοια παραπέµπει στην άποψη ότι (α) δεν υπάρχει αντικειµενική ή αληθινή γνώση: το τι θα θεωρηθεί γνώση είναι απλώς θέµα σύµβασης και ως σύµβαση διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία και από εποχή σε εποχή. Η θέση αυτή συχνά συνεπάγεται (β) ότι δεν πρέπει να επεµβαίνουµε ή να κάνουµε κριτική στα εναλλακτικά γνωσιακά συστήµατα και τις πεποιθήσεις της κάθε κοινωνίας. Πολλοί στις µέρες µας δέχονται, ρητά η άρρητα, τις σχετικιστικές απόψεις. Θεωρούν µάλιστα ότι έτσι αντιδρούν στον δογµατισµό. Όµως, η άποψη αυτή πάσχει από σηµαντικά προβλήµατα. Είναι µια αντιφατική θέση. Από τη µία ισχυρίζεται ότι όλα είναι σχετικά και από την άλλη εξάγει απόλυτα συµπεράσµατα όπως (α) ότι πάντα η γνώση είναι σχετική/ σύµβαση και (β) δεν πρέπει να παρεµβαίνουµε στις πεποιθήσεις των άλλων. Επιπλέον, ακόµα κι αν κάποιες από τις επιµέρους πεποιθήσεις µας είναι σχετικές, κάθε σύστηµα γνώσης (π.χ. κάθε θεωρία) υπακούει ή στηρίζεται σε κάποιες βασικές αρχές. Κάποιες από τις πεποιθήσεις µας δηλαδή, κατέχουν κεντρικό ρόλο και στηρίζουν τις υπόλοιπες. Ακόµα κι αν δεχθούµε ότι και αυτές είναι θέµα σύµβασης, θα πρέπει παρόλα αυτά να τους αποδώσουµε ένα διαφορετικό στάτους από ότι στις υπόλοιπες. Εξάλλου, είναι ζητούµενο το πώς θα ορίσουµε την έννοια της κοινωνίας. Έστω ότι µια παραθρησκευτική οργάνωση υποστηρίζει τη µαζική αυτοκτονία των µελών της στις 12 η ώρα σήµερα. Τα µέλη της είναι πεπεισµένα ότι εκείνη την ώρα UFO θα κατακλύσουν τον ουρανό και όποιος ξεφορτωθεί εκείνη ακριβώς τη στιγµή το σώµα του, θα κερδίσει την αιώνια ζωή µαζί µε τους συντρόφους του πάνω σε έναν ιπτάµενο δίσκο. Για να είναι συνεπής, ο σχετικιστής θα πρέπει να είναι διατεθειµένος να αποδεχθεί ότι, στο πλαίσιο της οργάνωσης αυτής, µια τέτοια πεποίθηση συνιστά γνώση. Τα µέλη της γνωρίζουν πως να κατακτήσουν την αιώνια ζωή. Και εφόσον κάθε κοινότητα δικαιούται να έχει τις δικές της συµβάσεις, τις δικές της πεποιθήσεις, εµείς δεν θα πρέπει να κάνουµε κριτική, ούτε να παρέµβουµε. Ο σχετικιστής τέλος, από τη στιγµή που αποκλείει την δυνατότητα κριτικής των πεποιθήσεων ή των θεωριών µιας κοινότητας ή µιας κοινωνίας, δεν µπορεί να εξηγήσει την εξέλιξη των επιστηµονικών θεωριών ή των 4

7 προδιαθέσεων που έχουµε για τον κόσµο. Όµως µέσα σε κάθε κοινωνία, και µε τη βοήθεια της επιστηµονικής κοινότητας, εκτυλίσσεται ένας διαρκής κριτικός διάλογος. Μέσα από αντιρρήσεις και επιδιορθώσεις εξηγούµε διαρκώς νέα φαινόµενα. Σε κάθε περίπτωση, η φιλοσοφία της γνώσης είναι µια κανονιστική µελέτη. Αναζητά τους κανόνες, τα ιδεώδη σύµφωνα µε τα οποία θα µεγιστοποιήσουµε την αξιοπιστία των πεποιθήσεών µας και των µεθόδων µας. Ρωτά για το πώς πρέπει να προσεγγίζουµε τον κόσµο, πώς πρέπει να τεκµηριώνουµε τις απόψεις µας, ποιες µέθοδοι είναι ασφαλέστερες κ.λπ. Σε αυτά τα κατ εξοχήν φιλοσοφικά ερωτήµατα δεν µπορεί να απαντήσει ο σχετικιστής Και ο σκεπτικισµός. Σκεπτικιστή ονοµάζουµε κάποιον ο οποίος ισχυρίζεται (ή καταλήγει στη θέση) ότι δεν µπορούµε να γνωρίσουµε τίποτα µε απόλυτη βεβαιότητα. Μια εύκολη απάντηση στον σκεπτικισµό είναι να του προσάψουµε αντίφαση: από τη µια λέει πως δεν µπορούµε να γνωρίσουµε τίποτα µε απόλυτη βεβαιότητα και από την άλλη πρεσβεύει µία τουλάχιστον πρόταση ως απόλυτα βέβαιη, την πρόταση ότι δεν µπορούµε να γνωρίσουµε τίποτα µε απόλυτη βεβαιότητα. Ο σκεπτικιστής πάντως, αντίθετα µε τον σχετικιστή, µπορεί να λύσει την αντίφαση. Συγκεκριµένα, η πιο συνεπής σχολή σκεπτικιστών, οι Πυρρώνειοι στην αρχαιότητα πρέσβευαν ότι δεν µπορώ να γνωρίζω αν γνωρίζω οτιδήποτε. Η µόνη λύση είναι εποµένως να απέχω: να µην εκφράζω γνώµη για τίποτα και να µην πράττω τίποτα το οποίο θα συνιστούσε τη δέσµευσή µου σε κάποια θέση, θεωρία ή πεποίθηση. Είναι όµως δυνατό κάτι τέτοιο; Ας πούµε ότι αποφασίζω να βγω από το σπίτι µου: θα πάρω τα κλειδιά µου, θα ανοίξω την πόρτα και θα καλέσω το ασανσέρ. Σκεφτείτε πόσες σιγουριές κρύβονται πίσω από αυτή την απλή καθηµερινή κίνηση. Προϋποθέτω ότι οι αισθήσεις µου γενικά δεν µε εξαπατούν (δεν είµαι ήδη έξω από το σπίτι µου, ούτε και πέφτω πάνω στην πόρτα αµφισβητώντας την ύπαρξή της, αλλά την ανοίγω για να βγω). Προϋποθέτω επίσης ένα κόσµο µε υλικά αντικείµενα (κλειδιά, πόρτες) και µε κανονικότητες (η κλειδαριά κλειδώνει όταν γυρίζω το κλειδί, το ασανσέρ έρχεται όταν το καλώ). Εκφράζω παράλληλα έµπρακτα την 5

8 εµπιστοσύνη µου στην επιστήµη και την τεχνολογία (αποδέχοµαι τους νόµους της βαρύτητας, χρησιµοποιώ το ασανσέρ). Εκφράζω ακόµα και µια σειρά πεποιθήσεων για την κοινωνική πραγµατικότητα (πεποιθήσεων που έχουν να κάνουν µε την ασφάλεια, την περιουσία, τους κλέφτες). Όπως πολλοί φιλόσοφοι έχουν επισηµάνει (D. Hume, P.F. Strawson), ο απόλυτος σκεπτικισµός των Πυρρώνειων, ακόµα κι αν είναι µια έγκυρη λογικά θεωρία, στην πράξη είναι ανενεργή. Η απόλυτη αποχή είναι αδύνατη. Και χωρίς πλήρη αποχή από τα πάντα, αναπόφευκτα δεχόµαστε την εγκυρότητα διαφόρων πεποιθήσεων. Λειτουργούµε καθηµερινά στη βάση ενός πλέγµατος βεβαιοτήτων. Ακόµα και για να αµφισβητήσουµε µία πεποίθηση, θα πρέπει να θεωρήσουµε κάποιες άλλες βέβαιες. Μόνο σε ένα πλαίσιο βεβαιότητας, λέει ο Wittgenstein, είναι δυνατή η αµφιβολία. Εξάλλου, γύρω µας, όπου και να κοιτάξουµε, βλέπουµε επιτεύγµατα, η αποτελεσµατικότητα των οποίων δεν αµφισβητείται. Φάρµακα που πράγµατι γιατρεύουν τον πονοκέφαλο, ψυγεία που πράγµατι διατηρούν τα τρόφιµα, αεροπλάνα που πράγµατι πετάνε, όλα αυτά µας βεβαιώνουν ότι οι θεωρίες µας για τον κόσµο µπορεί να µην είναι απόλυτα εγγυηµένες, αλλά δεν µπορεί επίσης να είναι όλες εσφαλµένες. Δεν είναι λοιπόν δυνατό να µη µπορούµε να γνωρίσουµε τίποτα για τίποτα. Έχουµε λοιπόν, πολλές πεποιθήσεις για τα πράγµατα γύρω µας και µπορούµε να υποθέσουµε ότι κάποιες από αυτές συνιστούν γνώσεις, αλλά δεν ξέρουµε ποιες. H µόνη µας ελπίδα είναι να ακονίσουµε την κρίση µας και τις διερευνητικές µας ικανότητες Πηγές και βιβλιογραφικές προτάσεις Quine W. V. O. & Ullian J.S. (2002). «Εισαγωγή» στο Quine W. V. O. & Ullian J.S. Ο ιστός της πεποίθησης. Leader Books. Russell, B. (2010). «Κεφ. 1: Φαινόµενο και πραγµατικότητα». Στο Russell, B. Τα προβλήµατα της φιλοσοφίας. Αρσενίδη. Van de Lagemaat R. (2005). «Reason». Στο Van de Lagemaat, Theory of Knowledge. Cambridge University Press. 6

9 2. Γνώση Η έννοια της γνώσης αποτελεί µια πυκνή έννοια (thick concept), δηλαδή (1) έχει ευρύ περιεχόµενο και (2) είναι αξιολογικά φορτισµένη. Είναι εποµένως δύσκολο να δώσουµε έναν τελειωτικό ορισµό για την έννοια αυτή. Παρόλα αυτά θα πρέπει να αποπειραθούµε να ορίσουµε την έννοια, ώστε να έχουµε µια κοινή αφετηρία για συζήτηση. Ο πιο διαδεδοµένος ορισµός της γνώσης έχει δοθεί από τον Πλάτωνα. Η γνώση είναι αληθής και µετά λόγου πίστη, δηλαδή αληθής και δικαιολογηµένη πεποίθηση. Σύµφωνα µε τον ορισµό αυτό, για να θεωρηθεί ότι γνωρίζουµε κάτι (π.χ. για να θεωρηθεί ότι γνωρίζουµε ότι έξω βρέχει) θα πρέπει να πληρούνται τρία κριτήρια: (1) Να έχουµε µία πεποίθηση (π.χ., ότι έξω βρέχει). (2) Να είναι η πεποίθηση αυτή αληθής (δηλαδή, πράγµατι να βρέχει). (3) Να µπορούµε να δικαιολογήσουµε (να δώσουµε λόγους για) αυτή την πεποίθηση (π.χ., να µπορούµε να δείξουµε έξω από το παράθυρο την βροχή). Ο ορισµός του Πλάτωνα εποµένως, γεννά τρία αντίστοιχα ερωτήµατα: 2.1. Από που αποκτούµε αξιόπιστες πεποιθήσεις; Βασικές πηγές πεποιθήσεων καθενός µας είναι: - η λογική µας - οι αισθήσεις µας - τα συναισθήµατά µας - η γλώσσα µας Πέραν τούτων, αποκτούµε πεποιθήσεις και µέσω της κοινωνίας: οι επιστήµες, οι τέχνες, τα βιβλία και τα σχολεία, τα ΜΜΕ συµπεριλαµβανοµένου του διαδικτύου, οι θρησκεία και τα έθιµα, όλα αυτά µας δίνουν καθηµερινά πλήθος πληροφοριών. Είναι φυσικά ζητούµενο κατά πόσο όλες αυτές οι πληροφορίες είναι αξιόπιστες και επίσης πόσες από αυτές πράγµατι καταλήγουν να γίνουν πεποιθήσεις µας. 7

10 2.2. Τι σηµαίνει αλήθεια; Η έννοια της αλήθειας είναι επίσης µια πυκνή έννοια. Ο ορισµός της είναι ως εκ τούτου δύσκολος. Μια πρώτη προσέγγιση θα ήταν να πούµε ότι η έννοια της αλήθειας εγείρει το αίτηµα της αντιστοιχίας των πεποιθήσεών µου µε αυτό που ισχύει στην πραγµατικότητα. Η πεποίθησή µου ότι έξω βρέχει είναι αληθής αν πράγµατι έξω βρέχει. Θα πρέπει εποµένως να διαπιστώσω ή να επαληθεύσω κάποιου είδους αντιστοιχία των όσων πιστεύω εγώ µε τα όσα ισχύουν στον κόσµο. Πώς όµως µπορώ να βεβαιώσω ή να επαληθεύσω ότι οι πεποιθήσεις µου πράγµατι αντιστοιχούν µε ό,τι συµβαίνει έξω στον κόσµο. Ο µόνος τρόπος να έχω πρόσβαση στον κόσµο είναι δια µέσω της λογικής, των αισθήσεων, των συναισθηµάτων, της γλώσσας µου, καθώς και µέσω των δευτερευουσών πηγών των πεποιθήσεών µου για τον κόσµο (ΜΜΕ, βιβλία κ.λπ.). Πρέπει εποµένως πρώτα να εξετάσουµε την αξιοπιστία των πηγών αυτών (στο ερώτηµα 2.1) Πώς µπορώ να τεκµηριώσω τις πεποιθήσεις µου; Μια πρώτη ιδέα των φιλοσόφων ήταν να αναζητήσουν ένα αδιάβλητο θεµέλιο και πάνω σε αυτό να «χτίσουν» το οικοδόµηµα της γνώσης. Και πάλι εδώ πηγαίνουµε πίσω στους τρόπους µε τους οποίους αποκτούµε τις πεποιθήσεις µας για τον κόσµο. Αν π.χ. µπορέσουµε να θεωρήσουµε ότι οι αισθήσεις µας παρέχουν αξιόπιστες πληροφορίες για τον κόσµο θα µπορούσε η αισθητηριακή εµπειρία µας να αποτελέσει το θεµέλιο της γνώσης. Αν πάλι η λογική µας αποδειχθεί πιο αξιόπιστη, ίσως αυτή να είναι η βάση για κάθε άλλη γνώση. Η άποψη αυτή είναι γνωστή µε το όνοµα θεµελιοκρατία ή θεµελιωτισµός (foundationalism). Σύµφωνα µε την θέση αυτή κάποιες βασικές πεποιθήσεις χρησιµεύουν ως το θεµέλιο πάνω στο οποίο «χτίζουµε» την γνώση µας για τον κόσµο. Συνήθως ως θεµελιώδεις προτείνονται 8

11 πεποιθήσεις που προέρχονται ή από την λογική ή από την κατ αίσθηση εµπειρία. Το ερώτηµα που προκύπτει εδώ είναι αν τελικά θεµελιώνεται το θεµέλιο της γνώσης. Για να δεχθούµε είτε τις αισθήσεις µας, είτε την λογική µας (ή και οτιδήποτε άλλο) ως το υπέρτατο θεµέλιο της γνώσης θα πρέπει να θεωρηθούν απολύτως αξιόπιστες και αδιαµφισβήτητες πηγές γνώσης. Επιστρέφουµε οπότε και πάλι στο πρώτο ερώτηµα (2.1). Μια εναλλακτική πρόταση είναι ο συνεκτικισµός (coherence theory). Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή οι πεποιθήσεις µας σχηµατίζουν ένα πολύπλοκο δίκτυο ή ιστό και συγκρατούν η µία την άλλη όσο είναι συνεκτικές. Προβλήµατα παρουσιάζονται όπου η συνοχή χαλαρώνει. Και εδώ όµως τίθενται ερωτήµατα. Αφενός, αν είναι όλο το δίκτυο λάθος πώς µπορούµε να το αντιληφθούµε; Το δίκτυο των πεποιθήσεών µου µπορεί να είναι απολύτως συνεκτικό, αλλά ολοκληρωτικά εσφαλµένο. Για παράδειγµα, ένας άνθρωπος που υποφέρει από σύνδροµο καταδίωξης έχει πιθανότατα ένα συνεκτικό σύστηµα πεποιθήσεων και όλες µαζί συνηγορούν στο ότι όλοι τον καταδιώκουν. Όµως είναι πιθανό κανείς στην πραγµατικότητα να µην τον καταδιώκει. Δεν είναι εποµένως δυνατό να κρίνουµε ένα σύστηµα πεποιθήσεων µόνο από τη συνεκτικότητά του. Θα πρέπει επίσης να συζητήσουµε και κατά πόσο αντιστοιχεί ή επαληθεύεται από την πραγµατικότητα. Κι έτσι γυρίζουµε στο ερώτηµα 2.2 (και άρα πίσω στο 2.1). Ένα δεύτερο ζήτηµα που τίθεται εδώ είναι αν όλες οι πεποιθήσεις µέσα σε ένα τέτοιο δίκτυο έχουν την ίδια βαρύτητα. Η εικόνα του ιστού ή του δικτύου διαισθητικά δηµιουργεί την αίσθηση ότι κάποιες πεποιθήσεις πρέπει να είναι κεντρικές και να συγκρατούν αυτό το δίκτυο. Ποιες πεποιθήσεις θα είναι λοιπόν αυτές και µε ποιό τρόπο έχουν αποκτηθεί. Και πάλι οι δύο πιο πιθανοί υποψήφιοι είναι πεποιθήσεις που προέρχονται ή από την λογική ή από την κατ αίσθηση εµπειρία (και άρα πίσω στο 2.1). Δηµιουργείται επιπλέον η υποψία ότι ο συνεκτικισµός, παρόλο που πλασάρεται ως απάντηση στον θεµελιωτισµό, µπορεί να αποτελεί απλώς µια εξελιγµένη µορφή του. 9

12 Βλέπουµε εδώ ότι τα τρία κριτήρια που τίθενται από τον παραδοσιακό ορισµό της γνώσης είναι στενά συνδεδεµένα. Ας ξεκινήσουµε να εξετάζουµε τους τρόπους µε τους οποίους αποκτούµε πεποιθήσεις. Θα συζητήσουµε παράλληλα κατά πόσο είναι αυτοί αξιόπιστοι (το κριτήριο της δικαιολόγησης) και κατά πόσο µας δίνουν πρόσβαση στην εξωτερική πραγµατικότητα (το κριτήριο της αλήθειας) Πηγές και βιβλιογραφικές προτάσεις Quine W. V. O. & Ullian J.S. (2002). «Κεφ. 1: Πεποίθηση και αλλαγή πεποίθησης». Στο Quine W. V. O. & Ullian J.S. Ο ιστός της πεποίθησης. Leader Books. Russell, B. (2010). «Κεφ. 13: Γνώση, σφάλµα και πιθανή γνώµη». Στο Russell, B. Τα προβλήµατα της φιλοσοφίας. Αρσενίδη. 10

13 3. Αισθητηριακή εµπειρία Πάρα πολλές από τις πεποιθήσεις µας προέρχονται από την εµπειρία. Εδώ, όταν µιλάµε για εµπειρία εννοούµε την αισθητηριακή εµπειρία, δηλαδή τα δεδοµένα που αντλούµε από τις πέντε αισθήσεις µας. Η όραση, η ακοή, η αφή, η όσφρηση και η γεύση αποτελούν πηγές πλήθους πληροφοριών για τον κόσµο. Κατά πολλούς οι αισθήσεις µας συνιστούν τη πρώτη και βασική µας επαφή µε την εξωτερική πραγµατικότητα από τη στιγµή που γεννιόµαστε. Ο κοινός νους θεωρεί ότι µας φέρνουν σε απευθείας επαφή µε την εξωτερική πραγµατικότητα και µας προµηθεύουν κάθε πληροφορία που χρειαζόµαστε για να την κατανοήσουµε και να κινηθούµε µέσα σε αυτή. Από την άλλη, οι αισθήσεις σε πολλές περιπτώσεις µε έχουν εξαπατήσει. Μία µπλούζα µου φαινόταν καφέ στο κατάστηµα όταν την αγόραζα, αλλά όταν τη φόρεσα στο φως του ήλιου φαινόταν πρασινωπή. Ένα καλαµάκι µέσα στο νερό έδειχνε λυγισµένο, αλλά όταν το έβγαλα είδα πως στην πραγµατικότητα ήταν ίσιο. Πολλά είναι τα παραδείγµατα όπου παράγοντες όπως το φόντο, το σχήµα, ο φωτισµός, το χρώµα κ.λπ. µου έδωσαν λανθασµένες πληροφορίες για το περιβάλλον. Πέραν τούτων, η κάθε αίσθηση µου δίνει διαφορετικά δεδοµένα. Ένα θρανίο το βλέπω ως λείο, αλλά άµα το πιάσω είναι γεµάτο αυλάκια και φθορές. Επίσης συχνά οι δικές µου αισθητηριακές εµπειρίες δεν συµφωνούν µε αυτές των γύρω µου: όταν εγώ κρυώνω εσύ ζεσταίνεσαι, σε εσένα το ίδιο πορτοκάλι σου φαίνεται γλυκό ενώ εµένα ξινό. Ακόµα, εµπειρίες του παρελθόντος και προδιαθέσεις επηρεάζουν την εµπειρία µας. 11

14 Από τη στιγµή λοιπόν, που συνειδητοποιώ ότι οι αισθήσεις µε έχουν εξαπατήσει τόσο συχνά στο παρελθόν, πώς µπορώ να ξέρω ότι δεν µε εξαπατούν διαρκώς και συστηµατικά; 3.1. Ο Ρενέ Ντεκάρτ (R. Descartes) και η αµφισβήτηση της εγκυρότητας των αισθήσεων Σε αυτό ακριβώς το συµπέρασµα καταλήγει ο Ρενέ Ντεκάρτ (ή Καρτέσιος): οι αισθήσεις µου µε εξαπατούν συστηµατικά και δεν θα πρέπει να βασίζοµαι πάνω τους για να γνωρίσω τον κόσµο. Από τη στιγµή που δε µπορώ να βασίζοµαι στις αισθήσεις µου όµως, θα πρέπει να αναζητήσω κάποιο νέο θεµέλιο για τη γνώση µου στη λογική. Ο Ντεκάρτ έχει την εξής ιδέα: να γκρεµίσει ό,τι σαθρό και επισφαλές υπάρχει στο οικοδόµηµα της γνώσης µας, µέχρι να φτάσει σε κάποια πεποίθηση, η οποία θα είναι απολύτως βέβαιη και, ως εκ τούτου, ικανή να στηρίξει τη γνώση µας για τον κόσµο. Ξεκινά αµφισβητώντας όλη την προηγούµενη παράδοση, τις αυθεντίες και τα βιβλία. Όλα αυτά πιθανόν να είναι εσφαλµένα. Θα πρέπει, λέει, να πετάξω οτιδήποτε δεν φαίνεται απολύτως σαφές και καθαρό (δηλαδή, απολύτως προφανές) στον νου µου. Αποπειράται έτσι εκ νέου, και µε τη βοήθεια της λογική του και µόνο, να θεµελιώσει τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίζει. Κάθεται λοιπόν µπροστά στο τζάκι και: 1. Αµφισβητεί την αξιοπιστία των αισθήσεων του: αυτό που βλέπω µπροστά µου είναι σίγουρα έτσι ακριβώς όπως το αντιλαµβάνοµαι; 2. Αµφισβητεί κάθε αντιστοιχία των δεδοµένων των αισθήσεών του µε τον κόσµο: κι αν κοιµάµαι και ονειρεύοµαι; 3. Εντοπίζει εντός του νου του κάποιες απλές λογικές έννοιες ή συλλογιστικές αρχές (έκταση, ποσότητα, µέγεθος, αριθµός, 2=2=4): Όµως µήπως κάποιος κακός δαίµονας ηθεληµένα µε παραπλανά και όλα αυτά που µου φαίνονται βέβαια είναι πλάνη; Με το επιχείρηµα κακού δαίµονα καθολικεύεται η αµφιβολία. Στο σηµείο αυτό όµως, ανακαλύπτει µια βεβαιότητα: 4. Πάντως, ακόµα κι αν ένας κακός δαίµονας µε εξαπατά, υπάρχω για να µε εξαπατά: σκέφτοµαι άρα υπάρχω (cogito ergo sum). 12

15 5. και εγώ που σκέφτοµαι, έχω εντός µου την ιδέα του τέλειου όντος, παρόλο που είµαι ένα ατελές ον. Ο µόνος τρόπος να έχει συµβεί αυτό είναι να µου την εµφύτευσε το τέλειο ον (ο Θεός). Αλλά εφόσον είναι τέλειος, υπάρχει. Επίσης εφόσον είναι τέλειος, είναι καλός και δεν µε εξαπατά. Άρα οι λογικές έννοιες και οι συλλογισµοί (αυτά δηλαδή που παρουσιάζονται µε απόλυτη καθαρότητα και σαφήνεια στον νου µου ως αληθή) είναι πράγµατι ορθοί. Και επίσης όλα όσα βλέπω γύρω µου υπάρχουν και είναι περίπου όπως τα βλέπω. Ο Θεός είναι η εγγύηση των συλλογισµών µου και της ύπαρξης του εξωτερικού κόσµου. Ο Ντεκάρτ αναζητά τη βεβαιότητα µε τη µέθοδο της καθολικής αµφιβολίας. Αµφισβητεί κάθε φερεγγυότητα των αισθήσεων και αποπειράται µε τη λογική του να θεµελιώσει τις γνωστικές µας δυνατότητες. Η λογική είναι, κατ αυτόν, η βασική γνωστική δύναµη του ανθρώπου και µέσα από το φίλτρο της λογικής θα πρέπει να αξιολογούµε και τα δεδοµένα των αισθήσεων. Όµως, το επιχείρηµα του Ντεκάρτ δεν είναι απολύτως έγκυρο. Μερικά βασικά προβλήµατα είναι επιγραµµατικά τα εξής: (Α.) Σε σχέση µε το cogito: Το «σκέφτοµαι» δεν θεµελιώνει κατ ανάγκη ότι υπάρχω. Δεν αποδεικνύει δηλαδή ότι πράγµατι υπάρχει και ένα υποκείµενο το οποίο σκέφτεται. Θεµελιώνει απλώς ότι υπάρχει κάποια σκέψη. Όµως, ακόµα κι αν δεχθούµε ότι θα πρέπει να υπάρχει κάποιο υποκείµενο της σκέψης, αυτό είναι απλώς ένα νοών (ένας νους, όχι ένας άνθρωπος). Πράγµατι ο Ντεκάρτ εισηγείται µια διάκριση µεταξύ res extensa (εκτατής ύλης) και res cogitans (σκεπτόµενης ψυχής). Ο άνθρωπος είναι ένα διττό ον που αποτελείται από δύο ουσίες: ψυχή και σώµα. Το επιχείρηµα του Καρτέσιου ως εδώ αποδεικνύει µόνο ότι ο ίδιος υπάρχει ως ψυχή, για να αποδείξει ότι υπάρχει ως άνθρωπος µε σώµα ή ότι υπάρχουµε κι εµείς οι υπόλοιποι και ο κόσµος γύρω µας, χρειάζεται την απόδειξη του Θεού. (Β.) Σε σχέση µε την απόδειξη του Θεού όµως, προκύπτουν κι άλλα προβλήµατα: Η δυνατότητα σύλληψης κάποιου, έστω τέλειου, πράγµατος δεν συνιστά απόδειξη της ύπαρξής του. Το γεγονός ότι µπορώ να συλλάβω τον τέλειο 13

16 άνδρα, δεν σηµαίνει ότι αυτός υπάρχει. Παροµοίως βέβαια, και το γεγονός ότι συλλαµβάνω τον Μίκυ Μάους δεν σηµαίνει ότι υπάρχει. Η ύπαρξη δεν συνιστά ιδιότητα, και άρα δεν µπορεί να αποδειχθεί µε το επιχείρηµα του Ντεκάρτ. Ο φιλόσοφος προσπαθεί να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού κάνοντας εννοιολογική ανάλυση. Όµως η εννοιολογική ανάλυση µας δίνει τις ιδιότητες που θα πρέπει να πληροί κάτι για να υπαχθεί σε µία κατηγορία/έννοια. Π.χ. «ο εργένης είναι ο ανύπαντρος άνδρας». Η εννοιολογική ανάλυση από µόνη της όµως, δεν µας πληροφορεί για το αν υπάρχουν εργένηδες στον κόσµο. Το πρόβληµα του καρτεσιανού κύκλου: ο Ντεκάρτ αποδεικνύει την ύπαρξη του θεού βάσει της σαφήνειας και της καθαρότητας της ιδέας του Θεού στον νου του και αποδεικνύει την καθαρότητα και την σαφήνεια των ιδεών βάσει της ύπαρξης του Θεού. Δεν µπορώ όµως, να αποδείξω βάσει της λογικής την ύπαρξη του Θεού, όταν χρειάζοµαι τον Θεό πρώτα για να µου εγγυηθεί πως η λογική µου στέκει. Κι έτσι ενώ ο Ντεκάρτ αποπειράται να θεµελιώσει τη γνωστική δύναµη του ανθρώπου και τις γνώσεις µας για τον κόσµο, τελικά µας κληροδοτεί την απόλυτη αµφιβολία. Παράλληλα, µας κληροδοτεί µια σειρά από εικόνες για τη γνώση, τον κόσµο, τον νου και τον άνθρωπο, εικόνες που δεν έχουν επηρεάσει µόνο τη φιλοσοφία, αλλά αποτελούν ως σήµερα κοµµάτι της καθηµερινής µας µεταφυσικής. Για παράδειγµα: Συνδέει την έννοια της γνώσης µε την έννοια της απόλυτης βεβαιότητας. Ταυτίζει τη βεβαιότητα µε τις υποκειµενικές ιδέες του νου µου. Παρουσιάζει τον νου µου ως ένα εσωτερικό αµφιθέατρο, στο οποίο έχω εγώ προνοµιακή πρόσβαση. Παρουσιάζει τον κόσµο και τον άνθρωπο ως αποτελούµενο από δύο διακριτές ουσίες, την σκεπτόµενη ψυχή (πνεύµα) και το εκτατό σώµα (ύλη). Κάθε ένα από τα παραπάνω σηµεία αποτελούν σηµείο διαµάχης για τη σύγχρονη φιλοσοφία. Για αυτό και ορισµένοι (όπως ο R. Rorty στο Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης), θεωρούν ότι µε τον Ντεκάρτ η φιλοσοφία πήρε µία λάθος στροφή, ενώ άλλοι (όπως π.χ. ο B. Stroud στο 14

17 Ρ. Γασπαράτου. Φιλοσοφία της γνώσης. The Significance of Philosophical Skepticism), θεωρούν ότι θεµατοποίησε τα σηµαντικά φιλοσοφικά προβλήµατα. Ο Ντεκάρτ αµφισβήτησε την φερεγγυότητα των αισθήσεων και προσπάθησε να θεµελιώσει όλη µας τη γνώση στη λογική, τις έµφυτες ιδέες του ορθού λόγου, οι οποίες εδράζονται στην ψυχή µας. Το κεντρικό του επιχείρηµα όµως, ενέχει λογικά σφάλµατα και έτσι µας αφήνει εκτεθειµένους στον απόλυτο σκεπτικισµό Ο άγραφος πίνακας του Τζον Λοκ (John Locke) Η αισιοδοξία του Ντεκάρτ ότι θα κατορθώσει να θεµελιώσει όλη την ανθρώπινη γνώση στις αρχές της λογικής λείπει από τη γνωσιολογία του Λοκ. Κατά τον Λοκ, θα πρέπει φυσικά να εξετάσουµε την ανθρώπινη γνωστική ικανότητα και τελικά να αποδεχτούµε και τους περιορισµούς της. Ο Λοκ υποστηρίζει η βασική πηγή κάθε γνώσης µας και το τελικό τεκµήριο των πεποιθήσεών µας είναι η αισθητηριακή εµπειρία. Λόγω αυτής του της θέσης ο Λοκ έχει θεωρηθεί εµπειριστής. Απορρίπτει την καρτεσιανή ιδέα περί έµφυτης γνώσης. Κατ αυτόν η υπόθεση αυτή δεν είναι πλήρως τεκµηριωµένη: συχνά συναντάµε ανθρώπους οι οποίοι δεν κατέχουν ούτε τις βασικότερες λογικές αρχές. Τα µικρά παιδιά, οι νοητικά καθυστερηµένοι ή ακόµα και άνθρωποι που έχουν µεγαλώσει εκτός πολιτισµού δεν ξέρουν ότι π.χ. 5+5=10. Αν αυτές οι λογικές αρχές ήταν σύµφυτες στην ψυχή του ανθρώπου θα περίµενε κανείς να τις κατέχουµε όλοι ανεξαιρέτως. Εξάλλου, η υπόθεση περί έµφυτων ιδεών δεν είναι απαραίτητη, λέει ο Λοκ, και αυτό γιατί µπορούµε να εξηγήσουµε πώς γνωρίζουµε τα πράγµατα χωρίς αυτή. Είναι πιο ασφαλές λοιπόν να υποθέσουµε ότι γεννιόµαστε ως άγραφοι πίνακες (tabula rasa), ή σαν άδεια δωµάτια. Η αισθητηριακή εµπειρία λίγο λίγο µας παρέχει τα βασικά υλικά της γνώσης: τις ιδέες (εικόνες πραγµάτων, σκέψεις, αναµνήσεις). Όµως, πώς εξηγείται τότε όλη η γνώση που έχουµε και η οποία δεν µοιάζει να προέρχεται άµεσα από την εµπειρία; Για παράδειγµα, γνωρίζω ότι κάθε µέρα ο ήλιος ανατέλλει, παρόλο που δεν τον βλέπω κάθε µέρα να ανατέλλει. Πώς γίνονται λοιπόν, οι συνδέσεις ανάµεσα στις ιδέες; 15

18 Ο Λοκ θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι προικισµένος µε την ικανότητα του αναστοχασµού (reflection). Πρόκειται για τη δυνατότητα του ανθρώπου να οργανώνει τα δεδοµένα των αισθήσεων. Δεν δεχόµαστε λοιπόν, παθητικά όλο το υλικό της εµπειρίας. Με τη βοήθεια του αναστοχασµού διαµορφώνουµε θεωρίες, κάνουµε συνδέσεις και αφαιρέσεις ανάµεσα στις ιδέες κ.λπ. Κι έτσι οι ιδέες προκύπτουν από την αντίληψη και δια µέσω της επεξεργασίας του αναστοχασµού, π.χ. από την αφαίρεση. Ο Λοκ ονοµάζει ιδέες όλα τα περιεχόµενα της συνείδησής µας: αισθητηριακά δεδοµένα, σκέψεις κ.λπ. Προσπαθώντας να κάνει µια κατηγοριοποίηση των ιδεών µας, ο Λοκ καταλήγει πως αυτές αφορούν: σχέσεις: συγκρίσεις ή συσχετίσεις που «οδηγούν τον νου από ένα πράγµα σε κάτι πέραν του πράγµατος αυτού» (π.χ. λευκότερο, σύζυγος). τρόπους: µέθοδοι ή συµβάσεις οργάνωσης των υποστάσεων, «συνδυασµοί σκόρπιων και ανεξάρτητων ιδεών που ο νους καταχωρεί µαζί» (π.χ. ευγνωµοσύνη). υποστάσεις: ιδέες υλικών πραγµάτων, «ιδέες πραγµάτων που υφίστανται από µόνα τους» (π.χ. χρυσός, άνθρωπος). Όµως οι γνωστικές µας δυνατότητες µπορούν να προσεγγίσουν µόνο τις ονοµατικές ουσίες των υποστάσεων. Πρόκειται για τις ιδιότητες αυτές που αποδίδουµε στα πράγµατα από τη δική µας οπτική γωνία και έχουν να κάνουν µε (α) πρωτεύουσες ιδιότητες (π.χ. βάρος µήκος, έκταση κ.λπ.), δηλαδή ιδιότητες για τις οποίες όλοι συµφωνούµε και µε (β) δευτερεύουσες ιδιότητες (π.χ. γεύση, χρώµα κ.λπ.), δηλαδή ιδιότητες που είναι περισσότερο υποκειµενικές. Όµως, δεν µπορούµε να γνωρίζουµε πλήρως τις πραγµατικές ουσίες των πραγµάτων. Κι αυτό διότι γνωρίζουµε τα πράγµατα µόνο από τη δική µας οπτική γωνία. Το ερώτηµα που προκύπτει εδώ λοιπόν, είναι πώς θεµελιώνεται η αντιστοιχία των ιδεών µας µε την εξωτερική πραγµατικότητα. Ο Λοκ θεωρεί ότι τα αντικείµενα είναι η αιτία των ιδεών µας. Από τη στιγµή όµως που παραδέχεται ότι δεν µπορούµε να γνωρίσουµε τα πράγµατα, παρά µόνο δια µέσω των ιδιοτήτων που τους προσάπτουµε, µας φυλακίζει, όπως λέει ο Μπέρκλεϋ, «µέσα στον πέπλο των ιδεών». 16

19 ο παρατηρητής η ιδέα του κόσµου ο κόσµος 3.3. Ο Τζόρτζ Μπέρκλεϋ (George Berkeley) και ο κόσµος από ιδέες O Μπέρκλεϋ θεωρεί ότι από τη στιγµή που διακρίνουµε µεταξύ πραγµάτων και ιδεών παραδιδόµαστε στον σκεπτικισµό. Κι αυτό διότι ουσιαστικά παραδεχόµαστε ότι έχουµε πρόσβαση µόνο στα φαινόµενα, τα είδωλα των πραγµάτων, όχι τα πράγµατα τα ίδια. Σύµφωνα µε τον φιλόσοφο, η λύση είναι µία: να ταυτίσουµε ιδέες και πράγµατα. Ο Μπέρκλεϋ δέχεται ότι η αισθητηριακή αντίληψη είναι η µοναδική πηγή των πεποιθήσεών µας. Και συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι τα φαινόµενα της αντίληψης είναι τα πράγµατα. Μεταλλάσσει δηλαδή, τις ιδέες σε πράγµατα: αυτές αποτελούν τα µόνα πραγµατικά πράγµατα. Αυτό δεν σηµαίνει ότι τα πράγµατα δεν υπάρχουν και υπάρχουν µόνο οι ιδέες τους, αλλά ότι οι ιδέες είναι τα πράγµατα. Ο Μπέρκλεϋ αρνείται την ύπαρξη της ύλης. Ο κόσµος αποτελείται από τα φαινόµενα, έτσι όπως αυτά δύνανται να γίνουν αντιληπτά στον νου µας. Ο ίδιος θεωρεί ότι αρνείται «τον κόσµο των φιλοσόφων, όχι των πραγµάτων» και µας καλεί να εµπιστευτούµε τον κοινό νου και τις αισθήσεις µας και να αποδεχθούµε το προφανές, ότι δηλαδή, τα µόνα πραγµατικά αντικείµενα είναι οι αντιλήψεις µας. Ένα αντικείµενο υπάρχει, όταν είναι αντιλήψιµο, δηλαδή δυνάµει αντιληπτό από κάποιον, έστω από τον Θεό- εγγυητή της πραγµατικότητας. Πάντως, τα αισθητά αντικείµενα δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν εκτός του νου και άρα δεν είναι δυνατόν να είναι υλικά. Και αυτό διότι: (1. Όλα τα πράγµατα που γνωρίζουµε πως υπάρχουν πρέπει να µπορούν να γίνουν γνωστά.) 2. Όλα όσα µπορούν να γίνουν γνωστά πρέπει να µπορούν να γίνουν αισθητά. 17

20 3. Όλα όσα µπορούν να γίνουν αισθητά πρέπει να µοιάζουν µε ιδέες. 4. Όλα όσα µοιάζουν µε ιδέες πρέπει να είναι ιδέες (µέσα σε κάποιο πνεύµα). 5. Άρα, όλα τα πράγµατα που γνωρίζουµε πως υπάρχουν πρέπει να είναι ιδέες µέσα σε κάποιο πνεύµα (των ανθρώπων ή του Θεού). Αυτό είναι το βασικό επιχείρηµα του Μπέρκλεϋ, βάσει του οποίου προσπαθεί να τεκµηριώσει την ταύτιση των πραγµάτων µε τις ιδέες. Μια δυσκολία που προκύπτει για τον Μπέρκλεϋ είναι να µας εγγυηθεί ότι οι ιδέες στον δικό µου νου και οι ιδέες στον δικό σου νου είναι παρόµοιες, ότι ο κόσµος δηλαδή, είναι κοινός για όλους µας και τα αντικείµενα του υπάρχουν ακόµα κι όταν κανένας µας δεν είναι δυνατόν να τα αντιληφθεί. Για να λύσει το πρόβληµα αυτό ο Μπέρκλεϋ χρησιµοποιεί ως εγγυητή τον Θεό. Όλα τα αντικείµενα υπάρχουν στον νου του Θεού. Άρα υπάρχει µια κοινή πραγµατικότητα. Η θέση αυτή είναι προβληµατική διότι, αν δεν µπορούµε να αποδείξουµε ότι ο Θεός υπάρχει, καταρρέει όλο το σύστηµα του Μπέρκλεϋ και ο καθένας µας είναι παγιδευµένος στον δικό του υποκειµενικό κόσµο. Ένα δεύτερο πρόβληµα που αντιµετωπίζει η θεωρία του είναι ότι, αν οι ιδέες µου είναι τα πράγµατα, είναι δύσκολο να διακρίνω µεταξύ της ορθής αίσθησης και της παραίσθησης, της ψευδαίσθησης ή του ονείρου. Αν είµαι µεθυσµένη ή κοιµισµένη και βλέπω ροζ ποντίκια να πετάνε, τα ροζ ποντίκια γίνονται αντιληπτά και άρα υπάρχουν εξίσου όσο κι εσύ. Ο Μπέρκλεϋ απαντά ότι στην ορθή αίσθηση όλες µας οι αισθήσεις συγχρονίζονται αρµονικά, έχουµε έλεγχο, ζωντάνια και συνοχή, χαρακτηριστικά που λείπουν από τις παραισθήσεις και τα όνειρα. Παρόλα αυτά πολλοί αναφέρουν ότι την ώρα της παραίσθησης ή του ονείρου θεωρούν ότι έχουν τον έλεγχο, ακριβώς όπως και όταν αντιλαµβάνονται κάτι ορθά. Εξάλλου, πολλές φορές ακόµα και στην ορθή αντίληψη οι αισθήσεις µας δεν συγχρονίζονται απόλυτα, 18

21 αλλά η µία αίσθηση µας δίνει διαφορετικά δεδοµένα απ ότι η άλλη (π.χ. η όραση που παρουσιάζει µια επιφάνεια ως λεία, ενώ η αφή µου ως τραχιά). Στην ιστορία της φιλοσοφίας ο Μπέρκλεϋ ξεχωρίζει ως ο µόνος φιλόσοφος ο οποίος αρνήθηκε κατηγορηµατικά την ύπαρξη της ύλης. Στην πιο σύγχρονη φιλοσοφία, παρόµοια πάντως είναι και η θέση του Μιλλ (John Stuart Mill), ο οποίος θεωρεί ότι η αντίληψή µας περιορίζεται στα πιθανά φαινόµενα. Από τη στιγµή που δεν έχουµε πρόσβαση σε κάτι πέραν των αντιλήψεών µας, δεν έχει νόηµα να παίρνουµε θέση σχετικά µε το υλικό από το οποίο αποτελείται ο κόσµος. Ο Μπέρκλεϋ (όπως και ο Μιλλ) είναι ένας συνεπής εµπειριστής, αλλά τελικά πληρώνει διπλό τίµηµα: η απώλεια του υλικού κόσµου συνεπάγεται ακραίο σκεπτικισµό. Κι αυτό διότι χωρίς την υπόθεση µιας υλικής πραγµατικότητας, η οποία είναι κοινή για όλους και η οποία είναι η αιτία των ιδεών µας, καθεµία µας και καθένας µας είναι εγκλωβισµένος στον κόσµο των δικών του προσωπικών αντιλήψεων. Τα επιχειρήµατα του Μπέρκλεϋ όµως, έχουν ασκήσει µεγάλη επίδραση σε όλη την επόµενη φιλοσοφία, καθώς καταδεικνύουν πόσο µεγάλο είναι το πρόβληµα της αντιστοίχησης των αντιλήψεών µας µε τον έξω κόσµο Ο Ντέιβιντ Χιούµ (David Hume) για την ανθρώπινη φύση Ο Χιουµ θεωρεί πως η σκέψη, τα αισθήµατα και η ηθική του ανθρώπου είναι αποτέλεσµα παρατηρήσιµων αρχών που διέπουν τη φύση µας. Στο έργο του αποπειράται να διατυπώσει µια ενοποιητική εικόνα για τον άνθρωπο, βασισµένος στην παρατήρηση. Κοιτάζοντας εντός του λοιπόν, παρατηρεί ότι πηγή της γνώσης είναι η κατ αίσθηση εµπειρία και µόνο. Οι αισθητηριακές µας αντιλήψεις (perceptions) προέρχονται από εντυπώσεις (impressions: αισθήσεις, πάθη κ.λπ. όπως πρωτο-εµφανίζονται στο νου µας) και ιδέες (ideas: εικόνες εντυπώσεων) που προέρχονται από την µνήµη ή την φαντασία. Μεταξύ εντυπώσεων και ιδεών δεν υπάρχει ποιοτική διαφορά, αλλά µόνο διάκριση βαθµού και κυρίως διαφορά ζωντάνιας. 19

22 Οι αντιλήψεις αποτελούν τη µοναδική πηγή γνώσης και ο νους µας αποτελεί το θέατρο αυτών των αντιλήψεων. Είναι «[ο νους] σαν µια πολιτεία που έχει πολλούς πολίτες [αντιλήψεις]». Κάθε (έγκυρη) θέση µας θεµελιώνεται στην παρατήρηση. Kάθε όρος (που έχει νοηµατοδότηση) να συνδέεται µε µια εµπειρική εντύπωση. Αν όµως, τα µοναδικά δεδοµένα µας είναι σκόρπιες αντιλήψεις πώς διαµορφώνουµε πεποιθήσεις που υπερβαίνουν την απλή παρατήρηση; Π.χ. έχουµε την πεποίθηση ότι ζούµε σε ένα κόσµο µε υλικά αντικείµενα, σε κόσµο που λειτουργεί µε σχέσεις αιτίας αποτελέσµατος ή βγάζουµε συµπεράσµατα για το τι θα συµβεί αύριο κ.λπ.. Σύµφωνα µε τον Χιουµ, το µόνο πραγµατικό δεδοµένο είναι οι αντιλήψεις µας και αυτές δεν µπορούν να στοιχειοθετήσουν επαρκώς τίποτα από όλα αυτά. Παρόλα αυτά πράγµατι έχουµε τέτοιες πεποιθήσεις. Ο φιλόσοφος αποπειράται λοιπόν, να περιγράψει τον τρόπο σχηµατισµού των πεποιθήσεων αυτών: σε γενικές γραµµές, συγγενείς ή διαδοχικές αντιλήψεις µας συνδέονται µε τη βοήθεια της συνήθειας και της φαντασίας και δηµιουργούν νοητικές κατασκευές όπως η έννοια της υπόστασης, της ύλης, της αιτιότητας. Διατυπώνουµε επίσης, κατά ανάλογο τρόπο, επαγωγικούς νόµους, οι οποίοι όµως δεν έχουν καµία λογική βάση. Ο Χιουµ αρνείται να εµπλακεί σε ερωτήµατα που βρίσκονται πέραν των γεγονότων της εµπειρίας (π.χ. αν ο θεός ή ο κόσµος δηµιουργεί τις εντυπώσεις). Θεωρεί ότι απλώς περιγράφει τις πεποιθήσεις που έχουµε και τους µηχανισµούς από τους οποίους προέκυψαν. Ταυτόχρονα επισηµαίνει και τα όρια της ανθρώπινης γνωστικής ικανότητας. Ο άνθρωπος κατασκευάζει λογικά αυθαίρετες έννοιες και µε αυτές νοηµατοδοτεί και επεξηγεί τα φαινόµενα γύρω του. Είναι σαφείς οι σκεπτικιστικές συνέπειες της θεωρίας του. Ο Χιουµ πράγµατι, παραδέχεται ότι η πιο ακραία µορφή του σκεπτικισµού, ο πυρρωνισµός, είναι µια απολύτως λογική θέση. Δεν υπάρχει κάποιο λογικό επιχείρηµα για να την αναιρέσουµε. Όµως παράλληλα, θεωρεί µια τέτοια στάση ανθρωπίνως αδύνατη, αναποτελεσµατική και ανενεργή. Όσο έγκυρα κι αν είναι τα σκεπτικιστικά επιχειρήµατα, δεν µπορούν να µας οδηγήσουν να εγκαταλείψουµε τις βασικές πεποιθήσεις µας. Από τη φύση µας δεν έχουµε την επιλογή του σκεπτικισµού. Στην πράξη λοιπόν, τα σκεπτικιστικά επιχειρήµατα αποτυγχάνουν να µας πείσουν, παρά τη λογική ισχύ τους. 20

23 Δεν µπορούµε να εγκαταλείψουµε τις βασικές πεποιθήσεις µας, δηλαδή την πίστη µας ότι υπάρχει ένας υλικός κόσµος, ότι υπάρχουν αιτίες και αποτελέσµατα, ότι στο µέλλον ο ήλιος θα συνεχίσει να ανατέλλει από την ανατολή κ.λπ. Κι επειδή ακριβώς τα σκεπτικιστικά επιχειρήµατα από τη µία είναι λογικά έγκυρα, αλλά από την άλλη δεν µπορούν να µας πείσουν, µας προκαλούν µεγάλη σύγχυση. Μοναδική λύση, λέει ο Χιουµ, είναι να αδιαφορήσουµε για αυτά τουλάχιστον στην καθηµερινή µας ζωή. Στη φιλοσοφία του Χιουµ ο άνθρωπος απεικονίζεται ως ένα φυσικό ον που, παρά τις αδυναµίες του, τα βγάζει πέρα µέσα σε ένα φυσικό κόσµο. Η µέθοδος δε που ο Χιουµ προκρίνει για τη γνωσιολογία είναι η απλή περιγραφή των γνωστικών και άλλων δυνάµεών µας. Ο Χιουµ δεν δίνει καµία ιδιαίτερη αξία στις αρχές της λογικής: δεν αρνείται ότι ισχύουν αλλά είναι απλώς κανόνες, ταυτολογίες ή συµβάσεις τις οποίες εµείς δηµιουργήσαµε. Ως τέτοιες φυσικά µας βοηθούν, αλλά δεν µας δίνουν νέα γνώση για τον κόσµο. Όλα αυτά τα συστατικά της φιλοσοφίας του θα τα βρούµε ξανά τον 20 ο αιώνα Οι λογικοί θετικιστές και η θεωρία των αισθητηριακών δεδοµένων Η άποψη ότι οι αισθήσεις µας παρέχουν τα βασικά υλικά της γνώσης, µε µικρές παραλλαγές, είναι διαχρονική στη φιλοσοφία: την υποστηρίζει ο Αριστοτέλης χρόνια πριν, αλλά και πάρα πολλοί φιλόσοφοι σήµερα. Μία από τις σηµαντικότερες ανάλογες θεωρίες του 20 ου αιώνα είναι η θεωρία των αισθητηριακών δεδοµένων. Ο Κάρναπ (R. Carnap), ο Έιερ (A.J. Ayer) και οι υπόλοιποι οι λογικοί θετικιστές (ή λογικοί εµπειριστές) του «κύκλου της Βιέννης», θεωρούν ότι βασική πηγή της γνώσης µας αποτελούν τα αισθητηριακά δεδοµένα: τα θεµελιώδη κοµµάτια ωµής εµπειρίας µας. Από αυτά κατασκευάζουµε όλη την πραγµατικότητα. Ο Έιερ χρησιµοποιεί το επιχείρηµα από την παραίσθηση (argument from illusion) για να µας εξηγήσει τη θεωρία: (1) Συνήθως πιστεύουµε ότι µε τις αισθήσεις µας µπορούµε να αντιλαµβανόµαστε τα υλικά αντικείµενα που υπάρχουν στον εξωτερικό 21

24 κόσµο (τραπέζια, καρέκλες, µολύβια κτλ). Υπάρχουν, όµως, φορές, που βρισκόµαστε µπροστά σε περιπτώσεις ψευδαισθήσεων, σε περιπτώσεις αντανακλάσεων (όταν κοιτάζουµε τον εαυτό µας στον καθρέφτη), αντικατοπτρισµών (βλέπουµε µια όαση εκεί που υπάρχει µόνο έρηµος), διάθλασης (ένα καλάµι µισοβυθισµένο στο νερό δείχνει στραβό ενώ είναι ίσιο) ή διπλωπίας (βλέπουµε ένα αντικείµενο διπλό) κ.λπ.. Σε περιπτώσεις όπως αυτές συνειδητοποιούµε ότι το αντικείµενο της αισθητηριακής µας αντίληψης δεν είναι ένα υλικό αντικείµενο ή ότι τα πράγµατα δεν είναι όπως φαίνονται. Τι είναι εποµένως εκείνο που αντιλαµβανόµαστε σ αυτές τουλάχιστον τις περιπτώσεις; Οι θεωρητικοί των αισθητηριακών δεδοµένων δίνουν το όνοµα αισθητηριακό δεδοµένο (sense datum) στο αντικείµενο αυτό της άµεσης αντίληψής µας. (2) Όµως, στη συνέχεια, παρατηρούµε ότι οι περιπτώσεις των ψευδαισθήσεων δεν διαφέρουν ποιοτικά από τις φυσιολογικές περιπτώσεις: και σε περιστάσεις όπου δεν έχουµε κανένα λόγο να θεωρήσουµε ότι οι αισθήσεις µας εξαπατούν παρατηρούµε ότι τα ίδια τα αντικείµενα φαίνονται διαφορετικά σε διαφορετικές περιστάσεις (ένα στρογγυλό νόµισµα φαίνεται ελλειπτικό όταν το βλέπει κανείς υπό γωνία, ένα δέντρο µοιάζει µικρό από απόσταση ενώ είναι µεγάλο), ή σε διαφορετικά υποκείµενα, (κάποιος που πάσχει από αχρωµατοψία ή που βρίσκεται υπό την επήρεια ναρκωτικών έχει διαφορετική αντίληψη των χρωµάτων κ.λπ.). Αν αναλογιστούµε τέτοιες περιπτώσεις, φτάνουµε στο συµπέρασµα ότι οι ορθές µας αισθητηριακές εµπειρίες δεν διαφέρουν ποιοτικά από τις απατηλές, καθώς και στις δύο περιπτώσεις αυτό που αντιλαµβανόµαστε άµεσα δεν είναι το υλικό αντικείµενο, αλλά αισθητηριακά δεδοµένα. Αυτή είναι µια περιληπτική ανασυγκρότηση του επιχειρήµατος από τη παραίσθηση. Οι λογικοί θετικιστές καταφεύγουν στη θεωρία των αισθητηριακών δεδοµένων διότι αντιλαµβάνονται ότι δεν µπορούν να θεµελιώσουν την εµπειρική γνώση στην αισθητηριακή εµπειρία υλικών αντικειµένων. Η αναγνώριση ενός αντικειµένου ως τέτοιου προϋποθέτει πάντα κάτι περισσότερο από την άµεση παρατήρηση. Πολλές φορές, π.χ., φτάνει να δω τη σκιά ενός τραπεζιού στον τοίχο για να θεωρήσω ότι βλέπω (και, άρα, ότι υπάρχει) ένα τραπέζι στο δωµάτιο ή τα αυτιά ενός λαγού πίσω από ένα θάµνο για να αποφανθώ ότι είδα ένα λαγό. Αλλά, ακόµα κι όταν λέµε «βλέπω µια καρέκλα», την στιγµή ακριβώς που κοιτάζουµε την 22

25 καρέκλα, προϋποθέτουµε ότι πραγµατικά υπάρχει µπροστά µας το αντικείµενο αυτό, ότι δεν πρόκειται απλώς για ένα σκηνικό ή έναν πίνακα, ότι δεν το ονειρευόµαστε ή ότι δεν έχουµε παραισθήσεις, ότι δεν κάνει πειράµατα ένας τρελός επιστήµονας µε τον εγκέφαλό µας, κ.λπ.. Οι εµπειρικές µου αποφάνσεις λοιπόν, πάντα προϋποθέτουν κάτι επιπρόσθετο από τα άµεσα δεδοµένα της κατ αίσθηση αντίληψής µου. Η θεωρία των αισθητηριακών δεδοµένων ανακεφαλαιώνει πολλά από τα ζητήµατα που τέθηκαν και από τους Λοκ, Μπέρκλευ, Χιουµ, ενώ επίσης πάσχει και από παρόµοια προβλήµατα. Αν δεν υπάρχει διαφορά µεταξύ αίσθησης και παραίσθησης, αυτό σηµαίνει ότι δεν έχω κανένα κριτήριο, ώστε να αποφανθώ αν µια συγκεκριµένη εµπειρία είναι ορθή ή όχι. Εξάλλου, εάν πάντα υποθέτουµε κάτι επιπλέον από την παρατήρηση για να κατασκευάσουµε το αντικείµενο που είναι µπροστά µας, αυτό σηµαίνει ότι εµείς κατασκευάζουµε την πραγµατικότητα και µάλιστα ότι η ίδια παρατήρηση µπορεί να ωθήσει διαφορετικά υποκείµενα σε διαφορετικές κατασκευές. Όπως θα δούµε στην επόµενη ενότητα, οι λογικοί θετικιστές προσθέτουν άλλη µία παράµετρο, την λογική, ώστε να εγγυηθούν ότι η κατασκευές αυτές δεν γίνονται απολύτως αυθαίρετα και υποκειµενικά, αλλά βάσει κάποιων κοινών κανόνων που ασπάζεται µια κοινότητα. Αλλά και αυτό ακόµα δεν λύνει το πρόβληµα από την στιγµή που κατ αρχή (in principle) είναι δυνατόν να κατασκευαστούν εναλλακτικές πραγµατικότητες. Και πάλι λοιπόν, δεν έχουµε καµία εγγύηση ότι όλοι µας αναφερόµαστε στην ίδια πραγµατικότητα πέραν των αισθητηριακών µας αντιλήψεων ή ότι υπάρχει πράγµατι µια πραγµατικότητα εκεί έξω στην οποία αναφερόµαστε. Η θεωρία των αισθητηριακών δεδοµένων αναβιώνει σήµερα, ελαφρώς παραλλαγµένη, ως θεωρία των qualia (από την λέξη qualities: ποιότητες). Έχει επίσης ασκήσει µεγάλη επιρροή στη σύγχρονη φιλοσοφία της γνώσης, της γλώσσας και της επιστήµης και έχει αποτελέσει τη βάση του σύγχρονου εµπειρισµού Εµπειρισµός και ρασιοναλισµός Πολλοί φιλόσοφοι, από τον Αριστοτέλη ως σήµερα, συµφωνούν µε την άποψη του εµπειρισµού. Εµπειρισµός λέγεται η γενική φιλοσοφική θέση ότι η βασική πηγή της γνώσης είναι η κατ αίσθηση εµπειρία. Επίσης, ο 23

26 εµπειριστής θεωρεί ότι η καλύτερη µέθοδος τεκµηρίωσης οποιασδήποτε πρότασης, θέσης ή θεωρίας είναι η αναγωγή της στην αισθητηριακή εµπειρία. Φανταστείτε δύο ντετέκτιβ που ερευνούν έναν φόνο. Το καλύτερο τεκµήριο για τη λύση του υπόθεσης θα ήταν να παρουσιαστεί ένας αυτόπτης µάρτυρας, ο οποίος να είδε το έγκληµα σε ιδανικές συνθήκες παρατήρησης (δηλαδή, από κοντά, σε καλό φωτισµό και µε σώας τα φρένας). Ακόµα καλύτερα, αν µία από τους ντετέκτιβ ήταν η ίδια η αυτόπτης µάρτυρας, ώστε να µην υπάρχει ούτε το ενδεχόµενο ο µάρτυρας να ψεύδεται. Η καθεµιά και ο καθένας µας, κατά τον εµπειριστή, είναι σαν αυτούς τους ντετέκτιβ: το βασικό τεκµήριο των πεποιθήσεών µας είναι η αισθητηριακή εµπειρία µας και γι αυτό και θεωρούµε ότι γνωρίζουµε µε βεβαιότητα οτιδήποτε έχουµε δει µε τα µάτια µας κι ακούσει µε τα αφτιά µας. Παρόλα αυτά µία έξυπνη δικηγόρος υπεράσπισης εύκολα κλονίζει την φερεγγυότητα ενός αυτόπτη µάρτυρα. Αρκεί να βρει µία περίπτωση στο παρελθόν κατά την οποία ο µάρτυρας εξαπατήθηκε από τις αισθήσεις του χωρίς να το συνειδητοποιεί, για να αµφισβητήσει και την παρούσα µαρτυρία. Διότι, ακόµα κι όταν θεωρώ πως οι συνθήκες είναι ιδανικές για παρατήρηση, στην πραγµατικότητα µπορεί να εξαπατώµαι. Κι αυτό γιατί η παρατήρηση µε εγκλωβίζει στον κόσµο των φαινοµένων. Για να δω πίσω από τα φαινόµενα, χρειάζοµαι την συνδροµή της λογικής. Στην αστυνοµική λογοτεχνία αυτή τη θέση ενσαρκώνει ο Σέρλοκ Χολµς: η λογική του είναι αυτή που θα υποδείξει τελικά τον δολοφόνο, ενώ οι αισθήσεις θα συνδράµουν µόνο επικουρικά. Στη φιλοσοφία, τη θέση αυτή υποστηρίζουν οι ρασιοναλιστές ή ορθολογιστές φιλόσοφοι, από τον Πλάτωνα ως τους νεότερους χρόνους. Ο ρασιοναλισµός θεωρεί ότι η βασική πηγή της γνώσης µου είναι οι έµφυτες ιδέες του ορθού λόγου µου (ratio στα λατινικά). Πρόκειται για αρχές της λογικής οι οποίες ενυπάρχουν στην ψυχή µου ήδη από τη στιγµή της γέννησής µου. Αυτές οι αρχές αποτελούν και την πλέον αξιόπιστη µέθοδο δικαιολόγησης των πεποιθήσεών µου. Πρότυπο επιστήµης για τους ρασιοναλιστές αποτελούν τα µαθηµατικά, µία επιστήµη η οποία δεν αντλεί τα δεδοµένα της από τον κόσµο των αισθητών, αλλά από τη λογική. Είδαµε ήδη έναν βασικό εκπρόσωπο τους, τον Ντεκάρτ. 24

27 Ο «ακραίος» ρασιοναλισµός τύπου Ντεκάρτ στις µέρες µας έχει εκλείψει. Οι αδυναµίες των επιχειρηµάτων του Ντεκάρτ και των υπολοίπων ρασιοναλιστών της γενιάς του είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η φιλοσοφία εγκατέλειψε αυτού του τύπου τον ρασιοναλισµό. Η πρόοδος που έχει σηµειώσει η επιστήµη αποτελεί έναν επιπλέον λόγο. Διότι η επιστηµονική µέθοδος βασίζεται ακριβώς στην εµπειρία και την παρατήρηση και, παρά τις θεωρητικές δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήµατος, η επιστήµη καταφέρνει καθηµερινά σηµαντικά επιτεύγµατα. Δεν είναι εποµένως δυνατόν να επικρατήσει µια τόσο δριµεία κριτική στις αισθητηριακές µας δυνάµεις, όπως αυτή που αποπειρώνται οι ρασιοναλιστές. Ο βασικότερος όµως λόγος για τον οποίο εγκαταλείφθηκε αυτού του τύπου ο ρασιοναλισµός, είναι επειδή µέσα από τον διάλογο που παρακολουθήσαµε σε αυτό το µάθηµα προέκυψε µια νέα, ανανεωµένη εκδοχή ενός µετριοπαθούς ρασιοναλισµού. Αυτή η ανανέωση του ρασιοναλισµού επιτυγχάνεται από τον Καντ και έχει επηρεάσει τη φιλοσοφία ως τις µέρες µας. Ας σηµειωθεί ότι στον Καντ οφείλουµε και τους δύο αυτούς όρους: εµπειρισµός και ρασιοναλισµός. Ο Καντ χώρισε την προηγούµενη από αυτόν φιλοσοφία σε αυτές τις δύο γενικές σχολές των εµπειριστών και των ρασιοναλιστών και ρητά ανέλαβε το καθήκον να τις συνδυάσει. Στο επόµενο µάθηµα θα ασχοληθούµε µε αυτή την ανανεωµένη θέση για τον ρόλο της λογικής στη γνώση Πηγές και βιβλιογραφικές προτάσεις Nagel, T. (1989). «Πώς γνωρίζουµε τα πράµατα». Στο Nagel, T., Θεµελιώδη φιλοσοφικά προβλήµατα. Σµίλη. Quine W. V. O. & Ullian J.S. (2002). «Παρατήρηση». Στο Quine & Ullian Ο ιστός της πεποίθησης. Leader Books. Russell, B. (2010). Κεφάλαια 2-5, στο Τα προβλήµατα της φιλοσοφίας. Αρσενίδη. Τα αντίστοιχα κεφάλαια για Descartes, Berkeley, Locke, Hume από τα: Kenny A. (2005). Ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας. Νεφέλη. [ή/και] Αυγελής Ν. (1998).Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Κώδικας. Επίσης: Ayer, A. J. (1977). Γλώσσα, αλήθεια και λογική. Τροχαλία. 25

28 Cottingham, J. (2003). Φιλοσοφία της επιστήµης Α': οι ορθολογιστές. Πολύτροπον. Woolhouse, R.S. (2003). Φιλοσοφία της επιστήµης Β : Οι εµπειριστές. Πολύτροπον. Τέλος, πρωτότυπα κείµενα των φιλοσόφων στα ελληνικά: Ρενέ Ντεκάρτ (2003). Στοχασµοί περί της πρώτης φιλοσοφίας. Εκκρεµές. Ρενέ Ντεκάρτ. (1976). Λόγος περί της µεθόδου µτφ. Χρ. Χρηστίδης. Αθήνα, Παπαζήσης. Ντέιβιντ Χιουµ (2006). Πραγµατεία για την ανθρώπινη φύση, (βιβλίο Ι). Πατάκης. 26

29 4. Λογική Η λογική µπορεί να µου προσφέρει κάποια σταθερά κριτήρια ώστε να γνωρίσω τον κόσµο. Ξέρω ότι ένα και ένα κάνει δύο, ότι το τρίγωνο έχει τρεις πλευρές ή ότι ο οφθαλµίατρος είναι ο γιατρός για τα µάτια. Τέτοιου είδους λογικές προτάσεις µοιάζουν απολύτως αναµφισβήτητες. Ο Πλάτωνας, ο Ντεκάρτ και οι υπόλοιποι ρασιοναλιστές προτείνουν τη λογική ως βασική πηγή γνώσης. Ακόµα κι αν οι αισθήσεις µε εξαπατούν, η λογική µου προσφέρει ένα σταθερό καταφύγιο και µου επιτρέπει να διορθώνω τις ελλείψεις των αισθήσεών µου. Είδαµε και το σχετικό επιχείρηµα του Ντεκάρτ, όπου αµφισβητεί την εγκυρότητα των αισθήσεων και αναζητά στη λογική τη διαβεβαίωση ότι ο κόσµος υπάρχει και είναι όπως τον γνωρίζουµε. Συγκεκριµένα, ο Ντεκάρτ θεωρεί ότι η λογική είναι έµφυτη (a priori) στον άνθρωπο, καθώς εδράζεται στην αθάνατη ψυχή του. Οι έµφυτες ιδέες του ορθού λόγου µας πληροφορούν για λογικές αναγκαιότητες, ενώ οι αισθήσεις µας για ενδεχοµενικότητες. Εξ ου και πρότυπο επιστήµης κατά τους ρασιοναλιστές είναι τα µαθηµατικά, η γεωµετρία και η φιλοσοφία. Πραγµατική (δηλαδή βέβαιη) γνώση είναι η γνώση λογικών, αναγκαίων και έµφυτων ιδεών. Οι τρεις όροι θεωρούνται περίπου συνώνυµοι, εφόσον µας πληροφορούν για πράγµατα που δεν θα µπορούσαν να είναι διαφορετικά (π.χ. ότι τα τρίγωνα έχουν τρεις γωνίες). Οι αισθήσεις µας αντιθέτως µας πληροφορούν εκ των υστέρων (a posteriori) για ενδεχοµενικότητες, για καταστάσεις πραγµάτων δηλαδή, που θα µπορούσαν να είναι διαφορετικές (π.χ. ότι το τριαντάφυλλο έχει πράσινα φύλλα). Σε τι είδους προτάσεις όµως αναφερόµαστε όταν µιλάµε για λογικές προτάσεις; Ο Ντεκάρτ µιλά για οτιδήποτε είναι αυτονόητο (οτιδήποτε 27

30 παρουσιάζεται µε σαφήνεια και καθαρότητα στη συνείδησή του). Φαίνεται λοιπόν, να συµπεριλαµβάνει ορισµούς (π.χ. τα τρίγωνα έχουν τρεις γωνίες), λογικά αξιώµατα (π.χ. α=α), στα οποία εντάσσει και βασικές πεποιθήσεις, όπως ότι (α) ο κόσµος αποτελείται από δύο διακριτές ουσίες, το σκεπτόµενο πνεύµα (ψυχή) και το εκτατό σώµα ή ότι (β) κάθε αποτέλεσµα έχει µια αιτία. Επίσης συµπεριλαµβάνει παραγωγικούς συλλογισµούς, συλλογισµούς από το γενικό στο ειδικό, π.χ. οι άνθρωποι είναι θνητοί, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, άρα ο Σωκράτης είναι θνητός. Ο Λοκ, όπως είδαµε αποπειράται µια πρώτη κριτική στη θεωρία περί έµφυτων ιδεών. Θεωρεί ότι µια τέτοια υπόθεση δεν είναι καλά θεµελιωµένη εφόσον υπάρχουν αντιπαραδείγµατα, αλλά επίσης ότι δεν είναι αναγκαία για να εξηγήσουµε το πως γνωρίζουµε τον κόσµο. Παράλληλα αµφισβητεί τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει τις πραγµατικές ουσίες των υποστάσεων, αφήνοντας εκτεθειµένους τους ισχυρισµούς του Ντεκάρτ ότι υπάρχει η ψυχή και το σώµα ως δύο διακριτές ουσίες στον κόσµο. Ο Χιουµ όµως προχωρά σε µια πιο βαθιά κριτική. Δεν αµφισβητεί τα αξιώµατα της λογικής, ούτε τη δυνατότητα µας να κάνουµε τέτοιου είδους συλλογισµούς. Θεωρεί µάλιστα ότι τα λογικά αξιώµατα ή οι παραγωγικοί συλλογισµοί είναι έγκυροι και δεν επιδέχονται αµφισβήτησης. Δεν ισχύει όµως το ίδιο και για προτάσεις όπως (α) ο κόσµος αποτελείται από δύο διακριτές ουσίες, το σκεπτόµενο πνεύµα (ψυχή) και το εκτατό σώµα ή (β) κάθε αποτέλεσµα έχει µια αιτία. Οι προτάσεις αυτές έχουν συνθετικό περιεχόµενο και αφορούν τον εµπειρικό κόσµο. Και όπως κάθε γνώση για τον εµπειρικό κόσµο, πηγάζουν από την εµπειρία. Όµως, από την αισθητηριακή µου εµπειρία δεν έχω καµιά αντίληψη καµίας ουσίας. Όταν κοιτάζω τον κόσµο οι εντυπώσεις µου είναι πάντα εντυπώσεις µεµονωµένων πραγµάτων. Η γλώσσα και µόνο µε κάνει να κατηγοριοποιώ επιµέρους εντυπώσεις κάτω από κοινά ονόµατα. Δηµιουργώ έτσι την έννοια της ουσίας και την εφαρµόζω σε παραστάσεις, οι οποίες δεν έχουν αναγκαία κάτι κοινό. Και οι αιτιακές µου πεποιθήσεις αποτελούν εµπειρικούς ισχυρισµούς. Όµως, δεν µπορούµε να δούµε καµιά εσωτερική δύναµη, η οποία να συνδέει δύο διαδοχικά γεγονότα. Όλη η αιτιακή γνώση βασίζεται στη συνήθεια. Συγκεκριµένα, λέει ο Χιουµ, σχηµατίζουµε την έννοια της αιτιότητας ως εξής: 28