1.HYRJE NË MULTIMEDIA

Transcript

1 1.HYRJE NË MULTIMEDIA 1.1. Historia e sistemeve multimediale Vitet e fundit, zhvillimet në kompjuterikë dhe teknologjitë informative në mënyrë dramatike kanë ndryshuar trajtën e ruajtjes së dokumenteve historike, si dhe hulumtimin dhe shkrimin rreth së kaluarës. Dorëshkrimet dydimensionale dhe tekstet, si mjete tradicionale të historisë dhe hulumtimit arkivor, tani koekzistojnë me burimet dinamike, shumëformëshe me kodim digjital. Materialet në të cilat më parë kishin qasje vetëm një numër i kufizuar i njerëzve, tani mund të shfrytëzohet gjerësisht nga publiku. Disa forma të hulumtimeve mund të përcjellën elektronikisht, mund të mësohet përmes telefonit, kabllos dhe satelitit, dhe të ndajmë audio dhe video resurset me lehtësi në tërë botën. Pasojat e tërë këtyre ndryshimeve kanë ndryshuar plotësisht kohën e shpenzuar në hulumtime, pedagogji dhe publikime.

2 2 Me eksploatimin e potencialit të kodit digjital për urëzimin e mediumeve të komunikimit, multimedia paraqet një hapësirë që ofron mundësi të reja dhe të pakufizuara. Ajo ofron mundësi për paraqitje dhe analizë materiale të cilat është e pamundur të inkorporohen në tekstet dhe monografitë tradicionale dhe ato të shpërndahen në audiencën e gjerë rreth botës. Në faqet e multimedias mund të koekzistojnë audio esetë, audio incizimet e sesioneve të konferencave dhe fjalimet individuale me tekstet e shtypura dhe hipertekstet. Kodimi digjital mundëson kompozimin e artikujve dhe eseve me video klipe të ndërfutura ose me vëllim të madh të fotografive që do të kushtonte shumë shtrenjtë te shtypja tradicionale. Artikujt e shumtë me hiperlinqe ofrojnë rrëfyes dhe drejtues për shëtitje nëpër qindra mijëra burime elektronike. Duke udhëtuar me miliona kilometra nëpër tela ose lidhje satelitore, prezantimet elektronike të pasurisë vizuale të kulturuarave të ndryshme kapërcehen barrierat fizike të muzeve të dhe arkivave dhe pasurohet jeta kulturore dhe intelektuale. Të gjitha këto mundësi definojnë misionin e multimediale. Me radhitje kronologjike, në vazhdim është dhënë evolucioni i komponentëve që në ditën e sotme paraqesin pjesët fondamentale përbërëse të sistemeve multimediale Disa ngjarje me rendësi nga historia e kompjuterëve Theodor Holm Nelson (filozof dhe sociolog amerikan i lindur me 1937) pionier në teknologjinë e informacionit i cili për herë të parë e fyt në përdorim termin "hipertekst" në vitin 1963 dhe e publikoi atë në vitin Atij gjithashtu i ngarkohet edhe përdorimi i parë i fjalëve hipermedia dhe virtualiteti. Caku kryesor i punë së tij ka qenë ta lehtësojë qasjen e njerëzve të zakonshëm në kompjuter. Motoja e tij ka qenë: Ndërlidhja e shfrytëzuesit duhet të jetë aq e thjeshtë sa që edhe një fillestar të mund ta kuptojë atë me shpejtësi brenda dhjetë sekondash.

3 3 Fig.1.1 Theodor Holm Nelson pionier në teknologjinë e informacionit Andy van Dam me bashkëpunëtorë, qysh në vitin 1967 përpilon Hypertext Editing System, ndërsa Nelsoni me 1981 fillon projektin Xanadu. Xnanadu është dashur të jetë bazë e centralizuar e të dhënave e lidhur me ndërlidhje hipertekstuale që do të përmbanin të gjitha informacionet të publikuara ndonjëherë, shfrytëzimi i të cilave do të paguhej. Edhe pse kjo ide kur nuk është jetësuar (Nelsoni ende është duke punuar në te) kjo ka qenë inspirim i madh për Tim Barners Lee. Ai ka punuar në idenë e hipertekstet që nga fillimi i viteve të tetëdhjeta nën ndikimin e Xanadusë së Nelsonit. Gjatë vitit 1980 ka shkruar programin Enquire të cilin e ka shfrytëzuar për rregullimin e shënimeve personale dhe në të cilin ka shfrytëzuar disa nga mundësitë e hiperteksit dhe që ka mundur të aktivizohet në disa platforma kompjuterike. Por hiperteksti promovimin vërtetë e përjeton me paraqitjen e World Wide Webit. Në vitin 1976 Architecture Machine Group nga MIT propozon termin Multiple Media, nga rrjedhë edhe vetë fjala multimedia. Këta përdoren mediat tradicionale në ambientin

4 4 kompjuterit si lidhje në mes të shfrytëzuesit dhe krijuesit me të gjitha diversitetet si teknike ashtu edhe shprehëse. Në aspektin teknik multimedia konsiston në: tekst, grafikë, imazhe, tingull, video, të dhëna numerike, si dhe hipertekst dhe hipermedia. Fig.1.2 Multimedia si kombinim i formave të ndryshme të mediave Zhvillimi i hartave lëvizëse (Andrew Lippman në vitin 1980) paraqet një hap të rëndësishëm në zhvillimin e sistemeve hipermediale, të cilat i mundësonin shfrytëzuesit shëtitje virtuale nëpër realitetin virtual të incizuar në film sipas shtegut të zgjedhur. Paraqitja e librit elektronik në vitin 1983 është shtytje për zhvillimet e reja në multimedia. Libri elektronik (ebook) është një ekuivalent elektronik (ose digjital) i librit të shtypur konvencional në formatin digjital, i cili në mënyrë rapide ka ndryshuar teknologjinë në këtë fushë, ku janë përfshirë shumë shpejtë edhe formatet tjera gazetat ose audio librat të dizajnuara për dëgjim. Në MIT në vitin 1985 krijohet MIT Media Lab nga Negroponte dhe Wiesner, puna e të cilëve ishte fokusuar në

5 5 hulumtime interdisciplinare, kryesisht për zhvillimin e aplikacioneve për teknologjitë e reja ose kombinimin e këtyre teknologjive në mënyra të reja dhe interesante. Një pjesë e madhe e hulumtimeve të Mit Lab merrej me bashkëveprimin njeri-makinë. Tim Berners-Lee shfrytëzon hipertekstin si bazë të World Wide Web në vitin 1989 dhe versionin e tij të hipertekstet e quan gjuha HTML (Hypertext Markup Language). World Wide Web ( ose "WWW", "Web") është një sistem i ndërlidhur i dokumenteve hipertekst që qarkullojnë nëpër internet. Fig.1.3 Tim Berners-Lee drejtor i Konzorciumit World Wide Web Me emrin zyrtar Netscape Communications Corporation, James H. Clark dhe Marc Andressen themelojnë Netscape në vitin Me paraqitjen e këtij ueb-navigatori të popullarizuar revolucionarizohet tregu i softuerëve kompjuterik sepse për herë të parë qasja në te ishte e lirë. Më vonë këtë strategji do ta shfrytëzojnë edhe shumë kompani tjera softuerike si Microsoft i cili shpërndanë Internet Explorer falas. Në vitin 1995 Sun Microsystems zhvillon gjuhën programuese të nivelit të lartë Java, si gjuhë e orientuar në objekte, e ngjashme me C++, por e thjeshtuar për eliminimin e gabimeve të

6 6 programimit. Kjo gjuhë programuese është e përshtatshme për shfrytëzim në WWW. Kodi i tij mund të funksionoj në shumicën e kompjuterëve sepse interpreterët Java, të njohura si Java Virtual Machines, ekzistojnë për shumicën e sistemeve operative si UNIX, Macintosh dhe Windows Hiperteksti Termi hipertekst zakonisht i referohet tekstit në kompjuter i cili e shpie shfrytëzuesin te informacioni tjetër i lidhur sipas kërkesës. Hiperteksti paraqet një inovacion relativisht të ri i cili i tejkalon disa nga kufizimet e tekstit të shkruar. Duke mos qenë statik si teksti tradicional, heperteksti mundëson organizimin dinamik të informacioneve përmes lidhjeve dhe ndërlidhjeve të quajtura hiperlink. Hiperteksti mund të dizajnohet për ekzekutimin e detyrave dhe kërkesave të ndryshme si për shembull kur shfrytëzuesi klikon mbi te, paraqitet një varg me tekste të ndryshme me definicionet e tekstit të klikuar, ose mund të shkarkohet ndonjë ueb-faqe lidhur me subjektin në fjalë, ose mund të hapet ndonjë aplikacion. Hiperteksti Hiperteksti është dokument jolinear dhe me klikim në lidhëse ose linqe lexuesi menjëherë transportohet transpotohet te materiali i lidhur. Fig.1.4 Hiperteksti

7 7 Hiperteksti është sistem kërkimor i informacioneve i bazuar në kompjuter i cili i mundëson shfrytëzuesit marrje ose dhënie të qasjes në tekste kompjuterike të lidhura me një subjekt të veçantë me ndërlidhje jolineare. Pra, heperteksti shfrytëzon të dhënat, tekstin dhe grafikën, si elemente të veta. Të gjitha burimet e ndryshme të informacionit janë të lidhura së bashku ashtu që shfrytëzuesi me lehtësi kalon prej njërit në tjetrin. Teskti normal Hiperteksti LINEAR Fig.1.5 Hiperteksti si ndërlidhje e teksteve të ndryshme jolineare që i lidhë subjekti i përbashkët Dokumentet hipertekst mund të jenë statike (të përgatitura dhe të ruajtura paraprakisht) ose dinamike (që ndryshojnë kontinualisht sipas kërkesave dhe hyrjeve të shfrytëzuesit), për dallim nga teksti klasik i cili është tekst linear.

8 Hipermedia Hipermedia është term të cilin e ka krijuar gjithashtu Ted Nelsoni dhe paraqet zgjerim logjik të termit hipertekst. Te hipermedia shfrytëzohen, përveç tekstit dhe grafikëve, edhe audio dhe video incizimet si dhe hiperlinkat për krijimin e një mediumi të përgjithshëm jo-linear të informacionit. Pra, hipermedia është shtrirje e hipertekstit i cili përkrah grafikën, zërin dhe video elementet si shtesë elementeve të tekstit. Hiperteksti dhe hipermedia janë koncepte e jo produkte. Këto të dyja paraqesin tip të veçantë të sistemit të të dhënave, në të cilin objektet (teksti, fotografitë, muzika, programet etj. etj), mund të lidhen në mënyrë kreative me njëra tjetrën. Kur të selektohet një objekt, mund të shihen të gjitha objektet tjera që janë të lidhura me te. Mund të kalohet nga një objekt në tjetrin, edhe pse ata mund të kenë forma shumë të ndryshme. Grafiqet Tingujt Teksti I Fig.1.6 Hipermedia Për shembull, gjatë leximit të ndonjë dokumenti mbi Mozartin, mund të klikohet në frazën Koncerti për violinë në A maxhore, ku mund të paraqiten notat e shkruara ose edhe prekje në violinë,

9 9 të startoni ekzekutimin e incizimit të vet koncertit. Duke klikuar në emrin Mozart mund shfaqen ilustrime të ndryshme në ekran. Ikonat që selektohen për shikimin e objekteve përcjellëse quhen hiperlink ose thjeshtë susta. Një shembull klasik i multimedias është World Wide Web, si sistem interaktiv, ndërsa shfaqja jo-interaktive kinematografike është një shembull standard i hipermedias për shkak të mungesës së hiperlinkave. Sistemi i parë hipermedial ka qenë Aspen Movie MAp. Shumica e hipermediave bashkëkohore shpërndahen përmes faqeve elektronike nga sisteme të shumëllojshme Çka është Multimedia? Termi multimedia, si koncept më i gjerë se hipermedia, mund të shfrytëzohet për përshkrimin e prezantimeve lineare jointeraktive si dhe hipermedianë. Fig.1.7. Sistemet multimediale

10 10 Multimedia është më tepër se një medium konkurrent i prezantimit (për shembull në CD, ROM ose ueb faqe). Edhe pse imazhet janë medium tjetër nga teksti, me multimedia zakonisht nënkuptohet kombinimi i tekstit, zërit, dhe/ose videos me animacion. Në multimedia kryesisht përfshihen: Teksti dhe zëri Teksti, zëri dhe imazhet e animuara grafike Teksti, zëri dhe imazhet video Video dhe zëri Në situata të gjalla, folësi së bashku me zërin, fotografitë dhe videon Dokumentet mund të shtypen ose skenohen në format elektronik me të cilat lehtë manipulohet duke ja ndryshuar lehtë prapavinë, stilin dhe madhësinë e fonteve etj. Këto dokumente mund të përmbajnë informata grafike dhe fotografi, të cilat mund të digjitalizohen dhe të shndërrohen si bitmap ose vizatime vektoriale. Për ta mbështetur informacionin tekstual mund të përdoret edhe animacioni. Sistemet kompjuterike janë zhvilluar më së shumti në shfrytëzimin e të dëgjuarit dhe të shikuarit për ndërlidhje në mes të botës digjitale dhe analoge. Multimedia është e definuar si informacion tekstual dhe audio-vizual i cili mund të prezantoj informacionin në bashkëveprim me audiencën.

11 Bazat e multimedias 11 Fig.1.8 Një shfaqje laserike (laser-show) paraqet një prezantim multimedial të gjallë Multimedia gjen zbatime në shumë fusha si: Platforma të sistemeve multimediale Video sipas kërkesës Televizioni interaktiv Blerje nga shtëpia Albumi elektronik Edukim dhe trajnim Trajnimi interaktiv në distancë Enciklopedi multimediale Rregullim automatik dhe kontroll

12 12 CAD/CAM Kontrolli i trafikut ajror Muzetë elektronike Sisteme ekzekutive të informacionit Video konferenca Posta multimediale Dokumente multimediale Zhvillimi i kurseve në hipermedia Lojërat 3-D Realiteti virtual Video sistemet digjitale për emetim dhe produksion 1.3. Veglat softuerike të Multimedias Kur duhet të theksohet përmbajtja ose ndonjë pjesë e përmbajtjes së prezantimit multimedial, tekstit mund t i shtohen efektet audio vizuale, animacionet, fotografitë dhe grafikët e ndryshëm. Këto efekte e risin efikasitetin e prezantimit dhe mundësojnë bashkëveprimin e audiencës me përmbajtjen e prezantuar. Komponentët shtesë mund të merren të gatshme dhe si të tilla më tej të përpunohen lehtë në formatin digjital, por mund të krijohen edhe komponente origjinale. Por, duhet pasur kujdes që ato të bëhen si duhet (duke eliminuar zhurmat në masën e mundshme sepse evitimi i plotë është i pamundur, posaçërisht në frekuenca të ulëta). Për këtë qëllim mund të shfrytëzohen veglat softuerike multimediale, disa nga të cilat do të ceken në vijim.

13 Sekuencimi dhe notacioni i muzikës Cakewalk Është softuer i cili shërben si sekuencer i muzikës i dizajnuar për shfrytëzim nga profesionistët dhe në veti përmban incizimin në shumë shtigje dhe editimin edhe të audios edhe të MIDI. Për më tepër ky softuer ofron edhe sintesajzer të muzikës dje instrumentet virtuale. Fig.1.9 Studio shtëpiake për incizim dhe editim softuer Cakewalk Mbështetet në MIDI Siguron disa pamje të emetimit (stafin, pianon, listën e përmbajtjes) dhe pianon virtuale Mund të insertoj WAV fajlla dhe Windows MCI komanda (animacion dhe video) në shtigje

14 14 Cubase Me këtë vegël softuerike i mundësohet operatorit editimi i MIDI fajllave, të shënojë audio shtigjet dhe informatat përcjellëse si tekstin e këngës, dhe ato t i paraqes në brezin e formanteve duke përfshirë edhe notat e muzikës. Operatori gjithashtu mund të miksoj incizime të ndryshme në formatin stereo.wav ose.mp3 të gatshme për ruajtje në CD. Fig.1.10 Softueri Cubase Një softuer më i mirë se versionet e Cakewalk Lejon shtypjen e notacionit të muzikës dhe të tekstit Pothuajse të gjitha versionet e kësaj vegle kanë të implementuar mbrojtjen nga kopjimi i palejuar

15 Editimi i fotografive (imazheve) dhe videos Adobe Photoshop Adobe Photoshop, ose thjesht Photoshop, është një editor grafik dhe aktualisht është pjesa më e njohur softuerike prodhuar nga Adobe systems. Mund të gjendet në versionin për Windows si dhe mund të shfrytëzohet edhe në sistemet tjera operative si Linux. Ky softuer mund të punojë me modele të ndryshme të ngjyrave dhe mundëson kompozimin e imazheve si dhe kombinimin e imazheve ose të pjesëve të imazheve. Imazh i thjeshtë i kompozuar me vegla të ndryshme të Photoshopin Imazhi origjinal Imazhi për prapavijë Imazhet e kombinuara duke përdorë Photoshopin Fig.1.11 Kompozimi i imazheve Fig.1.12 Një shembull i manipulimit me fshirje të pjesëve të imazhit. Imazhi origjinal është në të djathtë.

16 16 Fig.1.13 Llogot e Photoshopit Lejon shtresa të imazheve, grafikeve dhe tekstit Përfshinë shumë vegla për vizatime grafike dhe të pikturimit Filtër të sofistifikuar të efekteve të dritës Vegël e mirë për përpunimin dhe manipulimin e grafikës dhe imazheve Video Video është përmbajtja më sfiduese multimediale për shpërndarje përmes të uebit. Një sekondë TV video e pakomprimuar kërkon rreth 27 megabit të hapësirës së diskut të memories. Prandaj, gjatë përdorimit të videos duhet pasur kujdes në kapacitetin e memories, e veçanërisht gjatë shpërndarjes përmes uebit duhet pasur parasysh edhe kohën e vonesës për shkak të komprimimit të nevojshëm. Video materialet mund të merren të gatshme por edhe mund të jenë krijime origjinale.

17 17 Gjatë krijimit të videos kujdesuni që: Të bëni video origjinale, asisoj mund të krijoni video i cili do të komprimohet me efikasitet dhe ende të duket mirë në rezolucion të ulët dhe me shpejtësi të vogël të kornizave Fotografoni për së afërmi. Fotografimi i gjerë ka shumë detale që nuk kanë kuptim në rezolucion të ulët Fotografoni me prapavijë të thjeshtë monokromatike sa herë që keni mundësi. Kjo i bënë fotografitë e vogla më të kuptueshme dhe do ta rrisë efikasitetin e kompriminit. Fig.1.13 Fotografitë duhet përdorë me kujdes të veçan te multimedia Animacioni Shumica e animacioneve kërkojnë pjesë speciale për editim. Përjashtim bënë vetëm GIF formati i animuar. Opsioni për animacion i formatit GIF kombinon GIF imazhet individuale në një fajll të vetëm për krijimin e animacionit.

18 18 Fig.1.14 Animacioni me GIF format Adobe Premiere Është video editor, softuer në kohën reale, është shumë i përshtatshëm për audio dhe video zbatimet digjitale. Siguron numër të madh të shtigjeve audio dhe video dhe klipeve virtuale (deri 99) Mbështetë zhvendosje, filtrime dhe lëvizje për imazhe Vegël edituese e arsyeshme për desktop video Krijimi i Multimedias Për një kohë të gjatë të pritura si revolucion i ardhshëm në kompjuterike, aplikacionet multimediale deri kah mesi i viteve të 90, nuk kanë qenë të zakonshme për shkak të harduerit të shtrenjtë që kërkohet. Aplikacionet e këtilla do të mundësonin përdorimin e kompjuterëve për paraqitjen e tekstit, grafikës, videos, animacionit dhe zërit në formë të integruar. Me përmirësimin e performansave

19 19 dhe zvogëlimin e çmimit të harduerit, aplikacioni multimedial është i rëndomtë. Pothuajse të gjitha PCtë janë në gjendje të reprodukojnë video, edhe pse rezolucioni zakonisht varet nga video adapteri i kompjuterit dhe CPU Macromedia Director Fig.1.15 Macromedia director softuer profesional për prezantime multimediale Prezantimet e plota multimediale mund të paraqiten përmes kompjuterit duke shfrytëzuar mausin për bashkëveprim. Për këtë duhen veglat për krijimin e prezantimit të plotë multimedial ku shfrytëzuesit kanë shumë kontrolle interaktive. Njëra nga veglat e tilla softuerike është edhe Macromedia Director. Macromedia Director është aplikacion multimedial që ka mundësi të prodhojë animacione, prezantime dhe filma plotësisht interaktiv. Mundëson krijimin e metaforave filmike ku përfshihen fajllat bitmap, shkrimet, zëri dhe paleta e ngjyrave)

20 20 Mund të pranoj pothuajse çdo format të fajllave bitmap I aftë për ndërtimin e më tepër interaktiviteteve Authorware Është gjuhë programuese grafike që përdoret për krijimin e programeve interaktive që mund të integrojnë një brez të përmbajtjes multimediale, e veçanërisht aplikimet në e-learning. Pra zbatimin origjinal e ka në edukim dhe strukturën e ka të bazuar në metodat pedagogjike të qasjes. Fig.1.16 Authorware Vegël profesionale për krijimin e multimedias Mbështetë zbatimet interaktive me hiperlinqe, kontrollat tërhiq-dhe-zbrit dhe animacionet e integruara.

21 Microsoft PowerPoint Është program prezantues i zhvilluar për sistemet operative Microsoft Windows dhe Mac OS. Shfrytëzohet shumë nga biznesmenët, edukatorët dhe trajnerët. Te Microsoft PowerPoint, sikurse edhe te shumica e softuerëve prezantues, teksti. Grafika, video dhe objektet tjera janë të vendosura në faqe individuale ose slajde. Slajdet mund të printohen, ose (shumë më shpesh) të paraqiten në ekran dhe të komandohen nga prezantuesi. PowerPointi siguron dy lloje të lëvizjeve: hyrjen, theksimin dhe daljen e elementeve në vetë slajdin dhe këto lëvizje janë të kontrolluara me të ashtuquajturat animacione të dëshiruara (Custom Animations). Nga ana tjetër, tranzicionet janë lëvizjet në mes të dy slajdeve të njëpasnjëshme. Këto mund të animohen në mënyra të ndryshme. Dizajni i tërësishëm i një prezantimi mund të kontrollohet me të ashtuquajturin master glajd. Prezantimet mund të ruhen dhe të reprodukohen në cilindo fajl format. Fig.1.17 PowerPoint softuer profesional për krijimin e prezantimit multimedial

22 22 Vegël profesionale për krijimin e prezantimit multimedial Ofron shumëllojshmëri të zgjedhjes së prezantimit Efekte akustike Animacion Insertim të imazheve Ju mund të krijoni prezantim me anë të PowerPoint, dhe ky prezantim formohet nga një seri e slajdeve (ang. Slides). Si shtesë në këto slajde ju mund të shtypni efektet e audiencës, nënvizimet dhe shënimet e folësit. Mund t i formatizoni të gjitha slajdet në prezantim me Master Slide. Mund ta ruani tërë prezantimin si një fajll të vetëm. Në temë mund të importoni të gjitha ato që keni krijuar në produktet tjera të Microsoft, si Word, Visio dhe Excel në cilindo glajd.

23 2.PROJEKTIMI I PREZANTIMIT MULTIMEDIAL 2.1. Projektimi i përmbajtjes Si të thuhet, çfarë të përdoret "Në multimedia, ekzistojnë pesë mënyra të formatizimit dhe të shpërndarjes së porosisë (mesazhit) tuaj. Ju mund ta shkruani, ta ilustroni, ta lëvizni, ta dëgjoni dhe të bashkëveproni me te." Projektimi i prezantimit multimedial është proces i konceptimit, planifikimit, modelimit dhe ekzekutimit të mediave elektronike për shpërndarjen e përmbajtjes së caktuar. Para se të fillohet projektimi i prezantimit multimedial, rëndësi të posaçme ka që të bëhet planifikimi i saktë i përmbajtjes në prezantimin tuaj, duke marrë në konsideratë audiencën të cilës ia drejtoni përmbajtjen e prezantimit, si dhe qëllimin e zhvillimit të përmbajtjes së caktuar.

24 Qëllimi Definimi i qëllimit të prezantimit është njëri ndër hapat e parë në procesin e planifikimit. Qëllimi duhet të bazohet në atë se çka do të ofrojë prezantimi dhe çka do të përfitojë shfrytëzuesi (audienca) nga ai prezantim. Definimi i qartë i qëllimit do të ndihmojë pjesën tjetër të procesit të planifikimit, si identifikimit të audiencës dhe zhvillimit të përmbajtjes Audienca Definimi i audiencës është hapi kryesor në procesin e planifikimit të prezantimit multimedial. Audienca është grupi i njerëzve që pritet se do të jenë dëgjues (shfrytëzues) të prezantimit pra caku ku duhet të shkojë porosia (mesazhi) i prezantimit. Duke parashikuar se kush mund të jetë shfrytëzues i përmbajtjes së prezantimit tuaj, duhet të keni parasysh: Fig.2.1 Audiena është pjesë e rëndësishme e projektimit multimedial Karakteristikat e audiencës, Nivelin e informimit,

25 25 Preferencat, Specifikat e kompjuterit, Eksperiencën. Respektimi i karakteristikave të audiencës, mundëson krijimin e një prezantimi efektiv i cili do ta shpërndajë përmbajtjen e dëshiruar te audienca e zgjedhur Përmbajtja Vlerësimi dhe organizimi i përmbajtjes kërkon që qëllimi i prezantimit të jetë i definuar shumë qartë. Në planifikimin e prezantimit, hap shumë i rëndësishëm është mbledhja e të gjitha pjesëve të nevojshme përmbajtjes dhe organizimi i tyre në harmoni me nevojat e audiencës. Në procesin e zgjedhjes së përmbajtjes që do të ofrohet, duhet të kujdeseni që, pjesët e panevojshme të cilat nuk kanë interes të caktuar për audiencën, të largohen nga përmbajtja. Hapi i ardhshëm është organizimi i strukturës themelore të informacioneve duke bërë kategorizimin e përmbajtjes në pajtim me nevojat e shfrytëzuesit Kompatibiliteti dhe kufizimet Për shkak të laramanisë së madhe të tregut të pajisjeve bashkëkohore kompjuterike (harduer dhe softuer) e cila njëkohësisht varet edhe nga grupi i cakut tuaj, ju duhet të keni kujdes shumë të madh në shfrytëzimin e pajisjeve për krijimin e prezantimit multimedial. Kjo ka rëndësi të posaçme, sepse ato duhet të jenë me performanca të afërta me ato të audiencës suaj. Në

26 26 të kundërtën, nëse ju përdorni pajisje të avancuara, ndërsa audienca e juaj nuk është kompatibile me to, efektet multimediale të prezantimit nuk mund të riprodukohen në tërësi dhe përmbajtja juaj do të dëmtohet. Dhe kjo njëkohësisht paraqet njërën nga kufizimet kryesore që duhet t i keni parasysh gjatë përpilimit të përmbajtjes së prezantimit multimedial Planifikimi dhe dokumentimi Dokumentimi shfrytëzohet për vizuelizimin e planit të prezantimit, duke pasur parasysh qëllimin, audiencën dhe përmbajtjen gjatë projektimit të strukturës së prezantimit, përmbajtjes dhe bashkëveprimeve që janë më të përshtatshmet për prezantimin tuaj. Dokumentimi mund të konsiderohet model prototip që lejon korrigjime ku merren parasysh sugjerimet, përmirësimet dhe theksimet e nevojshme. Së pari kategorizohet përmbajtja dhe formulohet struktura e informacionit. Struktura e informacionit shfrytëzohet për zhvillimin e dokumentit ose diagramit të prezantimit. Ekzistojnë tri mënyra të krijimit të diagramit të strukturës së prezantimit multimedial: diagrami linear i cili i lejon shfrytëzuesit të lëviz në mënyrë të determinuar nëpër sekuenca Fig.2.1 (a)), struktura hierarkiale e diagramit e cila siguron më tepër së një shteg deri te destinacioni (Fig.2.1 (b)) dhe diagrami i degëzuar i cili lejon shumë shtigje dhe nën shtigje (Fig.2.1 (c)). Pas planifikimit të strukturës duhet të planifikohet prapavija dhe ndërlidhja e faqeve individuale. Disa nga faqet individuale mund të dizajnohen në detaje dhe duke u pasuruar me grafika, animacione dhe audio.

27 27 Fig.2.2 Diagramet e planifikimit të dokumentit

28 Të shkruarit Konceptet rreth strukturimit të informacionit sot janë larg nga organizimi i librave dhe revistave të shtypura. Çdo karakteristikë e librit, prej faqes së përmbajtjes deri te indeksi, ka evoluuar gjatë shekujve, dhe lexuesit e librave të mëhershme kanë hasur në probleme të njëjta organizative si shfrytëzuesit e dokumenteve hipermediale në ditën e sotme. Dokumentet e reja hipermediale shtrojnë sfida të reja para dizajnerëve të informacionit, por shumica e udhëzimeve të nevojshme për krijimin, përmbledhjen, editimin dhe organizimin e formave të shumta të mediave nuk ndryshon shumë nga praktika aktuale në mediat e shkruara. Elementet bazike të dokumentit nuk janë ndryshuar pa marrë, parasysh teknologjinë e avancuar me pasurimin dramatik të mediave. Për të shkruar një informacion pyetjet e njëjta mbesin aktuale si në gazetari: kush, çka, kur dhe ku. Kush Kush flet? Kjo pyetje është aq bazike, dhe informata shumë shpesh prezantohet pa këtë pjesë fundamentale të saj. Pa marrë parasysh se a është autor i dokumentit individi ose ndonjë institucion, gjithmonë duhet t i tregohet audiencës se kush e ka krijuar. Çka Të gjitha dokumentet duhen të kenë titull të qartë për tërheqjen e vëmendjes së audiencë. Titulli i dokumentit është shpesh gjëja e parë që shihet në faqen që paraqitet. Kur Periudha kohore është një element i rëndësishëm në vlerësimin e aktualitetit të shkrimit në dokumentit tuaj. Prandaj, në çdo dokument shkruani datën, dhe sa herë të freskoni atë ndryshoni edhe datën aktuale të dokumentit.

29 29 Ku Gjithmonë duhet të shkruani se prej nga vini dhe (nëse është me rëndësi) nga cili institucion ose korporatë. Çdo prezantim (dokument i shkruar) duhet të përmbajë: Një titull informativ Identitetin e autorit dhe institucionit Datën e krijimit ose të revidimit Rregullat për shkrim të mirë: 1. Kuptoni audiencën tuaj dhe drejtohuni korrekt ndaj saj. 2. Shkruani sa më thjeshtë që është e mundur (p.sh., shkruani mesazhin e plotë së pari, e pastaj e shkurtoni atë). 3. Sigurohuni që teknologjitë e përdorura e plotësojnë njëra tjetrën (të jenë kompatibile) Dizajnimi i faqes Nga dokumenti tradicional ose prezantimi multimedial kërkohet qartësi, rregull dhe besueshmëri në burimin e informacionit. Dizajni efektiv i faqes së dokumentit mund ta sigurojë këtë besim. Organizimi hapësinor i grafikës dhe tekstit mund ta zgjoj kureshtjen e audiencës, ta tërheqë vëmendjen, t i jap prioritet informatës tuaj dhe e bënë bashkëveprimin të këndshëm dhe efikas. Dizajni grafik krijon një logjikë vizuale dhe kërkon një balancë optimal në mes të përjetimit vizual dhe informacionit grafik. Pa impakt vizual të formës, ngjyrës dhe kontrastit, faqja nuk duket interesante.

30 Konsistenca Zgjedheni prapavinë, strukturën e prapavisë dhe stilin për përdorimin e tekstit dhe grafikës suaj dhe pastaj atë e aplikoni në mënyrë konsistente për të krijuar ritëm dhe unitet gjatë të gjitha faqeve të prezantimit tuaj. përsëritja nuk është ë mërzitshme, ajo i jep prezantimit tuaj identitet konsistent që krijon dhe përforcon sensin e dalluar për ngjarjen dhe e bënë prezantimin tuaj të paharrueshëm. Fig.2.3 Përdorimi i grafikës si prapavijë e dokumentit Dimensionet e faqes Edhe pse ueb faqja, slajdi i prezantimit multimedial dhe dokumentet e printuara kanë ngjashmëri të shumta grafike, funksionale dhe editoriale, ekrani i kompjuterit e jo faqja e printuar është destinacioni primar i informacionit tuaj. Ekrani i kompjuteri është shumë i ndryshëm nga faqja e printuar.

31 31 Fig.2.4 Dallimi në mes të faqes së printuar dhe ekranit të monitorit të kompjuterit Fusha e sigurt grafike për ekranet e rëndomtë të monitorëve duhet të jetë udhëzues për caktimin e dimensioneve të faqes së prezantimit multimedial. Fig.2.5 Dimensionet e sigurta të faqes

32 Tipografia Tipografia është balancë e formave të shkronjave në faqe, baraspeshë verbale dhe vizuale e cila i ndihmon lexuesit ta kuptojë formën dhe ta absorbojë substancën e përmbajtjes së faqes. Tipografia luan rol dual si komunikim verbal dhe vizual. Tipografia e mirë vendos hierarkinë vizuale për përcjellje të prozës në faqe duke siguruar punktuacionin dhe aksentët grafike që i ndihmojnë lexuesit që t i kuptojë relacionet në mes të prozës dhe fotografisë, kryerreshtat dhe blloqet e tekstit Theksimi Një faqe me tekst kryesor solid nuk zgjon kureshtje të veçantë për sy. Nëse i shtohen theksime në pjesë të caktuara të tekstit, lexuesi do të ndalet rreth materialit që i ofrohet. Ka shumë vegla për theksim të tekstit në bllok, por ato duhet të shfrytëzohen me shumë kujdes. Nëse tërë bllokun e tekstit e bëni "bold", asgjë nuk do të theksohet dhe ju do ta largoni lexuesin. Një rregull i mirë për punën me theksime është që theksimi të shfrytëzohet duke përdorë vetëm një parametër njëkohësisht. Nëse doni të tërhiqni vëmendjen në një seksion të dokumentit, mos e zmadhoni, bëni bold dhe të gjitha caps. Nëse dëshironi që të jenë shkronjat më të mëdha, rriteni madhësinë me masë. Nëse preferoni ti bëni "bold", madhësinë e leni të njëjtë si teksti kryesor. Më vonë do të shihni se mjaftojnë vetëm disa ndryshime të vogla që të arrihet kontrasti vizual. Shkronjat italik Teksti me shkronja "italik" e tërheq shikimin sepse është në kontrast me formën e tekstit kryesor. Shkronjat "italik" përdorni kur listoni titujt e librave ose revistave periodike, ose për fjalët ose frazat e rralla dhe të huaja brenda tekstit, shmanguni nga përdorimi tekstit me shkronja "italik" për blloqe të mëdha të tekstit, posaçërisht kur duhet të keni kujdes për rezolucionin e ekranit,

33 33 sepse lexueshmëria e këtij teksti është më e ulët se e tekstit të krahasuar në fontin roman. Shkronjat bold Teksti bold jep theksim sepse ai është në kontrast në ngjyrë me tekstin kryesor. Ky tekst ësht i lexueshëm në ekran, por përdorimi për blloqe të mëdha të tekstit hup efikasitetin e prezantimit. Shkronjat e nënvizuara Teksti i nënvizuar ka mbetur prej kohës së shtypjes së teksteve, kur nuk kanë ekzistuar format e theksimit me bold dhe "italik". Kjo mënyrë e theksimit sot nuk përdoret te multimedia, sepse nënvizimi shfrytëzohet special për shënimin e ueb dokumentit. Teksti me ngjyra Edhe pse përdorimi i ngjyrave është një opsion tjetër për dallimin e tekstit. Kjo është e përshtatshme vetëm te mediat me ngjyra, por jo edhe te ueb faqet, sepse shpesh vegëzat e dokumentit shënohen me shkronja me ngjyrë tjetër nga teksti kryesor. Shkronjat e MËDHA Teksti me shkronja të mëdha është metoda më e shpeshtë më pak efikase për theksime tipografike. Për leximit të tekstit me shkronja të mëdha ne lexojmë shkronjë për shkronjë - që është lexim i ngadalshëm dhe i pakëndshëm. Nëse e lexoni paragrafin në vijim do të shihni sa i lodhshëm është ky proces: NJË FAQE ME TEKST KRYESOR SOLID NUK ZGJON KURESHTJE TË VEÇANTË PËR SY. NËSE I SHTOHEN THEKSIME NË PJESË TË CAKTUARA TË TEKSTIT, LEXUESI DO TË NDALET RRETH MATERIALIT QË I

34 34 OFROHET. NJË RREGULL I MIRË PËR PUNËN ME THEKSIME ËSHTË QË THEKSIMI TË SHFRYTËZOHET DUKE PËRDORË VETËM NJË PARAMETËR Fontet themelore që vijnë me sistemet operative Windows dhe Machintosh janë dhënë në vazhdim. Fontet themelore 2.5. Grafika Për ta pasuar faqen e dokumentit tuaj ju mund të përdorni grafikë si shtesë për përforcimin e informacionit në përmbajtje. Edhe pse publikimi elektronik nuk ju kufizon përdorimin e grafikës si reproduktimi i shtrenjtë në letër, megjithatë duhet të jeni shumë të kujdesshëm gjatë përdorimit optimal të grafikës dhe fotografive, sepse ato kanë fajlla të mëdhenj dhe ju duhet të kujdeseni për hapësirën e memories. Gjatë përdorimit të fotografive dhe grafikës keni mundësi të shumta të pasuroni fotografitë ose grafikën me ndryshimin e pafund të formës, madhësisë dhe ngjyrave që ofrojnë veglat softuerike.

35 35 Fig.2.6 Përdorimi i grafikës me ngjyra të ndryshme Rezume Përdorni fotografitë për shpërndarje më efikase të mesazhit tuaj. Krijoni fotografitë tuaja (vizatime, kolor skaner, PhotoCD, ose merrni "copy files" të veprave artistike. Përdorni stile të ndryshme grafike duke e pasuruar me: o fontet o ngjyrat v pastele v ngjyrat e tokës v metalike v ngjyra primare v ngjyra neon

36 Animacioni (lëvizja) Përdorimi i animacionit në prezantimet multimediale dhe interaktive i japin prezantimit karakter inovativ që i jep shikuesit kënaqësi më të madhe estetike. Me animacion ju mund të krijoni lëvizje të fotografove dhe vizatimeve, animacion 3-d dhe të shfrytëzoni video të gjallë. Një prezantim multimedial me animacion të integruar në të gjithashtu tregon njohuri të avancuar dhe kualitetit superior të prezantimit. Kjo gjithsesi do rritë interesimin e audiencë për të cilën jeni të interesuar. Përdorimi i animacionit në prezantime mund të ketë përfitime në disa mënyra: shtimi i animacionit, zërit dhe videos mund të gjeneroj ngazëllim te çdo prezantim dhe mund të përdoret për krijimin e prezantimeve interaktive shumë të suksesshme që do ta risin përqendrimin e vëmendjes së audiencë suaj Llojet e animacionit o Animacioni i karaktereve -- humanizon ndonjë objekt (p.sh., brusha e dhëmbëve, automobili, shishja, etj.) o Animacioni i fotografive (mund të veni në lëvizje dhe ambient të dëshiruar karakterin nga fotografia) Faktorët që ndikojnë në zgjedhjen e animacionit Emocioni i gëzuar, i qeshur, i pikëlluar, i përgjumshëm, Lëvizja e shpejtë, e ngadalshme, kërcyese Stili vizual me ngjyra, me teksturë, i qëndrueshëm me pjesën tjetër...

37 37 Kopjimi (Copyright) -- "Don't use Mickey before checking with Walt." Mos e shfrytëzo Micke-in pa e pyetur Walt-in., ju mund të kopjoni karaktere dhe animacione të gatshme, por duhet të keni kujdes në të drejtat e autorit dhe marrjen e lejes për kopjim!!! Përshtatshmëria p.sh., a mund të gjendet ai objekt në pozita të ndryshme (automobili nuk mund të gjendet i ulur!) Nënvizimet dhe shkëlqimet Për theksimin pjesës së teksti ose edhe një fjale të vetme brenda tekstit, mund të shfrytëzoni shkëlqimet, nënvizimet dhe animacionit. Kjo përdoret posaçërisht te projektimi i ueb faqeve multimediale për indikacionin e interakcionit me faqen aktuale. p.sh për ta qitë në pah një fjalë brenda ose jashtë ekranit, shkëlqen simboli --> për tërheqje të vëmendjes Teksti lëvizës Shpesh si animacion për tërheqjen e vëmendjes së audiencës, në prezantimet multimediale, posaçërisht ato të paraqitura në PowerPoint,përdoret teksti lëvizës. p.sh. vihen në lëvizje shkronjat si te makina e shkrimit. ose "pulsimi" fjala rritet /zvogëlohet (ose ndryshon ngjyrën) disa here.

38 38 Vërejtje: Mos e lëvizni tërë rreshtin e tekstit ngadalë, sepse nuk është i lexueshëm. Në vend të kësaj më mirë është të veni shigjeta në fillim dhe fund Video Shumë shpesh në prezantimet multimediale sot përdoret edhe video, si formë e animacionit. Kjo është e mundësuar me rritjen e kapacitetit të memories së kompjuterëve dhe avancimin e softuerëve për procesim të lehtë të videos. Si video e integruar në prezantimin multimedial mund të përdoret video e gjallë ose video e digjitalizuar. Video e gjallë ka këto veti: Video e digjitalizuar ka këto veti: më e fuqishme se një imazh i vetëm shpesh është më lehtë të bëhet se animacioni i vizatuar zë shumë hapësirë të diskut ndonjëherë ka nevojë për harduer special nuk duket natyrshëm bënë përpunimin digjital të imazheve ose vizatimeve ekzistuese animacioni është më i ngadalshëm zë më pak hapësirë të diskut nuk ka nevojë për harduer special

39 39 Kur të bëhen animacionet "Gjethi nuk lëkundet nëse nuk fryn era." Animacioni shfrytëzohet vetëm kur ai ka një qëllim të caktuar Për theksimin e gjendjes emocionale p.sh., pëllumbi duke rrahur krahët ngadalë --- paqe p.sh., lëvizja e derës + zhurma e përcjedhur me kërcitje --- frikë Për përmirësimin e shpërndarjes së informacionit p.sh., pulsimi i fjalëve (brenda dhe jashtë ekranit) e shtojnë theksimin. Për indikacionin e kalueshmërisë së kohës p.sh., ora/ora e qelqit --- programi është duke u rrotulluar p.sh., teksti i animuar --- për qasje të menjëhershme që kërkon përgjigje/ interaksion Sigurimin e kalimit në seksionin e ardhshëm o Fshesat --- nga e majta në të djathë, në diagonale, rreth qendrës, prej qendrës kah skajet, etj o Shpërbërja --- imazhi aktual shtrembërohet në një formë të panjohur para se të paraqitet imazhi i ardhshëm i qartë, psh. Katrori shtrembërohet, kryqi shtrembërohet, etj. o Zbehja --- një metaforë për ndryshimin e tërësishëm të skenës

40 40 o Prerja --- ndryshimi i menjëhershëm në imazhin e ardhshëm Audio Te audienca juaj efekt të veçan do të zgjojë pasurimi i prezantimit multimedial të pasuar me audio. Në këto aplikacione mundtë përdoren këto lloje të audios: Muzika paraqet disponimin e prezantimit, thekson emocionin, ilustron cakun. Efektet e zërit për të bërë theksime të veçanta me tinguj që paraqesin situata me domethënie të njohur për audiencë si përplasja e drerëve, fishkëllima e erës, zilja, sirena, goditja e çekanit, aplauzi, etj. Rrëfimi porosia më e drejtpërdrejtë, zakonisht efikase, e cila përcjellë në mënyrë narrative prezantimin Bashkëveprimi (interaktiviteti) Sistemet multimediale duhet të bashkëveprojnë dhe karakteristikë dalluese e këtyre është mundësia e jashtëzakonshme e nteraktivitetit (bashkëveprimit) me prezantimin. Kjo ka domethënie të veçantë te prezantimet në ueb. Me studime të metodave të të mësuarit dhe të mbajturit në mend (sipas studimeve të vitit 1980), është konstatuar se njerëzit mbajnë në mend 70% të asaj me çka bashkëveprojnë. me interaktivitet nënkuptohet veprimi i caktuar që lejohet në prezantim për ta ndryshuar rrjedhën e rrëfimit, pamjes ose pjesës së përmbajtje, zakonisht me shtypje me maus në linqet e caktuara dhe të shënuara më parë.

41 Llojet e aplikacioneve Multimediale interaktive (bashkëvepruese) Ekzistojnë disa lloje të programeve kompjuterike që mundësojnë bashkëveprimin, dhe secila prej tyre ka karakteristikat e veta. Disa nga këto lloje janë dhënë në vazhdim. Programet/prezantimet e drejtuara me meny - zakonisht me strukturë hierarkiale (meny kryesore, sub-menyja,...) Hipermedia - më pak e strukturuar, lidhjet e kryqëzuara në mes të seksioneve të subjektit të njëjtë, jo-linear, qasje e shpejtë në informacione, më lehtë futen më shumë veçori të multimedias, p.sh., më tepër susta interesante. Nganjëherë mund të humbeni gjatë shëtitjes (navigimit) në hipermedia., dhe do të shpenzoni shumë kohë në faqet atraktive të padobishme për subjektin tuaj. Simulimet/Simulimet që varen nga performansat - p.sh., Lojërat -- SimCity, Simulatorët e fluturimit Dizajni Teknik Gjatë dizajnit teknik gjithmonë duhet pasur kujdes në parametrat teknik të harduerit në të cilën punoni dhe performansat harduerit ku do të reprodukohet prezantimi juaj., pra ta keni parasysh se audienca juaj mund të mos e ketë harduerin me performansat më të larta teknike. Parametrat teknik me të rëndësishëm që ndikojnë në dizajnin dhe shpërndarjen e aplikacionit multimedial rezolucioni dhe modeli i ngjyrave të përdorura në ekranin e monitorit të kompjuterit. Në vazhdim janë dhënë këta parametra për disa lloje të video modeve.

42 42 Tabela 2.1 Rezolucioni dhe ngjyrat e disa video modeve Video modi Rezolucioni Ngjyra Numri i biteve CGA 320 x MCGA 320 x EGA 640 x VGA 640 x S-VGA 1,280 x 1, bit bit 16.7 milion 24 bit Memoria dhe kërkesa për hapësirë të diskut Zhvillimi i hovshëm i aplikimeve multimediale me media të formave të ndryshme (tekst, grafikë, audio, video dhe animacione) vazhdimisht ta shtruar kërkesën për hapësirë më të madhe të memories së kompjuterit. Kjo kërkesë është plotësuar me zhvillimet teknologjike në fushën e harduerit. Nga ana tjetër zhvillimi i harduerit e ka nxit përparimin në softuer, kështu që problemi zbutet vetëm përkohësisht, sepse kërkesat e softuerit janë të pangopëshme, posaçërisht në multimedia Shpërndarja Një prezantim multimedial mund të shpërndahet në mënyra të ndryshme dhe me mediume të ndryshme, të cilat janë përshkruar në vijim. Prezantimi i gjallë (i drejtpërdrejtë) për të cilin duhet të sigurohet lista e shkurtë e kërkesave harduerike/softuerike:

43 43 o o - tipi i kartelës grafike video memoria (8 MB, 16 MB, 32 MB, etj.) o koha e qasjes së hard diskut (e rëndësishme për video në kohë reale) o o tipi i kartelës audio (mbështetje për MIDI) audio video softueri Shpërndarja me disketa o Me madhësi të vogël, të ngadalshëm për instalim Shpërndarja me CD-ROM o o Kapacitet të madh Koha e qasjes së drajverit të CD-ROM-it është më e gjatë se koha për qasje e drajverit të hard diskut. Shpërndarja elektronike (WWW, etj.) o varet nga shpejtësia, lidhja e rrjetit dhe pagesa mujore Dizajni Vizual Në fund të përpilimit të një prezantimi multimedial, pasi t i keni kaluar hapat e para[parë dhe në prezantimi kanë integruar të gjitha mediumet që keni menduar se do të rrisin efikasitetin, atraktivitetin dhe estetikën e punimit tuaj është koha që të bëni hapat e fundit në rrumbullakimin e idesë që do ta përcjell

44 44 prezantimi te audienca juaj. Pra në këtë fazë të projektimit multimedial ju duhet ta vlerësoni temën e zgjedhur dhe stilin që e keni aplikuar Temat dhe stilet Një prezantim multimedial duhet të ketë temë dhe stil konsistent, ai nuk duhet të jetë i palidhur dhe i shkapërderdhur me shumë tema. Zgjedhja e temës dhe e stilit varet nga stili dhe emocionet e audiencës suaj. Disa tema të mundshme: Tema vizatimore o interesante, zbavitëse o duhet të jetë konsitente me personalitetin e karakterit Tema tradicionale e drejtpërdrejtë o e thjeshtë, shpesh informative o jo aq interesante Tema high tech o punim artistik bashkëkohor në kompjuter (paraqitja e teksturës, strukturës metalike, eksplodimeve,...) o atraktive, lehtë për tu animuar Tema teknike o përfshinë 3D modelet e produktit,... p.sh., fillon me vizatim, pastaj transformohet në imazhin e vërtetë.

45 45 o paraqet informatat adekuate teknike d.he te audienca krijon bindjen e njohjes së temës dhe besimin në kualitet o jep përshtypjen e dizajnit dhe konstruksionit solid Skemat e ngjyrave dhe stilet artistike Për kompletimin e përshtypjes së plotë vizuale të prezantimit multimedial, ju duhet të harmonizoni skemat e përdorura të ngjyrave dhe stilet artistike me temën e dokumentit tuaj dhe konceptin e mesazhit për audiencën e caktuar. Skemat e ngjyrave që mund të përdorni mund të jenë: Të natyrshme dhe të lulëzuara o (pamje të jashtme, p.sh., bjeshkët, liqenet,...), kthimi në natyrë. Ngjyrat e vajit, ngjyrat e ujit, lapsa me ndyra, pastele. o Këto stile mund të kombinohen p.sh., me vizatime ose tema high tech Hapat dhe gjatësia e rrotullimit Prezantimi juaj nuk duhet të zgjasë shumë, sepse audienca edhe për temë interesante, e humb durimin kur prezantimi stërzgjatet. Pa marrë parasysh kualitetin e prezantimit tuaj, kohëzgjatja e tepruar krijon përshtypje të gabuar te audienca. Prandaj, duhet ta kufizoni kohën e rrotullimit të prezantimit dhe ta respektoni kohën dhe durimin e audiencës suaj.

46 46 Disa udhëzime Lejoni që një bllok i tekstit të lexohet ngadalë dy herë. Koha e tranzicionit (kalimit nga një glajd, pamje në tjetrin) duhet të jetë indikator i kohës reale. Gjatë tranzicionit mund të shfrytëzohet: o Shpërbërja vonesa kohore, ndryshimi i skenës o prerja dy pamje të skenës së njëjtë në të njëjtën kohë, ose ndërrim i skenës me shkëputje Gjatësia e rrotullimit o Prezantimi vetërrotullues: 2-3 minuta për çdo slajd. o Me ineterakcion të kufizuar: 5-6 minuta për çdo slajd o Paraqitja e prezantimit të plotë i plotë: < 15 minuta o Me pyetje, diskutime: > 30 minuta Një prezantim multimedial duhet të ketë këtë përmbajtje: Titulli Tema, fusha e veprimit Rrëfimi Dialogu Kontrollet interaktive Pas përfundimit të prezantimit multimedial, i cili në tërësi i ka ndjekur idenë e përmbajtjes suaj të projektuar, siguroni që rruga e shpërndarjes së informacionit në përpilimin tuaj të jetë e rrafshët, e rregullt dhe pa kërcime. Shfrytëzoni kryetitujt/nëntitujt, format shtesë, sustat, fontet, bazamentin dhe teksturën për theksimin e paraqitjes audio vizuale.

47 3.AUDIO NË MULTIMEDIA 3.1. Vetitë themelore të zërit Tingulli, si dukuri fizike, paraqitet kur vjen te çrregullimi i gjendjes stacionare të grimcave të ndonjë mediumi elastik. Këto ndryshime të pozitës së grimcave, të përcjella me ndryshimet gjegjëse të presionit, dendësisë, etj. quhen në përgjithësi oscilime akustike. Këto paraqiten në vendin ku ka ardhur deri te çrregullimi i gjendjes stacionare (vendi i burimit të tingullit) dhe nga aty përhapen me shpejtësi të fundme në formë të valëve akustike. Mediumi ku përhapen valët akustike mund të jetë i gaztë, i lëngët ose i ngurtë. Te gazrat dhe lëngjet paraqiten vetëm valët gjatësore (longitudinale), ndërsa në materiale të ngurta paraqiten edhe valët transversale (kur grimcat zhvendosen edhe në drejtimin normal ndaj drejtimit të përhapjes së valëve). Duke pasur parasysh se tingulli është ai që e ndiejmë me shqisën e dëgjimit, shpjegimi i

48 48 dukurisë dhe i përhapjes së valëve akustike do të bëhet në medium të gaztë, pra në ajër. Fig.3.1 Valët akustike të krijuara nga sfera me vëllim të ndryshueshëm Këto ndryshime mund të përshkruhen si ndryshime të pozitës së grimcave të ajrit të cilat oscilojnë rreth pozitës së tyre ekuilibruese. Por mund të përshkruhen edhe si ndryshime të dendësisë, shpejtësisë së grimcave dhe nxitimit si dhe me ndryshime të presionit. Në Fig.3.1 me vija të rralla dhe të dendura koncentrike janë paraqitur ndryshimet e dendësisë së ajrit. Distanca në mes të dy maksimumeve (ose minimumeve) të njëpasnjëshme paraqet gjatësinë valore (λ). Numri i këtyre ndryshimeve periodike në një vend në njësi të kohës paraqet frekuencën e tingullit (f), ndërsa vlera reciproke e frekuencës paraqet periodën (T).

49 49 Intensiteti i tingullit, i cili në këtë rast është paraqitur përmes presionit, bie me rritjen e distancës nga burimi, por vlera mesatare e presionit mbetet e pandryshuar dhe ai është presioni i përhershëm atmosferik ose statik (p s ). Për intensitetin e zërit është vlerësues presioni akustik (p) që paraqet komponentën e ndryshueshme të presionit të përgjithshëm ose total (p t ). pt = ps + p Rasti më i thjeshtë i valëve akustike është kur ndryshimet kohore janë periodike dhe kur ndryshimi kohor i presionit akustik mund të përshkruhet me ligj sinusoidal p( t) = p cos(2πft = ϕ) ku 2πf=ω është frekuenca rrethore. Tingulli i këtillë quhet tingull i thjeshtë dhe spektri i tij paraqitet me një vijë. Pozita e komponentës spektrale në abshisë është e caktuar me frekuencën e tingullit ndërsa gjatësia e saj paraqet madhësinë e ndryshimit (Fig.3.2a). Ndryshimet periodike të cilat nuk janë të formës sinusoidale, paraqesin tingull të përbërë. Spektri i tingullit të përbërë përmban më tepër vija spektrale të cilat mund të paraqiten me zbërthimin e funksionit periodik të përbërë në seri Fourier si: p( t) = p n (2πnf1 n= 1 + ϕ n )

50 50 p Tingulli i thjeshtë p (a) Tingulli i përbërë f p f 1 2f 1 3f 1 f (b) Tingulli aperiodik (c) f Fig.3.2 Spektri i tingullit: (a) tingulli i thjeshtë; (b) tingulli i përbërë; (c) tingulli jo periodik Frekuenca më e ulët përcakton harmonikun themelor, ndërsa vijat tjera në spektër paraqesin vargun e harmonikëve më të lartë, frekuenca e të cilëve është shumëfishi i frekuencës themelore (Fig.3.2b). Pra edhe tingulli i thjeshtë edhe ai i përbërë kanë spektër linjor. Te tingulli jo periodik, ndryshimet nuk janë periodike dhe ato mund të paraqiten me një varg kontinual të komponentëve që mund të shprehen me integralin Fourier si: 0 1 p( t) = p'( ω)cosωt dω π

51 51 ku p (ω) paraqet funksionin spektral i cili kontinualisht ndryshon me frekuencën (Fig.3.2c). Ndryshimet e përshkruara në ajër, veshi ynë do t i regjistroj si tingull nëse frekuenca e tyre është në mes të 20 dhe Hz dhe nëse kanë intensitet të mjaftueshëm. Ndryshimet të cilat nuk janë përfshirë në këtë brez, frekuenca e të cilave është nën 20 Hz (infratingulli) ose mbi Hz (ultratingulli) kanë natyrë të njëjtë, shfaqen në të njëjtën mënyrë dhe i nënshtrohen ligjeve të njëjta Shpejtësia e përhapjes së tingullit Shpejtësia e përhapjes së tingullit siç është treguar më parë, është dhënë me shprehjen c χp ρ = s e cila vlen për të gjitha gazrat kur është në pyetje procesi adiabatik. Duhet të theksohet se p s dhe ρ janë vlerat e përhershme të presionit atmosferik gjegjësisht dendësia e ajrit. Sipas ligjit universal të gazit ps V = R g T ku R g paraqet konstantën e gazit, ndërsa T temperaturën absolute, shihet se për temperaturë konstante produkti p s V është konstantë, që do të thotë se edhe p s /ρ nuk ndryshon. Shpejtësia e tingullit pra do të varet vetëm nga temperatura sipas shprehjes

52 52 c = c 0 T[ 0 K] 273 ku është c 0 shpejtësia e tingullit në 0 0 C. Në temperaturë prej 0 0 C dhe presion prej 1 atm (760 mm Hg) dendësia e ajrit është 1,293 Kg/m 3. Herësi χ për ajër është i barabartë me 1.4. Me këto të dhëna gjendet C 0 =343 m/s Në 20 0 C shpejtësia e zërit është c = 343 m/s dhe kësaj vlere i referohemi po qese nuk theksohet ndryshe gjatë punës. Shpejtësitë e përhapjes së tingullit për disa materiale janë: Uji (10 0 C) Metalet Druri Masat plastike Goma e butë 1440 m/s 3000 deri 5000 m/s 3600 deri 4600 m/s 1000 deri 2500 m/s 70 m/s Gjatësitë valore në brezin e audio-frekuencave (20 deri Hz) sipas shprehjes së sipërme do të jenë: f = 20 Hz; 100 Hz; 1000 Hz; 10 khz; 20 khz; λ = 117,5 m; 3,43 m; 34,3 cm; 3,43 cm; 1,71 cm; Diapazoni i shtrirjes së tyre është pra përafërsisht prej 2 cm deri në 20 m. Këto janë mu dimensionet e objekteve dhe pengesave

53 53 në hapësirën ku lëviz njeriu, gjë që dukshëm ndikon, siç do të shohim më vonë, në ndërlikueshmërinë e dukurive gjatë përhapjes së tingullit Ndjenja e tingullit Në hyrje të këtij kapitulli është cekur se veshi i njeriut si marrës i zërit, njëkohësisht është edhe mjet i fuqishëm për pranimin e informatave. Kjo në esencë do të thotë se njeriu ka aftësi që të ndiej dhe ta dalloj një numër të madh të karakteristikave të zërit të cilat rrjedhin qoftë nga burimi, qoftë nga sistemi përcjellës, qoftë nga ambienti akustik në vendin e pranimit. Aftësi të tilla veshi posedon duke iu falënderuar ndjeshmërisë dhe ndërlikueshmërisë së madhe të mekanizmit të tij, i cili njëkohësisht është edhe marrës (i ngjashëm me mikrofonin), edhe analizator me filtra dhe së bashku me trurin një kompjuter i tërë për përpunimin e të dhënave. Në atë aspekt veshi nuk është inferior ndaj syrit. Energjia më e vogël (në njësi të kohës) të cilën e regjistron është e rendit [W], pra po aq sa është e nevojshme për syrin që të vërej dritën. Raporti i frekuencës më të ulët (20Hz) dhe asaj më të lart (20kHz) të cilën veshi e pranon është 1:1000 derisa te syri është 1:2. Raporti i zërit më të dobët i cili mund të dëgjohet, dhe atij më të fortë që mund të durohet është prej 120 db e për syrin është 90dB. Karakteristikat themelore të zërit të cilat veshi i dallon janë: intensiteti i zërit, lartësia e tonit (tingullit) dhe ngjyra (timbri) i zërit. Karakteristikat fizike, në bazë të të cilave veshi i vëren këto diferenca, i bartë spektri i audio-sinjalit. Përjetimi i intensitetit të zërit drejtpërsëdrejti varet nga intensiteti i ngacmimit fizik. Pa marrë parasysh se a ka zëri spektër linjor apo kontinual, vlerësimi subjektiv i intensitetit të zërit do të

54 54 varet nga intensiteti i kompmonenteve të veçanta gjegjësisht tërë sinjali. Përjetimi i lartësisë varet nga frekuenca e sinjalit. Kjo karakteristikë subjektive sipas të cilës secili tingull mund të jetë i ranguar si "i ulët " ose " i lartë", është e lidhur për të ashtuquajturat tone muzikore. Emërtimi "ton" në muzikë i përket tingullit të cilin e krijojnë instrumentet muzikore (duke përfshirë edhe zërin) dhe i cili ka vend të caktuar në shkallë muzikore. Në akustikë, gjegjësisht në fizikë, këta do të ishin tingujt që kanë spektër linjor të përbërë nga harmoniku themelor dhe komponentet e larta. Në bazë të harmonikut më të ulët, pra atij themelor, bëhet vlerësimi i lartësisë së tonit. Edhe kur harmoniku themelor nuk ekziston (ndodhet p.sh. jashtë brezit të pajisjes për reproduktim), veshi mundet vetëm në bazë të distancës në mes harmonikëve më të lartë të pranuar, të konkludoj sa është frekuenca e harmonikut themelor dhe drejtë ta vlerësoj lartësinë e tonit. Por te akordi i cili përbëhet nga më shumë tinguj muzikor, dhe ku distanca në mes të komponenteve të veçanta nuk është e njëjtë, lartësia e tonit mbetet e pa definuar, edhe pse edhe akordi ka spektrin linjor. Te akordi veshi dallon një veti tjetër. Nëse frekuenca themelore e toneve muzikore, të cilat formojnë akordin, janë në raport si numrat e plotë të vegjël pra 1:2, 2:3, 3:4 e kështu me radhë, veshi përfundon se akordi është harmonik. Në të kundërtën kur frekuencat themelore janë në raport si numrat e plotë të mëdhenj p.sh. 8:9, akordi është disharmonik. Përjetimi i ngjyrës së zërit është i lidhur për ekzistimin dhe madhësinë e harmonikëve të veçantë të tonit muzikor. Në bazë të ngjyrës së ndryshme veshi dallon tonet muzikore të instrumenteve të veçanta, edhe atëherë kur është në pyetje lartësia e njëjtë e tonit pra e njëjta frekuencë themelore. Fizikisht kjo do të thotë se veshi i ndjenë ndryshimet në anvelopën (mbështjellësin) e spektrit linjor të sinjalit. Karakteristika e tretë e secilës komponentë të veçantë të tingullit të përbërë - shfazimi ndaj komponenteve tjera - nuk është e paraqitur në spektrin dydimensional të sinjalit, por edhe nuk është

55 55 e rëndësishme, sepse veshi është i pandjeshëm në fazë. Për veshin p.sh dy sinjale të përbëra si në Fig. 4.1 nuk dallohen as përkah intensiteti as përkah ngjyra, edhe pse gjatë ndryshimit të fazës së harmonikut të tretë për 180 o kanë forma valore shumë të ndryshme. Sepse veshi, siç është cekur, është analizator i frekuencës i cili pavarësisht dhe ndaras e shqyrton secilën komponentë (a) (b) Fig.3.3 Mbledhja e ndryshme e harmonikëve 1 dhe 3 të zërit të përbërë: (a) harmoniku 3 në fazë me 1; dhe (b) harmoniku 3 në kundërfazë me 1 Sinjalet akustike të cilat kanë spektër kontinual veshi i ndien si zhurmë. Zhurma është pasojë e dukurive akustike të karakterit impulsiv të cilat formohen aty ku ka goditje dhe fërkim, ndërsa zhurma e gjatë lajmërohet atëherë kur vjen deri te përsëritja e ngacmimit impulsiv të burimit të njëjtë dhe (ose) deri te veprimi i njëkohshëm i më shumë burimeve. Edhe burimet e toneve muzikore të cilat kanë spektër linjor mund të formojnë zhurmë nëse vijat e tyre në spektër bëhen aq të dendura sa që veshi ka përshtypje se është në pyetje spektri kontinual. (Shembull: akordimi i instrumenteve të orkestrës para koncertit). Natyrisht nuk mund të behët fjalë për lartësinë e tonit kur kemi të bëjmë me zhurmat. Ngjyra e zërit megjithatë ekziston sepse është e lidhur në formën e mbështjellit të spektrit kontinual. Në bazë të ngjyrës veshi edhe i dallon zhurmat e veçanta.

56 56 Karakteristikat themelore të cekura (intensiteti, lartësia e tonit dhe ngjyra) mund të ndryshojnë në kohë edhe në hapësirë. Ndryshimet e këtilla në masë të madhe pasurojnë llojllojshmërinë e përshtypjeve të zërit dhe për këtë paraqesin informata plotësuese të rëndësishme në shqisën e dëgjimit. Ndryshimet kohore janë elementet themelore të muzikës. Ndërrimi i lartësisë së tonit krijon p.sh. melodinë ndërsa ndërrimi i intensitetit të zërit dinamikën. Theksimi suksesiv paraqet ritmin. Dukuritë e lidhura për përhapjen e zërit siç janë: shpejtësia e përhapjes dhe difraksioni mundësojnë përcaktimin e kahes së ardhjes së valëve zanore. Valët e reflektuara në hapësirën e mbyllur plotësojnë ngjyrën e zërit dhe japin tingëllimë karakteristike dhe kontribuojnë në përshtypjen për reliefin e akustik, pra ndjenjën e largësisë së burimeve të veçanta. Të gjitha këto informata të cilat organi i dëgjimit i pranon dhe dallon, janë vërtetim se kemi të bëjmë me një organ shumë të ndjeshëm, mekanizmi i të cilit duhet të njihet mirë për se afërmi nëse dëshirojmë që në zinxhirin elektroakustik, nga ndonjë burim i largët e deri te veshi, ta ruajmë (e sipas nevojës edhe të shtojmë) krejt atë kualitet që veshi mund të ndiej Puna e organit të dëgjimit Mekanizmi i punës së organit të dëgjimit është lëmi shkencore e cila hapat e parë i ka në punimet e Ohm-it dhe Helmholtz-it në shekullin XIX. Ajo, prej asaj kohe pandërprerë përparon, por mjaft gradualisht kështu që as sot edhe krahas kontributeve të rëndësishme (p.sh. nobelisti Bekechi) për shumë probleme nuk është thënë fjala e fundit. Në kapitujt pasues do të jepen vetëm faktet e vërtetuara të cilat janë të nevojshme për ekspertin teknik i cili merret me problemet e transmetimit të zërit.

57 57 Fig. 3.4 Skica e prerjes së organit të dëgjimit Në Fig.3.4 është dhënë skica e prerjes nëpër tërë organin e dëgjimit. Qartë shihen tri pjesë të ndara: veshi i jashtëm deri te membrana timpanike, veshi i mesëm në të cilin janë eshtrat e dëgjimit dhe veshi i brendshëm thellë në eshtrat e kafkës deri te i cili depërton tufa e fijeve nervore nga truri. Lapra Kanali Membrana timpanike Fig. 3.5 Lapra e veshit dhe kanali i dëgjimit Lapra e veshit (Fig.3.5) është pjesa e vetme e organit të dëgjimit që shihet prej së jashtmi. Ajo në princip shërben si zëpërcjellës i cili në hyrje duhet të ketë sipërfaqe sa më të madhe që të pranojë sa më shumë energji akustike dhe ta përcjellë më tutje kah veshi i mesëm. Dimensionet e laprës së veshit te njeriu

58 58 megjithatë janë të vogla për këtë qëllim. Por, te disa shtazë lapra e veshit shërben edhe si përforcues i zërit dhe njëkohësisht shërben për caktimin më të saktë të kahes së ardhjes së valëve zanore. Te njeriu, ndikimi i laprës së veshit vërehet vetëm te tingulli me frekuencë përafërsisht mbi 3000 Hz. Atëherë vërehet njëfarë përforcimi i tingullit i cili vjen nga përpara (ky efekt mund të potencohet me vënien e shuplakës së dorës pas veshit), ndërsa për tingujt që vijnë nga prapa paraqitet e ashtuquajtura hija zanore. Thënë më saktë: atëherë vjen deri te paraqitja e difraksionit për shkak të ekzistencës së laprës së veshit. Lapra e veshit vazhdon në kanalin e dëgjimit, zëpërcjellësin me prerje tërthore rreth 0,4 [cm 2 ] dhe gjatësi rreth 2,5 [cm] i cili përfundon në membranën timpanike. Kjo është membranë e vendosur pjerrtas, ashtu që ka sipërfaqe prej rreth 0,8 [cm 2 ] e me muskuj është deri diku e shtrënguar (tërhequr) prandaj në shkallë të caktuar ka rezonancë të shprehur në rreth 1000 Hz. Impedanca e sajë mekanike e pasqyruar në atë akustike, shumë pak dallohet nga impedanca karakteristike e kanalit të dëgjimit e veçmas në regjionin në mes 500 dhe 3000 Hz. Kjo do të thotë që në fund të kanalit të dëgjimit është bërë përshtatje e mirë dhe se pjesa më e madhe e energjisë do të përcjellet nga membrana timpanike më tutje dhe atje të shfrytëzohet. Eshtrat e dëgjimit (Fig. 3.5) çekiçi, kulla dhe yzengjia, të cilat ndodhen në veshin e mesëm, realizojnë lidhjen mekanike në mes membranës timpanike dhe të ashtuquajturës dritare ovale, nga e cila fillon veshi i brendshëm. Veshi i brendshëm është i mbushur me lëngë (limfë), prandaj impedanca e membranës në dritaren ovale është shumë me e madhe se sa impedanca e membranës timpanike, e cila është e përshtatur për punë në ajër.

59 59 Fig. 3.4 Eshtrat e dëgjimit çekiçi, kulla dhe yzengjia Eshtrat e dëgjimit janë të lidhur me muskuj në një sistem të lozit me të cilin rritet presioni në dritaren ovale (me zvogëlimin gjegjës të shpejtësisë) për 10 deri 20 herë. Eshtrat pra luajnë rolin e transformatorit për përshtatje. Detyrë tjetër e tyre është mbrojtja e veshit të brendshëm nga zërat tepër të fortë. Procesi zhvillohet ashtu që nën ndikimin e një sistemi të "lidhjes rivepruese", muskujt çlirojnë pozitën e eshtrave, me çka zvogëlohet presioni në dritaren ovale. (Ky çlirim me gjasë edhe shkakton dhembje në vesh gjatë tingujve shumë të fortë). Gypi i Eustahut, i cili lidh veshin e mesëm dhe zbrazëtirën e fytit, shërben para se gjithash për barazimin e presionit statik në veshin e jashtëm dhe të mesëm. Ajo normalisht është e mbyllur që të ketë mbrojtje nga zëri shumë i fortë vetjak, ndërsa hapët vetëm gjatë gëlltitjes dhe gojë-hapjes. Nëse goja hapet shumë, atëherë lidhja nëpër gypin e Eustahut shërben edhe si mbrojtje nga zërat e jashtëm të cilët atëherë veprojnë në membranën timpanike, ashtu që barazojnë presionin nga dy anë të kundërta (në kundërfazë) kështu që mbrohet membrana nga shpimi eventual për shkak të intensitetit të lartë të tingullit.

60 60 Veshi i brendshëm ka dy pjesë të ndryshme. Njërën pjesë e përbëjnë tri kanale gjysmërrethore ku është i vendosur organi i drejtpeshimit, i cili nuk ka kurrfarë lidhje direkte me shqisën e dëgjimit. Pjesa e dytë është i ashtuquajturi trupi kërmillor (kohlea), në të vërtetë kanal me gjatësi rreth 32(mm), i mbështjell me 2,5 dredha. Trupi kërmillor është i ndarë përgjatë tërë gjatësisë, përveç në fund, me një ndarës në dy pjesë pjesën e epërme dhe të poshtme, siç është paraqitur në Fig.3.6. Kjo ndarëse është pjesërisht ashtërore e pjesërisht membranë elastike, e ashtuquajtura membranë bazilare. Në të ndodhet organi i Kortiut deri te cili arrijnë përfundimet e fijeve nervore. Dritarja ovale përcjell vibrimet e eshtrave të dëgjimit në limfë, në pjesën e epërme të trupit kërmillor. Zhvendosja e grimcave të limfës në pjesën e epërme shkaktojnë zhvendosje të grimcave të limfës në pjesën e poshtme dhe atë përmes vrimës në fund të trupit kërmillor, ku nuk ka ndarës, dhe përmes membranës elastike bazilare. Fig. 3.6 Prerja e trupit kërmillor (kohlea)

61 61 Për ndjenjën e tingullit janë të rëndësishme zhvendosjet e membranës bazilare. Për shkak të strukturës së vet membranës, zhvendosjet maksimale do të lajmërohen në vende të ndryshme për frekuenca të ndryshme dhe atë për frekuencat e larta më afër dritares ovale, e duke u larguar kah fundi, frekuenca e ngacmimit maksimal bie (shih Fig. 3.6). Fig. 3.7 Pozita e zhvendosjes maksimale të membranes bazilare sipas frekuencës së tingullit Në membranën bazilare ndodhet organi i Kortiut në të cilin në tërë gjatësinë janë të shpërndara rreth qeliza të ndryshme me qime. Në këto qeliza përfundojnë fijet e tufës nervore të cilat shkojnë nga veshi deri te sistemi nervor qendror - truri. Mbi qimet e këtyre qelizave ndodhet një membranë tjetër, membrana tektoriale (Fig. 3.8), për shkak të së cilës, zhvendosja e membranës bazilare shkakton lakimin e qimeve. Pasojë e lakimit është shkrepja e impulseve elektrike, të cilat përmes sistemit nervor me shpejtësi rreth 30 [m/s], përcillen deri te truri, dhe atje shkaktojnë ndjenjë të caktuar të zërit. Puna e vet qelizave është relativisht e thjeshtë. Secila mund të shkrep ose të mos shkrep impuls. Se a do të vij deri te shkrepja varet nga madhësia e zhvendosjes së membranës bazilare, pra nga intensiteti i sinjalit.

62 62 Fig. 3.8 Membrana bazilare dhe organi i Kortiut Duke vështruar formën e lakoreve të selektivitetit të membranës bazilare në Fig. 3.7, përfundojmë se deri te shkrepja nuk vjen vetëm në atë vend të trupit kërmillor ku, paraqitet ngacmimi maksimal, por aktiviteti i qelizave do të shtrihet në një regjion më të gjerë, pra në tërë atë pjesë të membranës bazilare në të cilën zhvendosjet janë mjaft të mëdha, që të shkaktojnë shkrepje të impulseve. Natyrisht që gjerësia e këtij regjioni do të varet nga intensiteti i sinjaleve. Të shtojmë se as të gjitha qelizat që gjenden në vendin e njëjtë të organit të Kortiut nuk kanë ndjeshmëri të njëjtë: disa reagojnë vetëm në ngacmimin e fortë, ndërsa disa vetëm në ngacmimin e dobët. Kjo do të thotë se ekzistojnë mundësi të mira për njohjen e ndryshimeve në intensitetin e sinjalit. Në çdo rast numri i tërësishëm i qelizave të aktivizuara na jep informatën për intensitetin e zërit. Numri i impulseve të cilat një qelizë i shkrepë, varet para së gjithash nga frekuenca e sinjalit. Në secilën periodë, qimja një herë lakohet dhe vjen deri te shkrepja. Ngase këtu kemi të bëjmë me proces elektrokimik, qelizës, pas çdo shkrepje i nevojiten 1 deri 3 ms që të aftësohet për shkrepjen e re. Kjo do të thotë se duke filluar diku prej frekuencës 500 Hz, numri i impulseve nuk mund të rritet proporcionalisht me rritjen e frekuencës së sinjalit, por shpejt do të bëhet konstant. Sipas kësaj veshi nuk mund të konkludoj për frekuencën e sinjalit vetëm në bazë të numrit të impulseve në

63 63 sekondë por rol të rëndësishëm luan edhe vendi në membranën bazilare ku aktiviteti i qelizave është më i madh. Të përmendim se të dy veshët fiziologjikisht janë plotësisht të pavarur. Informatat të cilat ata i pranojnë kombinohen tek në tru dhe në bazë të tyre krijohet ndjenja unike e tingullit Lartësia e tingullit Lartësia e tingullit është ajo karakteristikë subjektive e zërit sipas të cilës të gjithë tingujt mund të vendosen në një shkallë e cila fillon me tone e ulëta ose të thella përfundon me tone të larta. Lartësia e tonit para së gjithash është e caktuar me frekuencën e tingullit, gjegjësisht me frekuencën themelore të zërit të përbërë. Siç është cekur edhe më parë, nuk është e nevojshme të ekzistoj harmoniku themelor që të vlerësohet saktë lartësia e tingullit. P.sh. zëri i cili ka komponentet 100, 200, 300, 400 dhe 500 Hz dhe zëri i cili ka komponentet 200, 300, 400 dhe 500 Hz kanë lartësinë e njëjt të tingullit. Për shembull, te marrësit e vegjël transistorik, tingujt e ulët muzikor nuk reprodukohen fare, prapseprap, veshi gjithnjë saktë cakton lartësinë e tingullit. Ai këtë e bënë para së gjithash në bazë të distancës në mes atyre komponenteve të cilat i dëgjon, por pjesërisht edhe për arsye se harmoniku themelor dhe harmonikët e ulët, për shkak të jo linearitetit të sistemit mekanik të organit të dëgjimit, ripërtërihen në vesh për ngacmim diç më të fortë. Atëherë vjen, si edhe në çdo sistem jolinear, deri te paraqitja e komponentëve të reja prandaj në mes tyre gjenden edhe ato të cilat mungojnë, e frekuenca e të cilave është barazi me diferencën e frekuencave të komponenteve ekzistuese. Eksperimentet me ndjenjën e lartësisë së tingullit tregojnë se veshi dëgjon logaritmikisht, pra që rritjes së lartësisë së tingullit

64 64 për interval të njëjtë (sipas vlerësimit subjektiv) i përgjigjet përafërsisht rritje e frekuencës për përqindje të njëjtë e jo në vlerë absolute në herca. Me fjalë tjera, vlen ligji që lartësia e tonit është proporcionale me logaritmin e frekuencës Lartësia e tonit ~ log f Të marrim si shembull intervalin më të thjeshtë dhe më të natyrshëm - një oktavë. Oktava i përgjigjet raportit të frekuencës 1:2, do të thotë se fitohet ose me rritjen e një frekuence për 100 % ose me zvogëlimin për 50 %. Nga kjo del se veshi çdo dyfishim të frekuencës e vlerëson si rritje të lartësisë së tingullit për interval të njëjtë - për një oktavë, që është në përputhje me ligjin logaritmik Numri i oktavave në brezin prej f 1 deri në f 2 gjendet nga shprehja: f n = log = log f1 0.3 f f 2 1 Nëse f 1 dhe f 2 janë kufijtë e regjionit të dëgjimit, pra 20 Hz dhe 20 khz do të fitojmë n=10, që do të thotë se regjioni i dëgjimit të veshit përfshinë 10 oktava. Fig.3.9. Lidhja në mes të mel-it dhe hercit

65 65 Eksperimentet e bëra me qëllim të gjetjes së intervaleve të cilat melodikisht duken të njëjtë kanë sjellë deri te formimi i të ashtu quajturës shkallë melodike (Fig. 4.8) me njësinë e re mel. Njësitë mel dhe herc përputhën në regjionin nën 500 Hz, ndërsa mbi 500 Hz ndërrimeve të njëjta në mel u përgjigjen ndërrime gjithnjë më të mëdha në herc. Pra meli është njësi për vlerësimin subjektiv të lartësisë së tingullin, për dallim nga herci me të cilin shprehet lartësia objektive e tingullit Regjioni i dëgjimit të veshit Siç ekziston kufiri i poshtëm dhe i epërm frekuencor për brezin në të cilin veshi ndryshimet e presionit i përjeton si zë, asisoj ekzistojnë edhe kufijtë për intensitetin e sinjalit të cilin veshi mund ta pranojë. Kufiri i poshtëm është i ashtuquajturi pragu i dëgjimit. Sinjalet të cilat përkah intensiteti i tyre janë nën këtë kufi, janë të padëgjueshëm për veshin e njeriut. Ky kufi është vërtetuar eksperimentalisht te njerëzit e rinj dhe të shëndoshë (për valë të rrafshëta në hapësirë të lirë) dhe në bazë të kësaj është standardizuar në 1000 [Hz] si 5 4 P 0 = 2 10 [ Pa] ( = 2 10 µ b) Kjo vlerë është shumë e vogël. Zhvendosjet e grimcave të cilat i përgjigjen presionit p o janë të rendit 10-9 [cm] (që është p.sh. madhësia e molekulave të hidrogjenit). Zhvendosje të këtilla ekzistojnë vetëtiu si pasojë e lëvizjes së lirë temperaturore të molekulave të ajrit. Kjo do të thotë se veshi, po të ishte më i ndjeshëm pandërprerë do të dëgjonte zhurmën termike. Prandaj nuk është e rastësishme që ka qenie të gjalla me aparat të dëgjimit edhe më të ndjeshëm. Kufiri i epërm i dëgjimit është i caktuar me paraqitjen e dhembjes, te e cila vjen për shkak të zhvendosjeve të mëdha të disa

66 66 elementeve (eshtrat) në organin e dëgjimit. (Tingujt më të fortë se këta do të dëmtonin veshin). Për këtë arsye kufiri i epërm quhet edhe kufiri i dhembjes. Ai në frekuencën prej 1000 [Hz] i përgjigjet presionit më shumë se një milion herë më të lartë nga presioni në pragun e dëgjimit (p o ). D.m.th. i ashtuquajturi brezi dinamik i veshit është P 20log P max o = 20log10 6 = 120[ db] Ky është brez shumë i gjerë, shumë më i madh se brezi dinamik që kanë shumë pajisje për incizim dhe reproduktim të zërit. Duke ditur mekanizmin e punës së organit të dëgjimit do të ishte iluzore të pritej që i ashtuquajturi regjioni i dëgjimit, i cili ndodhet në mes frekuencave kufitare dhe presioneve kufitare në sistemin koordinativ presion frekuencë ka formë të sipërfaqes drejtkëndëshe. Në Fig është paraqitur pragu i dëgjimit dhe janë vizatuar edhe regjioni i të folurit dhe i muzikës, pra është shënuar regjioni në të cilin kryesisht ndodhen të gjitha komponentet e rëndësishme për pranim normal të të folurit dhe të muzikës. Fig Pragu i dëgjimit dhe regjionet e të folurit dhe muzikës

67 67 Të përmendim se këta kufij paraqesin vlerën mesatare statistikore për një numër të madh të njerëzve të shëndoshë dhe të rinj. Përndryshe, veshi i sëmurë ose i dëmtuar mund të jetë shumë më pak i ndjeshëm në tërë regjionin ose në një brez më të ngushtë frekuencor. Te njerëzit e moshuar është dukuri e rregullt që kufiri i epërm prej 20 khz të zhvendoset dukshëm më poshtë, ndërsa pragu i dëgjimit, posaçërisht në frekuenca të larta shkon më lartë, prandaj i tërë regjioni i dëgjimit dukshëm ngushtohet Niveli i zërit Duke pasur parasysh brezin e madh dinamik të veshit, del se është shumë e pa përshtatshme të merret presioni si masë e intensitetit të zërit: vlerat numerike për tinguj të veçantë që mund të dëgjohen do të dallohen edhe për 10 6 herë. Për këtë arsye është futur në përdorim kuptimi i nivelit të zërit, njësia e të cilit është decibeli. Decibeli përndryshe nuk është njësia me të cilën caktohet vlera absolute, me te vetëm ipet herësi (logaritmik) i çfarëdo dy madhësive. Por në akustikë ekziston konventa që si nivel zero të merret niveli i cili i përgjigjet pragut të dëgjimit në 1000[Hz], e pastaj niveli për cilin do tingull tjetër, presioni i të cilit është p, gjendet me shprehjen L[ db] = 20log p p o Gjatë kësaj as nuk duhet të theksohet (e që do të ishte korrekt) se niveli i një tingulli është n decibel ndaj pragut të dëgjimit. Në vend të të ashtuquajturit nivel të presionit akustik, të definuar me shprehjen e sipërme, mund të shfrytëzohet edhe niveli i intensitetit të zërit i dhënë me shprehjen

68 68 L[ db] = 10log J J o ku (për valë të rrafshëta në hapësirë të lirë) është J o w 16 w = [ ] {10 [ 2 m cm 2 ]} Duke marr parasysh që niveli i presionit akustik dhe intensiteti i zërit kanë vlera të njëjta numerike, simboli unik L dhe emërtimi i njëjtë niveli i zërit janë treguar si gjithnjë shumë praktike. Marrja decibelit si një njësi për intensitetin objektiv të zërit nuk është pasojë vetëm e dëshirës që të operohet me shifra më të vogla, por ka shkaqet e veta më të thella. Ligji logaritmik me të cilin jemi njohur te vlerësimi subjektiv i lartësisë së tingullit, është i karakterit universal dhe vlen përafërsisht edhe për ndjenjën e intensitetit të zërit dhe në përgjithësi për të gjitha shqisat e njeriut (Ligji i Veber-Fehnerit). Për këtë arsye edhe këtu mund të shkruhet se ndjenja e intensitetit të zërit është proporcionale me logaritmin e ngacmimit fizik p.sh. presioni është Intensiteti i zërit ~ N log p Ligji i njëjtë mund të shprehet edhe ndryshe. Shënojmë intensitetin subjektiv të zërit me simbolin Λ dhe do të jetë d Λ ~ dp p Konstanta e propocionalitetit e përmbajtur në shenjën e ~ varet nga zgjedhja e njësive për intensitetin e zërit. Ligji 4.5, i njohur si ligji i Veber-Fehnerit, thotë se intensiteti subjektiv i zërit ndryshon për vlerë të njëjtë, pra linearisht, kur presioni (ngacmimi) ndryshon për përqindje të njëjtë, pra eksponencialisht.

69 69 Nga relacioni që përshkruan ligjin logaritmik përfundojmë se është e përshtatshme që edhe madhësitë me të cilat objektivisht definohet intensiteti i sinjalit akustik, siç janë presioni ose intensiteti të vihen në shkallë logaritmike, ose edhe më mirë, të shfrytëzohet mu niveli i futur i zërit dhe shkalla në decibel. Intervalet e njëjta në shkallën e tillë paraqesin, sipas vlerësimit subjektiv, ndryshime të njëjta të intensitetit të zërit. D.m.th. përmes nivelit të zërit kemi fituar në të vërtetë edhe një madhësi më shumë për caktimin e intensitetit objektiv të zërit por njëkohësisht edhe një masë për intensitetin subjektiv. Fig Ndryshimet më të vogla të nivelit të tingullit të cilat veshi i dallon, në varshmëri të frekuencës së sinjalit Në Fig.3.11 janë paraqitur ndryshimet më të vogla të tingullit të cilat veshi mund t i dallojë. Rezultatet e këtilla janë të fituara nën kushtet ideale me koncentrim të madh të personave me të cilët është eksperimentuar, dhe me tingull të thjeshtë si sinjal. Në rrethana normale, kur është fjala për tingull të përbërë ose zhurmë, veshi më së shpeshti nuk i dallon ndryshimet më të vogla se një db.

70 Intensiteti subjektiv i zërit Edhe pse shkalla në decibel i përgjigjet mirë ndjenjës subjektive të ndryshimit të intensitetit të zërit, prapë se prapë niveli i zërit nuk mund të jetë masë e përshtatshme për ndjenjën subjektive të intensitetit. Marrim në Fig. 4.9 si shembull dy tinguj të nivelit të njëjtë L = 20 db (p = 2 x 10-4 Pa), por me frekuenca të ndryshme 100 Hz dhe 1000 Hz. Shohim se tingulli i parë nuk dëgjohet ndërsa i dyti është dukshëm më i fortë se ai në pragun e dëgjimit. Është fare e qartë se këta dy tinguj nuk e kanë intensitetin subjektiv të njëjtë edhe pse kanë nivel të njëjtë objektiv. Në një nivel më të lartë mbi 20 db, do të ndodhë që të dy këta tinguj të jenë të dëgjueshëm, por as atëherë nuk mund të presim që të jenë me intensitet të njëjtë sipas vlerësimit subjektiv. Fig Vijat izofonike sipas Fleçerit dhe Mansonit Për këtë arsye është dashur të futet njësia e re për intensitet subjektiv të zërit. Ky është fon-i. Sipas definicionit dy tinguj që kanë numër të njëjtë të fonave, për veshin e njeriut duken se janë me intensitetit të njëjtë, pa marr parasysh çfarë niveli objektiv

71 71 kanë. Është përvetësuar që intensiteti i zërit në fona në 1000 [Hz] të jetë i barabartë me nivelin e zërit në decibel në këtë frekuencë. Kjo do të thotë se vlera në fona gjendet sipas shprehjes së njohur p Λ[ fona ] = 20log = 10log p J o J o (në1000 Hz) por vetëm kur frekuenca e zërit është 1000 Hz. Intensiteti i tingullit në fona në të gjitha frekuencat tjera caktohet me rrugë eksperimentale - me caktimin se kur një tingull duket me intensitet të njëjtë si tingulli në 1000 Hz, intensiteti i të cilit është definuar. Kështu janë fituar vijat e intensitetit të njëjtë të tingullit ose vijat izofonike. Familjen e parë të këtillë të vijave e kanë caktuar Fleqeri dhe Mansoni, (Fig. 3.11) dhe ajo është në përdorim deri më sot. Më vonë pas serive të reja të eksperimenteve disa vlera deri diku janë korrigjuar prandaj ISO rekomandon vija diç më të ndryshme (Fig. 3.12). Pa marrë parasysh cilën familje të lakoreve do ta shfrytëzojmë vetëm përmes vijave të dhëna izofonike mund të gjendet lidhja në mes intensitetit objektiv dhe subjektiv të zërit për frekuenca të ndryshme nga 1000[Hz]. Zgjidhje tjetër nuk ka. Fig Vijat e standardizuara izofonike

72 72 Nëse numri i fonave duhet të na jap një përshtypje të qartë për intensitetin subjektiv të zërit, nga përvoja duhet të dimë se çfarë fortësie të zërit i përgjigjet një numër i tillë i fonave. Për këtë arsye për intensitetin subjektiv të zërit të shprehur në fona, duhet të japim tabelën në të cilën është i dhënë numri i fonave për llojet e njohura të veçanta të zhurmës. Prandaj në tabelën T.4.1 janë paraqitur disa lloje të njohura të zhurmës dhe numri gjegjës i fonave. Tabela 3.1 Intensitetet mesatare subjektive të disa llojeve të zhurmave Automobili Burimi i udhëtarëve i zërit në lëvizje në distancë 10 m Vlera efektive e Niveli i presionit presionit akustik akustik Pa db re 20 µpa Dëmtimi Kompleti i menjëhershëm TV - niveli i tipik indit të butë shtëpiak në distancë 10 m rreth Pragu i dhembjes Të folurit normal në distancë 10 m Dëmtimi i dëgjimit gjatë efektit të Dhoma shumë e qetë shkurtë rreth Aeroplani Frymëmarrja në distancë e qetë njerëzore 100 m Pragu i dëgjimit në 2 khz - veshët Shpuesja metalike në distancë 1 m e shëndoshë /diskoteka rreth 100 Dëmtimi i të dëgjuarit për ekspozim të gjatë 0.6 rreth 85 Zhurma e trafikut në rrugën kryesore në distancë 10 m

73 Zëshmëria Numri i fonave nuk na tregon asgjë për rritjen e fortësisë së tingullit. P.sh. a është rritja për 10 fona e madhe apo e vogël, dhe sa herë është tingulli më i fortë etj. Këto të meta të shkallës fonike nga aspekti i intervaleve reale (subjektive) të saja, kanë sjellë deri te definimi edhe i një madhësie të re me të cilën shprehet intensiteti subjektiv i tingullit. Kjo është "zëshmëria" ndërsa njësia e zëshmërisë është "soni". Fig Diagrami i standardizuar për caktimin e zëshmërisë (sona) nga niveli objektiv (db) dhe subjektiv (fona) Numri i sonave tregon të dhënën se sa herë një tingull duket më i fortë (më i zëshëm) se tingulli i cili ka 1 son. Me fjalë tjera, herësi i numrit të sonave të dy tingujve jep herësin e vlerësimit subjektiv të intensitetit: tingulli që ka 8 sona duket dy herë më i fortë se tingulli që ka 4 sona.

74 74 Shkalla në sona është e fituar poashtu me rrugë eksperimentale. Shkalla e fituar në sona është treguar në diagramin "sona-fona" në Fig Matja e niveleve subjektive në fona dhe sona bëhet me anë të instrumenteve të veçanta që quhen fonometër, gjegjësisht sonometër. Këto instrumente janë voltmetra në hyrje të të cilave është vendosur një shndërrues akustiko-elektrik (mikrofoni) i cili e bënë shndërrimin e energjisë akustike në atë elektrike. E veçantë e këtyre instrumenteve është karakteristika përcjellëse (transmetuese) e cila është në të vërtetë inversi i vijave izofonike të vlerave të caktuara. Ashtu që edhe bazhdarimi i instrumentit nuk është në volt (si te voltmetri) por në fona ose sona Bazat e audios digjitale Audio sinjali analog Zëri është valë kontinuale e cila udhëton nëpër ajër. Audio sinjali nga mikrofoni, si edhe video sinjali nga kamera, janë sinjale kontinuale që (tensione me vlera kontinuale) që quhen sinjale analoge. Fig.3.14 Sinjali analog

75 75 Sinjal analog është çdo sinjal kontinual në kohë ku ndonjë parametër i ndryshueshëm me kohën paraqet ndonjë madhësi tjetër të ndryshueshme me kohën. Sinjali analog shfrytëzon ndonjë veti të mediumit për ta përcjellë informacionin e sinjalit. Në elektrikë madhësia që përdoret më së shpeshti është tensioni, pastaj pasojnë frekuenca, rryma dhe ngarkesa. Çdo informacion mund të përcjelljet nga një sinjal analog, zakonisht sinjali është përgjigja e matur e ndryshimit të dukurisë fizike, si zëri, drita, temperatura, pozicioni ose presioni dhe merret me ndihmën e ndonjë shndërruesi. Për shembull, te incizimi i zërit, fluktuacionet në presionin e ajrit, ngacmojnë membranën e mikrofonit, e kjo shkakton fluktuacionet gjegjëse në tensionin ose rrymën e qarkut elektrik. Për rrymën ose tensionin thyhet se janë analog Pasi që sinjali analog ka rezolucion teorik të pakufizuar, ai gjithmonë do të ketë rezolucion më të lartë se cilido sistem digjital ku rezolucioni është në hapa diskret. Në praktikë, me rritjen e kompleksitetit të sistemeve analoge, efektet si jo lineariteti dhe zhurmat degradojnë rezolucionin analog në masë të madhe, dhe është shumë vështir që të detektohet paraqitja e tyre. Te sistemet digjitale jo vetëm që degradimet mund të detektohen, por gjithashtu ato edhe mund të korrigjohen E meta kryesore e sinjaleve analoge është prania e zhurmës - variacionit të rastit, që ka çdo sistem. Me kopjimin dhe rikopjimin, transmetimin në distanca të gjata, këto variacione të rastit bëhen dominante. Efektet e zhurmës bëjnë që humbjet dhe distorzione i sinjalit të bëhen të pa kompenzueshme, pasi që duke amplifikuar sinjalin për rimëkëmbjen e pjesëve të dobësuara të sinjalit, gjithashtu edhe zhurma amplifikohet. Edhe nëse rezolucioni i sinjalit analog është më i lartë se i ndonjë sinjali të krahasueshëm digjital, në shumë raste, diferenca shuhet për shkak të pranisë së madhe të zhurmës.

76 Modulimi Një metodë tjetër për përcjelljen e sinjalit analog është përdorimi i modulimit. Në këtë rast, sinjalit themelor (bartësit sinusoidal i valës) i modulohet ndonjë parametër. Ky mund të jetë amplituda te modulimi amplitudor, frekuenca te modulimi frekuencor ose faza te modulimi fazor. Qarqet analoge nuk bëjnë kuantizimin e informacionit në formatin digjital. Koncepti i matjeve të bëra në qark, qoftë të zërit, të dritës, të presionit ose të temperaturës mbetet brenda kufijve të caktuar prej fillimit deri në fund të përcjelljes së dukurisë Audio sinjali digjital Digjitalizimi në përgjithësi Sistemi digjital shfrytëzon vlerat diskrete (zakonisht tensionet elektrike), që paraqesin numra ose simbole jo numerike, si shkronjat ose ikonat, për futje, procesim, transmetim, ruajtje ose paraqitje të madhësive në vend të spektrit kontinuale të vlerave si në rastin e sistemit analog. Pra dallimi në mes të digjital dhe analog i referohet metodës së futjes, përpunimit (procesimit), bartjes, ruajtjes ose punës së brendshme të vetë qarkut. Mikrofonat dhe video kamerat, siç u tha më lartë, krijojnë sinjale analoge (tensione me vlera kontinuale), të cilat nuk janë të përshtatshme për përpunim në kompjuter, prandaj ato duhet të digjitalizohen (të shndërrohen në një varg numrash). Digjitalizimi i sinjalit analog bëhet më procesin e mostrimit (sampling), kur dimensioni i kohës ndahet në pjesë diskrete (boshti horizontal), dhe atë të kuantizimit, kur madhësia e sinjalit ndahet në pjesë diskrete (boshti vertikal).

77 Digjitalizimi i audio sinjalit Audio digjitale përdorë sinjalet digjitale (sinjalet diskrete) për reproduksionin e zërit, ku përfshihet edhe shndërrimi analogdigjital, shndërrimi digjital-analog, ruajtja dhe transmetimi. Përparësia e audios digjitale është në lehtësinë që ofron gjatë incizimit, manipulimit, prodhimit masiv dhe shpërndarjes së zërit. Shpërndarja moderne e muzikës përmes internetit varet nga incizimi digjital dhe algoritmeve për komprimim digjital të fajllave. Zinxhiri i audios digjitale fillon me konvertimin e audio sinjalit analog në sinjale elektrike binare. Pastaj ky sinjal më tutje enkodohet për mënjanimin e gabimeve që mund të shfaqen gjatë ruajtjes dhe transmetimit të sinjalit. Ky kodim i kanali është qenësor për mundësinë e sistemit digjital për rikrijimin e sinjalit analog. Për një digjitalizim kualitativ të audio sinjalit shtrohen disa çështje thelbësore të cilat mundësojnë që gjatë kalimit nga sinjali analog në atë digjital, informacioni origjinal të rruhet në formën më besnike të mundshme. 1. Sa shpesh duhet të mostrohet sinjali? 2. Sa është i mirë ky sinjal? 3. Si janë formatizuar audio të dhënat e këtilla? Supozojmë se jemi duke mostruar një valë sinusoidale. Sa shpesh duhet të mostrojmë sinjalin që ta nxjerrim frekuencën origjinale të tij?

78 78 Fig.3.15 Sinjali sinusoidal që duhet të mostrohet Nëse sinjalin sinusoidal analog e mostrojmë 1 herë për cikël (periodë), mund të mendojmë se ai sinjal me vlerë konstante (e shënuar me vija të ndërprera në fig.3.4 ). Pra sinjali i fituar pas mostrimit nuk i ngjanë sinjalit origjinal, prandaj për besnikëri të sinjalit nuk mjafton frekuenca e mostrimit 1/T ( ku T paraqet periodën e sinjalit sinusoidal). Fig.3.16 Mostrimi i sinjalit me frekuencë f m =f s Nëse sinjalin aktual e mostrojmë 1,5 herë për cikël, edhe pse pas mostrimit fitohet sinusoidë, mund të mendojmë se është valë sinusoidale me frekuencë më të ulët siç është paraqitur në Fig.3.5.

79 79 sinjali f m =1.5xf s Sinjali i fituar pas mostrimit t 1 T 4t 1 2t 1 2T 5t 1 koha Fig.3.17 Mostrimi i sinjalit me frekuencë f m =1.5xf s Nëse sinjalin e njëjtë e mostrojmë me frekuencë të mostrimit sa dyfishi i frekuencës së sinjalit (f m =2xf s ), sinjali i fituar pas mostrimit do të jetë kopja besnike e sinjalit origjinal, siç është paraqitur në figurën 3.6. Fig.3.18 Mostrimi i sinjalit me frekuencë f m =2 x f s Pra, gjatë zgjedhjes së frekuencës së mostrimit, shtrohet pyetja se cila frekuencë është frekuenca optimale e mostrimit, ose, sa shpesh duhet sinjali analog të mostrohet që informata e sinjalit origjinal të jetë sa është e mundur më besnike.

80 Teorema e Nyquist-it Teorema e Nyquist-Shannon-it për mostrimin është njëra ndër teoramet themelore në fushën e teorisë së informacionit, në veçanti në telekomunikacion dhe procesim të sinjalit. zakonisht kjo teoremë quhet Teorema e Shannon-it për mostrim ose thjesht teorema e mostrimit. Fig Shndërrimi i sinjalit analog në digjital ma anë të mostrimit Mostrimi është procesi i konvertimit të sinjalit kontinual në kohë ose hapësirë, në një sekuencë diskrete të kohës ose hapësirës. Teorema thotë: Rekonstruksioni i saktë i një sinjali kontinual kohor me brez themelor nga nga mostrat e tij është i mundur nëse sinjali ka brez të kufizuar dhe frekuenca e mostrimit është më e madhe se dyfishi i brezit frekuencore të sinjalit. Pra teorema e mostrimit definon shpejtësinë e mostrimit ose frekuencën e mostrimit. Shpejtësia mostrimit definon numrin e mostrave për një sekondë (ose për njësi tjetër) të nxjerra nga sinjali kontinual për të formuar sinjalin diskret. Për sinjalet në domenin kohor, kjo shpejtësi mund të matet në Hz. Vlera reciproke e frekuencë së mostrimit është perioda e mostrimit ose intervali i mostrimit, që paraqet kohën në mes të dy mostrave.

81 81 Koncepti i frekuencës së mostrimit te përdoret mostruesit (samplers), pajisje në të cilat merren mostrat periodikisht. Disa mostrues mund të mostrojnë edhe me shpejtësi jo periodike. Frekuenca e mostrimit zakonisht shënohet f s. Në tabelën e mëposhtme janë dhënë shpejtësitë e mostrimit që përdoren në audion digjitale. Tabela 3.2 Shpejtësitë që përdoren në audion digjitale Shpejtësia e Zbatimi mostrimit 8,000 Hz 11,025 Hz 22,050 Hz 32,000 Hz 44,056 Hz 44,100 Hz Telefonia dhe voki-toki e enkriptuar, mikrofoni pa tela, transmetimi i të folurit Një e katërta e shpejtësisë së mostrimit të audio CD, PCM i kualitetit më të dobët, MPEG audio dhe për analizë audio të filtrave brez lëshues Gjysma e shpejtësisë së mostrimit të audio CD, PCM i kualitetit më të dobët, MPEG audio dhe për analizë energjisë në frekuenca të ulëta. dhe është përdorë për digjitalizimin e formateve audio të fillimit të shekulli njëzet. Shiritat video me ekstra kanale për audio, në disa vende përdoret për zërin në televizionin analog, për mikrofona pa tela të kualitetit të lartë PCM adapteri për NTSC shiritat video, ndonjëherë përdoret te playback audio Audio CD, MPEG-1 audio, MP3, PAL shiritat video, mikserët kompresorët, reverberatorët, pajisjet për incizim, dhe mikrofonat kualitativ pa tela 47,250 Hz Incizuesi i parë komercial i zërit (Nippon Columbia) 48,000 Hz Zëri digjital për digjital minidv, Tv digjital, DVD dhe filmat

82 82 50,000 Hz Audio incizuesi i parë digjital komercial nga fundi i viteve të ,200 Pajisjet për audio incizim profesional për CD 96, ,400 Hz 192,000 2,822,400 Hz DVD-Audio, BD-ROM (Blu-ray Disc) audio dhe HD-DVD (High-Definition DVD) audio Disa pajisje për audio incizim profesional për CD CD DVD-Audio, BD-ROM (Blu-ray Disc) audio dhe HD-DVD (High-Definition DVD) audio dhe qarqet për incizim HD (High- Defition) audio dhe softuerët për editim audio Modulimi sigma-delta 1-bitësh i zhvilluar nga Sony dhe Philips Pra sinjali digjital është sinjal diskret kohor i cili merr vetëm vlera diskrete dhe cili fitohet nga ndonjë sinjal diskret i cili është kuantizuar. Sinjalet digjitale praktike zakonisht paraqiten me 8-bit (256 nivele) 16- bit ( nivele), 32-bit (4,3 miliardë nivele) e kështu me rrallë. Fig.3.20 Kuantizimi i mostrave të sinjalit diskret

83 Herësi sinjal/zhurmë (SNR) Herësi sinjal/zhurmë (Signal-to-noise ratio) SNR, definohet si herësi i fuqisë së sinjalit që bartë informacionin e dobishëm ndaj fuqisë së zhurmës që pengon sinjalin. Pra, herësi sinjal/zhurmë krahason nivelin e sinjalit të dëshiruar (si muzika) dhe nivelin e zhurmës në prapavijë. sa më i lartë është ky herës aq më pak ndihet zhurma nga prapavija. SNR zakonisht matet në decibela (db) dhe llogaritet sipas formulës: SNR V = 10log = V 2 si 2 zh V 20log V si zh Burimet e zhurmës në sistemet multimediale janë me prejardhje të ndryshme, por te sistemet digjitale një pjesë domethënëse e këtyre zhurmave i takon procesit të kuantizimit dhe kjo është e pashmangshme gjatë digjitalizimit të sinjalit analog Audio formatet tipike Për punë në hapësirën multimediale audio sinjalet duhet të formatizohen në audio fajlla të standardizuar, përndryshe nuk do të ishin kompatibil. Formatet e audio fajllave kanë prapashtesat.au (Unix),.aiff (MAC, SGI),.wav (PC, DEC) për sistem gjegjëse. Audio fajllat kanë formate të mëdha, dhe si të tillë e vështirësojnë përpunimin, ruajtjen, transmetimin dhe editimin. Prandaj paraqitet nevoja e komprimimit të tyre për ta zvogëluar kërkesën për hapësirë të memories. Sot ekzistojnë metoda të ndryshme të komprimimit të audio fajllave. Një metodë e thjeshtë dhe që përdoret shumë për kompresimin e audio sinjaleve është Adaptive Delta Pulse Code Modulation (ADPCM). Me anë të kësaj metode, duke u bazuar në

84 84 mostrat e kaluara, bëhet parashikimi i mostrave të ardhshme dhe enkodohet diferenca në mes të vlerës aktuale dhe vlerës së parashikuar Tingujt sintetik Audio digjitale karakterizohet me shfrytëzimin tingujve sintetik të fituar me metoda të ndryshme të sintezës së tingujve kryesisht në formë elektrike. Tingujt sintetitk shfrytëzohen për zëvendësimin e plotë, ose plotësimin e tingujve nga burimet e natyrshëm (instrumentet muzikore dhe vokali). Përparësia e tyre është se lehtë mund të gjenerohen me pajisje bashkëkohore, edhe manipulimi me tinguj të këtillë është shumë i përshtatshëm dhe më i lirë. Ekzistojnë disa forma të gjenerimit të tingujve sintetik dhe në vazhdim do të jepen karakteristikat themelore të tyre Sinteza me modulim frekuencor Sinteza me modulim frekuencor (Frequency modulation synthesis) ose sinteza FM është një formë e audio sintezës ku timbri (ngjyra) e një forme të thjeshtë valore ndryshohet me modulim frekuencor me frekuencë moduluese e cila është gjithashtu në brezin audio. Rezultat i modulimit të këtillë është një formë më komplekse valore me ton të ndryshuar tingëllues. Për sintezën e zërave harmonik, frekuenca e sinjalit modulues duhet të jetë në raport harmonik me sinjalin origjinal të bartësit. Sinteza FM është shumë e mirë për krijimin e tingujve si harmonik ashtu edhe disharmonik. Si rezultat, sinteza FM ka qenë bazë për zhvillimin e disa gjeneratave të para të sintesajzerëve digjital nga Yamaha. Sinteza FM shfrytëzohet gjithashtu edhe te Sound Blaster kartelat.

85 Sinteza me tabela të valëve Sinteza me tabela të valëve (Wavetable synthesis) është një teknikë që shfrytëzohet te disa sintesajzerë të muzikës digjitale për prodhimin e toneve të natyrshëm si zëri. Zëri i ndonjë instrumenti ekzistues (një notë e vetme) mostrohet dhe shndërrohet në një sekuencë qarkore të mostrave ose tabelë të valëve, ku secila ka një periodë ose cikël për valë; bashkësia e tabelave të valëve me përmbajtjen harmonike të specifikuar nga shfrytëzuesi mund të gjenerohet edhe matematikisht. Gjatë playback-ut këto tabela të valëve shfrytëzohen për kapjen e mostrave për krijimin e formës valore të dëshiruar. Sinteza me tabela të valëve imiton filtrat dinamik dhe metodat e shtrenjta llogaritëse të sintezës, me ekzekutimin e shpejtë suksesiv të tabelave të valëve në sekuencë Sintesajzeri Sintesajzeri është pajisje që ka mundësi të gjeneroj dhe manipuloj sinjale elektrike të cilat janë ekuivalente me audio tonet po aq sa edhe notat e muzikës. Sintesajzerët mund të krijojnë sinjale elektrike të cilat njësoj veprojnë në amplifikatorët audio. Këto tone gjenerohen nga qarqet elektrike të përbëra nga një seri e oscilatorëve dhe filtrave te qarqet analoge (te sintesajzerët analog), ose mund të fitohen me ekzekutimin e operacioneve matematikore të sinjalit duke shfrytëzuar mikroprocesorin dhe procesimin digjital të sinjalit (si te sintesajzerët digjital), ose me kombinimin e të dy metodave. Sintesajzerët e muzikës ndonjëherë përmbajnë edhe tastierë, që i bënë ata të ngjajnë në disa nga instrumentet tradicionale muzikore si piano ose orgulet. Ata gjithashtu mund të kontrollohen përmes serisë së sinjaleve elektrike nëpër shtegun digjital si MIDI.

86 Hyrje në MIDI (Musical Instrument Digital Interface) MIDI (Musical Instrument Digital Interface) është një protokoll standard industrial i cili i mundëson instrumenteve elektronike muzikore, kompjuterëve dhe pajisjeve tjera që të komunikojnë, kontrollojnë dhe sinkronizohen në mes veti. MIDI nuk transmeton audio sinjal, ai thjeshtë transmeton të dhëna digjitale mesazhe të informacionit, ngjarjes si timbri dhe intensiteti i notes muzikore që duhet të ekzekutohet, sinjale të kontrollit për parametrat siç janë vëllimi dhe vibrato, radhitjen dhe sinjalet e kohës për vendosjen e tempos. Me zhvillimin e hovshëm të instrumenteve dhe qarqeve muzikore elektronike kah fundi i viteve të 70, paraqitet nevoja që këto qarqe të prodhuara nga prodhuesit e ndryshëm të jenë kompatibil në mes veti në mënyrë që të ndërlidhen në mes tyre. Ky problem zgjidhet në vitin 1981 me standardin MIDI. Pothuajse në të gjitha incizimet muzikore sot shfrytëzohet MIDI. Për më tepër ky protokoll shfrytëzohet edhe për kontrollin e harduerit duke përfshirë edhe pajisjet për incizim dhe modulet për efekte speciale, si dhe pajisjet për përformansa të gjalla. Në vazhdim do të jepen në formë të përmbledhur disa të dhëna të rëndësishme lidhur me këtë protokoll Terminologjia që përdoret te MIDI Sintesajzeri Është gjenerator i tingullit (me frekuencë themelore të ndryshme, intensitet dhe ngjyrë të tingullit).

87 87 Sintesajzeri i mirë (i muzicientëve) zakonisht ka mikroprocesor, tastaturë, panelin kontrollues, memorie, etj. Sekuenceri Mund të jetë njësi e veçantë ose program softuerik për PC. (Shfrytëzohet si server i të dhënave për MIDI). Në kohët e fundit shumë më shpesh është në formë të editorit të muzikës në kompjuter. Ka një ose më shumë MIDI HYrje dhe MIDI DAlje. Shtegu Shtegu te sekuenceri shfrytëzohet për organizimin e incizimeve. Shtegu mund të kyçet ose shkyçet gjatë incizimit ose reproduktimit. Kanali MIDI kanalet shfrytëzohen për veçimin e informacioneve në një MIDI sistem. Një kabëll ka 16 MIDI kanale. Numrat e kanaleve janë të koduar në çdo MIDI mesazh. Ngjyra (timbri) Kualiteti i tingullit, p.sh., tingulli i flautës, çellos, etj. Multitimbral i aftë për ekzekutimin e shumë tingujve të ndryshëm njëkohësisht (p.sh., piano, orkestër ushtarake, tupanë,, etj.)

88 88 Zëri Lartësia themelore (frekuenca) e notës muzikore të cilën e ekzekuton instrumenti Zëri është tingull përbërë të cilin e prodhon sintesajzerit. Sintesajzeri mund të ketë shumë zëra (12, 20, 24, 36, etj.). Secili zë punon pavarësisht dhe njëkohësisht (simultan) për prodhimin e tingujve me lartësi dhe ngjyrë të ndryshme Hardueri i MIDI-it MIDI konektorët Çdo MIDI njësi ka tri porta 5-pinshe. MIDI HYRJA (IN): Konektori përmes të cilit qarku i pranon të gjitha të dhënat MIDI. MIDI DALJA (OUT): Konektori përmes të cilit qarku i transmeton të gjitha të dhënat MIDI që i gjeneron vetë. MIDI PËRMES (THROUGH): Konektori përmes të cilit qarku i përpunon (p.sh. i shtonë jehonë) të dhënave të pranuara nga MIDI IN. Vërejtje: vetëm të dhënat nga MIDI IN mund të përpunohen (me jehonë, eho). Të gjitha të dhënat e gjeneruara nga vetë qarku dërgohen kah MIDI OUT.

89 89 Fig.3.21 Një MIDI sekuencer tipik MIDI OUT i sintesajzerit është i lidhur me MIDI IN të sekuencerit. MIDI OUT i sekuencerit është i lidhur me MIDI IN të sintesajzerit dhe përmes secilit modul shtesë të tingullit. Gjatë incizimit, sintesajzeri me tastierë shfrytëzohet për dërgimin e mesazheve MIDI në sekuencer, i cili i incizon ato. Gjatë reproduktimit, mesazhet dërgohen nga sekuenceri te modulet e zërit dhe sintesajzeri i cili e ekzekuton muzikën playback.

90 MIDI mesazhet MIDI mesazhet shfrytëzohen nga qarqet MIDI për komunikim në mes veti. Struktura e MIDI mesazhit: MIDI mesazhi përmban një bajt të statusit dhe deri në dy bajta të të dhënave. Bajti i statusit o Biti më dallues i status bajtit vendoset në 1. o 4 bitët e rendit të ulët identifikojnë përkatësinë e kanalit (4 bit prodhojnë 16 kanale të mundshme). o 3 bitët e mbetur identifikojnë mesazhin. Biti më dallues i bajtit të të dhënave vendoset në 0. Klasifikimi i MIDI mesazheve:

91 4.VIDEO NË MULTIMEDIA 4.1. Bazat e videos Video është teknologji e marrjes, incizimit, procesimit, ruajtjes, transmetimit dhe rikonstruktimit të sekuencës së imazheve që paraqesin skena në lëvizje. Teknologjia video së pari ka qenë e zhvilluar për sistemet televizive, po pastaj është zhvilluar më tutje në shumë formate edhe me mundësi të incizimit. Video mund të shikohet edhe përmes internetit si video klip ose klip multimedial në monitorin e kompjuterit. Termi video zakonisht i referohet disa formateve për ruajtje të fotografive lëvizëse: te video digjitale si DVD, QuikTime dhe MPEG-4, dhe te video shirita analog si VHS dhe Betamax. Video mund të incizohet dhe të transmetohet në mediume të ndryshme fizike: në shiritin magnetik kur incizohet si sinjal elektrik me video kamerë, ose në MPEG-4 ose DV medium digjital kur të incizohet me kamera digjitale.

92 92 Kualiteti i videos varet nga metoda e kapjes dhe e ruajtjes së imazhit që përdoret. Televizioni digjital është formati më i ri me kualitet më të lartë se sa formatet e mëparshme të televizionit dhe është bërë standard për video në televizion Video rezolucioni Madhësia e imazhit video matet me piksel për televizionin digjital ose me vija horizontale dhe vertikale të skanimit te televizioni analog. Standardet për video digjitale janë: ATSC (SHBA dha Kanada) DVB (Evropë) ISDB (Japoni) 4.2. Bazat e videos digjitale Te video digjitale shpejtësia kohore e mostrimit është e definuar si kornizë/shpejtësi e fushës, e jo me shpejtësinë e pikselit. Frekuenca e mostrimit të imazhit është shpejtësia e përsëritjes së periodë së integrimit të senzorit. Kur video analoge konvertohet në video digjitale paraqiten procese të ndryshme te mostrimit, përveç mostrimit kohor, paraqitet edhe mostrimi frekuencor, kësaj here në frekuencën e pikselit, e cila i përgjigjet shpejtësisë hapësinore përgjatë linjave të skanimit. Mostrimi hapësinor në drejtimet tjera është i caktuar me distancën e vijave të skanimit në raster. Shpejtësitë e mostrimit dhe rezolucionet në të dy drejtimet hapësinore mund të maten në njësi të linjave për fotografi.

93 Strukturat e të dhënave imazheve grafike Imazhi digjital përbëhet prej elementeve themelore të quajtura piksel. Pikseli (shkurtesë nga anglishtja picture element) paraqet një pikë të vetme në imazhin grafik. Secili elementi tillë i informacionit nuk është pikë e vërtetë ose katror, por një mostër abstrakte. Fig.4.1 Pikseli element i pikturës në imazhet digjitale Me kujdes të veçantë, pikselët në një imazh mund të reprodukohet në çfarëdo madhësie pa u dukur pikat ose katrorët, por në disa raste ato paraqiten si pika ose katrore kur rezolucioni nuk është mjaftë i mirë. Intensiteti i çdo pikseli i ndryshueshëm, në sistemet me ngjyra secili piksel ka tri ose katër dimensione të ndryshueshme si e kuja, gjelbra dhe e kaltra, ose cian, purpurt, verdhë dhe e zezë varësisht nga modeli i ngjyrave, për çka do të bëhet fjalë më vonë në vazhdim të këtij kapitulli Shpejtësia e bitit Shpejtësia e bitit është masë e shpejtësisë së informacionit në rrjedhën e videos. Kjo është e kuantifikuar me anë të bit për sekondë (bit/s ose bps) njësi ose Megabit për sekondë (Mbit/s). Sa më e lartë është shpejtësia e bitit më i mirë është kualiteti i videos. Për shembull te VideoCD, me shpejtësi prej 1 Mbit/s kualiteti është më i dobët se te DVD me shpejtësi prej rreth 5 Mbit/s. Te

94 94 televizioni HDTV, me shpejtësi prej rreth 20 Mbit/s, kualiteti është edhe më i lartë. Disa sisteme përdorin edhe shpejtësi të ndryshueshme të bitit (variable bit rate VBR) dhe kjo strategji përdoret për maksimalizimin e kualitetit vizual dhe minimizimin e shpejtësisë së bitit. Te skenat shpejta lëvizëse, shfrytëzohet shpejtësi më e madhe e bitit se te skenat e ngadalshme me kohëzgjatje të ngjashme dhe ende arrihet një kualitet konsistent vizual. Te programet në kohën reale kur brezi frekuencor është i fiksuar, për shembull te video konferencimi i cili shpërndahet me brez frekuencor të fiksuar duhet të shfrytëzohet shpehtësia konstante e bitit Rezolucioni i displejit Rezolucioni i displejit i televizionit digjital ose kompjuterit zakonisht i referohet numrit të pikselëve të veçantë në secilin dimension që mund të paraqitet. Ku mund të jetë një termë i paqartë posaçërisht kur dihet se rezolucioni i displejit kontrollohet nga faktorët e ndryshëm te tubi me rreze katolike (CRT) dhe ekrani rrafshët ose projektori që shfrytëzojnë matricë fikse të elementeve të fografisë-pikselëve. Fig.4.2 Rezolucionet e video sistemeve të ndryshme

95 95 Kur termi rezolucioni i displejit aplikohet te displejët me matricë fikëse të pikselëve si ekranetplazma (PDP0, displejët me kristal likuid (LCD), projektorët-procesorët digjital të dritës (DLP) ose teknologjitë e ngjashme, kjo thjeshtë paraqet numrin fizik të shtyllave dhe kolonave të pikselëve që formojnë displejin (p.sh. 800x600 ose 1024x768). Si pasojë e displejit me matricë të fiksuar paraqitet për hyrje me shumë formate, të gjithë displejët kanë nevojë për një makinë të skanimit ( procesor video digjital i cili përfshimë një varg të memories) për t ia përshtatur formatin e fotografisë që vjen në displej BitMap Me BitMap (hartë të bitëve) nënkuptohet një fajll i të dhënave ose strukturë e cila korrespondon bit për bit me një imazh të paraqitur në ekran, me gjasë më të njëjtin format siç do të rruhej në video memorien e displejit. BitMapi karakterizohet me gjerësi dhe lartësi të imazhit në piksel dhe numër të bitëve për piksel që determinojnë numrin e nuancave të ngjyrës së përhimët. BitMapi i imazhit me ngjyra zakonisht ka prej 1 deri 8 bitë për secilën prej komponentëve të kuqe, gjelbër dhe kaltër. Komponenti i gjelbër ndonjëherë ka më tepër bitë se dy ngjyrat tjera për përshtatje në syrin e njeriut Metodat e video komprimimit Video fajllat janë fajlla me dimensione të mëdha dhe procesimi, ruajtja, transmetimi dhe reproduktimi bëhen shumë problematikë nëse nuk bëhet komprimimi i tyre. Për këtë qëllim shfrytëzohen metoda të ndryshme. Të dhënat video përmbajnë redundancë (tepricë) hapësinore dhe kohore, duke e bërë videon e pa komprimuar jashtëzakonisht joefikas. Në përgjithësi, redundanca hapësinore reduktohet me regjistrimin e diferencës në

96 96 mes të pjesëve të kornizës së njëjtë; ky veprim është i njohur komprimim intrakornizor dhe është i lidhur ngushtë me komprimimin e imazhit. Redundanca kohore mund të reduktohet me regjistrimin e diferencës në mes të kornizave; ky veprim është i njohur si komprimim interkornizor dhe është i lidhur me komprimimin e lëvizjes. Standardet moderne të komprimimit janë MPEG-2 që shfrytëzohet në DVD dhe televizioni satelitor, dhe MPEG-4 që shfrytëzohet te video shtëpiake Imazhi monokromatik Për një imazh, termi monokromatik zakonisht ka domethënien e imazhit bardhë e zi ose me shkallë të përhimët. Te kompjuterët, monokromatik ka dy kuptime: Mund të jetë vetëm me një ngjyrë e cila është ose bardhë ose zi, Mund të përmbajë edhe nuanca të asaj ngjyre, edhe pse kjo zakonisht quhet shkallë e përhimët. Fig.4.3 Fotografia e njëjtë e paraqitur si imazh monokromatik Te imazhi me bitmap monokromatik: Secili piksel është i ruajtur si një bit i vetëm (0 ose 1) Një imazhe monokromatik me rezolucion 640 x 480 kërkon 37.5 kb të memories.

97 97 Fig.4.4 Shembull i imazhit me Bit-map monokromatik 4.5. Imazhet me shkallë të përhimët (Grayscale) Të imazhet digjitale, imazhi me shkallë të përhimët (greyscale digital image)është një imazh në të cilin vlera e secilit piksel është një mostër e vetme. Veçori e këtyre imazheve është se janë të kompozuara prej nuancave të së përhimëtës, duke ndryshuar nga e zeza për intensitet më të dobët deri te e bardha për intensitetin më të fuqishëm. Imazhet me shkallë të përhimët dallohen nga imazhet bardhë e - zi, të cilat në kontekst të imazheve të kompjuterit janë imazhe vetëm me dy ngjyra, bardhë dhe zi; imazhet me shkallë të përhimët kanë shumë nuanca të së përhimëtës në mes. Fig.4.5 Nivelet e shkallës së përhimët

98 98 Fig.4.6 Shembull i imazhit me bitmap me shkallë të përhimët Fig.4.7 Krahasimi i fotografisë së njëjtë me bitmap monokromatik dhe me shkallë të përhimët Te imazhet me bitmap me shkallë të përhimët: Secili piksel është zakonisht i ruajtur si një bajt ( 8 bit që mundësojnë vlera në mes të 0 deri 255) Një imazh 640 x 480 me Gray-scale kërkon mbi 300 kb të memories.

99 Imazhet me ngjyra 24-bit Te imazhet me ngjyra me 24, bit informacioni grafik i imazhit paraqitet dhe ruhet ( veçanërisht te procesimi në kompjuter) me një numër shumë të madh të ngjyrave dhe nuancave dhe me kualitet shumë të lartë të imazheve fotografike ose grafikës komplekse. Sipas definicionit, këto imazhe janë të ngjyrosura me së paku 256 nuanca të së kuqe, gjelbërues dhe të kaltërtes, pra në tërësi me variacione të ngjyrës. Ky definicion i imazhit me ngjyra me 24 bit është i rëndësishëm për grafikë kompjuterike, ku ngjyrat paraqiten me numra, dhe numri është ekuivalent me ngjyrën që duhet të paraqitet. Fig.4.8 Shembull i imazhit me ngjyra 24-bit Te këto imazhe secili piksel paraqitet me një bajt (byte - 8 bit) për secilën ngjyrë, pra tre bajta për piksel, dhe më këtë fitohen më shumë nuanca ( ) se që mund të dalloj syri i njeriut. Secili piksel është i paraqitur me tre bajta (p.sh., RGB) Mbështet 256 x 256 x 256 ngjyra të kombinuara (16,777,216) Një imazh 640 x 480 me ngjyra 24-bit kërkon KB të memories.

100 100 Shumica imazheve me ngjyra 24-bit janë të ruajtura si imazhe 32-bit, një bajt shtesë për të dhëna për çdo piksel shfrytëzohet për ruajtjen e një vlere alfa që paraqet informatën për efektet speciale të animacionit Imazhet me ngjyra 8-bit Grafika me ngjyra me 8 bit është metodë për ruajtjen e informatës së imazhit në memorien e kompjuterit, ose në fajll të imazhit, ashtu të secili piksel është i paraqitur me në bajt (8bit). Numri maksimal i ngjyrave që mund të paraqiten është 256. Imazhet me ngjyra me 8-bit mund të jenë në dy forma. Më së shpeshti përdoret një paletë prej 256 ngjyrave, ku secila prej këtyre 256 njësive është në hartën e paletës së vlerave të dhëna të së kuqes, gjelbrës dhe të kaltrës. Në shumicën e hartave të ngjyrave, secila ngjyrë është e zgjedhur zakonisht nga paleta prej 16,777,216 ngjyrave si te kartela origjinale VGA me 320x200, 256 ngjyrat e ekranit. Fig.4.9 Paleta e ngjyrave Forma tjetër e imazhit me 8-bit është kur 8 bitët përshkruajnë direkt vlerat e të kuqes, të gjelbrës dhe të kaltrës, zakonisht me 3 bit për kuq, 3 bit për të gjelbër dhe 2 për të kaltër. Forma e dytë nuk shfrytëzon paletën e ngjyrave fare, prandaj është më e ngjashme me imazhet me ngjyra me 24-bit.

101 101 Fig.4.10 Shembull i imazhit të njëjtë të paraqitur me ngjyra 8-bit Fig.4.11 Krahasimi i imazhit të njëjtë të paraqitur me 24-bit (djathtas) Te imazhet me ngjyra me 8-bit: Një bajt për çdo piksel Mbështet 256 ngjyra të mundshme, kualitet i pranueshëm i ngjyrave Një imazh 640 x 480 me ngjyra 8-bit kërkon KB të memories.

102 Formatet grafike të pavarura nga sistemet standarde Formatet e poshtëshënuara janë formate grafike që përdoren më së shpeshti për ruajtjen dhe përpunimin e imazheve dhe fotografive në zbatimet kompjuterike. Për përshkrime më të hollësishme mund të përcjellni linqet në dokument GIF (GIF87a, GIF89a) Graphics Interchange Format (GIF) i zhvilluar nga UNISYS Corp. dhe Compuserve, për transmetimin e imazheve grafike përmes linjave telefonike me modeme Përdorë algoritmin Lempel-Ziv Welch, pak të modifikuar për pakete linjore të skanimit të imazheve (grupimi linjor i pikselave) I kufizuar vetëm në imazhet me ngjyra 8-bitshe (256) ngjyra, i përshtatshëm për imazhet me pak ngjyra dalluese (p.sh., vizatimet grafike) Mbështet bashkëveprimin GIF89a mbështetë animacionin e thjeshtë (Softueri si Corel Draw lejon qasjen dhe editimin e GIF imazheve.) JPEG Një standard për komprimimin e imazheve fotografike I shfrytëzon kufizimet e sistemit të të pamit të njeriut për arritjen e komprimimt të lartë

103 TIFF Tagged Image File Format (TIFF), ruan shumë tipe të ndryshme të imazheve (p.sh., monokromatik, grayscale, 8-bit & 24-bit RGB, etj.). I zhvilluar nga Aldus Corp. me 1980's dhe më vonë i përvetësuar nga Microsoft. TIFF është format pa humbje. Nuk ka asnjë përparësi ndaj JPEG dhe nuk mund të kontrollohet nga shfrytëzuesi prandaj nuk është shumë i popullarizuar Fajllat e animacionit grafik FLC fajll formati kryesor për animacion ose fotografi të lëvizshme. FLI i ngjashëm me FLC. GL kualitet më i mire i fotografive lëvizëse, zakonisht ka fajlla të mëdhenj Postskripti/ Postskripti i enkapsuluar Një gjuhë e cila përmban tekst, grafika me strukturë vektoriale dhe bit-map imazhe. I shfrytëzuar në disa programe të popullarizuara grafike (Illustrator, FreeHand). Nuk siguron kompresim, fajllat janë shpesh shumë të mëdhenj.

104 Formatet e varura nga sistemi Te shumë aplikacione grafike/imazhet krijojnë fajll formatet e veta të veçanta për sistemin ku ekzekutohen. Më poshtë janë dhënë disa formate të popullarizuara që varen nga sistemi dhe të cilat në shumicën e rasteve janë në paketën programore të fisit të sistemit operativ. Karakteristikë e tyre është se me to mund të punohet lehtë dhe janë kompatibil me formatet tjera të sistemit të nyejt operativ Microsoft Windows: BMP Fajll format standard grafik për Microsoft Windows Shfrytëzohet në PC Paintbrush dhe programe tjera Është në gjendje të ruaj imazhet 24-bit bitmap Macintosh: PAINT dhe PICT PAINT në fillim është shfrytëzuar nga MacPaint programi, vetëm për imazhet monokromatike 1-bitshe. PICT formati shfrytëzohet në MacDraw (program për vizatim i bazuar në vektor) për ruajtjen grafikeve të strukturuara X-windows: XBM Format grafik primar për sistemin X Windows Mbështet bitmapin kolor 24-bit Shfrytëzohet në X Windows për ruajtjen e ikonave, pixmapeve, etj.

105 Bazat e ngjyrave Drita dhe spektri Drita e dukshme është valë elektromagnetike me brez 400nm nm të gjatësisë valore. Pjesa më e madhe e dritës që ne e shohim nuk është vetëm me një gjatësi valore, por kombinim i shumë valëve me gjatësi të ndryshme valore. Amplituda E()λ Gjatësia valore ( λ) Fig.4.13 Lakorja e vizatuar quhet spektër Retina e syrit të njeriut Syri është në themel vetëm një kamerë Secili neuron është në formë shkopi ose koni. Shkopinjtë nuk janë të ndjeshëm në ngjyra Konet dhe perceptimi Dallohen tri tipe të koneve: të kuqe (R), të gjelbër (G) dhe të kaltër (B). Secili prej tyre është i ndjeshëm në frekuenca të ndryshme të dritës.

106 106 Në figurën e poshtme janë paraqitur funksionet spektrale të përgjigjeve të koneve dhe funksioni i efikasitetit të ndritëshmërisë së syrit të njeriut. Ndritësi Ndieshmëria Kaltërt Gjelbërt Kuq Gjatësia valore ( λ) Fig.4.14 Funksionet spektrale të koneve të syrit të njeriut Sinjali i ngjyrës vjen në tru nga përgjigja e tri koneve ndaj spektrit që vëzhgohet. Pra, sinjali përbëhet nga tre numra: Fig.4.15 Lakorja e ndjeshmërisë së syrit të njeriut

107 107 Ngjyra mund të karakterizohet si shumë e tri ngjyrave. Pra ngjyrat formojnë një hapësirë vektoriale 3 dimensionale. Figura e poshtme paraqet sasinë e tri ngjyrave primare që nevojiten për përfitimin e të gjitha gjatësive valore të spektrit të dukshëm Fig.4.16 Kombinimi i ngjyrave primare për përfitimin e spektrit të dukshëm Vlera negative tregon se disa ngjyra nuk mund të përfitohen saktësisht me shtimin e ngjyrave primare Diagrami i ngjyrave A ekziston një kombinim i tillë i ngjyrave primare që e përfshinë hapësirën vetëm me koeficiente pozitiv? Po, por jo ngjyra të pastra. Me 1931, the Komiteti Internacional i Ndritshmërisë (CIE) ka definuar tri ngjyrat standarde primare (X, Y, Z). Primarja Y është zgjedhur të jetë identike me funksionin e ndritëshmërisë së syrit të njeriut.

108 108 Fig.4.17 Reproduktimi i ngjyrave të dukshme Figura tregon sasitë e X, Y, Z që nevojiten për reproduktimin e secilës ngjyrë të dukshme. Të gjitha ngjyrat e dukshme janë në një kon në formë të patkoit në hapësirën X-Y-Z. Nëse e trajtojmë rrafshin X+Y+Z=1, dhe atë e projektojmë në rrafshin dalës X-Y, ta fitojmë diagramin e ngjyrave si më poshtë. Gjelbërt Cian Verdhë Kaltër Kuqe Fig.4.18 Hapësira e ngjyrave

109 109 Skajet paraqesin ngjyrat e pastra (vale sinusoidale me frekuencë përkatëse) E bardha (rrezatimi i trupit të zi në 6447 o K) është në "pikë" Kur i shtohen dy nga cilat do ngjyra (pikat në diagram) fitohet një pikë në segmentin në mes tyre. Si gjenden komplementet e ngjyrave në diagram? L*a*b (Lab) Model i ngjyrave Bardh Gjelbër Verdh Kuqe Kaltër Zezë Lab modeli Fig.4.19 L*a*b modeli i ngjyrave Një model i përmirësuar i CIE, i quajtur CIE L*a*b me 1976 Luminanca (ndritëshmëria): L Krominanca (ngjyrat): a shtrihen prej të gjelbre deri te e kuqja, b -- shtrihen prej të kaltrës deri te e verdha Shfrytëzohet në Photoshop

110 Modelet e ngjyrave në imazhe Një imazh me ngjyra është një strukturë 2-D e tresheve të plota (R,G,B). Këto treshe enkodojnë se sa duhet të ngacmohet fosfori gjegjës në monitor Modeli RGB i ngjyrave për CRT displejët CRT displejët kanë tri fosfore (RGB) të cilat prodhojnë kombinime të gjatësive valore kur të ngacmohen me elektrone. Fig.4.20 Modeli i ngjyrave RGB Modeli i ngjyrave CMY Cian, magenta, dhe verdhë (Yellow) (CMY) janë ngjyrat komplementare të RGB. Këto mund të shfrytëzohen si primare të zbritura.

111 111 CMY modeli zakonisht përdoret te pajisjet për shtypje ku pigmentet e ngjyrave absorbohen në letër me ngjyrë të caktuar (p.sh., drita e kuqe nuk reflektohet nga ciani). Kaltër Cian Verdh Kuqe Magenta Gjelbërt Gjelbërt Magenta Kuqe Verdh Cian Kaltër Zezë Bardh Bardh Zezë Kubet e ngjyrave RGB dhe CMY Fig.4.21 Kubet e ngjyrave Krahasimi i tri shtrirjeve të ngjyrave Fig.4.22 Shtrirjet e tri modele të ngjyrave

112 112 Shtrirja e ngjyrave paraqet hapësirën e të gjitha ngjyrave që mund të reprodukohen me anë të tri ngjyrave primare Lab shtrirja i mbulon të gjitha ngjyrat e spektrit të dukshëm RGB shtrirja është më e vogël, prandaj disa ngjyra të dukshme nuk mund të shihen në monitor (p.sh. verdh e pastër, cian pastër) CMY shtrirja është më e vogla (por nuk është kufizim linear i RGB) Rezyme Imazhet me ngjyra janë të enkoduara si treshe të vlerave të plota të primareve. RGB është një model i ngjyrave që përdoret te qarqet për emetim të dritës, p.sh., CRT displejët CMY është model që përdoret zakonisht te printeri Tipat e video sinjaleve me ngjyra Komponent video secila ngjyrë primare dërgohet si video sinjal i veçuar. o Primaret mund të jenë RGB ose ndonjë kombinim komplementar i tyre (p.sh., YIQ, YUV). o Reproduksion më të mirë të ngjyrave o Kërkon brez më të gjerë dhe sinkronizim të mirë të tri komponentëve Komposite video sinjali ngjyrës (krominanca) dhe luminancës janë të përziera në një valë të vetme bartëse,

113 113 prandaj është e paevitueshme dukuria e interferencës në mes të dy sinjaleve. S-Video (Separated video, p.sh.,në S-VHS) është kompromis në mes të komponent analog video dhe komposit video. Shfrytëzon dy linja, një për sinjal luminancës dhe tjetrin për komposit krominancë.

114 RRJETET KOMUNIKUESE MULTIMEDIALE 5.1. Sfidat në rrjetet komunikuese multimediale Të dhënat e multimedias (audio, video, etj.) zakonisht quhen të dhëna kontinuale. Ato kanë këto karakteristika janë voluminoze, shpesh duhet të transmetohen në kohën reale, prandaj duhet të sigurohet sinkronizimi ne mes të sinjalit audio dhe video, si te video konferencimi, TV interaktiv, et. Kërkesat shtesë të rrjetave komunikuese multimediale në krahasim me rrjetat standarde të telekomunikacionit kanë parashtruar nevojën për standardizimin e protokolleve të transmetimit të të dhënave ne rrjetet kompjuterike Bazat e rrjeteve kompjuterike

115 115 Rrjeti përfshinë dy ose më tepër kompjuterë lidhur në mes veti në mënyrë që të kenë mundësi të komunikimit dhe të ndajnë resurset dhe fajllat. Fig.5.1 Rrjeti kompjuterik Shtresat e standardizuara ISO-OSI Shtresat e rrjeteve të definuara nga Organizata Internacionale për Standarde (International Standards Organization ISO) për Ndërlidhjen e Sistemeve të Hapura (Open Systems Interconnection - OSI) janë të dhëna në vazhdim me përshkrimet shkurta të funksionit që kryejnë: 1. Shtresa fizike

116 116 o Definon lidhjet elektrike dhe mekanike (interfejsat) në rrjet dhe definon gjerësinë maksimale të brezit frekuencor (p.sh. fije optike). Kjo shtresë kërkon brez më të gjerë për audio/video të dhëna. 2. Shtresa e linkut të të dhënave (Data Link Layer) Bartë (transmeton kornizat e të dhënave (data frames), i qaset me protokoll shtresës fizike, korrigjon gabimet, kontrollon rrjedhën dhe sinkronizon kornizat. Ritransmetimi si metodë për korrigjimin e gabimeve nuk është i përdorshëm për multimedia (korniza e vonuar në audio/video është kornizë e humbur). 3. Shtresa e rrjetit Kyç-shkyç dhe qarkullon pakot, vendos grumbullimin logjik të stacioneve të largëta. Shpërndanë shërbime si adresimi, ndërlidhja në mes të rrjeteve, përpunimi i gabimeve, kontrolli i dendësisë së komunikimit dhe sekuencimi i pakove. Kualiteti i shërbimit (Quality of Service - QoS) definon parametrat për transmetim të multimedias me garantim të deformimeve të vogla dhe rregullim korrekt të pakove. 4. Shtresa e transportit Realizon lidhjen prej procesit- në proces.

117 117 Kualiteti i shërbimit dhe sinkronizimi te multimedia janë dy çështje që duhet të theksohen. 5. Shtresa e tubimit Koordinon bashkëveprimin në mes të proceseve të aplikimit të shfrytëzuesit në nikoqir të ndryshëm (host). Tipet e tubimeve: prej pike në pikë, point-to-point, të hapura (prej një pike në shumë pika), të mbyllura (prej shumë pikave në një). Tubimet për multimedia zakonisht shfrytëzojnë më tepër se një lidhje për transport (për audio, video, etj.) 6. Shtresa e prezantimit Menaxhon strukturat abstrakte të të dhënave dhe konverton të dhënat nga formatet e ndryshme/ kodet. Te multimedia paraqitet nevoja për përkrahje më të madhe të konvertimit në mes të formateve të ndryshme audio, video (për shkak të standardeve të ndryshme të kompresimit të të dhënave). 7. Shtresa e aplikacionit Përmban protokolle të ndryshme, p.sh. ftp, telnet, SMTP ( ), etj. Te multimedia është karakteristike rritja e vazhdueshme e aplikacioneve të ndryshme, p.sh., HTTP, MIME, video-ondemand (video me kërkesë) Rrjetet lokale LAN (Local Area Networks)

118 Rrjetet e përhapura (p.sh., Ethernet) Rrjeti lokal i përhapur Fig.5.2 Gjerësia e brezave prej 10 deri 100 Mbps. Për ta dërguar mesazhin, vendoset adresa e marrësit në mesazh, i dërgohet secilit. Shumica do ta injorojnë. Qasja e shumëfishtë në rrjet është e zgjedhur asistoji që mund të realizohet kur rrjeti është i lirë. Secili stacion mund të lidhet drejtë në hub (ashtu që të formohet ylli, e jo bus-i), dhe secili pastaj e shfrytëzon brezin e plotë të ethernetit.

119 119 Fig.5.3 Rrjeti lokal yll Rrjeti lokal unazë Të dhënat transmetohen në një drejtim rreth unazës dhe mund të lexohen nga të gjitha stacionet. Pakoja speciale i quajtur shenja ose faqja, qarkullon kur është unaza në qetësi dhe për të bartur të dhëna, stacioni e rrëmben shenjën ose faqen dhe qaset në rrjetë të hapur. Qasja në rrjet rregullohet asisoj që në të njëjtën kohë vetëm një stacion ka qasje. Për ta kontrolluar qasjen e secilit stacion shfrytëzohen skemat me prioritet të shumëfishtë. Një stacion mund të përcjellë të dhëna me prioritet të dhënë, ose nëse ai mund ta rrëmbej shenjën kur ka me prioritet të njëjtë ose më të ulët. Në të kundërtën duhet të bëhet rezervimi.

120 120 Rrjeti lokal unazë Fig Rrjetet e gjëra WAN (Wide Area Networks) WAN i referohen rrjeteve në mes të qyteteve dhe vendeve. Në mes të LAN dhe WAN, ekziston edhe rrjeti Metropolitan MAN (Metropolitan Area Network) T Mbps i përkrah 24 kanale të zërit ose të të dhënave (secili kanal nga 64 kbps). Shfrytëzon telat e bakrit, për çdo drejtim nga një çift. T Mbps. Interneti është një shembull i rrjeteve WAN.

121 Shtresa e rrjetit -- IP (Internet Protocol) Portat (Gateways) dhe shpërndarja (Routing) Rrjetet LAN mundësojnë dërgimin e mesazheve në prej pike - në pikë në rrjetat lokale. Problem: çka nëse dëshiroj që ta dërgoj mesazhin te makina në rrjetin tjetër (p.sh. nga A në B)? Fig.5.5 Skema e lidhjes së dy rrjeteve LAN Zgjidhje: duhet të shfrytëzohet makina G për përcjellje të mesazhit. Me fjalë tjera, një program që rrotullohet në G e merr mesazhin nga A dhe e shpërndanë atë te B. G quhet porta ose gateway, dhe programi quhet router ose shpërndarësi Shpërndarja me anë të protokollit të internetit (Internet Protocol) Problem: më duhet ta dërgoj porosinë në B, por së pari duhet të dërgohet në G. Si do ta dijë G që ta përcjellë mesazhin te B? Zgjidhje: Në G nuk shfrytëzohet Ethernet adresa e B's. Shfrytëzohet emri tjetër për B (IP adresa e tij) dhe përkthehet nga IP adresa në

122 122 Ethernet adresë përkthimi bëhet me anë të ashtuquajturës tabelë shpërndarëse). Skema e përbashkët: Internet Adresat janë numra 32 bitshe të quajtura Internet Protokoll (IP) adresa. Zakonisht dallohet me shënim me "thojza" (p.sh. 804d953f = ) Gjenerata e re e rrjeteve kompjuterike Pjesa më e madhe e këtij kapitulli i kushtohet rrjeteve WAN. Rrjetet bashkohore kompjuterike ndahen në këto grupe: v Rrjetet me fije optike v Rrjetet me teknikë komutuese v Rrjetet me shërbime të integruara digjitale ISDN (Integrated Services Digital networks) v Rrjetet me mod asinkron të bartjes ATM (Asynchronous Transfer Mode) Rrjetet me fije optike Bazat e rrjeteve me fije optike Drita shfrytëzohet për bartjen e sinjaleve Sinjali udhëton përgjatë kanalit në fije optike duke u ndeshur nëpër mure

123 123 Fig.5.6 Fija optike Bitët barten si impulse me shpejtësi rreth 69% të shpejtësisë së dritës. Fig.5.7 Impulsi në hyrje dhe dalje të fijes optike Përparësitë ndaj telave të bakrit janë: më shumë bita në njësi të sipërfaqes (bitët janë më të vegjël e jo më të shpejtë) Sinjalet elektrike mund të konvertohen në sinjale optike në disa gigabita/sec. Përfitimi: rrjetet me shpejtësi gigabitshe Tipet e protokolleve komutuese Komutacioni qarkor o Shfrytëzohet te rrjetet telefonike dhe është ende bazë për rrjete brezëngushta o Shfrytëzon multipleksin sinkron kohor për mbështetjen e shumë shfrytëzuesve dhe me shpejtësi të ndryshueshme të të dhënave o Nuk është i mjaftueshëm dhe është monopolizues

124 124 o Nuk mund t i përkrah shpejtësitë e mëdha dhe të ndryshueshme të të dhënave Komutacioni paketor o Komuton shfrytëzuesit në pako e jo një nga një me ndarje kohore si te komutimi qarkor o Është i mire nëse lidhja ka sasi të madhe të gabimeve o Shpejtësia e të dhënave të ndryshueshme ( të paparashikueshme) nuk është e përshtatshme për disa lloje të multimedias si zëri Komutacioni celular o I njohur si modi asinkron i bartjes (Asynchronous Transfer Mode (ATM)) o Shfrytëzon pako të vogla dhe me gjatësi të fiksuar të quajtura celula 5.7. Rrjetet digjitale me shërbime të integrouara ISDN (Integrated Services Digital networks) Vetitë kryesore: o Përdoret në të gjitha sistemet e telefonisë digjitale. o Shërbime të integruara për të dhëna të zakonshme, për zë dhe nganjëherë edhe për video (p.sh., në videokonferenca). Kanali B (bartësi): 64 kbps për të dhëna

125 125 o Kryesisht është me komutim qarkor, por mund ta përkrahë edhe komutimin paketor o Kanali D (Delta): 16 kbps o Kanali D-kujdeset për vendosjen e thirrjeve, kontrollin e thirrjeve (përcjellja e thirrjes, pritja e thirrjes, etj.), dhe mirëmbajtje o Kontrolli dhe mirëmbajtja mund të bëhen në kohën reale në kanalin D pa u përzier me të dhënat që përcjellën në kanalin B Kapaciteti themelor: dy B-kanale dhe një kanal D Kapaciteti themelor është në SHBA 23 B-kanale dhe një kanal D, ndërsa na Japoni dhe Evropë 30 B-kanale dhe dy kanale D Rrjetet ATM (Asynchronous Transfer Mode) Rrjetet celulare rrjetet celulare dërgojnë paketa të të dhënave në njësi shumë të vogla (celula). Fig.5.9 Segmetimi a paketës së të dhënave

126 126 Segmentimi dhe ritubimi realizohet në çipa (qarqe të integruara) speciale që quhen SAR çipa. Madhësia e celulave - zakonisht celula me 53 bajta (5 bajta për kontroll, 48 bajta të dhëna) Përparësitë e rrjeteve celulare Efikasiteti: shfrytëzon tërë brezin frekuencor me shumë pak humbje. Vonesa të vogla në serializimin e paketave në rrjet. Fig.5.10 Serializimi në rrjetin paketor Fig.5.11 Serializimi në rrjetin celular

127 127 Këto rrjete janë më të mira për shpërndarjen e zërit, video, dhe të dhënave. Kanë shpejtësi më të madhe të deponimit-përcjelljes në rrjet (rreth 1 mikrosekondë për pranimin e 128 bitëve celulare në një rrjet prej 1 Gbit) Formati i celulës 53 bajta -- 5 bajta hederi, 48 bajta ngarkesa (të dhënat) Fig.5.12 Organizimi i celulave Hederi ka 2 formate një për brendi të rrjetit (rrjeti-rrjeti-ndërlidhja, ose NNI) dhe një për hyrje/dalje nga rrjeti (shfrytëzuesi-rrjetindërlidhja, ose UNI) NNI hederi i celulës Fig.5.13 Përmbajtja e hederit VPI = Virtual Path Identifier, (identifikimi i shtegut virtual)

128 128 VCI = Virtual Channel Identifier (identifikimi i kanalit virtual) VCI + VPI = indikatori unik për celulën Si numri telefonik, VPI është si kodi urban (038), VCI është si numri telefonik ( ) CLP = Cell Loss Priority, (prioriteti i celulës së humbur) 1= prioritet i ulët, 0= prioritet i lartë CRC = Header Error correction code (kodi i korrigjimit të gabimit të hederit) 5.9. Transmetimi i të dhënave multimedia Shpërndarja e të dhënave multimediale Për shpërndarjen e të dhënave multimediale duhet të sigurohen parametrat e kërkuar të kualitetit dhe shpërndarje pa humbje dhe pa vonesë e të dhënave audio dhe video në kohën reale. Parametrat matës të kualitetit Gjerësia e brezit -- qindra Mbps Vonesa (vonesa maksimale kornizë/celulë) e rëndësishme për TV interaktiv, për sinkronizim audio/video, etj. Humbjet ose gabimet kornizë/celulë Dridhjet (Jitter) -- Jitter është devijimi standard në mes të kornizave në plejbek

129 129 Fig.5.14 Dridhjet- (jitter) te plejbeku o Madhësia e dridhjes (jitter-it) paraqet vlerësimin e valëzimit. o Algoritmet për prioritetin e video dhe audio vendosin prioritetin e duhur për ta minimizuar dridhjen në plejbek në rast të humbjeve. Shpërndarja me prioritet Algoritmet e transmetimit sigurojnë shpërndarje me prioritet, p.sh., prioritet më të lartë për audio se sa video Prioriteti për audio Ndahet në grupe prej n-mostrave, i jepet prioritet dhe dërgohen grupet si në Fig. Marrësi i interpolon grupet eventuale të humbura. Fig.5.15 Ndarja e mostrave në grupe me prioritet Shembull: nëse grupet 3 dhe 4 janë humbur, shpejtësia efektive e mostrimit është 22 khz në vend të 44 khz.