ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΠΡΩΤΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΠΡΩΤΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Κίτσου Ιωάννα «Η Σύνθεση στη Νέα Ελληνική: μια πρώτη προσέγγιση με έρευνα σε φοιτητές της νέας ελληνικής που διδάσκονται τη ν.ε ως ξένη γλώσσα» Επιβλέπουσες: Α. Αναστασιάδη Συμεωνίδη Σ. Σταυρακάκη Κ. Τσαπκίνη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 Α. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ...7 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ...10 ΣΥΝΘΕΤΑ ΜΕ ΔΕΣΜΕΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ ΤΑ ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΤΗΣ Ν.Ε ΣΥΝΘΕΤΑ ΦΡΑΣΕΙΣ Ο ΤΟΝΟΣ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Η ΚΕΦΑΛΗ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Β. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ...19 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ...19 ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΛΕΞΗΣ...24 NEOCLASSICAL COMPOUNDS ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΓΛΙΚΑ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ...27 ΣΕΙΡΑ ΣΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ NEOCLASSICAL COMPOUNDS (ΓΑΛΛΙΚΑ) ΑΓΓΛΙΚΑ ΓΑΛΛΙΚΑ Γ. ΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΛΕΧΤΗΚΑΝ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΟΙ ΣΩΣΤΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Δ. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΙΚΗΣ...55 ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ...55 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ...58 Ε. ΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟ ΛΕΞΙΚΟ...66 ΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ...66 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΠΟΛΥΠΛΟΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ...71 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ...74 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΥΠΛΟΚΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΛΕΞΕΩΝ ΣΕ ΜΟΝΟΓΛΩΣΣΟΥΣ...79 ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ: ΛΕΞΗ Η ΜΟΡΦΗΜΑ;...86 ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΝΑ ΓΕΝΙΚΕΥΤΟΥΝ ΔΙΑΓΛΩΣΣΙΚΑ ΚΑΠΟΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΈΝΑ Η ΔΥΟ ΛΕΞΙΚΑ; ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΠΛΟΚΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΛΕΞΕΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΓΛΩΣΣΑ 90 ΣΤ. ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΣΤΗΝ ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ

3 ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΣΤΗ ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΔΕΤΙΚΟ ΜΟΡΦΗΜΑ ΣΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΆΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ Ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΕΓΕΘΟΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΑΘΟΥΣ Ζ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Η. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.172 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA.194 2

4 Εισαγωγή Η συζήτηση για τη σύνθεση, είτε πρόκειται για τη μελέτη των μορφών σύνθεσης που εμφανίζει μια γλώσσα, είτε για σύγκριση μεταξύ γλωσσών με παρόμοιες κατηγορίες συνθέτων, εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αυτονομία της μορφολογίας από τη σύνταξη και ερωτήματα με το τι είναι λέξη 1 (wordhood). Στην εργασία αυτή, ανάμεσα σε άλλα, αναφέρονται μερικά στοιχεία που αφορούν στη σύγκριση ανάμεσα στη σύνθετα διαφορετικών γλωσσών (σύγκριση ανάμεσα στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά). Κρίθηκε απαραίτητο να προηγηθεί μια σύντομη περιγραφή για την αγγλική γλώσσα γιατί συχνά χρησιμοποιείται ως η γλώσσα διαμεσολάβησης στους φοιτητές του Σχολείου Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που συμπληρώνουν το ερωτηματολόγιό μας. Επιπλέον πρόκειται για γλώσσα με ευρύτατη διάδοση που έχει ως αποτέλεσμα πολλοί από τους συμμετέχοντες να την γνωρίζουν. Είναι διαφορετική η αντίληψη που μπορεί να έχει για την σύνθεση ένας γαλλόφωνος φοιτητής που μαθαίνει ελληνικά από έναν γαλλόφωνο που γνωρίζει ήδη την αγγλική και μαθαίνει ελληνικά. Ο δεύτερος θα έχει έρθει σε επαφή με έναν μηχανισμό σύνθεσης πολύ διαφορετικό από αυτόν της μητρικής του γλώσσας. Θέλαμε να κάνουμε αναφορά σε μια από τις ρωμανικές γλώσσες που εμφανίζουν ιδιαίτερότητες στη σύνθεση για αυτό και επιλέχτηκε σύντομη παρουσίαση της σύνθεσης στη γαλλική. Αυτό στο οποίο θα ήθελα να εστιάσω είναι οι διαφορές ανάμεσα στις γλώσσες αυτές και αυτό γιατί μεταφέρονται στις απαντήσεις των συμμετεχόντων, όπως θα δείξω αργότερα. Οι βασικότερες από τις διαφορές μεταξύ των γλωσσών εντοπίζονται στη γραμματική κατηγορία των συνθετικών, στο αν τα συνθετικά είναι λέξεις ή θέματα, στο αν πρόκειται για μονολεκτικά ή πολυλεκτικά σύνθετα, στη θέση της κεφαλής. Η νέα ελληνική παρουσιάζει μονολεκτικά σύνθετα, ενώ από τα πολυλεκτικά 2 της αρκετά θεωρούνται περίπτωση δανεισμού από τη γαλλική. Η αγγλική εμφανίζει και τις δύο κατηγορίες. Η Ράλλη (2005) αναφέρει ότι η σύνθεση στις ρωμανικές γλώσσες είναι αρκετά περιορισμένη. Πράγματι, μπορούμε να υποστηρίξουμε τη θέση ότι η σύνθεση παρουσιάζει διαφοροποιήσεις για κάθε 1 Το ίδιο επισημαίνει και η Α. Αναστασιάδη Συμεωνίδη στο άρθρο της στις Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα «Ένα είδος συνταγματικής μονάδας στα νέα ελληνικά» (1981) «..μονάδες της σύγχρονης λεξικολογίας μπορεί να είναι σημασιολογικές μονάδες ανώτερες από τη λέξη, χωρίς ωστόσο να φτάνουν στο επίπεδο της φράσης, πχ συνάντηση κορυφής, ώρα αιχμής, παιδική χαρά, συμβατικά όπλα, κεντρική θέρμανση». 2 Με τον πολύ γενικό αυτό όρο αναφερόμαστε σε συντάγματα που ενώ μοιάζουν με φράσεις κάποια ιδιαίτερα μορφολογικά και συντακτικά τους χαρακτηριστικά μας κάνουν να τα τοποθετούμε στην κατηγορία των συνθέτων. Τα πολυλεκτικά σύνθετα δεν θα μας απασχολήσουν σε αυτή την εργασία. 3

5 γλώσσα (εννοώντας ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες της γλώσσας για την περιγραφή). Ακόμη κι αν αναγνωρίζουμε λοιπόν τις σημαντικές διαφορές ανάμεσα στη σύνθεση για την αγγλική και τη νέα ελληνική, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η γαλλική συνιστά ιδιαίτερη περίπτωση αφού από κάποιους έχει υποστηριχτεί η ακραία θέση ότι δεν εμφανίζει καθόλου σύνθεση. Η Γαβριηλίδου, στη διδακτορική της διατριβή (1997), αναφέρει ότι είναι πολύ δύσκολο να δοθεί ένας ορισμός για τα σύνθετα της γαλλικής. Βασικό κριτήριο για την κατάταξη που χρησιμοποιεί συνιστά η σημασία. Η διαδικασία 3 σύνθεσης και η διαδικασία παραγωγής για τη γαλλική σύνθεση, όπως περιγράφει η Γαβριηλίδου, μπορεί να έχει αφετηρία στις φράσεις και να γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο: 1. cette greve est par surprise 2. cette greve qui est par surprise 3. cette greve-surprise Δεν θα επεκταθώ σε εκτενέστερη ανάλυση για τη γαλλική γλώσσα, ούτε στις θέσεις σχετικά με τον σχηματισμό των σύνθετων στη γαλλική. Με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο μια σύντομη παρουσίαση των σύνθετων στις γλώσσες αυτές και μια εκτενέστερη κατηγοριοποίηση για τα σύνθετα της νέας ελληνικής. Στόχος αυτής της μικρής έρευνας είναι να καταγράψει τις απαντήσεις είκοσι οκτώ (28) ξένων φοιτητών του Σχολείου Νέας Ελληνικής, που έχουν προχωρημένο επίπεδο στην ελληνική γλώσσα, για συγκεκριμένες κατηγορίες σύνθετων λέξεων. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει την περιγραφή της σύνθεσης για τα μονολεκτικά σύνθετα της νέας ελληνικής. Παρουσιάζονται οι βασικές διακρίσεις ανάλογα με τη γραμματική κατηγορία της κεφαλής, ανάλογα με το αν υπάρχει ή όχι κεφαλή, περιγράφονται ειδικές κατηγορίες, όπως τα ρηματικά σύνθετα και τα σύνθετα με δεσμευμένο θέμα. Η ενότητα ολοκληρώνεται με μια σύντομη αναφορά στην διάκριση με βάση τόνο της σύνθετης λέξης. Στη δεύτερη ενότητα αναφερόμαστε σε ζητήματα σύνθεσης σε άλλες γλώσσες. Εδώ παρουσιάζεται πίνακας που επιτρέπει να συγκρίνουμε ποιες γραμματικές κατηγορίες σύνθετων υπάρχουν στην αγγλική, τη γαλλική, την τουρκική. Αυτό οδηγεί σε συμπεράσματα σχετικά με κοινές κατηγορίες (όπως είναι η κατηγορία ουσιαστικό+ουσιαστικό) ή με διαφορές (απουσία ενός συνδυασμού από μια γλώσσα και παρουσία του στην άλλη, π.χ η κατηγορία ρήμα+ρήμα της νέας ελληνικής δεν υπάρχει 3 Από τον L. Guilbert 4

6 στην αγγλική και τη γαλλική γλώσσα) που είναι πιθανό να δυσκολέψουν όσους μαθαίνουν τα νέα ελληνικά ως ξένη γλώσσα. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε: οι αρχικές ερωτήσεις προς τους συμμετέχοντες, οι λόγοι επιλογής των σύνθετων αυτών, οι σωστές απαντήσεις, καθώς και τα ερωτήματα που ενδιαφέρουν την εργασία αυτή. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται σε πίνακα όσες από τις λέξεις ακολουθούν τη μορφή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη 4 και θέμα+συνδετικό φωνήεν+θέμα+κλιτική κατάληξη. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται μερικά στοιχεία για την απόκτηση της δεύτερης γλώσσας και ειδικότερα για την διαπλοκή των μορφολογιών. Το σημαντικό ζήτημα, που τίθεται εδώ, είναι αν η μητρική επιδρά και με ποιον τρόπο. Αυτό άλλωστε ενδιαφέρει και την δική μας έρευνα μερικές από τις απαντήσεις ερμηνεύονται με την επίδραση της μητρικής γλώσσας. Στην ενότητα αυτή συγκεντρώνονται συμπεράσματα από πειράματα στην απόκτηση μορφολογικά πολύπλοκων λέξεων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην ερμηνεία και των δικών μας δεδομένων. Η πέμπτη ενότητα εστιάζει στην περιγραφή του νοητικού λεξικού, του τρόπου με τον οποίο μπορεί να είναι οργανωμένες οι σύνθετες λέξεις της μητρικής αλλά και της ξένης γλώσσας. Παρουσιάζεται το πρόβλημα της μη διάκρισης στη βιβλιογραφία στο αν αναφερόμαστε σε νοητικό λεξικό δίγλωσσων ή μαθητών μιας ξένης γλώσσας. Το σημαντικότερο ζήτημα εδώ είναι αν διαθέτουμε ένα ή περισσότερα λεξικά ως ομιλητές περισσότερων γλωσσών. Μαθαίνοντας μια ξένη γλώσσα αποκτούμε ένα νέο λεξικό ή οργανώνουμε διαφορετικά το δικό μας; Ποιες συνθήκες πολυγλωσσίας μπορούν να καθορίσουν το αν έχουμε ένα ή περισσότερα λεξικά; Ποια είναι τα μοντέλα οργάνωσης των πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων 5 στο νοητικό μας λεξικό; Το ερώτημα προσπαθεί να απαντηθεί μέσα από την παρουσίαση πειραμάτων που έγιναν σε μονόγλωσσους και σε δίγλωσσους ομιλητές 6. Τέλος, το ίδιο ερώτημα αφορά και τη διαγλώσσα 7. Στην έκτη ενότητα πειραματικά δεδομένα για την οργάνωση των πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων παρουσιάζονται από την πλευρά της παθολογίας της γλώσσας. Ειδικές έρευνες για το συνδετικό μόρφημα, την διαπλοκή σύνταξης και μορφολογίας, τη σημασιολογική διαφάνεια της σύνθετης λέξης, 4 Τα σύνθετα οδοντίατρος, παιδίατρος, ψυχίατρος, χιονάνθρωπος του ερωτηματολογίου δεν έχουν συνδετικό φωνήεν. 5 Συχνά τα πειράματα αναφέρονται σε παράγωγες λέξεις παρά το ότι η έρευνά μας αναφέρεται αποκλειστικά στις σύνθετες λέξεις, τα δεδομένα αυτά είναι σημαντικά για την παρουσίαση του γενικότερου προβληματισμού για αυτό και συμπεριλαμβάνονται. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι λίγες είναι εκείνες οι πειραματικές διαδικασίες που αφορούν αποκλειστικά τα σύνθετα. Μάλλον η σύνθεση συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των ερευνητών τα τελευταία χρόνια. 6 Εδώ, ας μου επιτραπέι να χρησιμοποιήσω τον όρο «δίγλωσσοι ομιλητές» αδιάκριτα για όσους μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα και όσους κατακτούν ταυτόχρονα τη μητρική τους και μια δεύτερη. 7 Με τον όρο «διαγλώσσα» οριοθετείται το εκάστοτε γλωσσικό σύστημα, το οποίο δομείται και αφομοιώνεται από το μαθητή της δεύτερης γλώσσας κατά τη διαδικασία της επαφής και διαδοχικής αντιπαράθεσης του μητρικού του γλωσσικού κώδικα με τη γλώσσα στόχο. Από το 5

7 το μέγεθος μορφολογικής οικογένειας βοηθούν στην εκτίμηση των σημαντικών παραγόντων για τη σύνθεση. Το συνδετικό μόρφημα θεωρείται δείκτης σύνθεσης και ο παράγοντας «μέγεθος μορφολογικής οικογένειας» μπορεί να ερμηνεύσει το γιατί είναι ευκολότερη η σύνθεση σε ορισμένες περιπτώσεις. Στην έβδομη ενότητα παρουσιάζονται οι απαντήσεις ανά άτομο και αναλύονται. Σε αυτήν την ενότητα επίσης, οργανώνονται οι λέξεις του ερωτηματολογίου σε έξι (6) ομάδες, έτσι ώστε να μπορούμε να παρουσιάσουμε ευκολότερα τα δεδομένα. Στην όγδοη ενότητα συγκεντρώνονται τα συμπεράσματα από όλα τα ερωτηματολόγια. Νέα Ελληνικά Η διαδικασία της σύνθεσης ορίζεται ως η συνένωση δύο ή περισσότερων λέξεων ή θεμάτων με αποτέλεσμα τη δημιουργία νέας λέξης. Η σημασία της νέας λέξης, είτε είναι εντελώς νέα (σπιτόγατος), είτε προκύπτει από τις σημασίες των συστατικών της (λεμονοστίφτης). Η σύνθεση γίνεται με κλιτές ή άκλιτες λέξεις όχι όμως με όλες τις κατηγορίες λέξεων. Από τις κλιτές συμμετέχουν τα ουσιαστικά, τα επίθετα, μερικές αντωνυμίες, αριθμητικά και ρήματα. Από τις άκλιτες τα επιρρήματα. Στις παραδοσιακές γραμματικές εκτός από την σύνθεση αναφέρεται και η παρασύνθεση που ορίζεται ως η δημιουργία παράγωγης λέξης από μια σύνθετη (από+καλύπτω>αποκαλύπτω + - ικός>αποκαλυπτικός 8 ). Το ενδιαφέρον είναι ότι λέξεις που παρουσιάζουν πρόθημα παρουσιάζονται ως σύνθετες (αδιάθετος, ανάξιος, ημίγλυκος, δίγλωσσος, τρίτομος, τετραετής) κάνοντας δυσδιάκριτο το διαχωρισμό ανάμεσα στην παραγωγή και στη σύνθεση. Ως σύνθετες παρουσιάζονται και λέξεις με λόγιες προθέσεις (αμφιβάλλω, καθαίρεση, προσαρμογή, υπερασπίζομαι, υποτάσσομαι) ή λόγια επιρρήματα ως α συνθετικό (αειθαλής, αρτιμελής, διχοτομώ) 9. Έχουν επισημανθεί οι αδυναμίες των ορισμών αυτών (που παρόλα αυτά χρησιμοποιούνται ευρύτατα σε σχολικές γραμματικές) σύμφωνα με τους οποίους η σύνθεση είναι η διαδικασία που περιλαμβάνει συνένωση ανάμεσα σε ελεύθερα μορφήματα και άλλοι συνένωση ανάμεσα σε λεξικά μορφήματα. Στην πρώτη περίπτωση οι λέξεις «ξαναγράφω» και «καθαρογράφω» είναι και οι δύο σύνθετες αλλά στη δεύτερη μόνο η λέξη «καθαρογράφω» θεωρείται σύνθετη (επιρ+ρήμα). Το «ξανά», αν και εμφανίζεται ανεξάρτητο, δεν θεωρείται αυτόνομο, οπότε και η όλη διαδικασία ανήκει στην παραγωγή 10. Με την ίδια λογική λέξεις παράγωγες χαρακτηρίζονται σύνθετες (ξε-γράφω, ά-κακος, όπου τα πρώτα μέρη 8 Το παράδειγμα από τη Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη στο κεφάλαιο της σύνθεσης. Στις περισσότερες γραμματικές λέξεις αυτής της μορφής θεωρείται ότι αποτελούν σύνθετα. Ουσιαστικά πρόκειται για παραγωγή. 9 Η θέση αυτή δε με βρίσκει σύμφωνη. Η προσωπική μου άποψη αλλά και περιγραφή που χρησιμοποιώ στην εργασία μου δεν αποδέχεται ως σύνθετες τις λέξεις. Υποστηρίζω ότι οι λέξεις αυτές είναι παράγωγες. 10 Πετρούνιας, Ε., «Εισαγωγή στην ανάλυση των γλωσσικών τομέων», σημειώσεις για το Ιταλικό τμήμα,

8 χαρακτηρίζονται «αχώριστα μόρια»). Τα μέρη ξε- και α- είναι προθήματα της νέας ελληνικής σύμφωνα με το Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη. Σε ό,τι αφορά το συνδετικό φωνήεν ο- καταγράφονται περιπτώσεις όπου αυτό εμφανίζεται και περιπτώσεις όπου φωνολογικές αλλαγές συμβαίνουν στο εσωτερικό της σύνθετης και τότε παραλείπεται (πάθη του συνδετικού φωνήεντος αλλά και αλλαγές στα σύμφωνα του α συνθετικού). Ειδικότερα και όπως υποστηρίζεται από τη Ράλλη (2005), το συνδετικό φωνήεν απουσιάζει όταν το α συνθετικό είναι λέξη που προέρχεται από την αρχαία ελληνική (λαμπαδηδρόμος, λαιμητόμος, θανατηφόρος). 11 Στη νέα ελληνική υπάρχουν μονολεκτικά (ασπρόμαυρος) και πολυλεκτικά σύνθετα (νόμος πλαίσιο). Η δεύτερη κατηγορία, μαζί με εκείνη των ρηματικών συνθέτων, είναι εκείνες που εγείρουν ιδιαίτερα ερωτήματα σχετικά με τη σχέση μορφολογίας και σύνταξης, αφού θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν ως καθαρά συντακτικές κατασκευές. Τα μονολεκτικά ενδοκεντρικά 12 σύνθετα για τα νέα ελληνικά φέρουν την κεφαλή στο δεύτερο μέρος. Η γραμματική κατηγορία του β συνθετικού, στα μονολεκτικά σύνθετα, καθορίζει και τη γραμματική κατηγορία της σύνθετης λέξης. Έτσι η σύνθετη λέξη της μορφής [Ουσιαστικό + Επίθετο] είναι επίθετο. Συχνά η κατάληξη του συνθετικού είναι διαφορετική από την κατάληξη με την οποία αυτό εμφανίζεται ως λέξη (σπίρτο κουτί => σπιρτόκουτ-ο). Η μη κεφαλή συμμετέχει στη σύνθετη λέξη χωρίς το κλιτικό της επίθημα. Σε ελάχιστες περιπτώσεις για τα μονολεκτικά σύνθετα της νέας ελληνικής η μη κεφαλή παρουσιάζει κλιτική κατάληξη (Ράλλη, 2005), έχει δηλαδή ένα μονολεκτικό σύνθετο εσωτερική κλίση (πχ Χριστούγεννα, Αλεξανδρούπολη). Στη θέση αυτή εμφανίζεται ένα μόρφημα, το συνδετικό ο -, που σε καμία περίπτωση δεν θα έπρεπε να συνδέεται με την κλίση 13. Στο ακόλουθο παράδειγμα φαίνεται ότι αλλάζει μόνο η κλιτική κατάληξη του β συνθετικού ενώ το συνδετικό φωνήεν παραμένει σταθερό. 11 Τι θα μπορούσαμε να πούμε για τις λέξεις αυτές και την καταχώρισή τους στο λεξικό υιοθετώντας ένα μοντέλο αποδόμησης (decomposition model); Το συνδετικό φωνήεν «προστίθεται» κατά κάποιο τρόπο ή είναι πάντα δεμένο με το α συνθετικό; Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο πως θα μπορούσαν να είναι καταχωρισμένες τέτοιες λέξεις; Υπάρχει κάποιο λήμμα θανάτ- ή θανατη- για τη σύνθετη λόγιας προέλευσης «θανατηφόρος»; Σε ένα τέτοιο μοντέλο λήμματα του λεξικού είναι το ανθρωπο- ή το ανθρωπ + ο; Στην ανάλυση των ερωτηματολογίων που ακολουθεί, έχουν καταγραφεί λάθη παράλειψής του. Αυτή η καταγραφή πιθανόν να συνηγορεί σε μια καταχώριση του α συνθετικού του λήμματος χωρίς όμως το συνδετικό φωνήεν. 12 Ενδοκεντρικά ονομάζονται όσα από τα σύνθετα της νέας ελληνικής έχουν κεφαλή. Υπάρχουν και εξωκεντρικά σύνθετα, όπως το κοκκινομάλλης. Εκτεμέστερη αναφορά σε αυτόν τον διαχωρισμό ακολουθεί στις επόμενες σελίδες. 13 Για το συνδετικό ο- των συνθέτων, οι Dressler et al και οι Crocco-Galeas (2002) υποστηρίζουν ότι ο ρόλος του είναι να σημαίνει τα όρια των μορφημάτων ανάμεσα στα δύο συνθετικά. 7

9 Το χαρτόκουτο, του χαρτόκουτου, κτλ και χαρτόκουτα. (θέμα + συνδετικό φωνήεν + θέμα + κλιτικό επίθημα που μεταβάλλεται / το ο- όμως παραμένει σταθερό). Ως προς τη γραμματική κατηγορία των σύνθετων λέξεων, στη νέα ελληνική απαντώνται οι ακόλουθοι συνδυασμοί: ουσιαστικό + ουσιαστικό (μαχαιροπίρουνα), επίθετο + ουσιαστικό (ασχημόπαπο), επίρρημα + ουσιαστικό (ξαναδιάβασμα, καλωσόρισμα), επίθετο + επίθετο (στενόμακρος), επίρρημα + επίθετο (αργοκίνητος), ουσιαστικό + επίθετο (κοσμοξάκουστος), ουσιαστικό + ρήμα (χαρτοπαίζω), ρήμα + ρήμα (ανοιγοκλείνω), επίρρημα + ρήμα (κακομεταχειρίζομαι), αντωνυμία + επίθετο (εγωκεντρικός). Στον πίνακα φαίνονται οι δυνατοί συνδυασμοί ανάμεσα στις γραμματικές κατηγορίες για το σχηματισμό ενδοκεντρικού σύνθετου. Όταν η σύνθετη λέξη είναι ουσιαστικό, μπορεί να προκύπτει από τη συνένωση: Όταν η σύνθετη λέξη είναι επίθετο, μπορεί να προκύπτει από τη συνένωση: Όταν η σύνθετη λέξη είναι ρήμα, μπορεί να προκύπτει από τη συνένωση: Ουσιαστικό+ουσιαστικό Επίθετο+ουσιαστικό Επίρρημα+ουσιαστικό Επίθετο+επίθετο Ουσιαστικό+επίθετο Επίρρημα+επίθετο Αντωνυμία + επίθετο Ρήμα+ρήμα Ουσιαστικό+ρήμα Επίρρημα+ρήμα Τα σύνθετα της νέας ελληνικής μπορούμε να πούμε ότι έχουν τη μορφή: Α) θέμα + θέμα + κλιτικό επίθημα (π.χ καρεκλοπόδαρο -> καρεκλ ο ποδαρ ο) ή Β) θέμα + λέξη (π.χ γυναικοκατακτητής -> γυναικ ο - κατακτητής) Βασικό κριτήριο για το αν θα έχουμε στη σύνθεση τη μορφή θέμα +θέμα + κλιτικό επίθημα ή θέμα + λέξη, είναι η μορφολογία. Υπάρχουν δηλαδή κάποιες ενδείξεις για να μας οδηγήσουν στο να γνωρίσουμε με βάση ποια διαδικασία προέκυψε η σύνθετη λέξη (ένωση δύο θεμάτων και παραγωγική κατάληξη ή ένωση ενός θέματος με λέξη, που εμφανίζεται και ως ανεξάρτητη). Όταν η σύνθετη λέξη φέρει την ίδια κλίση με το δεύτερο συνθετικό, τότε κατά πάσα πιθανότητα προέκυψε με ένωση 8

10 θέματος με λέξη 14. Όταν η σύνθετη λέξη έχει τη δική της παραγωγική κατάληξη που δεν ταυτίζεται με αυτή του β συνθετικού, τότε υποθέτουμε ότι μάλλον προέκυψε με την ένωση δύο θεμάτων. Άλλη ένδειξη αποτελεί και η θέση του τόνου αφού στα σύνθετα της μορφής θέμα + θέμα+κλιτικό επίθημα, ο τόνος μπορεί να είναι σε διαφορετική θέση από αυτήν που έχει το β συνθετικό όταν είναι ανεξάρτητη λέξη (Ράλλη, 2005). Σε γενικές γραμμές όμως, δεν είναι πάντοτε εύκολο να προσδιοριστεί με βεβαιότητα η διαδικασία. Συνεχίζουμε την περιγραφή των συνθετικών της νέας ελληνικής και με άλλες κατηγορίες. Διάκριση ανάλογα με τη σημασία Ανάλογα μα τη σημασία τους τα σύνθετα χωρίζονται σε παρατακτικά, προσδιοριστικά, κτητικά και αντικειμενικά. Η πρώτη κατηγορία εμφανίζει σημασία που προκύπτει από τη σημασία των επιμέρους συνθετικών, στα προσδιοριστικά σύνθετα το δεύτερο συνθετικό προσδιορίζεται από το πρώτο, τα κτητικά σύνθετα μπορούν να αναλυθούν στη φράση «εκείνο που έχει» με αντικείμενο το β συνθετικό και επιθετικό προσδιορισμό το α (πχ στο ασπροπρόσωπος, εκείνος που έχει άσπρο πρόσωπο). Στα αντικειμενικά σύνθετα το ένα συνθετικό είναι αντικείμενο του άλλου. Στο σημείο αυτό αναφέρουμε ότι δεν υπάρχει για τα σύνθετα της νέας ελληνικής ελεύθερη εναλλαγή των όρων παρά για ελάχιστες περιπτώσεις (κεφαλόπονος, πονοκέφαλος, καρδιοχτύπι, χτυποκάρδι). Το ζήτημα αυτό έχει σημασία όχι τόσο για τις αλλαγές στη σημασία των συνθετικών και στη μεταξύ τους σχέση (πχ χτυποκάρδι και καρδιοχτύπι αντιστοιχούν στο «ο χτύπος της καρδιάς»), αλλά στην καταχώριση των λέξεων αυτών ως λημμάτων στο νοητικό λεξικό. Οι θέσεις των συστατικών έχουν σημασία για την αναπαράσταση των συνθέτων στο νοητικό λεξικό.το μοντέλο της άμεσης πρόσβασης (full-listing hypothesis) θα προέβλεπε δύο διαφορετικές καταχωρίσεις (entries), ενώ για τα μοντέλα που προϋποθέτουν αποσύνθεση (decomposition), τα πράγματα θα ήταν πιο απλά: αυτά θα προέβλεπαν ένα κοινό μόρφημα. Σύνθετα με δεσμευμένο θέμα 15 Πρόκειται για εκείνες τις περιπτώσεις μονολεκτικών σύνθετων όπου ένα από τα συνθετικά δεν εμφανίζεται ποτέ ελεύθερο, με το status δηλαδή μιας λέξης. Τα σύνθετα αυτά είναι συνήθως λόγιες 14 Υπάρχουν εξαιρέσεις. 15 Ειδική περίπτωση των ρηματικών συνθέτων, που περιγράφονται στη συνέχεια, και ειδικότερα αυτών που έχουν ως β συνθετικό ουσιαστικό 9

11 λέξεις που διατηρούν στοιχεία προερχόμενα από τα αρχαία ελληνικά 16. Πχ γλωσσολόγος, σεισμογράφος, αγγελιοφόρος, κτηνοτρόφος, αστρονόμος. (Ράλλη, στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Μέντορας»). Επειδή η μη αυτονομία χαρακτηρίζει και τα προσφύματα, τα συγκεκριμένα στοιχεία αποτελούν αντικείμενο συζήτησης 17 σχετικά με το αν θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως θέματα ή επιθήματα (- λόγος, -φάγος, - γράφος, - τρόφος, - νόμος) (Ράλλη, Μέντορας). Μας απασχολεί δηλαδή αν αυτές οι κατηγορίες λέξεων είναι αποτέλεσμα σύνθεσης ή παραγωγής. Στην περίπτωση αυτή έχουμε μονολεκτικά σύνθετα που το β συνθετικό είναι ρηματικό παράγωγο, το οποίο η Ράλλη ονομάζει δεσμευμένη λεξική μορφή (δεν εμφανίζεται ποτέ ως ανεξάρτητη λέξη) και που προέρχεται από ρήμα της αρχαίας ελληνικής. Συγκεκριμένα, η Ράλλη υποστηρίζει ότι η παραγωγή λαμβάνει χώρα στο ίδιο επίπεδο με τη σύνθεση και για τα αρχαία και για τα νέα ελληνικά στα σύνθετα αυτά Το ότι δεν εμφανίζεται το β συνθετικό ως ανεξάρτητο ελεύθερο μόρφημα, δεν συμβαίνει είτε: 1. γιατί οι συγκεκριμένες μορφές των β συνθετικών είναι θεματικά αλλόμορφα που επιλέγονται αποκλειστικά από τη διαδικασία της σύνθεσης 2. γιατί οι μορφές αυτές των β συνθετικών είναι αποτέλεσμα ενός ιδιαίτερου τύπου παραγωγής που λαμβάνει χώρα στο επίπεδο της σύνθεσης. Έτσι οι παραγόμενες μορφές δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε οποιαδήποτε μορφολογική διαδικασία. Η Ράλλη δέχεται κυρίως αυτή τη θέση. Επιπλέον προτείνει ότι η μορφολογική διαδικασία που είναι υπεύθυνη για αυτές τις μορφές όχι μόνο εναλλάσσεται με την σύνθεση αλλά και καθορίζεται από αυτή. 16 Συγκρίνοντας τα σύνθετα της αρχαίας με τα σύνθετα της νέας ελληνικής, η Ράλλη (2004) παρατηρεί ότι στο α συνθετικό μπορεί να εμφανιστεί θεματικό αλλόμορφο που δεν συμμετέχει σε διαδικασίες σχηματισμού ανεξάρτητων λέξεων. Είναι αυτό που θεωρούμε ότι προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά. Πχ νεροκουβαλητής, αλλά υδροπονία. 17 Αυτές οι μορφές βρίσκονται σε μια ενδιάμεση θέση, ανάμεσα στην παραγωγή και τη σύνθεση εξαιτίας της αβεβαιότητας της αντιμετώπισής τους (είναι παράγωγες λέξεις ή σύνθετες;). Η Anastasiadi-Symeonidi (1986) τα θεωρεί ειδική περίπτωση παραθημάτων (affixes) που ονομάζει συμφύματα (confixes) ακολουθώντας την ορολογία του Martinet (1960). Η Ράλλη (1992) τα τοποθετεί εγγύτερα στις ρίζες εφαρμόζοντας τα ακόλουθα κριτήρια. 1. δεν εμφανίζουν κάποια προτίμηση σε βάσεις με τις οποίες να συνδέονται σε αντίθεση με τα παραθέματα. 2. μπορούν να συνδυαστούν με παραθήματα (όμως τα παραθήματα δεν συνδυάζονται μεταξύ τους, συνεπώς τα μορφήματα αυτά είναι κάτι άλλο) 3. όταν συνδέονται με άλλες ρίζες, παρουσιάζουν το συνδετικό -ο που είναι δείκτης της διαδικασίας της σύνθεσης. Και η Γιαννουλοπούλου (2000) αναλύει την περίπτωση αυτή διαχρονικά και συγχρονικά και τα ονομάζει συμφύματα υιοθετώντας την ορολογία της Αναστασιάδη Συμεωνίδη. Σημειώνει ότι αν και τα επιφύματα (τα συμφύματα σε θέση επιθήματος) είναι περισσότερο γραμματικοποιημένα (grammaticalized) από τα προφύματα, δεν πρέπει να αντιμετωπιστούν ως παραθήματα γενικότερα αφού δεν είναι πλήρως γραμματικοποιημένα. Και αυτή θεωρεί ότι συμμετέχουν σε διαδικασίες που βρίσκονται μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής. Πρόκειται πάντως για στοιχεία που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. 10

12 Η παρουσία του συνδετικού ο-, συνηγορεί υπέρ του να δεχτούμε τα τμήματα αυτά ως θέματα (το οδείχνει ότι αυτά είναι σύνθετα, και αφού στη σύνθεση για τα νέα ελληνικά συμμετέχουν μόνο θέματα ή λέξεις, αποκλείουμε κάθε περίπτωση οι μονάδες αυτές να είναι προσφύματα). Θεωρούμε γενικότερα ότι οι μονάδες αυτές βρίσκονται σε μέση θέση σε ένα υποθετικό συνεχές που θέλει τα μορφήματα στο ένα άκρο του και τις λέξεις στο άλλο. Η κατηγορία αυτή των συνθέτων αντιμετωπίζεται ως μη παραγωγική σύνθεση. Αυτό που μας ενδιαφέρει στο σημείο αυτό να γνωρίζουμε είναι αν το γεγονός αυτό, ότι δηλαδή τα όρια ανάμεσα στην παραγωγή και τη σύνθεση είναι δυσδιάκριτα, έχει κάποιο αντίκτυπο στην οργάνωση του λεξικού. Τα ρηματικά σύνθετα της ν.ε Για την ελληνική, αυτή η κατηγορία συνθέτων είναι ιδιαίτερα συχνή σε αντίθεση με άλλες γλώσσες 18. Σε αυτά, το δεύτερο συνθετικό είναι είτε ρήμα, είτε ρηματικό παράγωγο. Συνεπώς, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: 1. σε ονοματικά, όπου το β συνθετικό είναι όνομα (ρηματικό παράγωγο) 2. σε ρηματικά, όπου το β συνθετικό είναι ρήμα Στα ονοματικά πρώτα σχηματίζεται το όνομα και στη συνέχεια η σύνθετη λέξη. Η διαδικασία είναι η εξής: Σύνθετη Λέξη (όνομα + ρηματικό παράγωγο) Ρίζα (όνομα) όνομα (λέξη) Ρηματικό παράγωγο κλιτικό επίθημα Ρήμα παραγωγική κατάληξη για όνομα 18 συνεπώς το σχετικό με την οργάνωση του νοητικού λεξικού ερώτημα είναι τι συμβαίνει με το νοητικό λεξικό όσων αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν αυτήν την κατηγορία που δεν προβλέπεται από τη μητρική τους γλώσσα 11

13 Τα σύνθετα αυτά δημιουργούνται αφού προηγηθεί η διαδικασία της παραγωγής. Πχ: για ση σύνθετη λέξη «μαλλιοτράβηγμα», πρώτα δημιουργείται το «τράβηγμα» από το ρήμα «τραβώ» και στη συνέχεια εισέρχεται στη διαδικασία της σύνθεσης. Μερικά ακόμη ρηματικά σύνθετα (με όνομα ως β συνθετικό): ηλιοβασίλεμα, καπνοκαλλιέργεια, υπνοθεραπεία. κατσικοκλέφτης, θηριοδαμαστής, κοσμοχαλασμός, ανεμοδαρμένος, ερωτοχτυπημένος, λιθόστρωτος, νερόβραστος (Ράλλη, Μέντορας). Η Ράλλη, ακολουθώντας τη λεξική προσέγγιση της μετασχηματιστικής γραμματικής των Lieber, Selkirk και Kiparsky, προτείνει για την αντιμετώπιση των σύνθετων λέξεων ένα μορφολογικό τομέα διατεταγμένο σε επίπεδα εκ των οποίων τα χαμηλότερα στην ιεραρχία λαμβάνουν υπόψη τις πολύ παραγωγικές δομές. 1. Παράγωγα (χαμηλότερα στην ιεραρχία) 2. μονολεκτικά σύνθετα 3. λεξικές φράσεις (πολυλεκτικά σύνθετα) 4. κλίση Αυτή η ιεραρχία σημαίνει ότι ο νόμος της κλίσης λειτουργεί μόνο στο τελευταίο επίπεδο ενώ ο νόμος της παραγωγής και στα τρία. Και ότι σε μονολεκτικά σύνθετα με κεφαλή ρηματικό παράγωγο, πρώτα λαμβάνει χώρα η διαδικασία της παραγωγής και μετά της σύνθεσης. Δηλαδή έχουμε θέμα + (θέμα + κλιτικό επίθημα) Θέμα2 ΘΕΜΑ θέμα1 Θέμα πρόσφυμα (επίθημα) Για τα ρηματικά σύνθετα με κεφαλή ρήμα (β συνθετικό) είναι απλούστερο να μιλήσει κανείς, Το ρήμα συνενώνεται με το α συνθετικό και έτσι προκύπτει ένα νέο σύνθετο ρήμα (πχ χαρτοπαίζω). Παρόλα αυτά για κάθε ρηματικό σύνθετο που έχει ως κεφαλή ρηματικό παράγωγο δεν θεωρούμε ότι 12

14 προέρχεται από ένα υπάρχον για τα νέα ελληνικά σύνθετο ρήμα (πχ κατσικοκλέφτης <- *κατσικοκλέβω 19 ) Επειδή τα ρηματικά σύνθετα με ουσιαστικό ως α συνθετικό στο εσωτερικό τους ικανοποιούν κάποιο από τα συμπληρώματα του ρήματος που αποτελεί την κεφαλή ή του ονόματος που αποτελεί το ρηματικό παράγωγο μπορούν να εμφανίζουν αντιστοίχηση με φράσεις: Κρασοπίνω=πίνω κρασί Κρασοπότης=αυτός που πίνει κρασί Θεωρούμε λοιπόν ότι ένα ρηματικό σύνθετο αντιστοιχεί σε φράση. Απόδειξη για αυτό είναι η αγραμματικότητα που εμφανίζουν φράσεις σαν και αυτή που ακολουθεί: - *Αυτός είναι ένας μεγάλος χαρτοκλέφτης στα χαρτιά Το συμπλήρωμα ρήματος (χαρτο-) ικανοποιείται στο εσωτερικό του σύνθετου και δεν μπορεί να επαναληφθεί και σε επίπεδο φράσης. Τα σύνθετα είναι αδιαφανή, δηλαδή η σύνταξη δεν μπορεί να δει μέσα σε αυτά. - Πήρε το κρασί με το ποτήρι και ήπιε λίγο από αυτό - *Πήρε το κρασοπότηρο και ήπιε λίγο από αυτό. Δεν γίνεται το «αυτό» να αναφέρεται μόνο στο ένα συνθετικό. Σε αυτή την περίπτωση τα σύνθετα λειτουργούν ως αναφορικές νησίδες (anaphoric islands) όπως ακριβώς και οι λέξεις. Αυτό είναι ένα από τα σημεία στα οποία η σύνθεση (μορφολογία) εμπλέκεται με την σύνταξη και για πολλούς η αφορμή να υποστηριχτεί ότι αρκετές κατηγορίες συνθέτων δεν αντιμετωπίζονται μορφολεξικά στο νοητικό λεξικό αλλά καθορίζονται από συντακτικούς κανόνες. Αρκετές μελέτες στο χώρο της νευρογλωσσολογίας (παθολογία της γλώσσας) χρησιμοποιούν αυτήν την δυνατότητα αντιστοίχησης για να ελέγξουν αν οι γλωσσικές διαταραχές εμφανίζονται στη μορφολογία ή την σύνταξη. Σύνθετα φράσεις Υπάρχει και μια ακόμη κατηγορία, που ονομάζεται συντακτική λέξη από τους Di Sciullo & Williams γιατί εμφανίζει επιφανειακά συντακτική δομή αλλά δεν αποτελεί ελεύθερη φράση. Τα σύνθετα φράσεις θεωρούνται για τα ελληνικά περίπτωση δανεισμού κυρίως από τα γαλλικά, έχουν την κεφαλή τους στα αριστερά (και όχι στα δεξιά, όπως συμβαίνει με τους καθαρά 19 Σύμφωνα με την Ralli (1989, 1992), το β συνθετικό που απορρέει από το ρήμα προηγείται της διαδικασίας της σύνθεσης. Έτσι υπάρχει το «ηλιοκαμένος», όχι όμως το «*ηλιοκαίω». 13

15 μορφολογικούς σχηματισμούς της ελληνικής) και αποτελούν μορφολογικά και φωνολογικά αυτόνομες λέξεις, κάθε μια με τη δική της κατάληξη. Καμιά φορά κλίνονται και συμφωνούν και οι δύο λέξεις, καμιά φορά μόνο η μια. Πχ η χώρα μέλος, η θάλασσα γυαλί. Της χώρας μέλους, αλλά της θάλασσας γυαλί. Η Ράλλη προτείνει να συγκριθούν με μονολεκτικά σύνθετα, να εντοπιστούν διαφορές και ομοιότητες των δύο τύπων, να προσδιοριστεί σε ποιο χώρο της μορφολογίας ανήκουν και ποια η σχέση του χώρου αυτού με την σύνταξη. Μοιάζουν με σύνθετα αφού περιέχουν δύο θέματα όπως και τα κλασικά σύνθετα. Τα μέρη τους βέβαια αποτελούν ανεξάρτητες λέξεις με κλιτική κατάληξη, που άλλοτε κλίνονται και άλλοτε όχι. Δεν αποδέχονται παρεμβολή προσδιορισμού ανάμεσα στα μέρη τους, όπως και τα μονολεκτικά σύνθετα. Όπως και τα μονολεκτικά σύνθετα επιτρέπουν ανάπτυξη μόνο από τα αριστερά. Πχ Ζεύξη ψηφιακών κυκλωμάτων, φόρος υψηλού εισοδήματος. Επίσης, παρουσιάζουν διαβάθμιση ως προς τη σημασία, όπως και τα μονολεκτικά σύνθετα. Είναι άλλοτε αδιαφανή και άλλοτε όχι πχ «οίκος ανοχής» (αδιαφανές), «διαστημικό λεωφορείο» (διαφανές). Μπορούμε να τα συγκρίνουμε με τα μονολεκτικά «ανοιχτοχέρης» (αδιαφανές) και «ελαιοκαλλιέργεια» (διαφανές). Ο τόνος στη σύνθεση Μια ακόμη περιγραφή των συνθέτων της νέας ελληνικής θα μπορούσε να αφορά στη θέση του τόνου. Είναι αρκετά ενδιαφέροντα τα όσα αναφέρονται σε άρθρο της Ράλλη 20 (2003) στο οποίο με αφορμή τις προτάσεις των Kiparsky (1982) και Mohanan (1986), που προτείνουν ότι «η λεξική δομή περιέχει ένα τμήμα μορφολογίας και ένα τμήμα φωνολογίας και ιεραρχείται σε τρία επίπεδα, η συνεισφορά των οποίων εξαρτάται από τη μορφολογική παραγωγικότητα και την φωνολογική κανονικότητα (ομαλότητα) των μορφολογικών σχηματισμών», οδηγούμαστε στο ότι το πρώτο επίπεδο είναι υπεύθυνο για λιγότερο παραγωγικές μορφές (παραγωγή επιθέτων και ουσιαστικών), το δεύτερο για παραγωγή (υποκοριστικά και μένος, αλλά και τα περισσότερα σύνθετα) και το τρίτο για την κλίση και τις πιο παραγωγικές περιπτώσεις προθηματοποίησης και σύνθεσης (πχ παρά και ξανά - ). 20 Ralli, A Morphology in Greek linguistics. Journal of Greek Linguistics, Vol 4, pp

16 Σχετικά με την προσωδία και τη μορφολογική δομή οι Malikouti - Drachman & Drachman (1989), Drachman & Malikouti-Drachman (1994), και Malikouti-Drachman (1997) προτείνουν ότι τα μονολεκτικά σύνθετα μπορούν να διακριθούν στις ακόλουθες κατηγορίες: 1. ρίζα ρίζα με ιδιαίτερα ιδιοσυγκρατικό το δεύτερο μέρος (πχ καπνοδόχος) 2. ρίζα ρίζα που δέχεται τόνο στην τρίτη από το τέλος συλλαβή (πχ λυκόσκυλο) 3. ρίζα λέξη που διατηρεί τον τόνο της λέξης (πχ κατσικοκλέφτης) Ενώ ο πρώτος τύπος σύνθετης λέξης και ο δεύτερος σχηματίζονται αντίστοιχα στο 1 ο και το 2 ο επίπεδο, ο τελευταίος τύπος σχηματίζεται στο 3 ο πιο παραγωγικό επίπεδο. Η κεφαλή στη σύνθεση Απορρέει από την αρχή εφαρμογής της κεφαλής (headedness principle). Σύμφωνα με την αρχή αυτή το στοιχείο που έχει τον ρόλο της κεφαλής είναι υπεύθυνο για την απόδοση της γραμματικής κατηγορίας και των βασικών μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών της σύνθετης λέξης 21. Ουσιαστικά η κεφαλή, αν και είναι έννοια που ξεκινά από τις συντακτικές θεωρίες, είναι το βασικό χαρακτηριστικό μιας μορφολογικά πολύπλοκης λέξης ή δομής, όπως τα σύνθετα. Για τα ελληνικά, η Αναστασιάδη - Συμεωνίδη 22 αναφέρει ότι η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά για την επιθηματοποίηση, τα μονολεκτικά ενδοκεντρικά σύνθετα, τις ακολουθίες του τύπου επίθετο + ουσιαστικό και αριστερά για τις ακολουθίες του τύπου ουσιαστικό+ ουσιαστικό και ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική 23. Οι Bisetto, Guevara, Melloni & Scalise 24 επανεξετάζουν τη σημασία της κεφαλής και τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της. Έχουν ως αφετηρία το ότι η κεφαλή χρησιμοποιείται στη σύνταξη, την κλίση, τη σύνθεση, την παραγωγή και εξετάζουν τι συμβαίνει σε κάθε περίπτωση ξεχωριστά. 21 Η Αγαθοπούλου (2003) διατυπώνει διαφορετική σημασία για την κεφαλή. Υποστηρίζει ότι ο ρόλος της είναι κυρίως ως προς τη σημασία του σύνθετου. 22 από την διατριβή της Ζ. Γαβριηλίδου 23 Για τα νέα ελληνικά οι σύνθετες λέξεις έχουν την κεφαλή δεξιά (right-headed) όπως και τα σύνθετα της αγγλικής και της ολλανδικής (όχι όμως της ιταλικής και γενικότερα των ρομανικών γλωσσών που μπορεί να είναι με κεφαλή στα δεξιά (right-headed) ή με κεφαλή στα αριστερά (left-headed) γενικά υπάρχει μια εναλλαγή στο ποιο από τα συνθετικά είναι η κεφαλή στις φυσικές γλώσσες. 24 Δεν υπάρχει χρονολόγηση στο άρθρο 15

17 Κριτήρια που..στην..στην στην..και στη εφαρμόζονται στη κλίση προθηματοποίηση επιθηματοποίηση σύνθεση σύνταξη Η κεφαλή επιλέγει τη μη κεφαλή - ναι ναι ναι Η κεφαλή είναι αυτή που δέχεται κλίση - ναι ναι ναι Αποφασίζει για τη μορφολογία της λέξης ναι - ίσως ναι Η παρουσία της είναι υποχρεωτική ναι ναι ναι όχι Είναι λέξη, όχι φράση ναι ναι ίσως ναι Αποφασίζει για την κατηγορία του όλου ναι ναι ναι ναι Τα κριτήρια της σύνταξης είναι σχεδόν όλα παρόντα και στη σύνθεση. Δεν θα λέγαμε πάντως ότι τα κριτήρια αυτά είναι διαγλωσσικά. Εξετάζοντας τη φράση «η κεφαλή είναι αυτή που δέχεται κλίση» θα λέγαμε ότι υπάρχουν εξαιρέσεις αφού σε μερικά γαλλικά και ελληνικά σύνθετα και τα δύο στοιχεία δέχονται κλιτικό επίθημα και ας είναι μόνο το ένα η κεφαλή. Πχ homme grenouille βατραχάνθρωπος -> hommes grenouilles (βατραχάνθρωποι) Και στην κατασκευή «ημερήσια διάταξη / ημερήσιας διάταξης» Μερικά εξωκεντρικά σύνθετα (σύνθετα στα οποία η κεφαλή δεν είναι ένα από τα δύο συνθετικά) δέχονται κλιτικά επιθήματα: πχ pickpockets, portaceneri, ηλεκτρολόγοι μηχανικοί. Για τις μορφολογικά σύνθετες κατασκευές στην ελληνική και στην αγγλική, η κεφαλή βρίσκεται κυρίως στα δεξιά. Για τη γαλλική, τις περισσότερες φορές η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά (timbre post). Οι σύνθετες λέξεις που έχουν το α ή το β συνθετικό σε θέση κεφαλής, αποτελούν τα ενδοκεντρικά σύνθετα. Ο κανόνας που χρησιμοποιείται για την εύρεση της κεφαλής είναι ο ακόλουθος: ένα σύνθετο της μορφής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό (Ν1Ν2) είναι ένα Ν1/Ν2 (με την προϋπόθεση ότι αναφερόμαστε σε ενδοκεντρικό σύνθετο). Πχ ένα κουκλόσπιτο (ΝΙΝ2) είναι ένα σπίτι (Ν2) ή ένας νόμος πλαίσιο (Ν1Ν2) είναι ένας νόμος (Ν1) αλλά τα μαχαιροπίρουνα δεν είναι ούτε μόνο μαχαίρια ή μόνο πιρούνια. 16

18 Επομένως τόσο στην ελληνική, όσο και σε άλλες γλώσσες η κεφαλή μπορεί να βρίσκεται έξω από την εσωτερική δομή του σύνθετου. Η λέξη «κοκκινομάλλης» είναι ένα τέτοιο παράδειγμα για τα νέα ελληνικά γιατί το γένος και το νόημα δεν προέρχονται από κάποιο από τα βασικά συστατικά του σύνθετου ιδιαίτερα, αλλά και από τα δύο ισότιμα. Τα σύνθετα αυτά ονομάζονται εξωκεντρικά 25. Άλλα εξωκεντρικά σύνθετα για τα νέα ελληνικά είναι τα ακόλουθα: πολύτεκνος, ταχύρρυθμος, καλότυχος, υψηλόμισθος, ανοιχτοχέρης, μονοκόμματος (Ράλλη, Μέντορας) 26. Όσο για τη σχέση δομής ανάμεσα στα δύο συνθετικά, αυτή θα μπορούσε να είναι σχέση εξάρτησης ή σχέση παράταξης. Στην πρώτη περίπτωση, η μη κεφαλή έχει ρόλο προσδιορίζοντος στοιχείου, ενώ η κεφαλή έχει το ρόλο του προσδιοριζόμενου (λεμονοστίφτης: στίφτης ειδικά για το λεμόνι, τρελοκόριτσο: κορίτσι που είναι τρελό, παγόβουνο: βουνό από πάγο, στραβοπατώ: πατώ στραβά). Στη δεύτερη περίπτωση τα συστατικά παρατίθενται χωρίς το ένα να εμπλέκει το άλλο (αυγολέμονο: αυγό και λεμόνι, ψωμοτύρι: ψωμί και τυρί, πικρόγλυκος: γλυκός και πικρός, νοτιοανατολικός: νότιος και ανατολικός, πηγαινοέρχομαι: πηγαίνω και έρχομαι). Σε σύνθετα με όρους εξάρτησης η σειρά των όρων είναι αυστηρά προκαθορισμένη: το προσδιορίζον στοιχείο προηγείται του προσδιοριζόμενου. Ελάχιστα σύνθετα αυτής της κατηγορίας εμφανίζουν ευελιξία στη σειρά των όρων και αυτά δεν είναι ποτέ ρηματικά. Αντίθετα όσα βρίσκονται σε σχέση παράταξης έχουν σχετικά ελεύθερη σειρά όρων πχ γλυκόπικρος / πικρόγλυκος, ξανθοκόκκινος/κοκκινόξανθος (Ράλλη, Μέντορας). Ένα από τα προβλήματα που σχετίζονται με την κεφαλή είναι ότι θα πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα σε σημασιολογική και γραμματική κεφαλή γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που ένα στοιχείο μπορεί να είναι κεφαλή μόνο μορφολογικά. Πχ για τα ελληνικά «γυναίκα πιλότος». Πρόκειται για μια κατασκευή που μοιάζει να είναι εξωκεντρικό σύνθετο (και γυναίκα και πιλότος), χαρακτηρίζεται μορφολογικά όμως από το μέλος «γυναίκα». 25 Παρόλα αυτά μερικές σκέψεις μου είναι ότι το συγκεκριμένο θα μπορούσε να θεωρηθεί και ενδοκεντρικό. Το γεγονός ότι εμφανίζεται με τρία γένη, οφείλεται στο ότι έχει ως δεύτερο συνθετικό επίθετο. Όλα τα επίθετα στα νέα ελληνικά έχουν τρία γένη. Άραγε, θα μπορούσε να προταθεί για αυτό ότι κεφαλή αποτελεί το κλιτικό του επίθημα; 26 Τα εξωκεντρικά για τη Ράλλη προέρχονται από μια διαδικασία συνένωσης ρίζα + ρίζα και μηδενικής επιθηματοποίησης (zero affixation). Στο Ralli, A & E. Galiotou. Greek Compounds: a challenging case for the parsing techniques of PC Kimmo. Vol 2. 17

19 Ανακεφαλαιώνοντας, τα βασικά χαρακτηριστικά των σύνθετων λέξεων της νέας ελληνικής είναι τα ακόλουθα 27 : - αποτελούν μια φωνολογική λέξη αφού φέρουν έναν τόνο που μπορεί να είναι ανεξάρτητος από τον τόνο των συνθετικών τους όταν αποτελούν ελεύθερες λέξεις - τα ονοματικά και τα ρηματικά σύνθετα έχουν το κλιτικό επίθημα πάντα στα δεξιά και δεν έχουν εσωτερική κλίση - συντακτικές αρχές και λειτουργίες δεν επηρεάζουν την εσωτερική δομή του συνθέτου - η σημασία άλλοτε είναι το σύνολο της σημασίας των συνθετικών και άλλοτε όχι. 27 Galiotou, E. & A. Ralli., Morpho-phonological Modelling in Natural Language Processing. IJCI Proceedings of Intl. XII. Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks, vol. 1 (1) 18

20 Ζητήματα σύνθεσης σε άλλες γλώσσες Τα σύνθετα σε άλλες γλώσσες Μια σύντομη περιγραφή για τη σύνθεση στην αγγλική γλώσσα είναι απαραίτητη αφού η διάδοση της γλώσσας αυτής της έχει προσδώσει το status της κοινής γλώσσας (lingua franca). Τα αγγλικά χρησιμοποιούνται και ως ενδιάμεση γλώσσα για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής στο αρχάριο επίπεδο και οι περισσότεροι μαθητές γνωρίζουν αγγλικά σε καλό επίπεδο, μαζί με τη μητρική τους. Η ευρύτατη διάδοσή τους έχει ως αποτέλεσμα να απαντώνται συχνά και σε πολλές πειραματικές διαδικασίες. Για αυτό άλλωστε το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας που αφορά το νοητικό λεξικό αναφέρεται σε αυτή τη γλώσσα. Μαζί με την αναφορά στην ελληνική και την αγγλική, θα γίνει και μικρή αναφορά στη γαλλική. Θα αναφερθούν όλα όσα κρίνονται απαραίτητα για να δειχτεί η διαφορετική περίπτωση των συνθέτων που παρουσιάζει (ως προς την παραγωγική μορφολογία, οι γλώσσες αυτές παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με την ελληνική). Οι βασικότερες από τις διαφορές των συνθέτων ανάμεσα στις γλώσσες εντοπίζονται στη γραμματική κατηγορία των συνθετικών, στο αν τα συνθετικά είναι λέξεις ή θέματα, στο αν πρόκειται για μονολεκτικά ή πολυλεκτικά σύνθετα, στη θέση της κεφαλής. Η ελληνική παρουσιάζει μονολεκτικά κυρίως σύνθετα, ενώ τα πολυλεκτικά 28, όπως ήδη αναφέρθηκε, θεωρούνται περίπτωση δανεισμού από τη γαλλική. Η αγγλική εμφανίζει και τις δύο κατηγορίες. Η σύνθεση στην αγγλική Για την αγγλική η διαδικασία αυτή διαχωρίζεται από την παραγωγική μορφολογία και αποτελεί συνένωση λέξεων που άλλες φορές δημιουργούν μια λέξη με προβλεπόμενο νόημα (αναγόμενο στη σημασία των συνθετικών) και άλλες φορές δημιουργούν λέξη με εντελώς νέα σημασία (αδιαφανή σύνθετα). Σύμφωνα με έναν ορισμό 29 για τη σύνθεση από την Bauer: when two or more elements which could potentially be used as stems are combined to form another stem the form is said to be a compound. Για τον ορισμό τους έχουν χρησιμοποιηθεί τόσο σημασιολογικά κριτήρια ( we have a compound if 28 Με τον πολύ γενικό αυτό όρο αναφερόμαστε σε συντάγματα που ενώ μοιάζουν με φράσεις κάποια ιδιαίτερα μορφολογικά και συντακτικά τους χαρακτηριστικά τα τοποθετούν στην κατηγορία των συνθέτων. 29 Οι ορισμοί αυτοί παρατίθενται στη διδακτορική διατριβή της Αγαθοπούλου (2003), που βρίσκεται σε ψηφιακή μορφή στην ηλεκτρονική διεύθυνση 19

21 the meaning of the whole cannot be logically deduced from the meanings of the elements separately ) που όμως ισχύουν και για άλλες κατηγορίες (εδώ το ίδιο και για τις ιδιωματικές φράσεις) όσο και φωνολογικά κριτήρια στην αντιπαράθεσή τους με τις αντίστοιχες φραστικές δομές της αγγλικής (τονισμός: το ουσιαστικό που δεν αποτελεί κεφαλή φέρει τον τόνο στα σύνθετα της μορφής επίθ+ουσιαστ, ενώ στις αντίστοιχες φράσεις είτε υπάρχουν δύο τόνοι, είτε η κεφαλή έχει τον βασικό τόνο). Στα σύνθετα της αγγλικής δεν υπάρχει συνδετικό φωνήεν (όπως το ο- για την ελληνική) και αυτά εμφανίζονται είτε ως μια λέξη, είτε ως δύο λέξεις που απλά παρατίθενται, είτε ως δύο λέξεις που χωρίζονται με γραμμή. Αναφορικά με τη δομική σχέση των συνθετικών τους, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που το ένα από τα δύο συνθετικά είναι η κεφαλή (το δεξί) και σε αυτά που κανένα από τα δύο δεν είναι κεφαλή, τα εξωκεντρικά (πχ producers-directors). Σε ό,τι αφορά τη σημασιολογία χωρίζονται σε 3 κατηγορίες: 1. Ενδοκεντρικά (το σύνθετο είναι υπώνυμο της κεφαλής) πχ bluebird (είδος πουλιού) 2. Εξωκεντρικά (συνήθως έχουν μεταφορική σημασία, που δεν προβλέπεται από τις σημασίες των συστατικών) πχ egg-head, ladyfinger 3. Dvanda (η σύνθετη είναι υπώνυμη και των δύο συστατικών της) πχ producer-director Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται οι γραμματικές κατηγορίες που συμμετέχουν στη σύνθεση της αγγλικής συγκρινόμενες με ό,τι συμβαίνει σε άλλες γλώσσες (ελληνικά-με τα οποία παρουσιάζει ομοιότητα στην κεφαλή, γαλλικά-ρομανικές γλώσσες, τουρκικά-συγκολλητική). Γραμματικές κατηγορίες αγγλικά ελληνικά γαλλικά τουρκικά Ουσ+ουσ Επιθ+ους Ους+επιθ Επιθ+επιθ + + Ους+ρήμα Ρήμα+ους Ρήμα+ρήμα + + Ρήμα+επίθετο + Ρήμα+επιρ + Επιρ+ρήμα

22 Η συνηθέστερη κατηγορία (αυτή που παρουσιάζεται σε περισσότερες γλώσσες) είναι αυτή στην οποία και τα δύο συνθετικά είναι ουσιαστικά, ενώ η ελληνική διαφέρει από την αγγλική κυρίως στο ότι παρουσιάζει σύνθετες λέξεις με ρήματα στη θέση και των δύο συνθετικών. Αν και η κατηγορία ουσιαστικό + ουσιαστικό είναι η περισσότερο κοινή, παρόλα αυτά υπάρχουν πολλές διαφοροποιήσεις για τις δύο γλώσσες (η εμφάνιση του πληθυντικού στο εσωτερικό της σύνθετης λέξης, η θέση της κεφαλής που ποικίλλει, ο ομαλός και ανώμαλος σχηματισμός του πληθυντικού είναι μερικές από αυτές) Φυσικά, δεν είναι η γραμματική κατηγορία το κριτήριο για την οργάνωση του λεξικού. Είναι σημαντικό όμως να γνωρίζουμε αυτές τις διαφοροποιήσεις γιατί είναι πιθανό να δυσκολέψουν έναν αγγλόφωνο μαθητής της νέας ελληνικής (πχ η παρουσία του ρήματος στη σύνθεση). Μερικοί τύποι συνθέτων για την αγγλική: (Akmajan et als, 2001) Ουσιαστικό + ουσιαστικό Επίθετο + ουσιαστικό Πρόθεση + ουσιαστικό Ρήμα + ουσιαστικό Επίθετο + επίθετο Ουσιαστικό + επίθετο Πρόθεση + ρήμα Landlord, chain-smoker Blackboard, high chair overdose Scarecrow, swearword Red-hot, bittersweet Earthbound, skin-deep Oversee, overstuff Υπάρχει διάκριση ανάμεσα σε απλά, πρωταρχικά σύνθετα (τα συστατικά τους είναι απλές μορφολογικά λέξεις) και άλλα πιο σύνθετα (πχ. τα ρηματικά σύνθετα). Τα ρηματικά σύνθετα δεν σχηματίζονται εύκολα στην αγγλική. Είναι αποδεκτά όσα έχουν τη μορφή λέξη 1+λέξη 2 όπου η λέξη1 μπορεί να ακολουθεί το ρήμα στην αντιστοίχηση του σύνθετου με μια πρόταση. Πχ good looker / He looks good. *clever supporting / *he supports clever Επειδή στην αγγλική γλώσσα σύνθετες λέξεις εμφανίζονται γραπτά και ως δύο ξεχωριστές μονάδες, η αναλογία τους με αντίστοιχες φραστικές δομές απαντάται συχνά ως αντικείμενο έρευνας30. Σημειώνεται μόνο ότι η βασικότερη ομοιότητα με τη λέξη είναι ότι τα σύνθετα δεν επιτρέπουν την 30 «English speakers feel strongly that some combinations of free morphemes clearly fall into the word category and are thus compounds, while others equally obviously do not, Ryder, Μ.Ε., The interpretation of English noun/noun compounds. University of California Press. 21

23 εισαγωγή άλλης λέξης ανάμεσα στα συστατικά τους και ότι δεν μπορεί κανείς να αναφερθεί μόνο σε ένα από τα δύο συνθετικά (a very black bird αλλά *a very blackbird). Και σε αυτά, όπως και στα σύνθετα της ελληνικής, υπάρχει ο περιορισμός No Phrase Constraint (Botha, ). Σύμφωνα με αυτόν δεν γίνεται ένα επίθετο να αναφέρεται σε ένα μόνο συνθετικό. Πχ στο expensive bookshop, το επίθετο αναφέρεται σε όλο το βιβλιοπωλείο και όχι μόνο στα βιβλία. Τα σύνθετα της αγγλικής μπορεί να είναι ριζικά (root compounds) ή ρηματικά (deverbal ή synthetic compounds). Έχουμε δύο τύπους ρηματικών σύνθετων για τα αγγλικά: - η μορφή του Ουσιαστικό +Ρήμα + er που είναι ιδιαίτερα παραγωγική (truckdriver). Η κεφαλή στα σύνθετα του τύπου truckdriver είναι το ρήμα για την Murrey και το επίθημα er για την Selkirk. - η μορφή του εξωκεντρικού Ρήμα + ουσιαστικό (από αυτά μερικά είναι ενδοκεντρικά και άλλα εξωκεντρικά σύνθετα). Έτσι, ενώ για τη σύνθετη λέξη rattlesnake που είναι της μορφής Ρήμα + ουσιαστικό, μπορούμε να πούμε ότι «A rattlesnake is a snake», δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για το scarecrow: *A scarecrow is a crow. Υπάρχει δηλαδή μια κατηγορία εξωκεντρικών συνθέτων αυτής της μορφής που μας ενδιαφέρει. Η Murray προτείνει ότι ο σχηματισμός των σύνθετων του τύπου truckdriver γίνεται με την ένωση κεφαλής και συμπληρώματος (που είναι το αντικείμενο του ρήματος) και με την προσθήκη του επιθήματος. Δεν δέχεται, έτσι, ότι πρώτα έχουμε ένα σχηματισμό του τύπου drive+er και ένωση ανάμεσα σε δύο ουσιαστικά truck+driver (αυτό το υποστηρίζει η Selkirk, βλ. το ακόλουθο σχεδιάγραμμα) N N (truck) N (driver) V (drive) Suffix (-er) Πιστεύει ότι η κεφαλή είναι το επίθημα -er Για την κατηγορία των συνθέτων scarecrow που είναι εξωκεντρικά, η Murray προτείνει ότι έχουμε ανάλογο σχηματισμό. Τις θέσεις της ισχυροποιούν δεδομένα από την γλωσσική απόκτηση. Τα παιδιά 31 The No Phrase Constraint is an alleged constraint on word formation, which says that word formation rules never take syntactic phrases as their input, only stems. This constraint was first formulated (and named) by Botha (1981). In Glottopedia: 22

24 τείνουν να παράγουν πρώτα σύνθετα της μορφής scarecrow λέγοντας πχ drive truck. Οι μελέτες της σχετικά με την τυπολογία την κάνουν να πιστεύει ότι για τα εξωκεντρικά σύνθετα η σειρά καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη δομή και τη σειρά στην πρόταση. Έτσι, προτείνει μια συντακτικής μορφής ανάλυση: Ν V (truckdrive) Suffix (-er) N (truck) V (drive) Παρόμοιες μορφές σύνθεσης εντοπίζονται και σε άλλες γλώσσες όπως τα ισπανικά, και άλλες ρομανικές. Την ίδια μορφή συνθέτων βλέπουμε και στα ιταλικά και στα γαλλικά (ρήμα + ουσιαστικό, όπως scarecrow, και είναι εξαιρετικά παραγωγικές). Πχ: lave-main / wash-hand mangi-fagioli / eat-beans Στα ελληνικά αντίστοιχα με το truckdriver είναι τα: μαλλιοτράβηγμα (κεφαλή το ρηματικό παράγωγο). Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν υπάρχουν σύνθετα της μορφής ρήμα + ουσιαστικό, όπως το scarecrow, για τα ελληνικά. Οι Clark, Hecht, and Mulford έδειξαν ότι μικρά παιδιά παράγουν σύνθετα του τύπου scarecrow στη θέση των truckdriver. Αυτό μπορεί να σταθεί ως μαρτυρία ότι αυτές οι δύο μορφές συνθέτων διαφέρουν μόνο ως προς την επιφανειακή δομή, και αυτό ως αποτέλεσμα περιορισμών που ισχύουν για κάθε γλώσσα. Μερικά δεδομένα έχουν αντληθεί από τεστ στα οποία ζητήθηκαν από ενήλικες να περιγράψουν με σύνθετες λέξεις νέα αντικείμενα (πως ονομάζεται αυτός που...). Για τα ιταλικά είχαμε παραγωγή συνθέτων της μορφής scarecrow και για τα αγγλικά της μορφής truckdriver. Αυτό δείχνει τι θεωρείται παραγωγικό για κάθε γλώσσα. Έτσι, η Murray επιχειρεί να οδηγηθεί σε μια διαγλωσσική τυπολογία για τα σύνθετα της μορφής αυτής. Στον παρακάτω πίνακα, θα επιχειρήσει να δείξει τη σχέση ανάμεσα στη σειρά των όρων και την εμφάνιση αυτής της κατηγορίας συνθέτων, που η ίδια υποστηρίζει ότι προέρχονται από την ίδια βαθιά δομή. Γλώσσα Σειρά στην πρόταση Τύπος συνθέτου 23

25 Κινέζικα SVO Και τα δύο Αγγλικά SVO Και τα δύο γαλλικά SVO scarecrow Ιταλικά SVO scarecrow Σερβικά SVO Και τα δύο Ισπανικά SVO scarecrow Στις περισσότερες από τις γλώσσες SVO, εμφανίζονται και οι δύο τύποι συνθέτων. Όμως στις ρομανικές, μόνο ο ένας. Άρα κάποιο άλλο κριτήριο, και όχι η σειρά των όρων, είναι που επιτρέπει την ταυτόχρονη εμφάνιση και των δύο. Μάλλον κάποιος περιορισμός, που εμφανίζεται στις ρομανικές γλώσσες, αποκλείει τη μια από τις δύο μορφές. Πληθυντικός στο εσωτερικό της σύνθετης λέξης Για τα αγγλικά ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν εκείνες οι σύνθετες λέξεις στις οποίες εμφανίζεται πληθυντικός στη μη κεφαλή. Η εμφάνιση του πληθυντικού μοιάζει να εξαρτάται από το αν αυτός είναι ομαλός ή όχι. Μοιάζει σαν να είναι αποδεκτός ο ανώμαλος πληθυντικός στη μη κεφαλή όχι όμως και ο ομαλός. Έτσι, είναι αποδεκτό το teeth marks και όχι το *claws marks. Σε αντίθεση με ό,τι ισχύει στη σύνταξη όπου η κεφαλή αναγνωρίζεται εσωτερικά, στην μορφολογία, η κεφαλή αναγνωρίζεται διαφορετικά. Το να αντιμετωπίζει κανείς τα σύνθετα ως μορφολογικές μονάδες συνεπάγεται ότι δέχεται πως στα σύνθετα «parks commissioner» και «rat eaters» (με κεφαλές τα commissioner και eaters) τα πρώτα (parks, rat) δεν κληρονομούν το χαρακτηριστικό του πληθυντικού ή του ενικού (+-πληθυντικός) αντίστοιχα στον υψηλότερο κόμβο, σε όλο το σύνθετο δηλαδή. Αυτό γίνεται από τα στοιχεία που βρίσκονται στα δεξιά. Με λίγα λόγια, το στοιχείο στα δεξιά φέρει τις γραμματικές πληροφορίες της δομής αυτής. Συνεπώς, η σύνταξη διαβάζει μόνο τα χαρακτηριστικά της κεφαλής του σύνθετου. Άρα, τα σύνθετα μοιάζουν με λέξεις και τα μέρη τους δεν διεπιδρούν άμεσα με την σύνταξη. Η κεφαλή, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, είναι για τα αγγλικά συνήθως στα δεξιά. Με βάση αυτήν θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στην ακόλουθη κατηγοριοποίηση 32 : Κεφαλή Κεφαλή επίθετο Κεφαλή ρήμα 32 Ο πίνακας είναι του Plag. 24

26 ουσιαστικό συνθετικά N + N N + A N + V apron string, headstrong, honey- colour-code, kitchen towel, sweet, skin-deep, breast-feed, chain- bathroom, police nationwide smoke, pan-fry car συνθετικά A + N A + A A + V high school, red-hot, worldy- sharpshoot, dry- smallpox, dimwit, wise, widespread clean, whitewash greenbelt συνθετικά P + N P + A P + V overdose, overabundant, outperform, underdog, underripe, underfeed, afterthought, underprivileged overreact uptown συνθετικά V + N Ρήμα + επίθετο V + V stirfry swearword, rattlesnake, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ whetstone, scrubwoman Συνεπώς για τα αγγλικά μπορούμε να έχουμε κεφαλή ουσιαστικό, ρήμα και επίθετο. Τα σύνθετα της μορφής ρήμα+ουσιαστικό φαίνεται να είναι μη παραγωγικά. Μερικές φορές μοιάζει να είναι ένα ρήμα σε ρόλο προσδιοριστή (modifier) αλλά αυτό συμβαίνει επειδή πολλά ρήματα στα αγγλικά λογαριάζονται ως ουσιαστικά. Έτσι, το raincoat είναι Ουσιαστικό + ουσιαστικό και όχι ρήμα + ουσιαστικό. Στη μεγαλύτερη πλειοψηφία τους τα σύνθετα που έχουν ως κεφαλή ρήμα είναι αποτέλεσμα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, των backformations (ανάδρομος σχηματισμός). Πρόκειται για διαδικασία που βασίζεται στην αναλογία και όχι σε διαδικασία παραγωγής. Έτσι η αγγλική έχει παραγωγική σύνθεση Ουσιαστικό + ουσιαστικό όχι όμως ρήμα + ουσιαστικό. 25

27 Neoclassical compounds 33 Αν και στα σύνθετα της αγγλικής συμμετέχουν λέξεις, υπάρχει μια κατηγορία δάνειων λέξεων στην οποία συμμετέχουν δεσμευμένα μορφήματα. Πρόκειται για τα νεοκλασικά σύνθετα. Μερικά από αυτά: anthropology, anthropomorphic, morphology, logorrhea, rheostat, elasmobranch, erithrocyte, cytoplasm biochemistry, photograph, geology. Είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς για αυτά τα μορφήματα αφού δεν πρόκειται για προσφύματα (εμφανίζονται πάντα με άλλες λέξεις), αλλά ούτε ως ανεξάρτητες λέξεις (δεν εμφανίζονται ποτέ μόνα τους). Το εκπληκτικό είναι ότι οι σχηματισμοί αυτοί παρουσιάζουν το συνδετικό ο -, όπως ακριβώς και τα σύνθετα της ελληνικής. O Plag (2002), μιλώντας για επιθηματοποίηση, αναφέρεται στο πρόβλημα των νεοκλασικών στοιχείων τα οποία θεωρεί σύνθετα. Συγκεκριμένα θεωρεί ότι αποτελούν οριακές μορφές ανάμεσα στην επιθηματοποίηση και τη σύνθεση (το ίδιο δεχόμαστε για την κατηγορία αυτή και στα ελληνικά). Διαφορές ανάμεσα σε ελληνικά και αγγλικά που επηρεάζουν τη σύνθεση. 1. Στα ελληνικά οι σύνθετες λέξεις μπορούν να σχηματίζονται από θέμα και λέξη. Στα αγγλικά και τα δύο συνθετικά είναι λέξεις. Για την αγγλική η σύνθεση σημαίνει τη συνένωση δύο λέξεων. Για την ελληνική το πρώτο τουλάχιστον συνθετικό ανήκει στη μορφολογική κατηγορία του θέματος. 2. Υπάρχουν περιπτώσεις σε σύνθετα της αγγλικής όπου έχουμε την εμφάνιση πληθυντικού στο εσωτερικό. Στα ελληνικά, στα κλασικά σύνθετα, δεν επιτρέπεται να παρεμβαίνει κανένα πρόσφυμα στο εσωτερικό. 3. Στα ελληνικά υπάρχουν περιπτώσεις συνθέτων που έχουν κεφαλή στα αριστερά, ενώ στα αγγλικά όχι. 4. Η ελληνική ανήκει στις συνθετικές γλώσσες (γλώσσες με πλούσια μορφολογία) ενώ η αγγλική στις αναλυτικές (γλώσσες που αντικαθιστούν τη μορφολογία με τη σύνταξη). Γενικότερα, η σύνθεση υπάρχει στις περισσότερες από τις γλώσσες. Υπάρχουν, όμως, και άλλες διαγλωσσικές διαφορές που εντοπίζονται κυρίως στη γραμματική κατηγορία των συνθετικών. Στον παρακάτω πίνακα, βλέπει κανείς τις περιπτώσεις που απαντώνται σε μερικές γλώσσες που διαφέρουν μεταξύ τους κυρίως μορφολογικά. 33 Με τον όρο αυτό θα αναφερόμαστε σε δάνειες λέξεις ή λέξεις με δάνεια στοιχεία από τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά στην αγγλική γλώσσα. 26

28 Έτσι 34 : Type English Greek French Turkish Noun+Noun Adjective+Noun Noun+Adjective Adjective+Adjective Noun+Verb Verb+Noun Verb+Verb Verb+Adjective Verb+Adverb Adverb+Verb Τα ελληνικά και τα αγγλικά παρουσιάζουν σχεδόν τις ίδιες κατηγορίες συνθέτων. Η μόνη διαφορά είναι η κατηγορία ρήμα+ρήμα που εντοπίζεται μόνο στα ελληνικά. Αντίθετα για τα γαλλικά η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική. Οι μόνες κοινές κατηγορίες με τα αγγλικά και τα ελληνικά, αυτές για τις οποίες θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει συγκρίσεις διαγλωσσικά είναι η ουσιαστικό+ουσιαστικό και η ρήμα + ουσιαστικό. Τα γαλλικά παρουσιάζουν δύο ακόμη κατηγορίες που δεν εμφανίζονται ούτε στα αγγλικά, ούτε στα ελληνικά: η περίπτωση ρήμα + επίρρημα και ρήμα + επίθετο. Η σύνθεση στη γαλλική Η ιδιαίτερη περίπτωση των ρωμανικών γλωσσών για τα σύνθετα, και ειδικά για τα σύνθετα της γαλλικής, εντοπίζεται στο ότι έχουμε πάντα σύνδεση λέξεων, που δεν εμφανίζονται ποτέ μονολεκτικά, ενώ τον ρόλο του συνδετικού φωνήεντος τον έχει μια παύλα ανάμεσά τους. Η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά και η κλίση είναι παρούσα στο εσωτερικό. Πριν ξεκινήσουμε την αναλυτικότερη περιγραφή, βασιζόμενοι κυρίως στη διδακτορική διατριβή της Γαβριηλίδου (1997), αναφέρουμε μερικά σύνθετα με το άρθρο (γένος) για να δείξουμε την κεφαλή. 34 Αγαθοπούλου, στη διδακτορική της διατριβή (2003). Αναφορά σε αυτόν τον πίνακα θα γίνει και για την περίπτωση της γαλλικής. 27

29 (le) couvre-lit = καλύπτω + κρεβάτι (la) garde-robe = κρατώ + ρούχα Μερικά εξωκεντρικά: (όπου και τα δύο γένη είναι αποδεκτά) (le/la) garde-malade = κοιτώ + άρρωστο Σε μερικά έχουμε πάντα πληθυντικό στη μη κεφαλή: (le) monte-plats = σηκώνω + πιάτα (le) coup-ongles = κόβω + νύχια Υπάρχει μια ακόμη περίπτωση στην οποία ο ενικός και ο πληθυντικός δηλώνεται στο τέλος, στο ουσιαστικό (μη κεφαλή). Τα σύνθετα αυτά εμφανίζονται και με τις δύο μορφές. (m l ) arrache-clou = (m-l ) arrache-clous = απομακρύνω + νύχια (m l ) ouvre-boîte = (m-l ) ouvre- boîtes = ανοίγω + κουτί Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου είναι αδιαφοροποίητος ο πληθυντικός από τον ενικό και έχουμε ένδειξη μόνο από το άρθρο. (le/les) ferme-circuit = κλείνω + κύκλωμα (le/les) garde-vue = προστατεύω + όψη (le/les) brise-vent = σπάζω +άνεμο (le/les) ouvre-lettres = ανοίγω + γράμματα Περιπτώσεις όπου ο σχηματισμός του πληθυντικού γίνεται στο ρήμα: (le) garde-pêche = παρακολουθώ + ψάρεμα (le) garde-côte = παρακολουθώ + ακτή gardes-pêche και gardes-côte Η Γαβριηλίδου (1997) αναφέρει ότι είναι πολύ δύσκολο να δοθεί ένας ορισμός για τα σύνθετα της γαλλικής. Ένα από τα ασφαλή κριτήρια για να αποφασιστεί αν μια ακολουθία είναι σύνθετο ή όχι είναι να μην δέχεται κάποιον επιθετικό προσδιορισμό ανάμεσα στα συνθετικά. Πχ * Jean est un architecte fameux urbaniste (architecte-urbaniste) Αντίστοιχα: 28

30 Pied de la table *pied de la grande table *pied de ma table Το μοντέλο των Di Sciullo & Williams δέχεται ότι υπάρχουν μορφολογικές μονάδες που δημιουργούνται από μορφολογικούς κανόνες και συντακτικές μονάδες που δημιουργούνται από συντακτικούς κανόνες. Οι πρώτοι ευθύνονται για διαδικασίες παραγωγής και οι δεύτεροι για διαδικασίες σύνθεσης. Οι διαδικασίες σύνθεσης οδηγούν, είτε σε φράσεις που η σημασία τους είναι διαφορετική από αυτή των μονάδων που τις αποτελούν (θεωρούμε ότι κατασκευάζονται συντακτικάαναφέρονται ως groupes syntaxiques), είτε σε συντακτικές λέξεις που τις δημιουργούν οι κανόνες επανεγγραφής (mots/atomes syntaxiques). To βασικό σημείο αυτής της θεωρίας είναι ότι υπονοεί ότι η σύνταξη είναι ανεξάρτητη από τη μορφολογία. Η ελληνική σε σύγκριση με τη γαλλική, εμφανίζει σαφώς διακεκριμένη ταξινόμηση. Από την άλλη, η σημασία δεν είναι καθοριστική στον ορισμό της σύνθεσης αφού υπάρχουν σύνθετα αδιαφανή και διαφανή. Η ταξινόμηση με την οποία ασχολείται η Γαβριηλίδου στη διδακτορική της διατριβή, αφορά στην κατηγορία του σύνθετου και την γραμματική κατηγορία των συνθετικών. Αναφέρει την κατηγορία επίθετο+ ουσιαστικό (γαλανομάτης) που οδηγεί στο σχηματισμό επιθέτου. Θεωρεί συνεπώς ότι η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά ή ότι πρόκειται για εξωκεντρικό σύνθετο (όπως το κοκκινομάλλης που περιγράφει η Ράλλη). Αυτό που παρατηρεί είναι ότι το πρώτο συνθετικό για τα σύνθετα της νέας ελληνικής, παραμένει αμετάβλητο και δεν δηλώνει αριθμό ή πτώση ή γένος (για τα μονολεκτικά σύνθετα). Για να εξετάσει το αν ένα σύνθετο είναι διαφανές σημασιολογικά ή όχι, αλλά και να δούμε τη θέση της κεφαλής, χρησιμοποιεί το ακόλουθο τεστ σύμφωνα με το οποίο η κεφαλή πρέπει να είναι η γενικότερη κατηγορία στην οποία εμπίπτει αυτό που εκφράζει το σύνθετο. Τα παραδείγματα είναι από τη γαλλική και την ελληνική. *το μαλλί της γριάς είναι μαλλί (μαλλί της γριάς) μια διαδήλωση μαμούθ είναι μια διαδήλωση *la barbe a papa est une barbe un ticket-repas est un ticket une guerre froide / *La guerre est froide nuits blanches / Les nuits sont blanches 29

31 l energie solaire / l energie est solaire Παρόμοια μπορούν να ελεγχθούν και οι συντακτικοί σχηματισμοί στα γαλλικά. Στις ελεύθερες ακολουθίες μπορούν να γίνουν διάφοροι μετασχηματισμοί. Αντίθετα στις σταθερές (figés) ακολουθίες, αυτοί οι μετασχηματισμοί δεν επιτρέπονται. 1. un cordon bleu 2. *le bleu de ce cordon 3. *un cordon tres bleu 4. *un cordon particulierement bleu 5. *ce cordon est bleu 35 Μπορούμε να αντιπαραβάλλουμε με την παρακάτω περίπτωση που δεν είναι σταθερή. 1. un domaine limite 2. *la limute du domaine 3. un domaine tres limite 4. un domain particulierement limite 5. ce domaine est limite Σειρά στα σύνθετα της γαλλικής Η σειρά στη σύνταξη της γαλλικής είναι προσδιοριζόμενο/προσδιορίζον. Με άλλα λόγια η κεφαλή προηγείται των άλλων στοιχείων. Και στις ακολουθίες Ουσιαστικό + Ουσιαστικό θεωρούμε ότι ο όρος που προσδιορίζεται προηγείται. Το αντίστροφο παρατηρείται επίσης στα γαλλικά, αλλά είναι αποτέλεσμα δανεισμού, είτε από τα ελληνικά (radio guidage, auto alarme), είτε από τα αγγλικά (surprise partie). Όταν τα σύνθετα δέχονται την αλλαγή στη σειρά σημαίνει ότι ανήκουν στο ίδιο συντακτικό επίπεδο. Όταν όχι, έχουν μια σχέση μεταξύ τους του τύπου προσδιορίζον - προσδιοριζόμενο. Η αλλαγή σειράς που συνεπάγεται ισοτιμία, δείχνει έλλειψη κεφαλής. Το τεστ για να δούμε κάτι τέτοιο είναι: *Ένας καναπές ντιβάνι είναι ένας καναπές. *Un bureau cuisine est un bureau. 35 τα παραδείγματα βρίσκονται στη διδακτορική διατριβή της Ζ. Γαβριηλίδου (1997, σελ. 30) 30

32 Επειδή τα σύνθετα που έχουν σχέση παράταξης μεταξύ των μελών τους επιτρέπουν την αλλαγή στη σειρά των όρων στη γαλλική, θεωρούμε ότι η σχέση μεταξύ τους είναι κατά βάση συντακτική. Οι μορφοσυντακτικές τους ιδιότητες: 1. επιτρέπουν την αλλαγή σειράς στα μέρη τους 2. σχεδόν πάντοτε είναι σε συμφωνία ως προς τον αριθμό, την πτώση, το γένος Neoclassical Compounds (γαλλικά) Η κατηγορία αυτή εντοπίζεται και στα γαλλικά. Θεωρείται περίπτωση δανεισμού πιθανότατα από τη λατινική και την αρχαία ελληνική. Και για τα γαλλικά αυτές οι λέξεις θεωρούνται ενδιάμεσες της σύνθεσης και της παραγωγής και έχουν την κεφαλή στα δεξιά. Πχ anthropophage, homicide, κτλ. Αγγλικά γαλλικά 36 Στη σύγκριση ανάμεσα στις δύο γλώσσες βρίσκουμε τις εξής διαφορές: 1. Τα γαλλικά σύνθετα έχουν όλα την εσωτερική δομή μιας φράσης. Τα αγγλικά όχι. 2. Στα γαλλικά, το προσδιορίζον ακολουθεί την κεφαλή, όπως και στη γαλλική σύνταξη (poisson chat, bleu nuit, gris pale, papier a letters). Στα αγγλικά, το προσδιορίζον προηγείται της κεφαλής, ενώ στην αγγλική σύνταξη μπορεί είτε να την ακολουθεί, είτε να προηγείται.(catfish, night blue, pale grey, letter paper) 3. Στα γαλλικά, το συμπλήρωμα ακολουθεί την κεφαλή, στα αγγλικά προηγείται.(coupe cigar, porte plume) (cigar cutter, pen-holder). 4. Το ότι οι μορφολογικές κατασκευές της γαλλικής έχουν κεφαλή στα δεξιά, ενώ τα σύνθετα στα αριστερά, και το γεγονός ότι στα αγγλικά οι συντακτικές κατασκευές έχουν την κεφαλή στα αριστερά, ενώ τα σύνθετα στα δεξιά, αξίζει να μελετηθεί. Πιθανόν να συνεπάγεται ότι η σύνθεση στη γαλλική είναι περισσότερο κοντά στη σύνταξη παρά στη μορφολογία (ενώ για τα αγγλικά συμβαίνει το αντίθετο). 5. Στα γαλλικά, τα επίθετα ακολουθούν ή προηγούνται το ουσιαστικού (τα περιγραφικά συνήθως ακολουθούν). Στη σύνθεση, τα επίθετα ακολουθούν. Αυτό είναι επιχείρημα ότι τα γαλλικά 36 Di Sciullo, A-M Decomposing Compounds. SKASE Journal of Theoretical Linguistics. 31

33 σύνθετα δεν έχουν σχέση με τη μορφολογία. Στη αγγλική σύνταξη, τα επίθετα προηγούνται. Στην μορφολογική παραγωγή, είναι δεξιά, και είναι κεφαλές. Η μοναδική ομοιότητα ανάμεσα στις δύο γλώσσες είναι ανάμεσα στα dvanda όπου θεωρούμε ότι και τα δύο κατασκευάζονται στη σύνταξη και μεταφέρονται στη μορφολογία. Αυτές είναι μερικές από τις διαφορές στη σύνθεση ανάμεσα στα αγγλικά, τα νέα ελληνικά και τα γαλλικά σε επίπεδο περιγραφής τους. Στις διαφορές αυτές θα επανέλθω αργότερα στις ενότητες σχετικά με την οργάνωση του λεξικού και τις υποθέσεις για το είδος της καταχώρισης των λημμάτων. 32

34 33

35 Οι σύνθετες λέξεις που επιλέχτηκαν στο ερωτηματολόγιο Περιγραφή Πριν προχωρήσω σε οποιαδήποτε αναφορά για την οργάνωση του νοητικού λεξικού, παραθέτω το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε, εξηγώντας συγχρόνως που «ανήκουν» οι σύνθετες λέξεις που επιλέχτηκαν μορφολογικά αλλά και γιατί επιλέχτηκαν. Το ερωτηματολόγιο δόθηκε για συμπλήρωση σε τμήματα μέσων και προχωρημένων μαθητών που φοιτούν στο Σχολείο Νέας Ελληνικής, σε θερινά εντατικά τμήματα ή σε προγράμματα ετήσιας διάρκειας. Όλοι οι φοιτητές του Σχολείου Νέας Ελληνικής κατατάσσονται σε επίπεδα ελληνομάθειας συμπληρώνοντας κατάλληλα γλωσσικά τεστ. Έτσι δεν χρειάστηκε να χρησιμοποιήσω κάποιο δικό μου γλωσσικό τεστ για να καταλήξω σε κάποια κατάταξη. Οι μαθητές εμφανίζουν εξαιρετική ποικιλία ως προς τη μητρική τους γλώσσα, αλλά και ως προς τις ξένες γλώσσες που γνωρίζουν. Θεωρώ ότι με ενδιαφέρει η έκταση της γλωσσομάθειας τους γιατί μέσω αυτής εκτίθενται σε διάφορες γλωσσικές δομές. Έτσι, ένα γαλλόφωνος που γνωρίζει γερμανικά, ίσως και να είναι περισσότερο εξοικειωμένος με διαδικασίες σύνθεσης από έναν γαλλόφωνο που δεν γνωρίζει γερμανικά ή κάποια άλλη γλώσσα που να παρουσιάζει σύνθεση αρκετά όμοια με αυτή της νέας ελληνικής. Οι περισσότεροι από τους φοιτητές γνωρίζουν αγγλικά ενώ κάποιοι γνωρίζουν γλώσσες για τις οποίες δεν μου ήταν εύκολο να βρω δεδομένα σχετικά με τη σύνθεση στη διεθνή βιβλιογραφία. Όλοι σχεδόν βρίσκονται στο στάδιο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και βρέθηκαν στην Ελλάδα για σπουδές. Πριν από το καθαρά γλωσσικό κομμάτι προηγούνται οι ακόλουθες ερωτήσεις. Συμπλήρωσε τα στοιχεία σου: Το όνομά μου (τα αρχικά του ονόματός σου, πχ JK)... Η χώρα μου. Εκτός από ελληνικά, μιλάω.. Σχετικά με τα ελληνικά, είμαι Α. Αρχάριος Β. Στο μεσαίο επίπεδο Γ. Σε προχωρημένο επίπεδο Απάντησε στις ακόλουθες ερωτήσεις: 34

36 Ήξερες ελληνικά πριν έρθεις στην Ελλάδα; Α. Ναι, μιλάνε στην οικογένειά μου Β. Ναι, τα είχα μάθει και στη χώρα μου Γ. Όχι, έμαθα ελληνικά εδώ Γιατί μαθαίνεις ελληνικά; Α. Για να ζήσω και να εργαστώ στην Ελλάδα Β. Για να σπουδάσω εδώ, στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Γ. Για κανέναν από τους δύο παραπάνω λόγους. Γιατί απλά μου αρέσουν Το ερωτηματολόγιο Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να κατασκευάσουν υπαρκτά για τη νέα ελληνική σύνθετα χρησιμοποιώντας συνθετικά που τους δίνονταν στην ονομαστική του ενικού ή του πληθυντικού και βασιζόμενοι στη σημασία του σύνθετου που δινόταν μαζί με τα συνθετικά. Στόχος της έρευνας είναι να ελέγξει κατά πόσο οι συμμετέχοντες είναι εξοικειωμένοι με την σύνθεση ως διαδικασία και μπορούν να παράγουν σωστούς σχηματισμούς. Η μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν με οδηγεί σε συμπεράσματα σχετικά με την αναπαράσταση των σύνθετων λέξεων στο νοητικό λεξικό. Επιλέχτηκαν σύνθετες λέξεις υψηλής και χαμηλής συχνότητας (οι λέξεις χαμηλής συχνότητας με λίγες πιθανότητες να είναι γνωστές στους συμμετέχοντες, δίνουν στοιχεία για το αν αυτοί μπορούν να συνθέσουν λέξεις, αν γνωρίζουν τους σχετικούς μηχανισμούς), διαφορετικών γραμματικών κατηγοριών, με μεγάλη εναλλαγή στον τονισμό, ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά σύνθετα, όλα όμως μονολεκτικά. Αναλυτικότερα, τα ερωτήματα που με ενδιαφέρουν είναι τα ακόλουθα: - Ο τόνος και τα λάθη σχετικά με αυτόν - Το συνδετικό φωνήεν και τα λάθη σχετικά με αυτό. Σε ένα μοντέλο που θα αποδέχεται την αποδόμηση στην αναπαράσταση και την αναγνώριση των σύνθετων λέξεων, αναρωτιέται κανείς αν το συνδετικό φωνήεν έχει μια δική του καταχώριση ή αν είναι κάθε φορά συνδεδεμένο με ένα από τα συνθετικά. - Τα όρια των μορφημάτων που συμμετέχουν στη σύνθεση: μπορούν όσοι διδάσκονται τα ελληνικά να χρησιμοποιήσουν σωστά το α συνθετικό; Μπορούν να χρησιμοποιήσουν σωστά το β συνθετικό όταν αυτό δεν εμφανίζεται ποτέ ως ελεύθερη λέξη, όπως στην περίπτωση του 35

37 σπιτο και κουτο, αλλά και μάλλης;. Πως ερμηνεύεται η ορθή ή λαθεμένη παραγωγή για την αναπαράσταση στο νοητικό λεξικό; Σε ποιες κατηγορίες είναι πιο συχνά τα λάθη ως προς τα όρια της λέξης; - Τι συμβαίνει με μορφήματα που συμμετέχουν σε παράγωγες και σύνθετες λέξεις ταυτόχρονα; Υπάρχει διάκριση στο νοητικό λεξικό για την σύνθεση και την παραγωγή ως προς την αναπαράσταση ή όλα αυτά έχουν νόημα μόνο για την περιγραφή; Θα ήταν πραγματικά ενδιαφέρον να ελέγξει κανείς αν οι αρχές που διέπουν την οργάνωση και αναπαράσταση μορφολογικά πολύπλοκων λέξεων είναι οι ίδιες ανεξάρτητα από το αν σχηματίζονται από μηχανισμούς σύνθεσης ή παραγωγής Τα λάθη που καταγράφονται επαναλαμβάνονται στο ίδιο άτομο; Μπορούν να ερμηνευτούν ως γλωσσική παρεμβολή από την μητρική; - Υπάρχουν γενικότερα λάθη που επαναλαμβάνονται σε όλους τους συμμετέχοντες της έρευνας και πώς ερμηνεύονται; Στην αρχή του ερωτηματολογίου δόθηκε ένα παράδειγμα σύμφωνα με το οποίο οι συμμετέχοντες συμπληρώνουν το υπόλοιπο ερωτηματολόγιο Γράψε τις δύο λέξεις που βλέπεις στην παρένθεση σε μία. Το νόημα πρέπει να είναι αυτό που διαβάζεις αριστερά. Το παράδειγμα μπορεί να σε βοηθήσει. Π.χ. λίμνη με αλμυρό νερό, που βρίσκεται κοντά στη θάλασσα και συνήθως επικοινωνεί με αυτήν (λίμνη θάλασσα) λιμνοθάλασσα Τώρα συνέχισε εσύ με τα υπόλοιπα: Για κάθε μια από τις 82 λέξεις που ακολουθούν και οι οποίες αποτελούν το ερωτηματολόγιο υπάρχει μια μικρή περιγραφή. Σπίτι για κούκλες (κούκλα σπίτι) 37 Αν και εύκολα μπορεί κανείς να θεωρήσει πως η παραγωγή και η σύνθεση δεν διαφέρουν πολύ στις διαδικασίες αναπαράστασης, ορισμένα μοντέλα, όπως αυτό της Ράλλη που βασίζεται στον Kiparsky, διαχωρίζουν σε επίπεδα της διαδικασίες σχηματισμού για την κλιτική και παραγωγική μορφολογία και την σύνθεση. 36

38 Σπίτι που ανήκει σε αγροτική οικογένεια (αγρός σπίτι) Σπίτι που μένει μια πλούσια, αρχοντική οικογένεια (άρχοντας σπίτι) Σπίτι ακατοίκητο, ερημωμένο (έρημος σπίτι) Σπίτι φτωχικό, που κατοικούν φτωχοί άνθρωποι (φτωχός σπίτι) Σπίτι που κατοικούν πλούσιοι άνθρωποι (πλούσιος σπίτι) Σπίτι παλιό ή κατεστραμμένο (παλιός 38 σπίτι) Σπίτι που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στις κατασκηνώσεις, με τροχούς, που δένεται πίσω από το αμάξι (τροχός σπίτι) Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού (σπίτι νοικοκύρης) Κουτί για τον καφέ (καφές κουτί) Το άδειο μεταλλικό κουτί κονσέρβας η οποία έχει καταναλωθεί (κονσέρβα κουτί) Το άδειο κουτί από κονσέρβα σαρδέλας (σαρδέλα κουτί) Το μικρό χάρτινο κουτί με σπίρτα (σπίρτο κουτί) Μαχαίρια, πιρούνια ή και κουτάλια που χρησιμοποιούνται στο τραπέζι του φαγητού (μαχαίρι πιρούνι) Ένα κορίτσι που είναι όμορφο (όμορφος κορίτσι) Ένα κορίτσι που είναι φτωχό (φτωχός κορίτσι) 38 Τα συνθετικά δίνονται πάντα στον ενικό, αν πρόκειται για επίθετο πάντα στο αρσενικό γένος και αν πρόκειται για ρήμα πάντα στον ενεστώτα της οριστικής. 37

39 Ένα κορίτσι που είναι πλούσιο (πλούσιος κορίτσι) Ένα παιδί που κατάγεται από πλούσια οικογένεια (πλούσιος παιδί) Ένα όμορφο παιδί (όμορφος παιδί) Ένα παιδί που κατάγεται από χωριό (χωριό παιδί) Ένα άσχημο παπί (άσχημος παπί) Αυτός που έχει κόκκινα μαλλιά (κόκκινος μαλλιά) Αυτός που είναι στενός και μακρύς ταυτόχρονα (στενός μακρύς) Αυτός που είναι μαύρος και άσπρος ταυτόχρονα (μαύρος άσπρος) Τα μάτια που είναι γκρίζα και πράσινα μαζί (γκρίζος πράσινος) Αυτός που κινείται αργά (αργά κινούμαι) Αυτός που έχει γυρίσει όλο τον κόσμο, έχει ταξιδέψει (κόσμος γυρίζω) Παίζω χαρτιά (χαρτιά - παίζω) Ανοίγω και κλείνω (ανοίγω κλείνω) Μπαίνω και βγαίνω (μπαίνω βγαίνω) Μεταχειρίζομαι άσχημα, με κακό τρόπο (κακός μεταχειρίζομαι) Αυτός που πιστεύει ότι είναι το κέντρο του κόσμου (εγώ κεντρικός) 38

40 Δοχείο στο οποίο τοποθετούνται διακοσμητικά λουλούδια (άνθος δοχείο) Οίκημα με επιπλωμένα δωμάτια, το οποίο λειτουργεί ως επιχείρηση και προσφέρει, με πληρωμή, στο κοινό ύπνο με ή χωρίς φαγητό (ξένος δοχείο) Μικρό δοχείο, συνήθως γυάλινο, μέσα στο οποίο βάζουν τη μελάνη (μελάνη δοχείο) Μικρό, συνήθως επιτραπέζιο, σκεύος στο οποίο ρίχνουν τη στάχτη των τσιγάρων και τα αποτσίγαρα (στάχτη δοχείο) Από αυτό το σημείο βγαίνει ο καπνός της σόμπας προς τα έξω (καπνός δοχείο) Αυτός που έχει ξανθά μαλλιά (ξανθός μαλλιά) Αυτός που έχει καστανά μαλλιά (καστανός -μαλλιά) Αυτός που έχει μαύρα μαλλιά (μαύρος μαλλιά) Αυτός που έχει μαύρα μάτια (μαύρος μάτια) Αυτός που έχει γαλανά μάτια (γαλανός μάτια) Αυτός που έχει πράσινα μάτια (πράσινος μάτια) Αυτός που γράφει με το αριστερό χέρι (αριστερός χέρι) Αυτός που έχει ανοιχτή καρδιά, δηλαδή είναι φιλικός και χαρούμενος σχεδόν πάντα (ανοιχτός καρδιά) Αυτός που έχει καλή καρδιά (καλός καρδιά) Αυτός που έχει μεγάλη καρδιά και συγχωρεί εύκολα (μεγάλος καρδιά) 39

41 Αυτός που έχει σκληρή καρδιά (σκληρός καρδιά) Αυτός που έχει στρόγγυλο πρόσωπο (στρογγυλός πρόσωπο) Αυτός που είναι ψηλός και λιγνός, αδύνατος (ψηλός λιγνός) Αυτός που είναι κοντός και χοντρός (κοντός χοντρός) Γράφω κάτι σε γραφομηχανή, πατώντας τα πλήκτρα της με τα δάχτυλα (δάχτυλα γράφω) Όταν καταγράφω τον ήχο με μια ειδική συσκευή (ήχος - γράφω) Μετρώ τον χρόνο με το ρολόι (χρόνος μετρώ) Φέρνω πάλι (ξανά φέρνω) Παίρνω πάλι (ξανά παίρνω) Αυτός που μπορεί να μιλάει πολλές γλώσσες (πολύς γλώσσα) Ο χώρος για να προσγειώνονται τα αεροπλάνα (αέρας δρόμος) Ο χώρος όπου γίνονται αγώνες με άλογα (ίππος - δρόμος) Ο χώρος για να περπατάνε οι πεζοί (πεζός - δρόμος) Ο δρόμος για την κίνηση των αυτοκινήτων (αυτοκίνητο δρόμος) Ένα λεξικό για τα ελληνικά και τα αγγλικά (ελληνικός αγγλικός) Ένα λεξικό για τα ελληνικά και τα γαλλικά (ελληνικός γαλλικός) Η θεραπεία με ακτίνες (ακτίνα θεραπεία) 40

42 Η θεραπεία κάτω από τον ήλιο για μαύρισμα (ήλιος θεραπεία) Ο γιατρός για τα δόντια (δόντι γιατρός) Ο γιατρός για τα παιδιά (παιδί γιατρός) Ο γιατρός της ψυχής (ψυχή γιατρός) Αυτός που αγαπά πολύ, που λατρεύει τα βιβλία (βιβλίο λατρεύω) Η μέτρηση των σφυγμών (σφυγμός μέτρηση) Μηχανή για να γράφουμε (γράφω μηχανή) Αυτός που είναι ντυμένος στα άσπρα (άσπρος ντυμένος) Άνθρωπος από χιόνι (χιόνι άνθρωπος) Αυτός που πουλάει βιβλία (βιβλίο πουλάω) Αυτός που πουλάει άνθη (άνθος πουλάω) Αυτός που πουλάει αρώματα (άρωμα - πουλάω) Σαλάτα με ντομάτα (ντομάτα σαλάτα) Σαλάτα με τυρί (τυρί σαλάτα) Σαλάτα με πατάτες (πατάτα σαλάτα) Σούπα με ψάρι (ψάρι σούπα) 41

43 Σούπα με κρέας (κρέας σούπα) Σούπα με κοτόπουλο (κότα σούπα) Οι σωστές απαντήσεις Στη συνέχεια αναφέρονται οι σωστές απαντήσεις που περιμέναμε να δοθούν από τους συμμετέχοντες, καθώς και ορισμένα από τα στοιχεία που θα θέλαμε να ελέγξουμε επιλέγοντάς τες. Σπίτι για κούκλες (κούκλα σπίτι) κουκλόσπιτο το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις. Όλα τα σύνθετα με β συνθετικό σπιτο, -κόριτσο παιδο, κτλ βρίσκονται στο ερωτηματολόγιο για να ελεγχθεί η διαχείριση του τόνου, του συνδετικού - ο- και η ικανότητα χρήσης ενός συνθετικού που ποτέ δεν εμφανίζεται ελεύθερο στα νε. Πχ λέμε σπίτι, αλλά το -σπιτο απαντάται μόνο στη σύνθεση Σπίτι που ανήκει σε αγροτική οικογένεια (αγρός σπίτι) αγροτόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις. Το σύνθετο αγροτόσπιτο είναι εδώ γιατί θα ήθελα να δω αν μπορούν να το σχηματίσουν μόνοι τους (υποθέτω ότι είναι σπάνιο να το έχουν συναντήσει). Έτσι αν έχω αγρόσπιτο θα συμπεράνω ότι υπάρχει κατανόηση αυτού του κανόνα σύνθεσης. Αν έχω το σωστό αγροτόσπιτο υπάρχει μια πιθανότητα να ξέρουν ήδη τη λέξη. Σπίτι που μένει μια πλούσια, αρχοντική οικογένεια (άρχοντας σπίτι) αρχοντόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 39 Το χαρακτηριστικό να εμφανίζονται στα σύνθετα συστατικά μικρότερα της λέξης δεν απαντάται σε όλες τις γλώσσες. Για παράδειγμα, σε άλλες γλώσσες (τουρκική, αγγλική, γαλλική κτλ.) ένα σύνθετο περιέχει συνήθως τη συνένωση δύο λέξεων οι οποίες είτε γράφονται ως μία ή ως δύο, είτε εμφανίζεται παύλα ανάμεσά τους. (Ράλλη, 2004) 42

44 2. ο τόνος δεν συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις. Σπίτι ακατοίκητο, ερημωμένο (έρημος σπίτι) ερημόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις. Σπίτι φτωχικό, που κατοικούν φτωχοί άνθρωποι (φτωχός σπίτι) φτωχόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Σπίτι που κατοικούν πλούσιοι άνθρωποι (πλούσιος σπίτι) πλουσιόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις. Σπίτι παλιό ή κατεστραμμένο (παλιός σπίτι) παλιόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Σπίτι που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στις κατασκηνώσεις, με τροχούς, που δένεται πίσω από το αμάξι (τροχός σπίτι) τροχόσπιτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού (σπίτι νοικοκύρης) σπιτονοικοκύρης 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Κουτί για τον καφέ (καφές κουτί) καφεκούτι 1. απουσία συνδετικού φωνήεντος 2. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 3. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Η λέξη αυτή είναι εξαιρετικά σπάνια, λέξη που ακόμη και οι φυσικοί ομιλητές αγνοούν. Είναι εδώ για να ελέγξω τους κανόνες σύνθεσης που χρησιμοποιεί ένας μαθητής της ν.ε Το άδειο μεταλλικό κουτί κονσέρβας η οποία έχει καταναλωθεί (κονσέρβα κουτί) κονσερβοκούτι 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Το άδειο κουτί από κονσέρβα σαρδέλας (σαρδέλα κουτί) σαρδελοκούτι 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 43

45 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Το μικρό χάρτινο κουτί με σπίρτα (σπίρτο κουτί) σπιρτόκουτο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Οι λέξεις σαρδελοκούτι και σπιρτόκουτο επιλέχτηκαν για να εξεταστεί αν είναι διαθέσιμες οι μορφές κουτι και κουτο ταυτόχρονα. Μαχαίρια, πιρούνια ή και κουτάλια που χρησιμοποιούνται στο τραπέζι του φαγητού (μαχαίρι πιρούνι) μαχαιροπίρουνα 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα κορίτσι που είναι όμορφο (όμορφος κορίτσι) ομορφοκόριτσο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα κορίτσι που είναι φτωχό (φτωχός κορίτσι) φτωχοκόριτσο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα κορίτσι που είναι πλούσιο (πλούσιος κορίτσι) πλουσιοκόριτσο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα παιδί που κατάγεται από πλούσια οικογένεια (πλούσιος παιδί) πλουσιόπαιδο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα όμορφο παιδί (όμορφος παιδί) ομορφόπαιδο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα παιδί που κατάγεται από χωριό (χωριό παιδί) χωριατόπαιδο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Ένα άσχημο παπί (άσχημος παπί) ασχημόπαπο 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Αυτός που έχει κόκκινα μαλλιά (κόκκινος μαλλιά) κοκκινομάλλης 44

46 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Αυτός που είναι στενός και μακρύς ταυτόχρονα (στενός μακρύς) στενόμακρος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη ποτέ 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που είναι μαύρος και άσπρος ταυτόχρονα (μαύρος άσπρος) μαυρόασπρος 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Στα ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν συχνά απαντάται το ασπρόμαυρος και οι συμμετέχοντες δείχνουν έτσι ότι ξέρουν τη λέξη Τα μάτια που είναι γκρίζα και πράσινα μαζί (γκρίζος πράσινος) γκριζοπράσινα 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Αυτός που κινείται αργά (αργά κινούμαι) αργοκίνητος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο καμιάς από τις λέξεις που συμμετέχουν Σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να προηγηθεί διαδικασία παραγωγής-οι συμμετέχοντες θα πρέπει να σχηματίσουν από το ρήμα «κινούμαι» το δεσμευμένο μόρφημα κίνητος. Αυτός που έχει γυρίσει όλο τον κόσμο, έχει ταξιδέψει (κόσμος γυρίζω) κοσμογυρισμένος 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Και εδώ πρέπει να προηγηθεί της σύνθεσης ο σχηματισμός της ελεύθερης μετοχής γυρισμένος Παίζω χαρτιά (χαρτιά - παίζω) χαρτοπαίζω 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Ανοίγω και κλείνω (ανοίγω κλείνω) ανοιγοκλείνω 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 45

47 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Είναι ενδιαφέρον εδώ να ελεγχθεί η ορθογραφία της σύνθετης που σχηματίζουν οι συμμετέχοντες (πχ ανοιγωκλείνω) Μπαίνω και βγαίνω (μπαίνω βγαίνω) μπαινοβγαίνω 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Και εδώ ισχύει ό,τι και για το ανοιγοκλείνω (μπαινωβγαίνω;) Μεταχειρίζομαι άσχημα, με κακό τρόπο (κακός μεταχειρίζομαι) κακομεταχειρίζομαι 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Αυτός που πιστεύει ότι είναι το κέντρο του κόσμου (εγώ κεντρικός) εγωκεντρικός 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού 3. απουσία συνδετικού ο- Δοχείο στο οποίο τοποθετούνται διακοσμητικά λουλούδια (άνθη δοχείο) ανθοδοχείο 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Οίκημα με επιπλωμένα δωμάτια, το οποίο λειτουργεί ως επιχείρηση και προσφέρει, με πληρωμή, στο κοινό ύπνο με ή χωρίς φαγητό (ξένος δοχείο) ξενοδοχείο 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Μικρό δοχείο, συνήθως γυάλινο, μέσα στο οποίο βάζουν τη μελάνη (μελάνη δοχείο) μελανοδοχείο 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Μικρό, συνήθως επιτραπέζιο, σκεύος στο οποίο ρίχνουν τη στάχτη των τσιγάρων και τα αποτσίγαρα (στάχτη δοχείο) σταχτοδοχείο 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Από αυτό το σημείο βγαίνει ο καπνός της σόμπας προς τα έξω (καπνός δοχείο) καπνοδόχος 46

48 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Η λέξη αυτή επιλέχθηκε για το ερωτηματολόγιο για να ελεγθεί αν οι συμμετέχοντες διαθέτουν ταυτόχρονα το δοχείο και το δόχος Αυτός που έχει ξανθά μαλλιά (ξανθός μαλλιά) ξανθομάλλης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει καστανά μαλλιά (καστανός -μαλλιά) καστανομάλλης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει μαύρα μαλλιά (μαύρος μαλλιά) μαυρομάλλης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει μαύρα μάτια (μαύρος μάτια) μαυρομάτης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει γαλανά μάτια (γαλανός μάτια) γαλανομάτης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει πράσινα μάτια (πράσινος μάτια) πρασινομάτης 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που γράφει με το αριστερό χέρι (αριστερός χέρι) αριστερόχειρας και αριστερόχερος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που έχει ανοιχτή καρδιά, δηλαδή είναι φιλικός και χαρούμενος σχεδόν πάντα (ανοιχτός καρδιά) ανοιχτόκαρδος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που έχει καλή καρδιά (καλός καρδιά) καλόκαρδος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 47

49 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που έχει μεγάλη καρδιά και συγχωρεί εύκολα (μεγάλος καρδιά) μεγαλόκαρδος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που έχει σκληρή καρδιά (σκληρός καρδιά) σκληρόκαρδος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που έχει στρογγυλό πρόσωπο (στρογγυλός πρόσωπο) στρογγυλοπρόσωπος 1. το β συνθετικό δεν είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Αυτός που είναι ψηλός και λιγνός, αδύνατος (ψηλός λιγνός) ψηλόλιγνος 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Αυτός που είναι κοντός και χοντρός (κοντός χοντρός) κοντόχοντρος 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Γράφω κάτι σε γραφομηχανή, πατώντας τα πλήκτρα της με τα δάχτυλα (δάχτυλα γράφω) δαχτυλογραφώ 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Όταν καταγράφω τον ήχο με μια ειδική συσκευή (ήχος - γράφω) ηχογραφώ 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Μετρώ τον χρόνο με το ρολόι (χρόνος μετρώ) χρονομετρώ 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Φέρνω πάλι (ξανά φέρνω) ξαναφέρνω 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού 3. απουσία συνδετικού φωνήεντος Παίρνω πάλι (ξανά παίρνω) ξαναπαίρνω 1. το β συνθετικό είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού 48

50 3. απουσία συνδετικού φωνήεντος Αυτός που μπορεί να μιλάει πολλές γλώσσες (πολύς γλώσσα) πολύγλωσσος 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Ο χώρος για να προσγειώνονται τα αεροπλάνα (αέρας δρόμος) αεροδρόμιο 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Ο χώρος όπου γίνονται αγώνες με άλογα (ίππος - δρόμος) (ιππόδρομος) 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Ο χώρος για να περπατάνε οι πεζοί (πεζός - δρόμος) (πεζοδρόμιο) 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Ο δρόμος για την κίνηση των αυτοκινήτων (αυτοκίνητο δρόμος) (αυτοκινητόδρομος) 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Ένα λεξικό για τα ελληνικά και τα αγγλικά (ελληνικός αγγλικός) ελληνοαγγλικό 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Ένα λεξικό για τα ελληνικά και τα γαλλικά (ελληνικός γαλλικός) ελληνογαλλικό 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Η θεραπεία με ακτίνες (ακτίνα θεραπεία) ακτινοθεραπεία 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Η θεραπεία κάτω από τον ήλιο για μαύρισμα (ήλιος θεραπεία) ηλιοθεραπεία 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Ο γιατρός για τα δόντια (δόντι γιατρός) οδοντίατρος 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά 3. απουσία συνδετικού φωνήεντος Ο γιατρός για τα παιδιά (παιδί γιατρός) παιδίατρος 49

51 1. απουσία συνδετικού φωνήεντος 2. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 3. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του α συνθετικού Ο γιατρός της ψυχής (ψυχή γιατρός) ψυχίατρος 1. απουσία συνδετικού φωνήεντος 2. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 3. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που αγαπά πολύ, που λατρεύει τα βιβλία (βιβλίο λατρεύω) βιβλιολάτρης 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Σε αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχει το σύνθετο *βιβλιολατρεύω οπότε θεωρούμε ότι πρέπει να γίνει και η διαδικασία παραγωγής. Η μέτρηση των σφυγμών (σφυγμός μέτρηση) σφυγμομέτρηση 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Μηχανή για να γράφουμε (γράφω μηχανή) γραφομηχανή 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Αυτός που είναι ντυμένος στα άσπρα (άσπρος ντυμένος) ασπροντυμένος 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Άνθρωπος από χιόνι (χιόνι άνθρωπος) χιονάνθρωπος 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Με τη σύνθετη αυτή λέξη μπορούμε να εξετάσουμε αν οι συμμετέχοντες την ανασύρουν ως ολόκληρη από το λεξικό τους (οπότε και γράφουν χιονάνθρωπος) ή αν την συνθέτουν από μορφήματα που διαθέτουν στο νοητικό τους λεξικό, εφαρμόζοντας έναν μηχανισμό σύνθεσης (χιονοάνθρωπος) Αυτός που πουλάει βιβλία (βιβλίο πουλάω) βιβλιοπώλης 50

52 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Και εδώ, καθώς και σε όλα τα σύνθετα του ερωτηματολογίου σε πωλης, πρέπει να προηγηθεί διαδικασία παραγωγής του δεσμευμένου πωλης από το ρήμα Αυτός που πουλάει άνθη (άνθος πουλάω) ανθοπώλης 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αυτός που πουλάει αρώματα (άρωμα - πουλάω) αρωματοπώλης 1. το β συνθετικό δεν μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Αν οι συμμετέχοντες σχηματίσουν σωστά τη λέξη, πιθανότατα αυτή να αποτελεί ξεχωριστό λήμμα στο νοητικό τους λεξικό (αποθηκευμένη ως ολόκληρη), αν όχι, τότε θεωρούμε ότι είναι ένδειξη ότι οι συμμετέχοντες τη συνθέτουν με διαθέσιμα δεσμευμένα μορφήματα (πχ αρωμοπώλης ή αρωμαπώλης) Σαλάτα με ντομάτα (ντομάτα σαλάτα) ντοματοσαλάτα 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Σαλάτα με τυρί (τυρί σαλάτα) τυροσαλάτα 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Σαλάτα με πατάτες (πατάτα σαλάτα) πατατοσαλάτα 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο του β συνθετικού Σούπα με ψάρι (ψάρι σούπα) ψαρόσουπα 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Σούπα με κρέας (κρέας σούπα) κρεατόσουπα 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Σούπα με κοτόπουλο (κότα σούπα) κοτόσουπα 51

53 1. το β συνθετικό μοιάζει να είναι ελεύθερη λέξη 2. ο τόνος δεν φαίνεται να συμπίπτει με τον τόνο κανενός από τα δύο συνθετικά Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται συγκεντρωτικά τα σύνθετα που έχουν προκύψει από συνένωση θεμάτων και προσθήκη κλιτικού επιθήματος και αυτά που έχουν προκύψει από τη συνένωση θέματος με υπάρχουσα και ως ανεξάρτητη στα νέα ελληνικά λέξη. Θα επιχειρήσουμε μια αντιμετώπιση σε κατηγορίες: Θέμα + (συνδετικό φωνήεν)+θέμα + κλιτικό επίθημα Κουκλόσπιτο Αγροτόσπιτο Μαυρόασπρος* Αρχοντόσπιτο Ερημόσπιτο Φτωχόσπιτο Πλουσιόσπιτο Παλιόσπιτο Τροχόσπιτο Καφεκούτι* (το β συνθετικό μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη, αλλά με βάση τη θέση του τόνου δεν μπορεί να θεωρηθεί όμοιο με αυτήν) Κονσερβοκούτι* Σαρδελοκούτι* Σπιρτόκουτο Μαχαιροπίρουνα Ομορφοκόριτσο Φτωχοκόριτσο Πλουσιοκόριτσο Πλουσιόπαιδο Ομορφόπαιδο Θέμα + (συνδετικό φωνήεν)+λέξη Σπιτονοικοκύρης Γκριζοπράσινα Χαρτοπαίζω Ανοιγοκλείνω Μπαινοβγαίνω Κακομεταχειρίζομαι Εγωκεντρικός Ανθοδοχείο Ξενοδοχείο Μελανοδοχείο Σταχτοδοχείο Δαχτυλογραφώ Ηχογραφώ Χρονομετρώ Ξαναφέρνω Ξαναπαίρνω Ελληνοαγγλικό 52

54 Χωριατόπαιδο Ασχημόπαπο Κοκκινομάλλης Στενόμακρος Αργοκίνητος* Ψηλόλιγνος* Καπνοδόχος Ξανθομάλλης Καστανομάλλης Μαυρομάλλης μαυρομάτης Γαλανομάτης Πρασινομάτης Αριστερόχειρας Ανοιχτόκαρδος μεγαλόκαρδος Καλόκαρδος Σκληρόκαρδος Στρογγυλοπρόσωπος πολύγλωσσος Αεροδρόμιο Αρωματοπώλης Κοτόσουπα* Ιππόδρομος* Πεζόδρομος* Αυτοκινητόδρομος* Οδοντίατρος* Ψυχίατρος* Παιδίατρος* ανθοπώλης Βιβλιοπώλης Ελληνογαλλικό Ακτινοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Σφυγμομέτρηση Γραφομηχανή Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Ντοματοσαλάτα Πατατοσαλάτα Τυροσαλάτα κοσμογυρισμένος Βιβλιολάτρης 53

55 Κρεατόσουπα* Ψαρόσουπα* Κοντόχοντρος* Υπάρχουν ενδοκεντρικά (τα περισσότερα) και εξωκεντρικά σύνθετα (γαλανομάτης, στενόμακρος, ψηλόλιγνος, κοκκινομάλλης, κ.α), όπως επίσης σύνθετα με διαφανή (αρωματοπώλης) και αδιαφανή (βιβλιολάτρης) σημασία. Δεν μας ενδιαφέρει να εξετάσουμε σύνθετα συγκεκριμένης γραμματικής κατηγορίας. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να δούμε αν υπάρχουν λάθη στα όρια σύνδεσης των συνθετικών, στη μορφή του β συνθετικού και στον τονισμό, έτσι όπως αυτά παράγονται από όσους δέχτηκαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο. Τα περισσότερα επίσης ανήκουν στην κατηγορία θέμα + θέμα + κλιτικό επίθημα. Ορισμένα από αυτά δεν περιλαμβάνουν το συνδετικό φωνήεν ο-. Αναφερόμαστε στο «θέμα» χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τον τόνο 40. Έτσι στο ομορφοκόριτσο θεωρούμε ότι το θέμα κόριτσ- είναι αυτό στο οποίο εφαρμόζεται το κλιτικό επίθημα για την εμφάνιση της ελεύθερης λέξης κορίτσι. Αν δεν δεχτούμε κάτι τέτοιο, θα πρέπει να δεχτούμε την ύπαρξη δύο ξεχωριστών θεμάτων: το ένα από αυτά θα συμμετέχει στη σύνθεση και το άλλο θα είναι το θέμα της ελεύθερης λέξης κάτι τέτοιο όμως είναι αντιοικονομικό για το μέγεθος της αποθήκευσης και αναπαράστασης στο νοητικό λεξικό. Έτσι αποδεχόμαστε ευκολότερα ότι όταν σχηματιστεί η λέξη, απλή ή σύνθετη, τότε τοποθετείται ο τόνος, σύμφωνα με τους κανόνες τονισμού για τη νέα ελληνική. Στην περίπτωση της σύνθετης καφεκούτι προτιμάμε την κατάταξη στο θέμα + θέμα + κλιτικό επίθημα και θεωρούμε ότι το «-κούτι» είναι διαφορετικό από την ελεύθερη λέξη κουτί. Το ίδιο ισχύει και για όλα όσα σημειώνονται με αστερίσκο (*) στην αριστερή στήλη. Η Θωμαδάκη (χχ) αντιμετωπίζει τον τόνο ως στοιχείο σχετικό με τη μορφολογική δομή και αν και την απασχολεί η κλίση και η παραγωγή συμπληρώνει και μερικές παρατηρήσεις της σε σύνθετα της νέας ελληνικής. Αναφέρεται σε μετακίνηση του τόνου συγκρίνοντας με τον τόνο της βάσης. Στους κλιτικούς τύπους των ουσιαστικών πάντα η μετακίνηση γίνεται προς τα δεξιά. Το ερώτημά της είναι αν η μετακίνηση του τόνου προς ορισμένη κατεύθυνση σηματοδοτεί μορφολογικές σχέσεις. Το δικό μας ερώτημα, σχετικά με την έρευνα αυτή και τα λάθη των συμμετεχόντων ως προς τον τονισμό, είναι αν ο λάθος τονισμός μπορεί να αποτελέσει ένδειξη ότι το σύνθετο αντιμετωπίζεται διαφορετικά μορφολογικά. Σύμφωνα με την Θωμαδάκη, μετακίνηση του τόνου προς τα αριστερά σε παράγωγα όπως άυπνος, έντιμος, δύσοσμος, αντίστροφος, αντιστράτηγος, αντίδωρο, άχρηστος, ενσυνείδητος, 40 ένα θέμα μπορεί να φέρει τονικές ιδιότητες, αλλά δεν έχει τόνο, αφού αποτελεί μη ολοκληρωμένη φωνολογική λέξη (Ράλλη, 2004) 54

56 σηματοδοτεί τη μορφολογική σχέση ανάμεσα στη βάση και το παράγωγό της. Για τα σύνθετα, το δεξί σκέλος ενός μονολεκτικού συνθέτου διατηρεί τον τόνο αν αποτελεί μορφολογικό στοιχείο της κατηγορίας Λέξη. Συνεπώς, ακόμη και οι σύνθετες λέξεις ψαρόσουπα, κοτόσουπα, κρεατόσουπα, δεν ανήκουν στην κατηγορία θέμα + λέξη για τον σχηματισμό τους. Ανάμεσα στις σύνθετες λέξεις του ερωτηματολογίου (που είναι στην πλειοψηφία τους ουσιαστικά) υπάρχουν και ρήματα, καθώς και ρηματικά παράγωγα όπως τα: αργοκίνητος (αργοκινούμαι), κοσμογυρισμένος (από το μη υπαρκτό *κοσμογυρίζω), βιβλιολάτρης, βιβλιοπώλης, ανθοπώλης, αρωματοπώλης (χωρίς να υπάρχουν τα αντίστοιχα ρήματα πχ *βιβλιοπωλώ), ασπροντυμένος. Η σύνθετη λέξη αριστερόχειρας αποτελείται από β συνθετικό λόγιας προέλευσης. Για τις σύνθετες λέξεις με α συνθετικό το «ξανά» (ξαναγράφω) η Ράλλη (2004) υποστηρίζει ότι πρέπει να δημιουργήσουμε μία καινούρια κατηγορία Λέξη + Λέξη. Πριν περάσουμε στο νοητικό λεξικό και στις θεωρίες οργάνωσης, θα αναφερθούμε σε μερικά στοιχεία σχετικά με την απόκτηση της μορφολογίας και την επίδραση της Γ1 στην γλώσσα στόχο. 55

57 Επίδραση της μητρικής γλώσσας Η απόκτηση της δεύτερης γλώσσας Στις δεκαετίες 1950 και 1960 κυρίαρχο ρεύμα για την απόκτηση γνώσης είναι ο συμπεριφορισμός (behaviorism). Σύμφωνα με αυτόν, η γλώσσα αντιμετωπίζεται ως ένα σύστημα απόκτησης συνηθειών (habits): η μάθηση προχωρά με την απόκριση σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα και ενδυναμώνεται ή αποδυναμώνεται / απορρίπτεται αν η απόκριση έχει θετικό χαρακτήρα (ο ομιλητής γίνεται κατανοητός) και αρνητικό αντίστοιχα. Έτσι, η διαδικασία αυτή ενισχύεται για την πρώτη περίπτωση και γίνεται συνήθεια (habit). Ειδικά για τη δεύτερη γλώσσα, διατυπώνεται η παρεμβολή από τις συνήθειες της πρώτης γλώσσας. Αργότερα διατυπώνεται η Υπόθεση της Συγκριτικής Ανάλυσης (Contrastive Analysis Hypothesis) που εστιάζει στις περιοχές εκείνες που υποθέτουμε ότι η παρεμβολή από την πρώτη γλώσσα θα δημιουργήσει πρόβλημα. Η αντιπαραθετική ανάλυση γενικότερα: - θεωρεί ότι η γλώσσα είναι η εκμάθηση των habits και η μάθηση είναι η εδραίωση νέων habits. - Θεωρεί υπεύθυνη την πρώτη γλώσσα για τα πιθανά λάθη - Θεωρεί ότι μπορούμε να προβλέψουμε τα λάθη αυτά από την σύγκριση ανάμεσα στη γλώσσα στόχο και τη μητρική - Θεωρεί ότι όσο μεγαλύτερες είναι οι διαφορές τόσο μεγαλύτερα και τα λάθη - Θεωρεί ότι πρέπει να διδαχτούν οι διαφορές. Όσο για τις ομοιότητες, αυτές εύκολα και αυτόματα μεταφέρονται από τη μια γλώσσα στην άλλη. Ο μπηχεβιορισμός δέχτηκε κριτική από τον Chomsky. Το βασικότερο επιχείρημα ήταν ότι η γλώσσα δεν είναι ένα σύνολο από συνήθειες που αποκτήθηκαν και η παρατήρηση ότι παιδιά μικρής ηλικίας δεν αναπαρήγαγαν μόνο αυτό που άκουγαν αλλά δημιουργούσαν γλώσσα που δεν είχαν ακούσει προηγουμένως (πχ *He goed, φράση που δείχνει ότι έχουν εσωτερικεύσει κανόνες σχηματισμού του αορίστου). Όσοι μάθαιναν κάποια γλώσσα ως δεύτερη παρήγαγαν αντίστοιχες φράσεις (υπεργενίκευση του κανόνα, πχ *He comed) και έκαναν λάθη που δεν μπορούσαν να αποδοθούν στην παρεμβολή της μητρικής τους γλώσσας. Το επόμενο βήμα ήταν να καταγραφούν τα λάθη τα οποία έκαναν συχνά οι μαθητές μιας γλώσσας ως δεύτερης. Πρόκειται για τη μέθοδο της ανάλυσης λάθους (error analysis). Η βασική ιδέα στην καταγραφή των κοινών λαθών είναι ότι αυτά θα μπορούσαν να αποδοθούν είτε σε γλωσσική 56

58 παρεμβολή, είτε σε ατελή ανάπτυξη της γνώσης σχετικά με τη γλώσσα στόχο. Με την ανάλυση των λαθών αυτών θα μπορούσε να κατανοηθεί καλύτερα και η ίδια η φύση της παρεμβολής. Η ανάλυση λαθών έδειξε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό λαθών δεν οφείλεται σε παρεμβολή από την πρώτη γλώσσα, αλλά σε λάθη της διαγλώσσας (interlanguage). Η ανάλυση λαθών συνεισέφερε σημαντικά στη διατύπωση της υπόθεσης της διαγλώσσας, ενός ενδιάμεσου γλωσσικού συστήματος με κανόνες που διαφέρει από εκείνο της γλώσσας - στόχου. Το επόμενο ερώτημα είναι αυτό το ενδιάμεσο σύστημα παρουσιάζει στάδια που μπορούν να μελετηθούν. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 θεωρήθηκε ότι ένα παιδί όταν μαθαίνει τη μητρική του γλώσσα περνάει από μια σειρά από στάδια: - συλλαβισμός (6 μήνες) - εκφώνηση λέξης (12 μήνες) - κλίση λέξεων (3 ετών) - ερωτήσεις και αρνήσεις (3,5 ετών) - πολυπλοκότερες δομές (5 έτη) - ώριμος λόγος (10 ετών) Για κάθε γλώσσα, η περιγραφή των σταδίων αυτών γίνεται περισσότερο συγκεκριμένη. Για την αγγλική (Brown, 1973): - απόκτηση του ενεστώτα (-ing) - προθέσεις - πληθυντικός αριθμός - αόριστος (μη ομαλές μορφές) - κτητικά (X s) - άρθρα - ομαλός αόριστος - 3 ο πρόσωπο ενικού - 3 ο πρόσωπο ενικού (εξαιρέσεις) Μπορεί να υποτεθεί ότι τα στάδια κάποιου που μαθαίνει την αγγλική γλώσσα ως ξένη θα είναι τα ίδια; Η πρώτη έρευνα γίνεται με ισπανόφωνα και παιδιά από την Κίνα που μαθαίνουν αγγλικά (Dulay and Burt, 1974). Βρέθηκε ότι τα παιδιά αυτά δείχνουν παρόμοια σειρά στην απόκτηση των αντίστοιχων μορφημάτων, παρά τις διαφορές στην μητρική τους. Αυτό κυρίως οδήγησε στη σκέψη ότι τα στάδια εκμάθησης μιας γλώσσας ως ξένης, δεν εξαρτώνται από τη μητρική γλώσσα. Δεν οδηγούσε αυτόματα και στο συμπέρασμα ότι η ίδια διαδικασία θα ακολουθηθεί και όταν ενήλικες μαθαίνουν μια γλώσσα ως ξένη. 57

59 Από την άλλη μια πιο πρόσφατη έρευνα ανάμεσα σε 2 γαλλόφωνα και 2 γερμανόφωνα παιδιά για την απόκτηση της γραμματικής του ρήματος και τη λεξιλογική ανάπτυξη παρουσιάζει ομοιότητες και διαφορές στα τέσσερα παιδιά με την κατάκτηση του σύνθετου αόριστου ως πρώτη δομή από τα γαλλόφωνα παιδιά αλλά όχι τα γερμανόφωνα και την κοινή τελική κατάκτηση του αναλυτικού μέλλοντα. Η έρευνα αυτή δείχνει, και σύμφωνα με τους συγγραφείς (Bassano et al, 2004) τη διαπλοκή ανάμεσα σε παράγοντες γνωστικούς και ιδιαίτερους της γλώσσας (language-specific factors). Ακόμη όμως και ο όρος «απόκτηση» πρέπει να γίνει περισσότερο συγκεκριμένος. Τι σημαίνει ότι έχει ολοκληρωθεί, έχει αποκτηθεί μια συγκεκριμένη γλωσσική δομή; Ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν απαιτείται από τον ομιλητή; Ότι χρησιμοποιείται πάντα; Και τι καθορίζει τη σειρά αυτή; Το γλωσσικό input στο οποίο εκτίθεται ένα παιδί; Το ίδιο το γλωσσικό σύστημα; Ένα σύνολο από εσωτερικούς κανόνες μάθησης; Το Monitor Model του Krashen επιχειρεί να δώσει απάντηση στο ίδιο ερώτημα και αποτελείται από πέντε υποθέσεις: - The Acquisition-Learning Hypothesis: η μάθηση και η απόκτηση γλώσσας είναι δύο διαφορετικές διαδικασίες. Η απόκτηση είναι μια διαδικασία που δεν γίνεται συνειδητά, αλλά περισσότερο με την εσωτερίκευση κανόνων, ως αποτέλεσμα επικοινωνίας και διάδρασης με τη γλώσσα. Η μάθηση είναι μια συνειδητή διαδικασία. Ο Krashen υποστηρίζει ότι οι κανόνες απόκτησης της γλώσσας και οι κανόνες εκμάθησης είναι διαφορετικοί. - The Monitor Hypothesis: είναι ο μηχανισμός εκείνος που υπαγορεύει κανόνες για την εκφορά γραμματικών προτάσεων (μη αγραμματικών) - The Natural Order Hypothesis: αυτή η υπόθεση αναφέρεται σε μια φυσική σειρά κατάκτησης / απόκτησης κανόνων. Δεν έχει να κάνει με τη μάθηση. The Input Hypothesis: η άποψη του Krashen είναι ότι η παραγωγή λόγου δεν οδηγεί στην απόκτηση της γλώσσας. Αντίθετα, είναι η ικανότητα για κάτι τέτοιο δομείται με την κατανόηση της γλώσσας στη χρήση της από τον συνομιλητή. Το γλωσσικό αυτό input πρέπει να είναι αρκετό, τόσο ώστε να οδηγήσει στην απόκτηση των γλωσσικών δομών, της γλώσσας γενικότερα. Αν αυτό είναι αρκετό, η γλώσσα κατακτάται αυτόματα. The Affective Filter Hypothesis: διάφοροι παράγοντες, όπως το άγχος ή η πίεση, μπορούν να μπλοκάρουν τη διαδικασία της απόκτησης. Η κριτική εστιάζει στο αφηρημένο των υποθέσεων του Krashen και στο γεγονός ότι δεν στηρίχτηκε σε πειραματικά / εμπειρικά δεδομένα. 58

60 Επίδραση της μητρικής γλώσσας στη δεύτερη Τα ερωτήματα για την επίδραση της μορφολογίας της μητρικής γλώσσας στη δεύτερη/ξένη γλώσσα (στην προς εκμάθηση γλώσσα) μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα: - τι σχέση έχει η μορφολογία με την εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας; - τι στοιχεία έχουμε από τη διαπλοκή των μορφολογιών; - τι συμβαίνει όταν οι γλώσσες διαφέρουν τυπολογικά ως προς την παραγωγική μορφολογία ή την σύνθεση; - ο μαθητής γνωρίζει τα συστατικά που αποτελούν μια πολύπλοκη μορφολογικά λέξη; - είναι αντίστοιχα με αυτά στη γλώσσα του; Στις μελέτες που σχετίζονται με τη μάθηση της δεύτερης γλώσσας υπάρχουν διάφορα ερευνητικά πορίσματα που καταδεικνύουν διαγλωσσική επίδραση της μητρικής γλώσσας στη δεύτερη που μπορεί να είναι άμεση ή έμμεση, αρνητική ή θετική (Ringbom, 1987). Αν και υπάρχει μια γενικότερη τάση να αποδοθεί αρνητική επίδραση της μητρικής γλώσσας στη μάθηση της δεύτερης (παραπλανητική ομοιότητα σε μερικές από τις σημασίες ή ακόμη και σε όλες για τις ψευδόφιλες λέξεις, διαφορές σε λεξικοποιημένες εκφράσεις, διαφορές ως προς τη σύνταξη ρημάτων), υπάρχουν και έρευνες που δείχνουν ότι μερικά στοιχεία ανάμεσα σε γλώσσες (ακόμη και ανάμεσα σε αυτές που διαφέρουν γενετικά) μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να διευκολύνουν τη διδασκαλία (συγγενείς λέξεις για την απόκτηση του λεξιλογίου). Αλλά τα ίδια ερωτήματα για τις μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις μπορούν να τεθούν και στην απόκτηση της μητρικής γλώσσας. Μπορεί η γνώση της μορφολογίας να διευκολύνει την κατάκτηση πολύπλοκων δομών (complex words); Μπορεί αυτή η ίδια γνώση να μεταφερθεί και στην εκμάθηση της δεύτερης; Οι Bertram et al41 (2000) οργανώνουν πείραμα για να ερευνήσουν το ρόλο της μορφολογικής ανάλυσης στην κατανόηση λέξεων σε μονόγλωσσους μαθητές. Πρόκειται για έρευνα που γίνεται στα φινλανδικά, μια γλώσσα με ιδιαίτερα πλούσια μορφολογία, που δεν ανήκει στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (συγκολλητική). Η σύγκριση γίνεται τόσο ανάμεσα σε μονομορφηματικές λέξεις χαμηλής και υψηλής συχνότητας, όσο και ανάμεσα σε μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις που στο σύνολό τους είναι χαμηλής ή υψηλής συχνότητας και παρουσιάζουν επιθήματα χαμηλής ή υψηλής 41 Bertram, R., Laine, M. & M.M Virkkala The role of derivational morphology in vocabulary acquisition: get by with a little help from my morpheme friends. In Scandivnavian Journal of Psychology. Vol. 41, pp Oxford: Blackwell Publishers 59

61 συχνότητας (η έρευνα ασχολείται με επιθήματα, κλιτικά και παραγωγικά, που εντοπίζονται σε κάποια ουσιαστικά). Αυτό που είναι ενδιαφέρον σε αυτήν την έρευνα είναι ότι συνδυάζει τον ρόλο που παίζει η μορφολογική ανάλυση, η συχνότητα και η παραγωγικότητα των επιθημάτων στη λεξιλογική πρόσβαση. Αυτό που είναι γνωστό από προηγούμενες έρευνες είναι ότι η διαδικασία πρόσβασης που γίνεται με βάση τη μορφολογία είναι περισσότερο πιθανό να συμβεί σε χαμηλής συχνότητας πολύπλοκες λέξεις, παρά σε πολύπλοκες λέξεις υψηλής συχνότητας που έχουν καταχωριστεί στο νοητικό λεξικό ως ολόκληρα λήμματα. Το τεστ απαιτούσε από τα παιδιά να δώσουν ορισμούς σε λέξεις που έβλεπαν. Τα τελικά αποτελέσματα έδειξαν ότι η συχνότητα έπαιξε βασικό ρόλο. Οι χειρότερες επιδόσεις σημειώθηκαν σε περιπτώσεις όπου οι μονομορφηματικές λέξεις ήταν χαμηλής συχνότητας και άγνωστες και οι καλύτερες στις παράγωγες λέξεις με υψηλά παραγωγικά επιθήματα. Το πιο προκλητικό από τα αποτελέσματα είναι το ότι σε όλες τις περιπτώσεις υψηλής συχνότητας έχουμε τις καλύτερες επιδόσεις. Όμως οι μονομορφηματικές λέξεις ενώ έχουν πολύ καλές επιδόσεις στην υψηλή συχνότητα, παρουσιάζουν πρόβλημα στην χαμηλή. Αντίθετα τα παράγωγα με χαμηλή παραγωγικότητα εξασφαλίζουν καλές επιδόσεις και στις χαμηλές συχνότητες και ιδιαίτερα φτωχή στις υψηλές συχνότητες. Αυτό φαίνεται αντιφατικό. Ίσως η εξήγηση είναι ότι οι πλήρης μορφής αναπαραστάσεις έχουν λίγες πιθανότητες να αναπτυχθούν όταν είναι χαμηλής συχνότητας. Για τις παράγωγες που δεν είναι και τόσο παραγωγικές τα χαμηλής συχνότητας επιθήματα δεν είναι και τόσο συχνά και οι σημασίες των επιθημάτων δεν είναι τόσο γνωστές. Για τις υψηλής συχνότητας λέξεις η καλή επίδοση γίνεται εντονότερη από την παρουσία των επιθημάτων που είναι πολύ συχνά. Το πείραμα σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας έδειξε καλύτερες επιδόσεις σε υψηλής παραγωγικότητας μορφολογικές λέξεις από ότι σε χαμηλής παραγωγικότητας. Τρεις είναι οι σημαντικοί παράγοντες που βρέθηκε να παίζουν ρόλο στα αποτελέσματα: η συχνότητα, η παραγωγικότητα ως προς τα επιθήματα και η γλώσσα. Το γενικότερο συμπέρασμα είναι πως τα παραθήματα παίζουν τελικά πολύ σημαντικό ρόλο στην πρόσβαση σε μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις. Η γνώση επομένως της μορφολογίας παίζει σημαντικό ρόλο στη λεξιλογική πρόσβαση και βελτιώνεται με την ηλικία και την επαφή με τη γλώσσα. 60

62 Η Morin 42 οργανώνει έρευνα για να ελέγξει αν η γνώση από την μορφολογία της μητρικής γλώσσας εφαρμόζεται και στην απόκτηση της δεύτερης γλώσσας για το λεξιλόγιο. Το ειδικό ερώτημα είναι σε ποιο επίπεδο απόκτησης της δεύτερης γλώσσας μπορούν να εφαρμοστούν οι γνώσεις από τη μορφολογία της μητρικής. Καταλήγει στο ότι η γνώση για τα επιθήματα της μητρικής δεν αποκτάται ταυτόχρονα. - πρώτα τα παιδιά αναπτύσσουν μια σχετικιστική γνώση της παραγωγικής μορφολογίας ή την ικανότητα να δουν μορφολογικές σχέσεις ανάμεσα σε λέξεις που μοιράζονται κοινό μόρφημα /βάση. - Η συντακτική γνώση, δηλαδή η κατανόηση της αλλαγής γραμματικής κατηγορίας που έχει να κάνει με την προσθήκη ενός επιθήματος σε μια λέξη έρχεται μετά - Τελευταία κατανοούν ποια παραγωγικά επιθήματα συνδέονται με ποιες βάσεις. Σε ό,τι αφορά τη δική μας έρευνα θα μπορούσαμε αντίστοιχα να θέσουμε το ερώτημα: ποια είναι η διαδοχή στην απόκτηση του μορφολογικού συστήματος της γλώσσας στόχου; Τα ερωτήματα της Morin αναλυτικότερα: 1. οι μαθητές που εστιάζουν στην παραγωγική μορφολογία ως στρατηγική για τις οικογένειες λέξεων μαθαίνουν τελικά περισσότερο λεξιλόγιο; Αυξάνουν τις παραγωγικές τους δεξιότητες στο λεξιλόγιο των ισπανικών; Αυξάνουν την κατανόηση περισσότερο από όσους δεν εστιάζουν στην μορφολογία; 2. το επίπεδο στην Γ2 επηρεάζει το πόσο καλά μπορούν οι μαθητές να χρησιμοποιήσουν τη γνώση της παραγωγικής μορφολογίας ως εργαλείο για το λεξιλόγιο; Γεγονός πάντως είναι ότι ακόμη παραμένει σε έρευνα ο τρόπος με τον οποίο η Γ1 επηρεάζει την Γ2 και την διαγλώσσα. Σύμφωνα με έρευνες (Jarvis, 2000) το ποσοστό επιρροής μετράται από 3% μέχρι 51% και αυτή η μεγάλη διαφορά οφείλεται στα καθήκοντα των πειραμάτων, στο γλωσσικό επίπεδο, στις ηλικίες, στο πόσο μοιάζουν οι δύο (υπό εξέταση) γλώσσες και σίγουρα στην έλλειψη σαφών κριτηρίων για το πότε ένα λάθος είναι αποτέλεσμα γλωσσικής παρεμβολής και πότε όχι. 42 Morin, R Derivational Morphological Analysis as a strategy for vocabulary acquisition in Spanish. In The Modern language Journal, vol 87, No II. 61

63 Για την Γ1 σε σχέση με την Γ2 και σε σχέση με την επιρροή σε αυτήν, μπορούμε να έχουμε τις ακόλουθες περιπτώσεις: 1. η Γ1 μειώνει την επιρροή της όσο αυξάνει η ικανότητα στην Γ2 2. η Γ1 αυξάνει την επιρροή της όσο αυξάνει η ικανότητα στην Γ2 3. η επιρροή της Γ1 παραμένει σταθερή Αυτές οι υποθέσεις σχετίζονται με το θεωρητικό υπόβαθρο που υιοθετεί κανείς. Για την αντιπαραθετική σύγκριση, όσο μεγαλύτερες οι διαφορές ανάμεσα στις δύο γλώσσες τόσο μεγαλύτερη και η επιρροή της Γ1. Αργότερα βέβαια, υποστηρίζεται ακριβώς το αντίθετο. Παρά την εκτενή έρευνα ακόμη δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισμός σχετικά με το τι είναι γλωσσική μεταφορά ή παρεμβολή. Για κάποιους η γλωσσική μεταφορά αντιμετωπίζεται ως στρατηγική. Για να καταλήξουμε στο ότι κάτι αποτελεί επιρροή της Γ1 θα πρέπει να: 1. έχουμε το ίδιο λάθος για τους ομιλητές με κοινή Γ1 2. διαφορετικά λάθη (όμως και πάλι λάθη) για τους ομιλητές με διαφορετική Γ1 Η μορφολογία σίγουρα παίζει ρόλο στην απόκτηση του λεξιλογίου. Το θέμα είναι πως διεπιδρά με τη συχνότητα και την παραγωγικότητα των επιθημάτων 43. Σε ό,τι αφορά τη συχνότητα, μερικά μοντέλα υποθέτουν ότι οι πολύπλοκες (complex) λέξεις αποδομούνται στα μορφήματα από τα οποία αποτελούνται όταν πρόκειται για λέξεις χαμηλής συχνότητας. Χρειάζεται χρόνος για να αναπτύξουν στο λεξικό αυτού του είδους οι λέξεις μια αναπαράσταση. Για άλλους η αποδόμηση αυτή έχει να κάνει με το είδος του προθήματος (για τις παράγωγες λέξεις). Στο πείραμα που περιγράφεται σε άρθρο του Lowie (2000) 44 συμμετέχουν ολλανδοί που μαθαίνουν αγγλικά. Tο βασικό ερώτημα είναι αν επηρεάζεται η απόκτηση της μορφολογίας της δεύτερης γλώσσας από την πρώτη και αν ναι πως. Αν και το άρθρο αναφέρεται στη διγλωσσία είναι σαφές ότι μιλάμε με όρους μάθησης, σαν να αναφερόμαστε στην απόκτηση της δεύτερης γλώσσας με διδασκαλία. Ο Lowie δέχεται ένα μοντέλο με ανεξάρτητες αναπαραστάσεις για τις δύο γλώσσες οι οποίες καθορίζονται από παράγοντες όπως η σημασιολογική διαφάνεια, η παραγωγικότητα 45 και η συχνότητα. Αναμένει δύο επίπεδα επιρροής της πρώτης γλώσσης στη δεύτερη, στο ορθογραφικό- 43 Οι περισσότερες αναφορές για το ρόλο της μορφολογίας σε σχέση με την Γ1 και την Γ2 αφορούν την παραγωγική μορφολογία και όχι την σύνθεση για αυτό τον λόγο και εδώ αναφέρονται στοιχεία από αυτήν. 44 Lowie. W Cross linguistic Influence on Morphology in the Bilingual Mental Lexicon. In Studia Linguistica 54 (2) pp η παραγωγικότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη συχνότητα ή το πλήθος λέξεων που δημιουργεί η εφαρμογή ενός παραγωγικού κανόνα. Μια διαδικασία είναι παραγωγικότερη από μια άλλη όταν η εφαρμογή της υπόκειται σε λιγότερους περιορισμούς 62

64 φωνολογικό και στο σημασιολογικό. Ειδικά για το δεύτερο τον ενδιαφέρει η περίπτωση σημασιολογικής επικάλυψης στα παραθήματα. Η έρευνα εστιάζει σε ειδική ομάδα, ολλανδών ενηλίκων που μαθαίνουν αγγλικά. Το μοντέλο που χρησιμοποιεί είναι δικό του (Lowie, 1998). Τον απασχολεί αν οι μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις είναι αυτόνομα λήμματα ή καταχωρισμένες στα μορφήματα που τις αποτελούν. Οι περισσότεροι γλωσσολόγοι θα συμφωνήσουν ότι και τα δύο είναι πιθανά και μάλιστα μπορούν να συνυπάρχουν και οι δύο μορφές καταχωρίσεων σε ένα μοντέλο παράλληλου processing. Το βασικό στοιχείο στις πολύπλοκες μορφολογικά λέξεις είναι το μόρφημα. Δέχεται λοιπόν ότι όποιος κι αν είναι ο τύπος της καταχώρισης θεωρούμε ότι είναι το μόρφημα αυτό που συνδέεται με συντακτικές και σημασιολογικές πληροφορίες. Το ερώτημα που απασχολεί τον Lowie είναι: - τι παράγοντες καθορίζουν τελικά αν η ανάσυρση μιας λέξης θα γίνει με την πλήρη μορφή της ή αν θα σχετίζεται με σύνθεση από τα μέρη της; - είναι η διαφάνεια ένας τέτοιος παράγοντας ή κάποιοι άλλοι όπως η παραγωγικότητα του παραθήματος και η συχνότητα; Πιο εύκολα και πιο γρήγορα θα ανασυρθεί η αναπαράσταση με το υψηλότερο επίπεδο ενεργοποίησης (high level of activation). Μια λέξη που χρησιμοποιείται συχνά έχει υψηλό επίπεδο ενεργοποίησης. Το μοντέλο για το νοητικό λεξικό του Lowie για τους δίγλωσσους δέχεται ότι πρέπει όλες οι λέξεις που ανήκουν στην ίδια γλώσσα να εκλαμβάνονται ως υποσύνολο του νοητικού λεξικού. Ένα καλό μοντέλο όμως πρέπει να εξηγεί και την απόκτηση. Η σημασιολογική διαφάνεια πάντως είναι παράγοντας κλειδί για την απόκτηση της μορφολογίας. Επίσης πρέπει να γνωρίζουμε ότι για την κατάκτηση της μορφολογίας της δεύτερης γλώσσας ο μαθητής έχει ήδη λέξεις από τη μητρική. Το μοντέλο αυτό προβλέπει πως είτε θα έχουμε επιρροή στο ορθογραφικό-φωνολογικό επίπεδο και επομένως οι συγγενείς λέξεις θα βοηθούν ενώ οι ψευδόφιλες θα μπερδεύουν, είτε θα επηρεάσει το λεξικό της μητρικής μόνο σε σημασιολογικό επίπεδο. Οι προσδοκίες από το πείραμα που περιγράφεται στο άρθρο και από ένα καθήκον που σχετίζεται με μετάφραση είναι: 1. αν οι μορφολογικοί τύποι της μητρικής επηρεάζουν την μορφολογία της δεύτερης γλώσσας τότε η μεταφραστική ισοτιμία θα οδηγήσει σε καλύτερες επιδόσεις 2. αν η απόκτηση της μορφολογίας της δεύτερης γλώσσας εξαρτάται από την έκθεση σε αυτήν, τότε η παραγωγικότητα θα οδηγήσει σε καλύτερες επιδόσεις 3. το ποσοστό των σωστών επιδόσεων αναμένουμε να είναι καλύτερο όσο το επίπεδο είναι μεγαλύτερο. 63

65 4. όσο για τις αλληλεπιδράσεις περιμένουμε τον παράγοντα μεταφραστική ισοτιμία να είναι ισχυρότερος στο περιβάλλον της πρώτης γλώσσας αφού αυτή ενεργοποιείται κυρίως, τον παράγοντα της παραγωγικότητας να είναι ισχυρότερος σε καταστάσεις όπου η διαγλωσσική επίδραση είναι ασθενής. Φυσικά το μεγαλύτερο ποσοστό σωστών επιδόσεων αναμένεται εκεί όπου επιδρούν ταυτόχρονα και η παραγωγικότητα και η μεταφραστική ισοτιμία. Τα αποτελέσματα ως προς τη μεταφραστική ισοτιμία δείχνουν ότι ξεκάθαρα αποτελεί σημαντικό παράγοντα που αυξάνεται μάλιστα σταδιακά. Συνεπώς οι μορφολογικοί τύποι της μητρικής επηρεάζουν τη μορφολογία της δεύτερης γλώσσας σημαντικά. Όσο για την παραγωγικότητα συνδέεται άμεσα με τη συχνότητα (τι θεωρεί ο μαθητής ότι είναι παραγωγικό εξαρτάται από το πόσο συχνά το έχει και ο ίδιος συναντήσει). Το πείραμα δείχνει ότι οι μαθητές ειδικά στα κατώτερα επίπεδα δεν έχουν ακόμη αποκτήσει την παραγωγικότητα στη μορφολογία της δεύτερης γλώσσας. Μόνο σε πολύ υψηλά επίπεδα η παραγωγικότητα επηρεάζει θετικά στις επιδόσεις και σε περιβάλλοντα όπου η επίδραση της πρώτης γλώσσας είναι χαμηλή. Και ο Lowie όμως διατυπώνει ερωτήματα σχετικά με την παραγωγική μορφολογία. Στην περίπτωση των σύνθετων λέξεων, που εξετάζονται εδώ, η ορθογραφική και φωνολογική ομοιότητα μπορεί να αφορά μόνο την ειδική ομάδα των διεθνισμών. Οι Broeder, Extra και van Hout (1989) παρουσίασαν στοιχεία σύμφωνα με τα οποία η σημασιολογικά διαφανής σύνθεση και ειδικότερα η σύνθεση ουσιαστικών αποτελούσε προτεινόμενη περίπτωση σχηματισμού λέξεων από τα πρώτα ακόμη στάδια απόκτησης της ολλανδικής γλώσσας (δεύτερη γλώσσα για την περίπτωση μεταναστών) ενώ άλλες αδιαφανείς διαδικασίες σχηματισμού κατακτιόνταν πολύ αργά, αν κατακτιόνταν κάποτε. Παρόμοια ο Harley (1993) έδειξε ότι Γάλλοι φοιτητές στον Καναδά γενικά προτιμούσαν στην παραγωγή λεξιλογίου πολύ μικρό αριθμό παράγωγων ρημάτων. Ο Olshtain (1987), αντίθετα, βρήκε ότι μαθητές μεσαίου επιπέδου που μάθαιναν εβραϊκά παρουσίαζαν σε μεγαλύτερο βαθμό διαδικασίες προσφυματοποίησης από ό,τι οι ομιλητές της μητρικής και οι μαθητές μεγαλύτερων επιπέδων. Η διαδικασία απόκτησης των μηχανισμών σχηματισμού της δεύτερης γλώσσας ως τώρα δεν αποτελούσε αντικείμενο συχνών μελετών. Παρόλα αυτά, ψυχογλωσσολογικά δεδομένα σε σχέση με την οργάνωση του νοητικού λεξικού δείχνουν ότι προς τα κει πρέπει να στραφεί η προσοχή μας Harley, B. στην Εισαγωγή του Lexical Issues in Language Learning. (pp 14) 64

66 Για την εκμάθηση σύνθετων λέξεων (ισπανικών) από φινλανδούς μαθητές η Salomaa Robertson (2000) 47 αναρωτιέται αν υπάρχει μαρτυρία για μεταφορά στη σύνθεση από την Γ1. Τα ευρήματα για την αγγλική και για την εκμάθηση στα ρηματικά σύνθετα δείχνουν ότι αυτή έπεται της κατάκτησης της μορφής ουσιαστικό + ουσιαστικό. Επίσης τα παιδιά περνούν μια φάση στην οποία αντιστρέφουν τη σωστή σειρά, όπως *eaterfly αντί για 'fly eater'. Η Salomma Robertson θεωρεί ότι αυτό αποτελεί μεταφορά από την Γ1. Καταλήγει στο ότι η μεταφορά της Γ1 ανιχνεύεται σε όλα τα επίπεδα στα οποία διαφέρουν οι δύο γλώσσες ως προς τη σύνθεση των ρηματικών συνθέτων. Σε ένα ακόμη πείραμα (Liceras & Dias, 2000) διερευνάται η επίδραση της μορφής σε σύνθετα της μορφής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό (N+N). Τα ισπανικά είναι γλώσσα στην οποία τα σύνθετα της μορφής Ν-Ν έχουν την κεφαλή στα αριστερά και δεν είναι τόσο παραγωγικά όσο άλλα σύνθετα αυτής της κατηγορίας με κεφαλή στα αριστερά σε άλλες γλώσσες. Έχει προταθεί ότι τα σύνθετα αυτά έχουν ένα σημάδεμα ως προς τη λέξη (word marker) που πυροδοτεί την απόκτησή τους στη μητρική. Βασισμένοι σε ένα πείραμα με εικόνες οι Liceras & Dias επιχειρηματολογούν για το ότι: 1. τα σύνθετα Ν-Ν δεν είναι μια μαρκαρισμένη δομή 2. η απόκτηση των μορφών αυτών από ομιλητές άλλων γλωσσών πυροδοτείται από την θέση της κεφαλής (που είναι ερέθισμα σχετικά με τη διαδικασία) και όχι από το word marker, που έχει να κάνει με την αναπαράσταση και που δεχόμαστε για αυτό ότι έχει να κάνει με την απόκτηση της κατασκευής Ν-Ν από τους φυσικούς ομιλητές. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε όποιον παράγοντα δρα ως ερέθισμα για την απόκτηση γλώσσας, είτε της μητρικής είτε της δεύτερης. Οι Liceras & Dias θα επιχειρήσουν να δείξουν ότι η κατάκτηση των συνθέτων, αλλά και η εκμάθηση των Ν-Ν στα ισπανικά εξαρτάται από ένα ερέθισμα σχετικό με την αναπαράσταση που απορρέει από τις ιδιότητες της λέξης και από ένα ερέθισμα σχετικά με τη διαδικασία που βασίζεται στη θέση της κεφαλής. Στα συμπεράσματά τους όμως διατυπώνουν ότι τελικά δεν βρέθηκε επιβεβαίωση ότι η Ν-Ν είναι η μαρκαρισμένη επιλογή και δεν είναι η κατεύθυνση (δηλαδή η αλλαγή από τη δεξιά κεφαλή στην αριστερή) της κεφαλής που πυροδοτεί την απόκτηση των ισπανικών Ν-Ν συνθέτων. Από τα συμπεράσματα αυτά βλέπουμε ότι δεν αρκεί μόνο να σταθεί κανείς στο ότι επιδρά η μητρική στην απόκτηση μιας δομής της γλώσσας στόχου, αλλά θα πρέπει να εξηγήσει και το πως. Επίσης, συχνά, τα ίδια αποτελέσματα ενδέχεται να επιδέχονται διαφορετική ερμηνεία. 47 Salomaa-Robertson, Τ L2 Acquisition of Spanish Compounds by native speakers of Finnish. M-A, Thesis, Department of Modem Languages and Literatures, University of Ottawa. 65

67 Το ίδιο ερώτημα, η επίδραση δηλαδή της Γ1 στην απόκτηση της Γ2, μπορεί να επαναδιατυπωθεί ως εξής: πόσο διαφορετικά είναι τα νοητικά λεξικά των δύο γλωσσών και πόσο το ένα επηρεάζει τη διαμόρφωση του άλλου; Φυσικά το ερώτημα αυτό έχει νόημα να τεθεί μόνο με την προϋπόθεση και την παραδοχή ότι υπάρχουν δύο διαφορετικά λεξικά. Και αν ναι, τότε το ερώτημα ως προς την οργάνωση είναι αν το L2 νοητικό λεξικό είναι οργανωμένο με τον ίδιο τρόπο όπως αυτό της μητρικής γλώσσας. Ο Meara (1984) έδειξε ότι οι ομιλητές της μητρικής ανταποκρίνονται σε γλωσσικά ερεθίσματα με έναν σταθερό τρόπο με βάση τη σημασία ενώ όσοι μαθαίνουν μια γλώσσα στηρίζονται περισσότερο στην ορθογραφική ή φωνητική μορφή μιας λέξης. Ο Meara κατέληξε στο ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο πως οι λέξεις είναι οργανωμένες στα δύο νοητικά λεξικά. Παρόμοια, η Laufer (1989) έδειξε ότι ψευδείς ομοιότητες στη μορφή ήταν πηγή λάθους για αυτούς που μάθαιναν την αγγλική ως δεύτερη υπονοώντας ότι σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στο L1 νοητικό λεξικό, οι σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις για το L2 είναι κυρίως φωνολογικές. Αντίθετα, οι Singleton & Little (1991) ισχυρίζονται ότι η δομή του L2 νοητικού λεξικού είναι όπως αυτή του L1 και είναι οργανωμένη με βάση τη σημασία. Από όλες όμως αυτές τις έρευνες μπορεί κανείς να καταλήξει στο ότι αρχικά το λεξικό της L2 είναι οργανωμένο με βάση τη φωνητική ομοιότητα και προοδευτικά αυτή η μορφή οργάνωσης αντικαθίσταται από ομοιότητες με βάση τη σημασία. Αυτή η διαδικασία είναι όμοια με αυτήν που ισχύει για το νοητικό λεξικό της L1. Στην παρούσα εργασία δεν μπορούμε να οδηγηθούμε σε απόλυτα συμπεράσματα για τα δύο λεξικά γιατί οι συμμετέχοντες διαφέρουν ως προς την Γ1. 66

68 Το νοητικό ή σταθερό λεξικό Το νοητικό λεξικό Το νοητικό λεξικό αποτελεί αντικείμενο μελέτης της ψυχογλωσσολογίας, της νευρογλωσσολογίας και της γνωστικής ψυχολογίας, εφόσον αποτελεί χώρο διερεύνησης όχι μόνο του γλωσσικού συστήματος αλλά και του τρόπου με τον οποίο ο ανθρώπινος νους αποθηκεύει, οργανώνει και προσεγγίζει την πληροφορία. Το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στο να καθοριστεί το σύνολο και το είδος των μονάδων που συμμετέχουν οι οποίες δεν είναι πάντα προβλέψιμες από παραγωγικές διαδικασίες σχηματισμού λέξεων. Παρά το γεγονός αυτό, η μορφολογική ανάλυση μιας γλώσσας καθώς και η σύγκριση των μορφολογικών χαρακτηριστικών μεταξύ γλωσσών αποτελεί μια καλή αφετηρία για να αναφερθεί κανείς στο λεξικό και να διατυπώσει υποθέσεις και μοντέλα για τις διαδικασίες της λεξικής αναγνώρισης, προσέγγισης, αναπαράστασης και αποθήκευσης. Ο όρος «Νοητικό Λεξικό» εισάγεται το 1960 από τον ψυχολόγο A.M Treisman για να αποδώσει το σύνολο των αναπαραστάσεων που επιτρέπουν τη διασύνδεση με πληροφορίες φωνολογικές, σημασιολογικές και εννοιολογικές της μνήμης. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το νοητικό λεξικό αντιπροσωπεύει το σύστημα της κεντρικής αποθήκευσης που διατηρεί διαφορετικά είδη πληροφορίας στη μακρόχρονη μνήμη. Ο προβληματισμός για το λεξικό υπάρχει και πριν την επίσημη εισαγωγή του όρου. Για τον Bloomfield (1933) το λεξικό είναι an appendix of the grammar, a list of basic irregularities. Το μόρφημα είναι η βασική μονάδα οργάνωσης για τις θεωρίες αυτές. Αργότερα ακολουθεί η Standard Theory (Chomsky,1965) σύμφωνα με την οποία η κλίση, η παραγωγή και η σύνθεση είναι ζητήματα της σύνταξης με ελάχιστη συμμετοχή του λεξικού. Το μοντέλο του Halle (1973) έχει ως βάση του το μόρφημα και αυτό. Με την επίδραση κανόνων μορφολογικού σχηματισμού και ένα φίλτρο που επιτρέπει μόνο στις πραγματικές λέξεις να σχηματιστούν ο Halle εξηγεί τη σύνθεση, την κλίση και την παραγωγή. Ακολουθούν τα μοντέλα του Aronoff (1976) και του Jackendoff (1975). Αυτά τα δύο μοντέλα έχουν κοινό χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιούν τη λέξη ως μονάδα και όχι το μόρφημα, μάλιστα το τελευταίο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μοντέλο που υποστηρίζει την υπόθεση της άμεσης πρόσβασης (full listing). Ακόμη μια θέση είναι αυτή της Lieber (1981) που υποστηρίζει ένα λεξικό που βασίζεται στα μορφήματα και περιέχει ρίζες (δεσμευμένες και ελεύθερες) και προθέματα. Υπάρχουν 67

69 υποκατηγοριοποιήσεις όλων των προθεμάτων του λεξικού και καθορίζουν με τι θα συνδυαστεί το πρόθεμα. Πχ (1) ation: [{[V], [N]} ] [N, +abstract] Στο λεξικό διακρίνονται τρία στάδια επεξεργασίας: 1. Το προ-λεξικό επίπεδο: αυτό αναφέρεται σε όλες τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα πριν την πρόσβαση στο λεξικό 2. Το λεξικό επίπεδο που έχει να κάνει με συγκεκριμένη αναπαράσταση στο λεξικό 3. Το μετα-λεξικό επίπεδο που αναφέρεται σε όλα όσα συμβαίνουν μετά την προσέγγιση (access) μιας συγκεκριμένης λεξικής αναπαράστασης (μπορεί να αναφέρεται στην προσέγγιση της αντίστοιχης σημασιολογικής πληροφορίας). Επειδή όλα αυτά συμβαίνουν στο λεξικό, είναι προτιμότερο να αναφέρεται ως post-access επίπεδο Οι βασικές αυτές διαδικασίες ποικίλλουν ανάλογα με το θεωρητικό μοντέλο. Έχουν διατυπωθεί μοντέλα που κινούνται στο χώρο της γλωσσολογίας όπως: 1. Το μοντέλο του Halle που δέχεται την ύπαρξη καταλόγου μορφημάτων και κανόνες παραγωγής (για τις άγνωστες λέξεις ενώ οι γνωστές προσεγγίζονται με ανάκληση). Η κλίση περιλαμβάνεται στο λεξιλόγιο και ρυθμίζεται από την σύνταξη 2. Το μοντέλο του Aronoff που δέχεται ως μικρότερη μονάδα αποθήκευσης τη λέξη και όχι το μόρφημα. Δέχεται την ύπαρξη κανόνων (τους οποίους διακρίνει σε παραγωγικούς και μη παραγωγικούς) και αποκλείει την κλίση από τη μορφολογία (την εντάσσει στην σύνταξη) 3. Το μοντέλο του Kiparsky που υποστηρίζει την παραγωγή λεξιλογίου με διαδικασίες παραγωγής, σύνθεσης και κλίσης. Επειδή οι κανόνες αυτοί χωρίζονται σε επίπεδα και ιεραρχούνται με βάση φωνολογικούς κανόνες, το μοντέλο μπορεί να χαρακτηριστεί και μορφοφωνολογικό. Σύμφωνα με τον Kiparsky υπάρχουν τρία επίπεδα εφαρμογής των λεξικών κανόνων για το σχηματισμό λέξεων. Στο πρώτο επίπεδο υπάρχουν κανόνες παραγωγής, μη-ομαλών σχηματισμών σε ό,τι αφορά την κλιτική μορφολογία και τα ουσιαστικά που πάντα εμφανίζονιαι σε πληθυντικό. Στο δεύτερο επίπεδο λαμβάνει χώρα η σύνθεση και η παραγωγική μορφολογία (ειδικότερα η secondary affixation) και στο τρίτο επίπεδο εφαρμόζονται οι κανόνες της ομαλής κλιτικής μορφολογίας. Οι γραμματικοί κανόνες του τελευταίου επιπέδου δεν εφαρμόζονται σε κάποιο προηγούμενο επίπεδο. Με βάση αυτό το μοντέλο η Ράλλη έδειξε ότι για τη νέα ελληνική η σύνθεση και ένα μέρος της παραγωγής λαμβάνουν χώρα στo ίδιο επίπεδο (στο β ) ενώ στο γ επίπεδο λαμβάνει χώρα η κλίση και στο α κάποιες από τις διαδικασίες της παραγωγής (οι λιγότερο παραγωγικές). Η Ράλλη υιοθετεί το μοντέλο αυτό (Ralli, 2003) και υποστηρίζει ότι το 1ο επίπεδο είναι υπεύθυνο για λιγότερο παραγωγικές μορφές, το 2ο υπεύθυνο για πιο παραγωγικές (υποκοριστικά, μετοχές σε μένος 68

70 και τα περισσότερα από τα σύνθετα) και το 3 ο υπεύθυνο για κλίση και τις πιο παραγωγικές περιπτώσεις προθηματοποίησης (πχ παρά-) και σύνθεσης (πχ ξανά-) 1. Το μοντέλο της Lieber που είναι γενετικό 2. Το μοντέλο που απορρέει από την Strong Lexicalist hypothesis που υποστηρίζει ότι συντακτικοί μηχανισμοί δεν ασκούν ποτέ μορφολογική θεωρία 48. Υπάρχουν όμως και τα μοντέλα που ανήκουν περισσότερο στο χώρο της ψυχογλωσσολογίας. Για την πρόσβαση στο λεξικό έχει αναπτυχθεί μια σειρά τοποθετήσεων, εκ των οποίων δύο είναι οι βασικότερες. Σύμφωνα με τη μια από αυτές, η πρόσβαση στο λεξικό μοιάζει πολύ με την αναζήτηση σε ένα πραγματικό λεξικό ή μια βιβλιοθήκη όπου αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η εύρεση της κατάλληλης καταχώρησης ανάμεσα σε ένα σύνολο. Οι καταχωρήσεις είναι οργανωμένες σε λίστες. Η λεξική αναγνώριση συνίσταται σε μια κατά σειρά αναζήτηση ανάμεσα σε αυτές της λίστες ανάλογα με την εκτίμηση των πληροφοριών που υπάρχουν για το ερέθισμα και την αποθηκευμένη πληροφορία. Αυτή η διαδικασία περιγράφει τα σειριακά μοντέλα. Οι αρχές αυτών των μοντέλων προϋποθέτουν ότι το νοητικό λεξικό «διατρέχεται» μέχρι να εντοπιστεί η καταχώρηση που ανταποκρίνεται στο ερέθισμα. Στη συνέχεια παράγοντες όπως η συχνότητα καθορίζουν ποια θα είναι η τελική αντιστοίχηση ανάμεσα στις υποψήφιες καταχωρήσεις του νοητικού λεξικού και το ερέθισμα. Το σειριακό μοντέλο των Taft & Forster, που μοιάζει με την αναζήτηση σε μια βιβλιοθήκη, προϋποθέτει την ύπαρξη δύο αρχείων, ένα για την ορθογραφική πρόσβαση (που αναφέρεται στο οπτικό ερέθισμα) και ένα για την φωνολογική (που αναφέρεται στο ηχητικό ερέθισμα). Μόλις μια ακολουθία γραμμάτων παρουσιάζεται οπτικά, το λεξικό διατρέχεται κατά σειρά και όταν βρεθεί λεξική αναπαράσταση που να ανταποκρίνεται στο ερέθισμα τότε επιτυγχάνεται πρόσβαση στο «κεντρικό αρχείο» και σε όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες. Στη συνέχεια αρχίζει μια διαδικασία ελέγχου της επιλογής μας. 48 Είναι μια θέση πιο κοντά στη γενετική μορφολογία, όπως και της Ράλλη. Σύμφωνα με αυτή, υπάρχει ένας μορφολογικός μηχανισμός που λειτουργεί παράλληλα με τη σύνταξη. Δέχεται, όμως, ότι η μορφολογία και η σύνταξη είναι δομημένη σε διαφορετικά επίπεδα. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, τα παράγωγα και τα μονολεκτικά σύνθετα σχηματίζονται στα πρώτα επίπεδα της μορφολογίας. Στη συνέχεια οι κατασκευές αυτές εισέρχονται σε επίπεδο κατώτερο της βαθιάς σύνταξης, έτσι ώστε η σύνταξη να μην «βλέπει»μέσα σε αυτές (strong lexicalist hypothesis). Αντίθετα τα πολυλεκτικά σύνθετα, σχηματίζονται στο λεξικό, περίπου παράλληλα με την επιφανειακή συντακτική δομή και η μορφή τους αποκτιέται με βάση τους κανόνες της φωνολογίας και της φράσης. Αυτό το μοντέλο προσπαθεί να εξηγήσει την παρουσία της κεφαλής στα δεξιά για τις ακολουθίες Ουσιαστικό+Ουσιαστικό, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο σχηματισμός τους έγινε σε ένα επίπεδο κατώτερο από τους άλλους μορφολογικούς σχηματισμούς. Μπορεί επίσης να εξηγήσει τον διπλό τόνο στα πολυλεκτικά σύνθετα της ελληνικής. Δεν απαντά όμως στο ζήτημα της μεταφοράς πτώσης από το Ν1 στο Ν2, ούτε δίνει απαντήσεις στο ζήτημα της εσωτερικής κλίσης που εμφανίζεται σε μερικές από τις ακολουθίες Ουσιαστικό+Ουσιαστικό. 69

71 Το μοντέλο αυτό εξηγεί μερικά σημαντικά ευρήματα. 1. Εξηγεί για παράδειγμα το γιατί οι πιο συχνές ή πιο πρόσφατες λέξεις αναγνωρίζονται γρηγορότερα από άλλες, 2. προβλέπει το ότι οι μη υπαρκτές λέξεις χρειάζονται περισσότερο χρόνο για απόρριψη, αφού το σύστημα θα συνεχίσει να ψάχνει για ώρα την πιθανή λέξη. Οι μη υπαρκτές λέξεις που μοιάζουν με τις υπαρκτές μπερδεύουν το σύστημα για λίγο, ίσως μέχρι την διαδικασία ελέγχου του ευρήματος κι έτσι χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να απορριφθούν. Παρόλα αυτά το μοντέλο αυτό δεν αναφέρεται στο είδος των λημμάτων: είναι μικρότερα ή μεγαλύτερα της λέξης; Σύμφωνα με το μοντέλο της παράλληλης αναζήτησης η σύγκριση γίνεται ανάμεσα στην αναπαράσταση του ερεθίσματος και όλες τις καταχωρήσεις του νοητικού λεξικού. Οι πληροφορίες αποσπώνται από το ερέθισμα και ενεργοποιούν ταυτόχρονα αυτές του Νοητικού Λεξικού. Περιγράφεται σαν μια περισσότερο παθητική διαδικασία. Το μοντέλο αυτό ανταποκρίνεται στο logogen model του Morton. Σύμφωνα με αυτό κάθε ερέθισμα, οπτικό και ακουστικό αντιστοιχεί σε ένα logogen που με τη σειρά του αντιστοιχεί σε μια λέξη ή ένα μόρφημα. Το logogen model μπορεί να περιγραφεί σαν ένας ανιχνευτής που συμμορφώνεται ανάλογα με τις ενδείξεις των λέξεων που παρουσιάζονται και η αναγνώριση επιτυγχάνεται όταν ο αριθμός των συγκεκριμένων ενδείξεων είναι αρκετός. Χρησιμοποιώντας τους όρους «αυτονομία» και «αλληλεπίδραση» θα λέγαμε ότι ο πρώτος αντιστοιχίζεται σε σειριακά μοντέλα όπου δεν έχουμε αλληλεπίδραση ανάμεσα στις πληροφορίες των διαφορετικών επιπέδων και ο δεύτερος σε μοντέλα παράλληλης αναζήτησης. Από τα βασικά χαρακτηριστικά των λεξικών μονάδων που επηρεάζουν το πόσο εύκολα ή γρήγορα θα «αναγνωριστούν» στο λεξικό είναι η συχνότητα. Η συχνότητα αντιπροσωπεύει το πόσο συχνά μια λέξη απαντάται σε ένα προφορικό ή γραπτό σώμα κειμένων. Λέξεις που απαντώνται συχνά αποτελούν ερεθίσματα που συχνά επεξεργάζεται το νοητικό λεξικό. Έτσι, οι διαδικασίες αναγνώρισης τους κατά κάποιο τρόπο ενισχύονται (μικρότερος χρόνος αναγνώρισης). Οι Glanzer & Ehrenreich δοκίμασαν να διατυπώσουν μια υπόθεση σύμφωνα με την οποία το λεξικό είναι οργανωμένο με βάση την συχνότητα των λέξεων (υπάρχουν δύο ξεχωριστές λίστες: η μια περιλαμβάνει τις συχνά απαντώμενες λέξεις και η άλλη όλες τις υπόλοιπες). Η υπόθεση διαψεύστηκε από τον Forster. Δύο απόψεις εμπλέκουν την έννοια συχνότητα: η μια αφορά τον ρόλο της στην οργάνωση του λεξικού (η συχνότητα ως κριτήριο οργάνωσης) και η άλλη την χρησιμοποιεί ως σημαντικό παράγοντα στο επίπεδο των λεξικών αναπαραστάσεων. 70

72 Παράγοντες όπως η wordlikedness, η διαφάνεια, η μεταβλητή Ν 49 και το μήκος των λέξεων βρέθηκε να επηρεάζουν τη λεξική αναπαράσταση και τις διαδικασίες λεξικής αναγνώρισης. Θα αναφερθούμε σε μερικούς από αυτούς εκτενέστερα. Αυτό που ενδιαφέρει όμως στο πλαίσιο αυτής της εργασίας είναι ο ρόλος της μορφολογικής δομής στην λεξική πρόσβαση των μορφολογικά σύνθετων λέξεων (complex words). Μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις και μοντέλα πρόσβασης και αναπαράστασης 50 Τα μοντέλα αυτά διαφέρουν μεταξύ τους κυρίως στα εξής χαρακτηριστικά: Στη φύση της αναπαριστώμενης πληροφορίας Στον αριθμό των ενδιάμεσων σταδίων (από την πρόσβαση στην αναπαράσταση) Στα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για να επιλεγούν οι αναπαραστάσεις Και στο αν τα στάδια είναι μεταξύ τους διακριτά ή εμπλεκόμενα Οι υποθέσεις που διατυπώθηκαν για να δείξουν το ρόλο της μορφολογικής δομής χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες αρχικά: σε αυτές που αφορούν τις διαδικασίες αντιμετώπισης των μορφολογικά σύνθετων (πολύπλοκων) λέξεων και σε αυτές που αφορούν το πώς οι λέξεις αυτές αναπαριστώνται στο νοητικό λεξικό. Σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες πρόσβασης στο λεξικό υπάρχουν τρείς βασικές υποθέσεις. 1. Η υπόθεση της μορφολογικής ανάλυσης (Taft & Forster, affix-stripping model, κάθε συστατικό έχει και τη δική του αναπαράσταση) 2. Η υπόθεση της άμεσης πρόσβασης (Butterworth, Full listing hypothesis, χωρίς μορφολογική ανάλυση, επομένως η αντιμετώπιση για τις μορφολογικά απλές και τις μορφολογικά σύνθετες λέξεις είναι η ίδια) 49 Αντιστοιχεί στον αριθμό των λέξεων που μπορεί μια λέξη ή μια μη-λέξη να δώσει με αντικατάσταση ενός μόνο γράμματος κάθε φορά 50 Ξεκινάμε αναφερόμενοι γενικότερα στις μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις που περιλαμβάνουν και την σύνθεση και την παραγωγική μορφολογία. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν πειράματα και πειραματικά δεδομένα για συνθετικά, επιθήματα και προθήματα. Η δομική διαφορά ανάμεσα στη σύνθεση και την παραγωγική μορφολογία είναι θέμα συζήτησης στην lexicalists approach, αφού η εσωτερική δομή σύνθετων και παράγωγων λέξεων μπορεί να εξηγηθεί από τους ίδιους μορφολογικούς κανόνες. Πχ η υπόθεση της κεφαλής στα δεξιά ισχύει και για τις παράγωγες λέξεις και για τις σύνθετες. Οι διαφορές ανάμεσα στη σύνθεση και την παραγωγή αφορούν μόνο στα μορφήματα που συνδυάζονται με συχνότερα τα δεσμευμένα μορφήματα στις παράγωγες λέξεις. Αυτό βρίσκει αντίθετη την Selkirk, που επιχειρηματολογεί για δομικές διαφορές ανάμεσα στη σύνθεση και την παραγωγή. Εμείς παρόλα αυτά θα παρουσιάσουμε στοιχεία και από την σύνθεση και την παραγωγική μορφολογία. 71

73 3. Η μικτή υπόθεση που περιλαμβάνει στοιχεία από τις δύο προηγούμενες (Burani & Caramazza) Η υπόθεση της μορφολογικής ανάλυσης υπονοεί ότι στο νοητικό λεξικό είναι καταχωρημένες οι λεξικές μονάδες που προκύπτουν μετά τη αποδόμηση των πολύπλοκων λέξεων (άρα δεν υπάρχουν καταχωρήσεις για ολόκληρη την λέξη). Οι σχετικές μελέτες περιλαμβάνουν και θεωρίες για το πώς οι λέξεις αυτές αναγνωρίζονται. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, ο access code είναι κοινός για τις λέξεις που ανήκουν στην ίδια μορφολογική οικογένεια. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει φυσικά την ύπαρξη μηχανισμού για την αναγνώριση της μορφολογικής οικογένειας πριν φτάσουμε στο λεξικό επίπεδο (pre-lexical). O μηχανισμός αυτός αναλαμβάνει να απομονώσει το κομμάτι εκείνο που αντιστοιχεί στην λεξική καταχώρηση. Οι λόγοι που συνηγορούν στην υποστήριξη αυτής της υπόθεσης είναι: 1. Λόγοι οικονομίας στην αποθήκευση: είναι πιο οικονομικό να αποθηκεύονται στο λεξικό ρίζες που συνδέονται με πλήθος άλλων λέξεων 2. Η οργάνωση με βάση την ρίζα καθορίζει την καταχώρηση ορθογραφικά και αυτό σημαίνει ότι υπάρχει πιθανότητα λέξεις της ίδιας σημασιολογικής οικογένειας να βρίσκονται κοντά. 3. Η υπόθεση αυτή συντομεύει τον χρόνο πρόσβασης Σημαντικό είναι το ότι η υπόθεση αυτή δέχεται ότι καταχωρήσεις στο λεξικό μπορεί να είναι τόσο δεσμευμένες, όσο και ελεύθερες βάσεις και προβλέπει ότι ο χρόνος αναγνώρισης μιας λέξης με ψευδοπρόσφυμα θα είναι μεγαλύτερος από αυτόν για την αναγνώριση μιας πολύπλοκης λέξης με υπαρκτό πρόσφημα. Η υπόθεση της άμεσης πρόσβασης δεν δέχεται αποδόμηση. Σύμφωνα με αυτήν οι καταχωρήσεις του λεξικού είναι μορφολογικά σύνθετες και απλές λέξεις. Τα υβριδικά μοντέλα δέχονται χαρακτηριστικά της μιας ή της άλλης προσέγγισης. Οι θέσεις και τα μοντέλα για την λεκτική αναπαράσταση είναι ανάλογα. Έτσι: 1. Υπάρχει το μοντέλο της full-listing approach σύμφωνα με το οποίο όλες οι λέξεις αναπαριστώνται ως ολόκληρες που ενδεχομένως να έχουν μορφολογικές πληροφορίες και να επιτρέπουν την επίγνωση της μορφολογικής δομής 2. Το μοντέλο σύμφωνα με το οποίο όλες οι περίπλοκες μορφολογικά λέξεις αποδομούνται στα συστατικά τους 72

74 3. Μοντέλα που παρουσιάζουν ενδιάμεσες θέσεις, δέχονται δηλ. την ύπαρξη τόσο των αποδομημένων συστατικών όσο και την αναπαράσταση ολόκληρης της λέξης 51. Ειδικότερα το μοντέλο των Taft & Forster για την αναπαράσταση δέχεται ότι: 1. Όλες οι λέξες που μοιράζονται μια ρίζα βρίσκονται αποθηκευμένες στο λεξικό κάτω από αυτήν την κοινή ρίζα 2. Οι καταχωρίσεις δημιουργούνται τόσο για ρίζες (ελεύθερα μορφήματα) όσο και για δεσμευμένα μορφήματα 3. Ο τρόπος με τον οποίο μια συγκεκριμένη μορφολογικά περίπλοκη λέξη αναπαρίσταται κάτω από την «κοινή ρίζα» δεν είναι γνωστός και ενδέχεται να ποικίλλει ανάλογα με κάποια μορφολογικά χαρακτηριστικά. Έτσι, για την λέξη «κόκκινος» αυτές είναι οι πιθανές αναπαραστάσεις: Κόκκιν-ος, κοκκιν-η, κόκκιν-ο, κοκκιν-ίζω, κατά-κόκκιν-ος, κοκκιν-ο-μάλλης, κοκκιν-ολαίμης, κτλ Κόκκινος, κατά-, -ίζω, -λαίμης, -μάλλης, κτλ Κόκκινος (εφαρμογή κλιτικών και παραγωγικών κανόνων) Η Lieber (1980) 52 αναφέρει ότι τα αλλόμορφα ενός μορφήματος που δεν δικαιολογούνται φωνολογικά καταχωρίζονται στο λεξικό κάτω από το λήμμα του μορφήματος και συνδέονται σύμφωνα με έναν 51 Δύο ρεύματα υπάρχουν ακόμη και σε αυτές τις ενδιάμεσες θέσεις: αυτά που παίρνουν μια ακραία θέση στην αρχή και μετά αναγκάζονται να αποδεχτούν αρχές της αντίθετης θέσης για να εξηγήσουν κάποιες περιπτώσεις και αυτά που από την αρχή υιοθετούν μια μικτή θέση και επιχειρηματολογούν στο ότι κάποιες λέξεις έχουν αναπαράσταση με την πλήρη τους μορφή και κάποιες άλλες όχι ή ότι όλες οι λέξεις αναπαρίστανται και με τους δύο τρόπους. Στο μοντέλο της Aitchison (1994) η διάκριση ανάμεσα στην παραγωγή και την κλίση είναι το βασικό κριτήριο για το πως γίνεται η πρόσβαση στις λέξεις. Οι λέξεις που περιέχουν κλιτικά επιθήματα υποτίθεται ότι αναλύονται ενώ οι παράγωγες όχι. Όμως το μοντέλο απορρίπτεται γιατί αυτή η διάκριση δεν είναι πάντα εμφανής για διάφορες γλώσσες. Οι Stemberger & MacWhinney (1988) προτείνουν ένα μοντέλο στο οποίο τα κριτήρια είναι η συχνότητα και η «ομαλότητα». Όλες οι μη ομαλές μορφές αποθηκεύονται ολόκληρες και όλες οι ομαλές παράγονται με κανόνες εκτός από τις ιδιαίτερα συχνές. Κανένα όμως από αυτά τα μοντέλα δεν μπορεί να εξηγήσει την απόκτηση της Γ2 μορφολογίας. Για κάτι τέτοιο χρειάζονται μοντέλα παράλληλης πρόσβασης που δέχονται ότι είναι δυνατή και ταυτόχρονη και η απευθείας πρόσβαση και η αποδόμηση. Μια τέτοια προσέγγιση αποτελεί το μοντέλο των Stanners et al. (1979), σύμφωνα με το οποίο γίνεται ταυτόχρονη πρόσβαση και στην πλήρη μορφή και στην αναπαράσταση της ρίζας. Πχ για τη λέξη untrue θα έχουμε πρόσβαση στο untrue και στο true. Για λέξεις με δεσμευμένα μορφήματα θα έχουμε πρόσβαση στην ολοκληρωμένη/ενοποιημένη μορφή και στις λέξεις που «μοιράζονται» το πρόθημα, πχ για τη λέξη progress θα έχουμε ενεργοποίηση και των λέξεων regress και ingress. Με αυτόν τον τρόπο δεν είναι απαραίτητο να υποθέσουμε αποθήκευση των δεσμευμένων ριζών (-gress). Παρόλα αυτά το μοντέλο δεν αναφέρει τίποτε για τα παραγωγικά προθέματα και για αυτό κρίνεται ακατάλληλο. Δεν μπορεί να επιλύσει το πρόβλημα της παραγωγικότητας. Χρειάζεται ένα μοντέλο που να λαμβάνει υπόψη του την παραγωγικότητα, την συχνότητα και τη σημασιολογική διαφάνεια. 52 η αναφορά στο Ράλλη (2005) 73

75 πλεοναστικό κανόνα που ονομάζεται μορφολεξικός (πχ σώμα σώματ) 53. Η περίπτωση εκείνη της αλλομορφίας που οφείλεται σε δανεισμό είναι ιδιαίτερα σημαντική και παρούσα σε πολλές γλώσσες εκτός της ελληνικής (πχ French, franco-phile, France, αλλά και σερβίρ-ω, σερβι-τόρος, σερβί-τσιο). Η αλλομοφία δεν περιορίζεται μόνο στις βάσεις - θέματα, αλλά και στα προσφύματα (τζηδ/τζη). Ένα από τα υβριδικά μοντέλα 54 που δέχονται τόσο την αναπαράσταση όλης της λέξης όσο και των συστατικών της (με βάση όμως την μορφολογική αποδόμηση) είναι και το AAMM (Augmented Addressed Morphology Model) των Caramazza, Laudanna & Romani 55. Σύμφωνα με αυτό το ερέθισμα ενεργοποιεί τόσο την αναπαράσταση ολόκληρης της λέξης όσο και των συστατικών της, οι οποίες βρίσκονται σε ανταγωνιστική θέση. Μια σημαντική παραδοχή είναι ότι για τις γνωστές λέξεις η ταχύτητα ενεργοποίησης της «ολόκληρης» αναπαράστασης είναι μικρότερη από αυτή των συστατικών της. Επίσης αυτού του είδους τα μοντέλα είναι τα μόνα που προβλέπουν διαφορετικό μηχανισμό για τις ομαλές και τις μη-ομαλές λέξεις. Οργάνωση του νοητικού λεξικού 56 : εισαγωγικά Η ψυχογλωσσολογική διάσταση διακρίνει δύο λειτουργίες: την λεξική πρόσβαση (lexical access) στην οποία πραγματοποιείται πρόσβαση σε αποθηκευμένη πληροφορία στο νοητικό λεξικό και την αναγνώριση (word recognition) στην οποία μια από τις λέξεις και η σημασία της επιλέγονται. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο βασικές πειραματικές διαδικασίες για να ερευνήσει κανείς την λεξική πρόσβαση και την αναγνώριση. Η λεξική απόφαση (lexical decision) απαιτεί από τα υποκείμενα να αποφασίσουν αν μια σειρά από γράμματα αποτελούν λέξεις. Η ονομασία (naming) απαιτεί να 53 χωριατ - για το δικό μας ερωτηματολόγιο 54 Τα υβριδικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν υποστηρίζουν την ταυτόχρονη αναπαράσταση και πρόσβαση (και αυτή για την ολόκληρη λέξη και αυτή με την αποδόμηση). Τα υβριδικά αυτά μοντέλα διαφέρουν ως προς το ποιες από τις λέξεις αποδομούνται και ποιες όχι. Μερικά υποστηρίζουν ότι αποδομούνται οι σημασιολογικά διαφανείς λέξεις, άλλα ότι αποδομούνται οι λέξεις με επίθημα και όχι αυτές με πρόθημα και άλλα ότι αποδομούνται οι λέξεις με κλιτικό επίθημα, αλλά όχι αυτές με το παραγωγικό επίθημα. Μερικά υβριδικά μοντέλα διαφέρουν και στο ότι διαφωνούν για το που συμβαίνει αποδόμηση: στην αναπαράσταση, στην πρόσβαση ή και στα δύο; 55 Αλλιώς και μοντέλο διπλής ανίχνευσης. 56 Οι Libben & Jarema (2002) αναφέρουν ότι μερικοί από τους σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την έρευνα γύρω από την οργάνωση του νοητικού λεξικού είναι η γλώσσα, το είδος των πειραμάτων, οι πληθυσμοί στους οποίους οργανώνονται αυτά και τα μοντέλα οργάνωσης του νοητικού λεξικού. Σχετικά με τη γλώσσα, αναφέρουν ότι τα φωνολογικά, μορφολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά κάθε μιας ορίζουν όχι μόνο το τι θα μελετηθεί αλλά θέτουν και όρια. Για το λόγο αυτό, παρουσιάζουμε το φαινόμενο της σύνθεσης όχι μόνο στα νέα ελληνικά, αλλά και σε μερικές ακόμη γλώσσες. Για τον ίδιο λόγο στο ερωτηματολόγιο προστέθηκε το ερώτημα σχετικά με τη γνώση άλλων γλωσσών, Θέλαμε να γνωρίζουμε αν οι συμμετέχοντες στην έρευνα έχουν έρθει σε επαφή με διάφορες μορφές σύνθεσης μέσω των γλωσσών που γνωρίζουν (πχ οι γαλλόφωνοι που γνωρίζουν και γερμανικά θα γνωρίζουν επίσης ότι υπάρχουν μονολεκτικά σύνθετα). 74

76 εκφωνηθούν οι λέξεις που παρουσιάζονται. Με το να παρουσιάζει ο ερευνητής υπαρκτές και όχι λέξεις και το να μετρά τον χρόνο που απαιτείται για απάντηση στα παραπάνω καθήκοντα, μπορεί να ελέγξει διαφορετικά μοντέλα οργάνωσης του νοητικού λεξικού. Το νοητικό λεξικό μοιάζει να είναι οργανωμένο με βάση τους ήχους όπως ακριβώς ένα κανονικό λεξικό είναι οργανωμένο αλφαβητικά. Επίσης η λεξική πρόσβαση μοιάζει να επηρεάζεται από το πόσο συχνά ακούει κανείς τη λέξη και πόσο πρόσφατα επίσης (frequency effect). Διάφορα συγκείμενα μπορούν να επηρεάσουν θετικά την ταχύτητα πρόσβασης (priming 57 ): οι επαναλαμβανόμενες λέξεις επηρεάζουν την ταχύτητα πρόσβασης σε αυτές, η λέξη γιατρός επηρεάζει τη λέξη νοσοκόμα, το ίδιο συμβαίνει και ανάμεσα σε λέξεις δύο διαφορετικών γλωσσών με την ίδια όμως σημασία αλλά και ανάμεσα σε λέξεις που ελάχιστα διαφέρουν ορθογραφικά (couch touch). Άλλος ένας σημαντικός παράγοντας είναι το Word superiority effect: τα γράμματα αναγνωρίζονται ευκολότερα και γρηγορότερα σε ένα συγκείμενο λέξης παρά σε συγκείμενο μη υπαρκτών λέξεων. Έχει βρεθεί ότι πιθανές αλλά όχι υπαρκτές λέξεις απορρίπτονται πιο αργά από ότι οι ψευδολέξεις. Τα βασικότερα ερωτήματα για την οργάνωση του λεξικού απορρέουν από τον προβληματισμό μας για τον ρόλο της μορφολογίας αλλά και την σχέση των λεξικών σε έναν δίγλωσσο ή σε κάποιον που μαθαίνει μια γλώσσα ως ξένη. Ερωτήματα για τον ρόλο της μορφολογίας: 1. τι αποτελεί καταχώριση στο νοητικό λεξικό; λήμματα μικρότερα ή μεγαλύτερα της λέξης; 2. η λέξη χρησιμοποιείται συχνά; 3. η λέξη αποσυντίθεται; 4. τα συστατικά της χρησιμοποιούνται συχνά; 5. ποιος είναι ο ρόλος της ρίζας μιας λέξης και ποιος των παραθημάτων της ή των συνθετικών της; 6. Τι ρόλο παίζουν οι γραμματικές κατηγορίες των λέξεων στις οποίες παρουσιάζονται τα προθήματα; Μόνο τα επιθήματα έχουν να κάνουν με συγκεκριμένες κατηγορίες. 7. τι συμβαίνει με τις σύνθετες λέξεις; Μπορούν να αναγνωριστούν συνθετικά που δεν μοιάζουν με τη λέξη στην οποία αναλογούν; Αποτελούν ξεχωριστές καταχωρίσεις για το νοητικό λεξικό; 57 Το τεστ που χρησιμοποιείται για την αναπαράσταση σε ένα ή δύο λεξικά είναι το lexical priming (συσχετιστικό πείραμα). Δίνεται μια ακολουθία λέξεων και κάποιες είναι σχετιζόμενες σημασιολογικά μεταξύ τους και διαδέχονται σχετικά κοντά η μία την άλλη. Αυτό που αναμένουμε είναι να επηρεάσει η μία την κατανόηση της επόμενης (πιο γρήγορα θα γίνει η κατανόηση αφού έχει ενεργοποιήσει το δίκτυο που τις συνδέει). Η υπόθεση διατυπώνεται ως εξής: αν η μετάφραση διευκολύνεται τότε έχουμε κοινό λεξικό, αν δεν διευκολύνεται έχουμε δύο λεξικά. Φυσικά, το τεστ αυτό δεν είναι για τη μορφολογία, αλλά για τη σημασία. 75

77 (στη νέα ελληνική το α συνθετικό συμμετέχει με τη ρίζα του και το συνδετικό ο- ίσως θα μπορούσε να μπερδέψει τον ξένο ομιλητή) 8. πόσο σημαντική είναι η μελέτη των διεθνισμών που είναι κοινοί ενδεχομένως στην ελληνική και την μητρική γλώσσα του ξένου (πχ το ιδιαίτερα διαδεδομένο ισμός ή -λογία). Διευκολύνουν τους ξένους ομιλητές τα κοινά αυτά επιθήματα στη λεξική πρόσβαση λέξεων της γλώσσας στόχου που τα φέρουν; 9. Πόσο σημαντική είναι η μελέτη εκείνων των μονάδων με σημασία για την ελληνική που βρίσκονται στα όρια του χαρακτηρισμού ανάμεσα στα παραθήματα και τα συνθετικά (πχ θεο-, ψιλο- κ.ά. πρόκειται για τα συμφύματα). Διαφοροποιείται ο ρόλος τους σε σχέση με τα άλλα παραθήματα ή συνθετικά; Συνδέεται αυτή η διαφοροποίηση με το ότι κατέχουν ενδιάμεση θέση στη μορφολογία της νέας ελληνικής; Το πρώτο από τα ερωτήματα είναι πεδίο διαφωνίας στο χώρο της μορφολογίας μιας και ανάλογα με ένα γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο που έχει να κάνει με τη μορφολογία και τους κανόνες σχηματισμού, διατυπώνονται διαφορετικές θέσεις για το είδος των λημμάτων του λεξικού. Οι Aronoff και Kiparsky υποστηρίζουν ότι τα προσφύματα προστίθενται σύμφωνα με κανόνες κατά τον σχηματισμό λέξεων. Αντίθετα οι Lieber, Selkirk, Di Sciullo & Williams και Ralli υποστηρίζουν ότι τα προσφύματα είναι λήμματα που φέρουν συγκεκριμένες συντακτικές και σημασιολογικές πληροφορίες. Όμως και μεταξύ αυτών υπάρχουν διαφωνίες κυρίως ως προς τα αν τα κλιτικά επιθήματα αποτελούν καταχωρίσεις του λεξικού 58. Στον πιο πάνω προβληματισμό μπορεί να προστεθεί και ο προβληματισμός σχετικά με τις υπαρκτές 59 λέξεις. Η Selkirk υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας ενιαίος κατάλογος όλων των υπαρκτών λέξεων ενώ για τους νόμους σχηματισμού θεωρεί ότι βρίσκονται εκτός του λεξικού και χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση της εσωτερικής δομής των λέξεων (των σύνθετων). O Kiparksy υποστηρίζει ότι όσες από τις λέξεις δημιουργούνται παραγωγικά δεν αποτελούν λήμματα του λεξικού, αλλά δημιουργούνται κάθε φορά που τις χρειάζεται ο ομιλητής. Ό,τι δηλαδή συμβαίνει με τις προτάσεις συμβαίνει και με τις λέξεις στη θέση αυτή. Ερωτήματα για τα μοντέλα οργάνωσης του λεξικού: 1. τι σημαίνει λεξική πρόσβαση; (lexical access) 58 Οι θεωρητικές αυτές θέσεις είναι γνωστές ως υπόθεση του αδύναμου λεξικαλισμού (απόρριψη των κλιτικών επιθημάτων ως λημμάτων) και του ισχυρού λεξικαλισμού 59 ανάλογος και ο προβληματισμός για τις πιθανές λέξεις (πρόκειται για λέξεις που δημιουργούνται αν βρίσκονται σε χρήση από τους ομιλητές μιας γλώσσας καταχωρίζονται στα λεξικά και γίνονται συνολικά αποδεκτές. Η Ράλλη (2005) αναφέρει το παράδειγμα του «στοχεύω». 76

78 2. ποιες είναι οι βασικές διαφορές ανάμεσα στη σειριακή και στην παράλληλη διαδικασία για τη λεξική πρόσβαση; Ειδικότερα μας απασχολούν τα σειριακά και τα παράλληλα μοντέλα λεξικής πρόσβασης, το είδος της καταχώρισης και ο ρόλος που παίζει στη λεξική πρόσβαση και όλα αυτά σε σχέση με τη μορφολογία της ελληνικής και το νοητικό λεξικό κάποιου που μαθαίνει την ελληνική ως ξένη. 3. δεν θα μας απασχολήσουν σε αυτή την εργασία τα κλιτικά επιθήματα, παρόλο που η καταχώριση των κλιτικών επιθημάτων ως ξεχωριστά για το νοητικό λεξικό λήμματα θα μπορούσε να αποτελεί ερώτημα Το τι μοντέλο θα αποδεχτούμε για τον δίγλωσσο καθορίζει και το τι ρόλο θα αποδώσουμε στη μορφολογία. Σε μία έρευνα πρώτα επιλέγουμε ένα μοντέλο λεξικού (δίγλωσσου), μετά αποφασίζουμε για τον ρόλο της Γ1 και τέλος λαμβάνουμε υπόψη την τυπολογία της Γ2. Αν υποθέσουμε ότι η λεξική καταχώριση δεν αφορά ολόκληρες λέξεις αλλά λεξικές μονάδες με σημασία και ότι αυτές υπάρχουν στο νοητικό λεξικό μαζί με τη βάση της λέξης και τα επιθήματα και τα προθήματα της ελληνικής, το ερώτημα γίνεται πιο συγκεκριμένο: - Τι συμβαίνει με παραθήματα ή συνθετικά που συμμετέχουν σε λέξεις αλλά είναι αδιαφανή είτε για τον έλληνα ομιλητή είτε για τον ξένο που δεν έχει ακόμη κατανοήσει την σημασία τους; - Τι συμβαίνει με εκείνα τα παραθήματα που άλλοτε είναι φορείς σημασίας και άλλοτε απλά εμφανίζονται στη λέξη; Αυτή την κατηγορία συγκροτούν εκείνες οι μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις όπου το επίθημα άλλοτε αποτελεί διακριτό όριο ανάμεσα σε δύο και άλλοτε όχι πχ το άκι στις λέξεις κουμπάκι και γεράκι και αντίστοιχο παράδειγμα για την αγγλική work-ing και opac-ity). Συνεπώς οι λέξεις δεν μπορούν να μελετηθούν ως ακολουθίες των γραμμάτων τους μια και συχνά έχουν εσωτερική μορφολογική δομή. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα άκρο στο οποίο βρίσκονται λέξεις όπως αστροναύτης (ή football) όπου είναι ευδιάκριτη η συμμετοχή κάθε λέξης (αποτελούν αυτόνομες λέξεις τα συνθετικά) ή λέξεις απλές με την παρουσία μόνο του κλιτικού επιθήματος 60, και στο άλλο άκρο λέξεις όπως σπιρτόκουτο όπου το ένα ή και τα δυο από τα συνθετικά δεν αποτελεί αυτόνομη λέξη. Πριν περάσουμε στην αναφορά στα δικά μας ευρήματα και στις απαντήσεις των συμμετεχόντων και την ερμηνεία τους, θα αναφερθούμε σε μια σειρά από τα βασικότερα πειράματα της βιβλιογραφίας που 60 Το συνεχές αυτό εξετάζει μόνο τις διαβαθμίσεις ως προς την παραγωγική μορφολογία και όχι ως προς την κλίση. Στην ελληνική όλες οι λέξεις εμφανίζονται με κλιτικά επιθήματα αυτές θα θεωρήσουμε αυθαίρετα ως απλές. 77

79 δίνουν στοιχεία για την οργάνωση και αναπαράσταση των σύνθετων μορφολογικά λέξεων στο νοητικό λεξικό μονόγλωσσων ή δίγλωσσων. 78

80 Οργάνωση και αναπαράσταση πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων σε μονόγλωσσους Στο πείραμα των Abu-Rabia & Awwad (2004) 61 το ερώτημα που διατυπώνεται είναι αν η λεξική αναπαράσταση αντικατοπτρίζει τη μορφολογική δομή, ουσιαστικά δηλαδή αν οι λέξεις αναγνωρίζονται ως ολόκληρα λήμματα ή αποδομούνται στα συστατικά τους σε διαδικασίες αναγνώρισης. Υποθέτουν αρχικά, βασιζόμενοι σε δεδομένα άλλων ερευνών, ότι οι ρίζες είναι ανεξάρτητες αναπαραστάσεις που διευκολύνουν τη λεξική πρόσβαση σε μια μεγάλη ομάδα λέξεων, παράγωγες 62 από μια κοινή λεξική ρίζα. Το συμπέρασμα σε αυτό το καθήκον που εμπλέκει lexical decision και naming είναι πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τα αραβικά. Συνεπώς τα συμπεράσματα ποικίλουν ανάλογα με την γλώσσα. Οι Abu Rabia & Awwad αφού παραθέσουν τις τρεις βασικές θεωρίες αναπαράστασης 63 προχωρούν σε συμπεράσματα. - Η μορφολογία κάθε γλώσσας αποφασίζει για τη λεξική αναπαράσταση - Αυτό που προκύπτει για τα αραβικά είναι ότι οι παράγωγες λέξεις αναπαρίστανται ως ανεξάρτητες λέξεις και η μορφολογία δεν παίζει κανέναν ρόλο στη διαδικασία της λεξικής αναγνώρισης. Αυτό το συμπέρασμα υποστηρίζει το μοντέλο μερικής αποσύνθεσης της λέξης, αφού σύμφωνα με άλλες έρευνες για την κλιτική μορφολογία τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Για τα εβραϊκά που είναι μια γλώσσα με πολλά κοινά με τα αραβικά, οι Frost, Forster & Deutsch (1997) [ Frost, R., Forster, K.I & A. Deutsch What can be learned 61 Abu-Rabia, S. & J. Awwad Morphological structures in visual word recognition: the case of Arabic. In Journal of Research in Reading. Vol. 27, Issue 3, pp Και εδώ αναφερόμαστε στην παραγωγή 63 Η θεωρία του άμεσης πρόσβασης υποστηρίζει ότι υπάρχουν ξεχωριστές λεξικές αναπαραστάσεις για όλες τις λέξεις μιας γλώσσας. Δεν υπάρχει συνεπώς καμία διαφοροποίηση για την πρόσβαση ή την αναγνώριση σε μορφολογικά απλές και σύνθετες λέξεις. Αυτή η θεωρία υποστηρίζει ότι η μορφολογική γνώση που συνδέεται με μια λέξη είναι μέρος της σημασιολογικής πληροφορίας. Για αυτό άλλωστε αυτή η πληροφορία δεν έχει να κάνει με την διαδικασία αναγνώρισης λέξης και η λεξική πρόσβαση δεν πυροδοτεί επομένως την αποσύνθεση των λέξεων στα συστατικά τους Η αντίθετη θέση υποστηρίζει ότι η βάση της λεξικής αναπαράστασης είναι τα μορφήματα. Αυτά είναι ρίζες, παραγωγικά και κλιτικά παραθήματα, που αναπαρίστανται ανεξάρτητα και χωριστά. Πριν την λεξική πρόσβαση έχουμε ανάλυση στα συνθετικά. Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία η μορφολογική δομή των λέξεων αναγνωρίζεται ένα στάδιο πριν της αναγνώριση της λέξης. Μια ενδιάμεση θεωρία υποστηρίζει την αποσύνθεση των λέξεων και ότι διαφορετικές μορφολογικές διαδικασίες παράγουν διαφορετικά αποτελέσματα. Η stem-based υπόθεση υποστηρίζει ότι τα μορφήματα του νοητικού λεξικού είναι ρίζες και κλιτικά παραθήματα μαζί. Η παραγωγική και η κλιτική μορφολογία είναι δύο διαφορετικές περιπτώσεις. Και αυτό εξηγεί το γιατί συνδέονται με δύο διαφορετικά επίπεδα πρόσβασης. Αυτή η θεωρία ταυτόχρονα υποστηρίζει την αποσύνθεση των μορφημάτων και το full listing των παραγωγικών μορφών. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το βασικότερο δεν είναι η μορφολογική αποσύνθεση αλλά η συχνότητα. Η μορφολογική αποσύνθεση είναι απαραίτητη μόνο όταν οι ομιλητές έρχονται σε επαφή με χαμηλής συχνότητας λέξεις. Οι οικείες και γνωστές λέξεις αναπαρίστανται στο λεξικό ολόκληρες και όχι με βάση τις ρίζες ή τα κλιτικά και παραγωγικά τους επιθήματα. Προηγούμενες έρευνες για τα αραβικά έχουν γίνει από τους Mimouni, Keyaha Jarema σχετικά με τον πληθυντικό. Αφού άκουγαν τις λέξεις οι ομιλητές έπρεπε να αποφασίσουν αν πρόκειται για λέξεις πραγματικές ή όχι. Οι ερευνητές κατέληξαν στο ότι οι μορφές του πληθυντικού απαιτούσαν αποσύνθεση στα συστατικά. 79

81 from the morphology of Hebrew? A masked priming investigation of morphological representations. In Journal of Experimental Psychology: learning, memory and cognition, vol 23, pp ) προτείνουν ένα δυαδικό (dual) μοντέλο με δύο επίπεδα 64 : ένα στο οποίο ολόκληρες οι λέξεις αναπαρίστανται και ένα βαθύτερο όπου έχουμε υπο-λεξικές αναπαραστάσεις. Οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο είναι αμοιβαίες για αυτό και η αναζήτηση στο νοητικό λεξικό γίνεται με δύο τρόπους, με μορφολογική αποσύνθεση και με πρόσβαση σε ολόκληρη τη λέξη (dual processing model). Οι Reid & Marslen-Wilson 65 σε έρευνά τους για τις πολύπλοκες μορφολογικά λέξεις στο πολωνικό λεξικό που ανήκει στη σλαβονική οικογένεια γλωσσών, θα συγκρίνουν αν ό,τι έχει γραφεί για τις αγγλικές μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις (κυρίως παράγωγες) και την αναπαράσταση ή την πρόσβασή τους στο λεξικό ισχύει και με τις πολωνικές λέξεις. Για την αγγλική υποστηρίζεται ένα μοντέλο λεξικού που δέχεται την αποδόμηση (decompositional 66 ). Μια από τις σημαντικές έρευνες υποστηρίζει ότι η σημασιολογική διαφάνεια του παραθέματος καθορίζει αν αυτό θα είναι ξεχωριστό λήμμα ή όχι. Επίσης λέξεις που έχουν μορφολογική αλλά όχι εμφανή σημασιολογική συγγένεια δεν βοηθούν η μια την άλλη σε συσχετιστικά πειράματα (priming), επομένως συμπεραίνουμε ότι καταχωρίζονται ολόκληρες (department depart). Αυτό θεωρούμε ότι συμβαίνει κατά τη διαδικασία απόκτησης της γλώσσας, όταν για τον ομιλητή, δεν είναι συμφέρον να συνδέσει ή να αποδομήσει τις λέξεις αυτές γιατί τον οδηγούν σε εσφαλμένα συμπεράσματα για τη σημασία τους. Για τα πολωνικά βρέθηκαν στοιχεία που τα κάνουν να μοιάζουν με τα αγγλικά: πχ υπάρχουν ρίζες που συνδέονται με συγκεκριμένα επιθήματα (φυσικά υποστηρίζεται ότι ρίζες και παραθήματα αποτελούν ξεχωριστές καταχωρίσεις). Σε αντίθεση με τα αγγλικά, τα κλιτικά επιθήματα στα πολωνικά, όπως και στα ιταλικά, υποστηρίζουμε ότι είναι ξεχωριστές καταχωρίσεις στο λεξικό και δεν ρυθμίζoνται από τη σύνταξη. Παρόμοια με το αγγλικό, το πολωνικό λεξικό έχει συνδυαστικό χαρακτήρα (υπάρχουν δηλαδή συγκεκριμένοι επιτρεπτοί συνδυασμοί ρίζας και επιθήματος). Όμως τα λεξικά αυτά διαφέρουν ως προς τους παράγοντες που καθορίζουν τη σύνδεση αυτή. Έτσι, τα πολωνικά μοιάζουν με τα αγγλικά ως προς το ότι ο σημασιολογικός παράγοντας είναι σημαντικός για τη σύνδεση και διαφέρουν ως προς το ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι και τα κλιτικά μορφήματα έχουν ξεχωριστές καταχωρίσεις. 64 Dual mechanism approach - > η θέση του διττού μηχανισμού 65 Reid, A. & W., Marslen-Wilson. Organising Principles in Lexical Representation: Evidence from Polish. 66 Πρόκειται για το Τεμαχιστικό Μοντέλο 80

82 Οι Juhaszl et al (2003) 67 συγκρίνουν κι αυτοί την εφαρμογή παρατηρήσεων από άλλες έρευνες για άλλες γλώσσες (πειράματα της Zwitserlood, στα οποία βρέθηκε priming από το πρώτο ή το δεύτερο συστατικό για όλους τους τύπους ολλανδικών συνθέτων, διαφανών, αδιαφανών και ημιδιαφανών και οδηγεί στο συμπέρασμα ότι σε κάποιο επίπεδο όλοι αυτοί οι τύποι αναπαριστώνται ως ολόκληρες σύνθετες λέξεις και πείραμα των Pollatsek et al στο οποίο βρέθηκε ότι προηγείται ενεργοποίηση του α συνθετικού πριν από την ενεργοποίηση όλης της σύνθετης λέξης για τα σύνθετα στα φινλανδικά) και θέλουν να εξετάσουν αν ισχύει και για τα αγγλικά 68. Έτσι, αλλάζοντας ένα γράμμα από τα συνθετικά (α ή β συνθετικό) δημιουργούν σύνθετα της μορφής ψευδολέξη + συνθετικό ή συνθετικό + ψευδολέξη και βρίσκουν ότι τα β συνθετικά επηρεάζουν περισσότερο την αναγνώριση των συνθέτων, ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για συνθετικά υψηλής συχνότητας. Άρα οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι η πρόσβαση στη σύνθετη λέξη γίνεται είτε από το β συνθετικό, είτε από όλη τη σύνθετη λέξη 69. Στις ψευδολέξεις και πάλι το β συνθετικό ή καλύτερα η πρόσβαση στο β συνθετικό φαίνεται να είναι βασικότερη (κι αυτό γιατί η σύνθετη λέξη αναγνωρίζονταν πιο εύκολα όταν το λάθος βρισκόταν στο α συνθετικό) 70. Γενικότερα μια μικρή προτίμηση για το α συνθετικό παρατηρήθηκε όταν το β συνθετικό ήταν χαμηλής συχνότητας. Το ερώτημα στο οποίο τους οδηγούν τα δεδομένα τους είναι: τελικά ποια είναι η λειτουργία του α και του β συνθετικού στην αναγνώριση της σύνθετης λέξης 71 ; Οι τρεις πιθανοί ρόλοι που αποδίδονται στο β συνθετικό: - το β συνθετικό χρησιμοποιείται για την πρόσβαση σε όλη τη σύνθετη λέξη, ενεργοποιείται πρώτο 67 Juhaszl, B., Starr, S., Inhoff, A. & L. Placke The effects of morphology on the processing of compound words: Evidence from naming, lexical decisions and eye fixations. British Journal of Psychology, Vol 94, pp ενδιαφέρον ο προβληματισμός που διατυπώνεται στο άρθρο: Η αναπαράσταση και η ανάσυρση των μορφολογικά πολύπλοκων λέξεων (όπως οι παράγωγες και οι σύνθετες λέξεις) έχει απασχολήσει την έρευνα γύρω από το νοητικό λεξικό. Το ερώτημα είναι αν οι σύνθετες λέξεις αναπαρίστανται ως μια ή ως δύο λέξεις (τα συστατικά τους) στο λεξικό. Αυτή είναι και η σημαντική διαφορά τους με τις παράγωγες. Οι Juhaszl et al (2003) αναφέρουν το εξής παράδειγμα για τα αγγλικά: η φράση black board αποτελείται από δύο ελεύθερα μορφήματα και είναι ένας πίνακας με χρώμα μαύρο, αλλά η σύνθετη λέξη blackboard μπορεί και να μην είναι ένας μαύρος πίνακας. Κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις συνδέεται με διαφορετικές γραμματικές και σημασιολογικές πληροφορίες. 69 Η προσέγγιση που υποστηρίζει την αποδόμηση θέλει η πρόσβαση να γίνεται στα δύο διαφορετικά συστατικά του σύνθετου που αναπαρίστανται ξεχωριστά. (the 'decomposition' approach; Andrews, 1986; Taft, 1985; l'aft & Forster, 1975). Μια μέση θέση υποστηρίζει ότι πότε γίνεται το ένα και πότε το άλλο (the 'partial decomposition' approach; Caramazza, Laudanna, & Romnani, 1988; Pollatsek, Hyona, & Bertram, 2000; Stemberger & MacWhinney, 1986; Henderson, Wallis, & Knight, 1984). 70 επειδή το πείραμα αφορά την αγγλική, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το β συνθετικό είναι η κεφαλή. Εδώ λοιπόν υπάρχει ένα πείραμα που συνδέει την κεφαλή με την αναπαράσταση και πρόσβαση στο νοητικό λεξικό 71 στις απαντήσεις των δικών μας ερωτηματολογίων το βασικό ρόλο φαίνεται να έχει το α συνθετικό. Τα περισσότερα λάθη εντοπίζονται στο β συνθετικό. Ίσως αυτό να σημαίνει ότι σε ένα μικτό μοντέλο, οι σύνθετες λέξεις να οργανώνονται με βάση το α συνθετικό και όχι το β που είναι η κεφαλή. 81

83 - η ενεργοποίηση του β συνθετικού συμβαίνει ταυτόχρονα με την ενεργοποίηση όλης της σύνθετης λέξης - η ενεργοποίηση του β συνθετικού ακολουθεί την ενεργοποίηση όλης της σύνθετης λέξης Για τα φινλανδικά φαίνεται να ισχύει το δεύτερο. Γενικότερα ίσως ενεργοποιείται πρώτο το συνθετικό που παίζει τον σημαντικότερο ρόλο στη σημασία της σύνθετης λέξης (δηλαδή η κεφαλή). (Starr et al., 2000). Οι Haskell et al (2003) 72 εξετάζουν την περίπτωση διάδρασης σύνθεσης και κλιτικής μορφολογίας και μάλιστα όχι κανονικής (εξαίρεση). Αναφέρονται στις μορφές εκείνες όπου ο ανώμαλος πληθυντικός εμφανίζεται στο εσωτερικό της σύνθετης λέξης (δύο λέξεις που χωρίζονται με παύλα ή όχι). Η εμφάνιση ομαλού πληθυντικού στο εσωτερικό της λέξης αποφεύγεται. Δηλαδή σε αγγλικά της μορφής ουσιαστικό + ουσιαστικό δεν εμφανίζεται το α συνθετικό σε ομαλό πληθυντικό. Σύμφωνα με το μοντέλο επιπέδων των Allen (1978) και Siegel (1974) 73, οι μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις σχηματίζονται από κανόνες που οργανώνονται σε διαφορετικά ιεραρχικά επίπεδα με τέτοιο τρόπο ώστε σε αυτό που προκύπτει από την εφαρμογή κανόνων κάθε επιπέδου έχει δικαίωμα εφαρμογής μόνο ο κανόνας που βρίσκεται ψηλότερα. Ο Kiparsky (1982) υποθέτει ότι ομαλές μορφές πληθυντικού όπως η λέξη rats σχηματίζονται διαφορετικά από τις αντίστοιχες μη ομαλές μορφές. Οι μορφές των λέξεων αυτών στον ενικό αποθηκεύονται στο λεξικό ενώ οι ανώμαλες μορφές πληθυντικού γενικεύονται στο επίπεδο 1. Αντίθετα οι ομαλές μορφές σχηματισμού γενικεύονται στο επίπεδο Haskell, Τ., MacDonald, Μ. & M. Seidenberg Language learning and innateness: Some implications of Compounds Research. Cognitive Psychology, Vol 47, pp Επίπεδο 1: περιλαμβάνει τα λιγότερο παραγωγικά, δηλ. τα παραγωγικά επιθήματα όπως τα ic, -(t)ion, -al, και τις μη ομαλές περιπτώσεις κλιτικών καταλήξεων, π.χ στα children, teeth Επίπεδο 2: περιλαμβάνει τα πιο παραγωγικά, δηλ. τα παραγωγικά επιθήματα, όπως τα ness, -ful, -ish Επίπεδο 3: σύνθεση Επίπεδο 4: ομαλές περιπτώσεις κλιτικής μορφολογίας Επίπεδο 5: φωνολογία Η Siegel διακρίνει τη ομαλή και τη μη ομαλή παραγωγή και χωρίζει τα παραγωγικά επιθήματα σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η μια κατηγορία προκαλεί φωνολογικές αλλαγές στη ρίζα και είναι αυτά που εμφανίζεται κοντύτερα στη ρίζα από ότι τα επιθήματα της δεύτερης κατηγορίας. Ο Kiparsky εκτείνει το μοντέλο της Siegel για τη σύνθεση και την ομαλή και μη ομαλή κλιτική μορφολογία. Υποστηρίζει ότι η μη ομαλή κλίση τοποθετείται πριν από την ομαλή κλίση και την σύνθεση, αφού τα ομαλά κλητικά επιθήματα ποτέ δεν εμφανίζονται στο εσωτερικό των σύνθετων λέξεων (για τα αγγλικά teethmark, *clawsmark). Η ύπαρξη ομαλής επιθηματοποίησης στα pluralia tantum (e.g. armsrace) εξηγείται θεωρώντας ότι πρόκειται για λεξικοποίηση 82

84 Η θεωρία των επιπέδων δένει αρκετά με μια θέση στη μορφολογική θεωρία που υποστηρίζει ότι αποθηκεύονται στο λεξικό μόνο οι μη ομαλοί σχηματισμοί, αυτοί δηλαδή που δεν μπορούν να προβλεφτούν από κανόνες (Halle, 1990). Ο Kiparsky (1982) θεωρεί ότι ο σχηματισμός των συνθέτων γίνεται στο επίπεδο 2, πριν από τον κανόνα που γενικεύει τις ομαλές περιπτώσεις. Πρόσφατα ο Pinker (1994, 1999) συζητά ένα άλλο μοντέλο, προσανατολισμένο περισσότερο ψυχογλωσσολογικά με τις ακόλουθες υποθέσεις: - στο λεξικό βρίσκονται οι βασικές μορφές που δεν κλίνονται και οι μορφολογικά ανώμαλες μορφές που δεν γενικεύονται από κανόνες - οι ομαλές μορφές δεν αποθηκεύονται αλλά δημιουργούνται από κανόνες - ο κανόνας για την κλίση εφαρμόζεται μετά τον κανόνα που καθορίζει τον σχηματισμό των συνθέτων Και οι δύο, και ο Kiparsky και ο Pinker υποθέτουν ότι ενώ οι μορφές που δεν έχουν κλιτικά επιθήματα και οι μη ομαλές μπορούν να εισέλθουν στη σύνθεση, οι ομαλές δεν μπορούν. Ο Gordon (1985) βρήκε ότι πεντάχρονα παράγουν πολύ σωστά το σύνθετο mice eater. Αναρωτήθηκε πως αυτό μπορεί να έχει μαθευτεί σε τόσο μικρή ηλικία και μάλιστα χωρίς η αγγλική να έχει τόσα πολλά σύνθετα αυτής της μορφής. Αυτό τον οδήγησε στο συμπέρασμα πως ό,τι αναφέρεται στη θεωρία των ιεραρχημένων επιπέδων είναι κάτι που δεν μαθαίνεται, αλλά υπάρχει εσωτερικά. Διάφορα είδη συνθέτων στην αγγλική γλώσσα παρόλα αυτά θέτουν σε αμφισβήτηση το μοντέλο αυτό. Οι Vannest & Boland (1999) 74 υιοθετούν το μοντέλο του Kiparsky (Kiparsky s Lexical Phonology) και πραγματοποιούν πείραμα λέγοντας ότι επιθήματα διαφανή στη σημασία, υψηλής συχνότητας, υψηλής παραγωγικότητας που ανήκουν στο επίπεδο 2 του Kiparsky αποδομούνται υπό συνθήκες (και αναπαρίστανται ξεχωριστά ενδεχομένως) ενώ επιθήματα του 1 ου επιπέδου, αδιαφανή, δεν αποδομούνται. Συνδέουν δηλαδή τις ιδιαιτερότητες των επιθημάτων με την αναπαράστασή τους. Η πρώτη διάκριση σχετικά με την αναπαράσταση λέξεων και την πρόσβασή τους στο λεξικό διατυπώνεται από τους Taft & Forsters (1975) και ονομάζεται Affix-Stripping. Σύμφωνα με αυτό οι ομιλητές «σπάνε» τις λέξεις στα συστατικά τους για ανάλυση και κάθε μόρφημα έχει τη δική του αναπαράσταση στο λεξικό. Το μοντέλο του Butterworth (1983) υποστηρίζει την πλήρη αναπαράσταση (Full Listing Hypothesis 75 ). Φυσικά ακολούθησαν και μικρά μοντέλα όπως αυτά των Marslen-Wilson, Tyler, Waksler, & Older (1994) του Wurm (1997) που υποστηρίζουν ότι η αποδόμηση είναι πιο πιθανό να συμβαίνει όταν η σχέση ανάμεσα σε μια λέξη με πρόθεμα και τη ρίζα της είναι σημασιολογικά 74 Vannest, J. & J. Boland Lexical Morphology and Lexical Access. Brain and Language, Vol 68, pp Μοντέλο Ολικής Ανάκλησης ή άμεσης πρόσβασης 83

85 διαφανής. Οι Ito, Sugioka & Hagiwara (1996) υποστήριξαν ότι μόνο τα ομαλά προθήματα αποσυντίθενται / αποδομούνται σύμφωνα με κανόνες. Οι Cole, Segui & Taft (1997) προτείνουν μια τροποποίηση του μοντέλου της full-listing υπόθεσης σύμφωνα με το οποίο οι λέξεις με επιθήματα και οι ρίζες τους ανταγωνίζονται (συμμετέχουν) με βάση τη λεξική συχνότητα. Οι Vannest & Boland βασίζονται στο μοντέλο του Kiparsky σύμφωνα με το οποίο τα πιο ιδιοσυγκρατικά παραγωγικά προθέματα (affixes) αποδίδονται στα πρώτα επίπεδα της σύνθεσης (Level 1), και πιο παραγωγικά, φωνολογικά ουδέτερα παραγωγικά προθέματα λαμβάνουν χώρα στο 2 ο επίπεδο. Το μοντέλο αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι ένα επίθημα του επιπέδου 1 δεν μπορεί να προστεθεί αν μια ρίζα ήδη περιέχει πρόθεμα του επιπέδου 2 και ένα πρόθεμα του επιπέδου 2 δεν μπορεί να προστεθεί σε μια ρίζα που έχει ήδη το πρόθεμα του επιπέδου 3. Εξετάζουν την υπόθεση σύμφωνα με την οποία οι αναγνώστες αποκτούν πρόσβαση σε λέξεις του 1 ου και του 2 ου επιπέδου διαφορετικά: λέξεις με πρόθεμα αποθηκεύονται στο λεξικό στο επίπεδο 1 κι έτσι η λεξική μορφολογική αποδόμηση λαμβάνει χώρα μόνο όταν οι λέξεις φέρουν επιθήματα του 2 ου επιπέδου. Τα αποτελέσματά τους συμφωνούν με αυτή την υπόθεση. Σε λέξεις με επίθημα του επιπέδου 2, η συχνότητα της ρίζας επηρέασε τους χρόνους αναγνώρισης και αυτό δείχνει ότι έχουμε πρόσβαση και αναπαράσταση ρίζας. Στις λέξεις με επίθημα του επιπέδου 1, δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Σε αυτές μόνο η συχνότητα όλης της μορφής της λέξης επηρέασε το χρόνο αναγνώρισης. Συνεπώς είναι πιθανό αυτές να αναπαρίστανται ολόκληρες. Όμως τα αποτελέσματα ενός δεύτερου πειράματος δεν οδήγησαν σε παρόμοια συμπεράσματα. Σε αυτό διερευνήθηκαν πολλά επιθήματα 2 ου επιπέδου. Μάλλον κάποιες επιπλέον ιδιότητες αυτών των επιθημάτων οδηγούν στην αποδόμησή τους. Ίσως η παραγωγικότητα και η σημασιολογική διαφάνεια του επιθήματος να είναι από τις ιδιότητες αυτές. Ο λόγος που γίνεται τόσο εκτεταμένη αναφορά σε ένα πείραμα που αφορά επιθήματα (συνεπώς στοιχεία της παραγωγικής μορφολογίας και όχι της σύνθεσης) είναι γιατί: - το άρθρο αυτό παρουσιάζει αναλυτικά τις κυρίαρχες θέσεις αναπαράστασης στο λεξικό ενός είδους πολύπλοκα μορφολογικά λέξης. Οι σύνθετες λέξεις είναι επίσης πολύπλοκες μορφολογικά με ομοιότητες με τις παράγωγες στη θέση της κεφαλής. - Είναι αφορμή να σκεφτεί και να συγκρίνει κανείς αν συμπεράσματα από την έρευνα αυτή αφορούν και τις σύνθετες λέξεις. 84

86 Οι Vannest & Boland κατέληξαν στο ότι κάποιες ιδιότητες επιθημάτων της δεύτερης κατηγορίας 76, στις οποίες δεν εμπίπτει η συχνότητα, είναι υπεύθυνες ή επηρεάζουν την αναπαράσταση στο λεξικό. για τα επιθήματα της πρώτης κατηγορίας όμως η συχνότητα είναι κριτήριο οργάνωσης του νοητικού λεξικού. Είδαμε ότι με βάση το μοντέλο του Kiparsky (στο οποίο στηρίζονται επίσης οι Vannest & Boland) η Ράλλη έδειξε ότι για τη νέα ελληνική η σύνθεση και ένα μέρος της παραγωγής λαμβάνουν χώρα στo ίδιο επίπεδο (στο β ) ενώ στο γ επίπεδο λαμβάνει χώρα η κλίση και στο α κάποιες από τις διαδικασίες της παραγωγής (οι λιγότερο παραγωγικές). Το ερώτημα είναι αν για τα νέα ελληνικά όλα τα συνθετικά θα πρέπει να αντιμετωπίζονται αδιαφοροποίητα στην οργάνωση του λεξικού; Γνωρίζουμε ότι διαφέρουν ως προς την συχνότητα και τη θέση. Μήπως θα έπρεπε να ληφθεί ως σημαντική διαφορά και η ομοιότητά τους με την ανεξάρτητη λέξη από την οποία προέρχονται και γύρω από την οποία πιθανόν οργανώνονται στο λεξικό; πχ στις σύνθετες λέξεις «λωτοφάγος», «ψαρόσουπα», «σπιρτόκουτο» και «χαρτοπαίζω», το β συνθετικό πιο εύκολα συνδέεται με τη λέξη από την οποία προέρχεται μόνο στο «χαρτοπαίζω» και πιο δύσκολα στο «λωτοφάγος». Οι Libben et al (2003) 77 υποθέτουν ότι η σημασιολογική διαφάνεια σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο οι πολύπλοκες μορφολογικά λέξεις αναπαρίστανται στο λεξικό. Προηγούμενες έρευνες των Marslen-Wilson et al. (1994), της Sandra (1990), της Zwitserlood (1994) δείχνουν ότι σημασιολογικά αδιαφανείς λέξεις ανθίστανται στην αποδόμηση. Αλλά τι χαρακτηρίζει μια μορφολογικά αδιαφανή λέξη; Στην έρευνα αυτή θεωρείται ότι η αδιαφάνεια μπορεί να περιγραφεί ως τον τρόπο με τον οποίο τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά ενός μορφήματος ανταποκρίνονται στα σημασιολογικά χαρακτηριστικά της πολύπλοκης μορφολογικά λέξης με την οποία συνδέεται. Συμπεράσματα: (1) και τα δύο συστατικά, ανεξάρτητα από τη θέση τους βρέθηκε να επηρεάζουν θετικά τα συσχετιστικά πειράματα (priming) για όλους τους τύπους συνθέτων. (2) τα σύνθετα με αδιαφανείς κεφαλές χρειάζονται περισσότερο χρόνο για αναγνώριση (3) τα Response patterns για τα σύνθετα με αδιαφανείς κεφαλές αλλάζουν με την επανάληψη 76 Ανάμεσα στα παραθήματα υπάρχει διάκριση: σε αυτά της πρώτης και της δεύτερης τάξης. Η διαφορά είναι ότι αυτά της δεύτερης τάξης μπορούν να προστεθούν σε λέξεις που ήδη περιέχουν παραθήματα. 77 Libben, G., Gibson, M., Yoon, Y.B. & D. Sandrab Compound fracture: The role of semantic transparency and morphological headedness. Brain and language, Vol. 84, pp

87 Συνεπώς η σημασιολογική διαφάνεια και για το δικό τους πείραμα παίζει σημαντικό ρόλο και μάλιστα δεν βρέθηκε να ισχύει περισσότερο για το α ή το β συνθετικό (έγινε για τα αγγλικά για σύνθετα της μορφής ουσιαστικό + ουσιαστικό και επίθετο + ουσιαστικό). Οι Barner & Bale (2002) 78 δείχνουν ότι η γραμματική κατηγορία δεν αναπαρίσταται στο λεξικό. Για το λόγο αυτό και οι σύνθετες λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στο ερωτηματολόγιό μου, δεν περιγράφονται με βάση τη γραμματική κατηγορία των συνθετικών τους. Οι Zwitserlood et al (2002) 79 ελέγχουν αν υπάρχει διαφορά σε πειράματα με παράγωγες και σύνθετες λέξεις. Τα ευρήματά τους επιβεβαιώνουν τη θέση ότι η αναπαράσταση των παράγωγων και των σύνθετων λέξεων γίνεται με παρόμοιο τρόπο. Οι Karlsson & Koskenniemi 80 αναφέρουν μερικά γνωστά μοντέλα λεξικής οργάνωσης και προσπαθούν να δουν πως αυτά θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στο νοητικό λεξικό των φινλανδικών που είναι μια γλώσσα πλούσια μορφολογικά. Μοντέλα και αναπαραστάσεις: Λέξη ή μόρφημα; Το κλασικό logogen model του Morton (1969) υποθέτει ότι κάθε λέξη στο νοητικό λεξικό έχει ένα αντίστοιχο logogen που περιέχει τις ιδιότητες της λέξεις. Το βασικό του μειονέκτημα είναι ότι υποθέτει ότι η αναπαράσταση γίνεται μέσω μορφημάτων (ρίζα, λέξημα ή βάση) και ότι υποθέτει ότι όλοι οι κλιτοί τύποι αυτού καταλήγουν στην ενεργοποίηση του logogen. Δεν ερμηνεύει όμως το πώς γίνεται η ανάλυση όλων των σύνθετων τύπων και η σύνδεσή τους με το logogen. Είναι μοντέλο παράλληλης αναζήτησης. Και φυσικά απορρίπτει την υπόθεση full listing. To μοντέλο αναζήτησης του Forster (1976) θεωρεί ότι υπάρχουν αρχεία που οργανώνουν τις λέξεις ορθογραφικά, φωνολογικά και σγμασιολογικά/συντακτικά (περιέχουν αυτές τους τις ιδιότητες). Είναι σειριακό, υπέρ της full listing υπόθεσης και υποθέτει ότι οι αναπαραστάσεις είναι μορφολογικοί τύποι. Το cohort model των Marslen Wilson και του Tyler (1980, 1981) είναι παράλληλο. Γίνεται αναζήτηση βάσει των αρχικών των λέξεων και καταλήγουμε σε ένα από πολλά υποψήφια. Και αυτό είναι ασαφές ως προς τη μορφολογία και τις αναπαραστάσεις. 78 Barner, D. & A. Bale No nouns, no verbs: psycholinguistic arguments in favor of lexical underspecification. Lingua 112, pp Zwitserlood, P., Bolte, J. & P. Dohmes Where and How Morphologically Complex Words Interplay with Naming Pictures. Brain and Language 81, pp Karlsson, F. & K. Koskenniemi. A process model of morphology and lexicon. Societas Linguistica Europae. 86

88 Οι Lucatela, Gligorijevic, Kostic και Turvey (1980) (satellite entry model) προτείνουν δύο μοντέλα για τις κλιτές λέξεις. Το independent entries model καταχωρίζει όλες τις λέξεις, ενώ το derivational model προτείνει μια, τη ρίζα των ουσιαστικών, και οδηγεί στις υπόλοιπες με κανόνες. Υπάρχει ένας πυρήνας, η συχνότερη μορφή, η ονομαστική ενικού και γύρω, με τη μορφή δορυφόρων, όλοι οι κλιτοί τύποι. Οι Karlsson & Koskenniemi προτείνουν το two level model στο οποίο το λεξικό αποφασίζει για τη μορφή των λημμάτων και κανόνες (alternation patterns) ρυθμίζουν ό,τι έχει να κάνει με την κλίση και την παραγωγή. Αν μάλιστα είναι κοινοί για πολλές λέξεις τότε όλες αυτές συνδέονται μεταξύ τους στο λεξικό και τα σχέδια αυτά δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν σε κάθε λήμμα (απλά συνδέονται τα καταχωρισμένα λήμματα με την πρώτη αναπαράσταση). Πχ για τα ελληνικά: Μητέρα Μητέρας Μητέρα Μητέρα Το alternation pattern μπορεί να είναι (αν υποθέσουμε ότι η καταχώριση είναι «μητέρ»): -α -ας -α -α Άλλες λέξεις όπως ακτίνα, αλυσίδα, θυγατέρα συνδέονται με αυτό το σχήμα (pattern) και έτσι αποφεύγεται η συνεχής αποθήκευση της πληροφορίας αυτής (κάτι που θα ήταν αντιοικονομικό). Για τη 87

89 σύνθεση ένα τέτοιο μοντέλο θα μπορούσε να οργανώνεται γύρω από ένα κοινό α ή β συνθετικό. Πχ. Σούπ α,ας,α, α Ψαρόσουπα, κοτόσουπα, κρεατόσουπα Οι McKinnon, Allen & Osterhout (2003) 81 εξετάζουν λέξεις, μη λέξεις που δεν περιέχουν μορφήματα και μη λέξεις που περιέχουν πρόθημα και ένα μη παραγωγικό δεσμευμένο μόρφημα/ρίζα. Τα ευρήματα δείχνουν ότι η μορφολογική αποσύνθεση και η αναπαράσταση γίνεται και στα μη παραγωγικά μορφήματα. Ένας παράγοντας που θα μπορούσε να περιορίσει την αποσύνθεση σύμφωνα με τις έρευνες είναι η μη παραγωγικότητα ενός μορφήματος. Στα όρια της μη παραγωγικότητας για τα αγγλικά είναι τα δεσμευμένα μορφήματα (πχ ceive, -mit, -cede). Αυτά τα δεσμευμένα μορφήματα δεν συνδέονται με μια συγκεκριμένη σημασία. Για αυτό και πιστεύουμε ότι αυτά τα μορφήματα αποθηκεύονται και γίνονται προσβάσιμα ως μη αναλύσιμες ολότητες. Μαρτυρίες από αποσύνθεση ακόμη και μη παραγωγικών μορφών θα μπορούσαν να δείξουν ότι ούτως ή άλλως προχωράμε στη διαδικασία της αποσύνθεσης, ακόμη δηλαδή κι όταν το λειτουργικό όφελος θα ήταν περιορισμένο. Το πείραμα της έρευνας οργανώνεται ως εξής: ζητήθηκε από τους ομιλητές να δείξουν αν ή λέξη που βλέπουν είναι υπαρκτή ή όχι με τρία πειράματα, όπου για το τελευταίο εξετάζουμε αν αρκεί ένα παράθημα για να κάνει τους ομιλητές να δεχτούν μια μη λέξη ως υπαρκτή. Μετρήθηκαν τα ακόλουθα: 1. Πείραμα 1 ο : λέξεις με δεσμευμένα μορφήματα και μη λέξεις αντιμετωπίστηκαν ως λέξεις σε ποσοστό 85% και 17 % αντίστοιχα 2. Πείραμα 2 ο : οι δεσμευμένες λέξεις και οι ορθογραφικές μη λέξεις κρίθηκαν λέξεις σε ποσοστό 88% και 3% αντίστοιχα. 3. Πείραμα 3 ο : οι λέξεις και οι μη λέξεις κρίθηκαν λέξεις σε ποσοστό 91% και 3% αντίστοιχα. Τα συμπεράσματα είναι ότι αν και οι περισσότερες θεωρίες υποστηρίζουν ότι η αποσύνθεση συμβαίνει όταν έχουμε μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις με παραγωγικά μορφήματα ή όταν είναι 81 McKinnon, R. Allen, M. & L. Osterhout Morphological decomposition involving non productive morpheme: ERP evidence. In Cognitive Neuroscience and neuropsychology. Vol. 16, no 6, pp

90 διαφανείς, στο συγκεκριμένο πείραμα οι μη λέξεις με δεσμευμένα μορφήματα δίνουν τα ίδια αποτελέσματα περίπου με τις πραγματικές λέξεις που έχουν δεσμευμένα μορφήματα. Αυτό ισχύει ακόμη και με μορφήματα μη παραγωγικά ή αδιαφανή ή χωρίς νόημα. Αντίθετα οι μη λέξεις που δεν αποτελούνται από μορφήματα απαιτούν πολύ περισσότερο χρόνο. Τα αποτελέσματα αυτά ανατρέπουν τις προηγούμενες έρευνες και είναι συνεπή με ένα μοντέλο όπου η ακολουθία γραμμάτων μιας μορφολογικά πολύπλοκης λέξης περνά μια διαδικασία αποσύνθεσης ακόμη κι αν πρόκειται για μη υπαρκτά μορφήματα. Συνεπώς τα μορφήματα αναπαριστώνται στο λεξικό και συνδέονται με σημασιολογικές και συντακτικές πληροφορίες. Ακόμη κι ένα δεσμευμένο μόρφημα αναπαρίσταται στο λεξικό (όπως το mit) και συνδέεται με όποια πληροφορία είναι διαθέσιμη για αυτό. Παρόλα αυτά ακόμη κι αν το λεξικό περιέχει ως λήμματα υπο-λεξικές κατηγορίες, είναι απαραίτητες και οι αναπαραστάσεις ολόκληρων των λεξικών μορφών. Ένας βασικός λόγος για αυτό είναι το ότι η σημασία μιας λέξης δεν προκύπτει απαραίτητα από την πρόσθεση των επιμέρους σημασιών των μορφημάτων από τα οποία αποτελούνται. Μερικές προσπάθειες να γενικευτούν διαγλωσσικά κάποια συμπεράσματα... Οι Frost & Graigner (2000) υποστηρίζουν ότι πρέπει να επισημανθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν τη λεξική πρόσβαση και τη λεξική αναγνώριση, να δειχθεί αν έχουν να κάνουν με τη μορφολογία και τη μορφολογική ανάλυση και αν μπορούν να ισχύουν διαγλωσσικά. Στις γλώσσες, ανάλογα με την τυπολογική τους κατάταξη, λογικά ισχύουν διαφορετικές αρχές μορφολογικής ανάλυσης. Η πιο διαδεδομένη πειραματική διαδικασία που εμπλέκει τη μορφολογική ανάλυση είναι τα συσχετιστικά πειράματα (priming). Σύμφωνα με αυτή η διευκόλυνση στην πρόσβαση μιας λέξης όταν προηγείται η προβολή του συστατικού της εξηγείται από την ενεργοποίηση του συστατικού αυτού στο νοητικό λεξικό. Οι Frost & Graigner (2000) καταλήγουν, παρουσιάζοντας τη σχετική βιβλιογραφία, στο ότι θα πρέπει στο μέλλον να αποφασιστεί πως τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μιας δεδομένης γλώσσας αποφασίζουν την αρχιτεκτονική της λεξιλογικής πρόσβασης Οι Plaut & Gonnerman πειραματίστηκαν με τεχνητές γλώσσες προσπαθώντας να καταλήξουν σε ένα μοντέλο που θα ισχύει διαγλωσσικά (μια από τις γλώσσες ήταν μορφολογικά πλούσια και η άλλη όχι). Οι προσομοιώσεις ερευνούσαν το αποτέλεσμα της σημασιολογικής διαφάνειας σε μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις. 89

91 Οι Jarema et al 82 εξετάζουν σε γαλλικά και βουλγαρικά σύνθετα τον ρόλο της κεφαλής και της σημασιολογικής διαφάνειας. Μόνο τα αδιαφανή βουλγαρικά σύνθετα αναπαριστώνται ως λέξεις ολόκληρες. Και από τα σύνθετα της γαλλικής η κεφαλή και η θέση φαίνεται να επηρεάζουν σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στα αγγλικά και τα βουλγαρικά. Αυτό δείχνει, σύμφωνα με τους συγγραφείς, την ανάγκη για διαγλωσσική έρευνα. Ας περάσουμε τώρα στην περιγραφή ορισμένων πειραμάτων για την οργάνωση και αναπαράσταση πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων στο νοητικό λεξικό όσων μαθαίνουν μια δεύτερη γλώσσα. Εδώ το βασικότερο ερώτημα είναι αν έχουμε ένα ή δύο λεξικά. Ένα ή δύο λεξικά; Το ερώτημα για την αναπαράσταση των πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων στη διαγλώσσα 83 Ο Green στο Towards a model of L2 Comprehension and production (στο The bilingual lexicon ) προσπαθεί να εξετάσει τα θεωρητικά μοντέλα για τις πιθανές οργανώσεις του νοητικού λεξικού στους δίγλωσσους και το ποιες είναι οι συνέπειες στην παραγωγή λόγου και την κατανόηση για το κάθε ένα από αυτά. Αναφέρει έρευνες του Grosjean σύμφωνα με τον οποίο ο δίγλωσσος δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν δύο μονόγλωσσοι σε ένα σώμα αλλά σαν μια ιδιαίτερη περίπτωση ακροατή και ομιλητή. Ακόμη περισσότερο, η φύση της δεξιότητας αυτής καθορίζεται από την γλώσσα. Διαφορετική θα είναι η φύση του νοητικού λεξικού για κάποιον που είναι δίγλωσσος με αγγλικά και τουρκικά (συγκολλητική) και διαφορετική για έναν δίγλωσσο με γαλλικά και ισπανικά. Αυτό εγείρει ερωτήματα για τη δυνατότητα γενίκευσης κάθε θεωρητικού μοντέλου. Ο Weinreich κάνει μια διάκριση για τη διγλωσσία σε τρία στοιχεία: 1. coordinate organization: σε απόλυτη διάκριση 2. subordinate organization: πρόσβαση στο λεξικό της Γ2 μόνο μέσω του λεξικού της Γ1 3. compound organization: ένα κοινό λεξικό που το μοιράζονται οι δύο γλώσσες 82 Jarema, G., Busson, C., Nikolova, R., Tsapkini, K. & G. Libben Processing Compounds: A Cross-Linguistic Study. Brain and Language 68, pp Προσπαθούμε όσο το δυνατόν να διαχωρίσουμε ό,τι γράφεται για την διγλωσσία και για την απόκτηση στην οποία κάποιος μαθαίνει μια δεύτερη γλώσσα σε μεγαλύτερη ηλικία, αν και σε πολλά πειράματα ή θεωρητικά μοντέλα δεν φαίνεται πάντα να είναι εύκολη η διάκριση αυτή. Αρκετοί συγγραφείς αναφέρονται αδιαφοροποίητα στις δύο διαφορετικές, κατά τη γνώμη μου, περιπτώσεις. 90

92 Τα μοντέλα αυτά αντιστοιχούν σε διαφορετικούς τύπους διγλωσσίας αν και λέγεται ότι σε πρώτη φάση (σε αρχάριο επίπεδο) το νοητικό λεξικό μοιάζει πιο πολύ με το subordinate και όσο προχωράμε μοιάζει περισσότερο με το coordinate. Υποστηρίζει ότι η μορφολογία στο μονόγλωσσο ή στο δίγλωσσο νοητικό λεξικό δεν είναι και τόσο διαφορετική. Απλά οι μορφολογικοί τύποι συνδέονται επιπλέον με ένα συγκεκριμένο γλωσσικό υποσύστημα και θεωρεί πως όλοι οι τύποι στο λεξικό είναι «μαρκαρισμένοι» για τη γλώσσα. Η ακολουθία απόκτησης των μορφημάτων για την Γ2 μπορεί να προβλεφτεί αν λάβουμε υπόψη μας παράγοντες όπως η διαφάνεια, η συχνότητα, η απλότητα και η παραγωγικότητα. Θα πρέπει όμως να υπολογίζουμε και την παρεμβολή της μορφολογίας της Γ1. Οι μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις αρχικά αποκτώνται ως μη αναλύσιμες λέξεις. Αν η σχετική συχνότητα ενός προθέματος είναι μεγαλύτερη από αυτή της ρίζας με την οποία εμφανίζεται, το πρόθεμα θα δεχτεί ισχυρή ενεργοποίηση. Ο μαθητής θα αρχίσει να αναγνωρίζει το πρόθεμα και θα προσπαθήσει να κάνει αντιστοίχηση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο. Στη συνέχεια είναι πολύ πιθανό να έχουμε χωριστές αναπαραστάσεις των συστατικών των πολύπλοκων μορφολογικά λέξεων. Κι αν ακόμη δεχτούμε δύο διαφορετικά νοητικά λεξικά, θα πρέπει να διερευνηθεί αν το L2 νοητικό λεξικό είναι ανεξάρτητο ή όχι από αυτό της L1 σε έναν δίγλωσσο ομιλητή. Πειράματα στα οποία απαιτούνταν μεταφράσεις έδειξαν ότι ανεξάρτητα από τις εμπλεκόμενες γλώσσες υπάρχουν κάποιες περιοχές του νοητικού λεξικού για τις οποίες οι συνδέσεις είναι πιο στενές από ό,τι για άλλες. Οι συγκεκριμένες λέξεις και οι συγγενείς που μοιράζονται αρκετές από τις σημασίες τους ενδέχεται να αναπαρίστανται στο νοητικό λεξικό ενός δίγλωσσου με έναν αρκετά σύνθετο και επεξεργασμένο τρόπο. Αντίθετα αφηρημένες έννοιες και όχι συγγενείς λέξεις μάλλον είναι οργανωμένες με έναν ανεξάρτητο τρόπο. Ο Green (1993) έδειξε ότι δεν είναι απαραίτητο να προτείνουμε διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης των νοητικών λεξικών αλλά απλά να υποθέσουμε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες λέξεων, όπως οι συγγενείς, που μοιράζονται περισσότερα στον τρόπο αναπαράστασής τους. Από την μελέτη των Pearson, Fernandez & Oller για δίγλωσσα παιδιά νηπιακής ηλικίας δεν υποστηρίζονται μοντέλα που αποδέχονται την ύπαρξη ενός νοητικού λεξικού. Οι Thomas & Plunkett αναφέρουν πως η βασική πρόταση θέλει δύο λεξικά για έναν δίγλωσσο. Οι ίδιοι όμως προσομοιώνουν πρώτα δύο γλώσσες χωρίς ομοιότητες και μετά δύο γλώσσες που μοιάζουν και υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός λεξικού με κοινή αρχιτεκτονική και για τις δύο γλώσσες (αποκτηθείσα από την πρώτη γλώσσα, πάνω στην οποία στηρίζεται η εκμάθηση της δεύτερης) και διαφορετικά input. Άλλωστε σε αυτή τους την υπόθεση οδηγήθηκαν κυρίως λόγω της παρουσίας των 91

93 γλωσσικών παρεμβολών (interferences) και της σημαντικής επιρροής που έχει σε καθήκοντα συσχετιστικών πειραμάτων (priming) η συχνότητα των λέξεων στις δύο γλώσσες. Το ίδιο υποστηρίζεται και σε ένα ακόμη άρθρο του Thomas για το αν υπάρχει ένα ή δύο λεξικά σε έναν δίγλωσσο. Ο Thomas υποστηρίζει ότι το ερώτημα αυτό είναι ανάλογο του ερωτήματος αν το μοντέλο για το νοητικό λεξικό είναι single ή dual route. Ως τώρα αναφέρει ότι κυριαρχεί η άποψη για το διττό (dual) με δύο διαφορετικά λεξικά που λειτουργούν παράλληλα. Παρόλα αυτά το μεγαλύτερο πρόβλημα για την αποδοχή μιας τέτοιας θέσης αποτελούν για άλλη μια φορά οι γλωσσικές παρεμβολές. Έτσι, αντιπροτείνει ένα άλλο συσχετιστικό μοντέλο που κερδίζει έδαφος και υποστηρίζει ότι υπάρχει μια κοινή δομή για την αναπαράσταση, δεχόμενος φυσικά ότι οι λέξεις κωδικοποιούνται ανάλογα με την γλώσσα. Καθήκοντα που έχουν γίνει πειραματικά για την κλιτική μορφολογία δέχονται ότι ένα κοινό μοντέλο αναπαραστάσεων είναι αρκετό, συνεπώς υποστηρίζουν τη θέση για το κοινό λεξικό. Από την άλλη, άλλες πειραματικές διαδικασίες δείχνουν ότι το priming σε ομόγραφα (μη συγγενικές λέξεις σημασιολογικά που έχουν όμως την ίδια μορφή) καθορίζεται πολύ περισσότερο από την συχνότητα και όχι από την κοινή παρουσία. Αυτό συνηγορεί υπέρ την ύπαρξης δύο διαφορετικών λεξικών. Το αντεπιχείρημα στη θέση αυτή προέρχεται από τη σκέψη ότι η μορφολογία από μόνη της αρκεί για να υποστηρίξει την ύπαρξη ενός λεξικού με λήμματα που ανήκουν σε διαφορετικές γλώσσες και φυσικά οι γλωσσικές παρεμβολές υποστηρίζουν την ίδια θέση. Απάντηση σε αυτά τα επιχειρήματα αποτελεί η τροποποιημένη μορφή ενός διπλού μοντέλου που υποστηρίζει ότι η γλωσσική παρεμβολή εξηγείται από ένα είδος ανταγωνισμού των λέξεων που είναι αποτέλεσμα μια παράλληλης διαδικασίας λεξικής πρόσβασης. Οι Gor & Chernigovskaya σε πείραμα σχετικό με την κατάκτηση της ρηματικής μορφολογίας (κλιτική) στα ρωσικά από αμερικανούς μαθητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι δεν γίνεται μια μόνο θέση, ένα ή δύο λεξικά να εξηγήσουν τα αποτελέσματα τους, και επικαλούνται ένα τρίτο μικτό μοντέλο. Οι French & Jacquet σημειώνουν ότι το ερώτημα για ένα ή δύο λεξικά στους δίγλωσσους παρουσιάζει πειραματικά αντιφατικά αποτελέσματα. Μετά το 1970 έγινε ιδιαίτερα κατανοητό ότι τα αποτελέσματα αυτά δεν γίνεται να ερμηνευτούν αν δεν λάβουμε υπόψη τις ιδιαιτερότητες των πειραματικών διαδικασιών. Έτσι οι French & Jacquet αναφέρονται στο ιεραρχικό μοντέλο και στην ιδιαίτερη ανάγκη για διάκριση ανάμεσα σε ένα lexical και ένα conceptual λεξικό (λέξεων και εννοιών αντίστοιχα). Προτείνουν 4 τύπους του ιεραρχικού μοντέλου και όλοι τους έχουν ένα μοναδικό κοινό σημασιολογικό ή εννοιολογικό επίπεδο που επιτρέπει το σημασιολογικό priming που έχει παρατηρηθεί διαγλωσσικά και 2 ξεχωριστά λεξικά με βάση τη μορφή των λέξεων που δικαιολογούν την έλλειψη του 92

94 διαγλωσσικού repetition priming. Τα μοντέλα διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τον αριθμό, τον τύπο και την τοποθέτηση των δεσμών ανάμεσα στα τρία λεξικά (το εννοιολογικό και τα δύο άλλα μορφολογικά λεξικά). Γενικά η θέση για ένα κοινό σημασιολογικό λεξικό ενισχύεται από τα δεδομένα για το σημασιολογικό priming που παρατηρείται διαγλωσσικά. Αντίθετα η έλλειψη κάθε πειστικής μαρτυρίας για διαγλωσσικό repetition priming μας οδηγεί στην υποστήριξη της θέσης για δύο ξεχωριστά λεξικά. Οι 4 τύποι του ιεραρχικών μοντέλων (με κίτρινο σημαίνεται το εννοιολογικό λεξικό, με πράσινο το νοητικό λεξικό της 1 ης γλώσσας και με μπλε το νοητικό λεξικό της 2 ης ): εννοιολογικό Γ1 Γ2 Ι.Word association model Η σχέση ανάμεσα στις L1 & L2 είναι άμεση, ενώ με το εννοιολογικό λεξικό συνδέεται μόνο το νοητικό λεξικό της μιας γλώσσας. Το νοητικό λεξικό της δεύτερης γλώσσας δεν συνδέεται με το εννοιολογικό λεξικό. Σύμφωνα με τα εμπειρικά δεδομένα πρόκειται για ένα καλό μοντέλο για την εξήγηση χαμηλής επίδοσης στην 2 η γλώσσα. Τέτοιο μοντέλο παρουσιάζουν όσοι μαθαίνουν την 2 η γλώσσα ως ξένη (σε σχολεία). εννοιολογικό Γ1 Γ2 ΙΙ. Conceptual mediation model Δεν υπάρχουν δεσμοί ανάμεσα στις δύο γλώσσες. Και οι δύο συνδέονται κατευθείαν με το εννοιολογικό λεξικό. Αυτό το μοντέλο εξηγεί καλά τα εμπειρικά δεδομένα για πολύ καλή επίδοση στην 2 η γλώσσα, όπως συμβαίνει συνήθως σε όσους κατακτούν την 2 η γλώσσα στο σπίτι. Από την άλλη, οι Frost & Jacquet ισχυρίζονται ότι με την αύξηση στις επιδόσεις της 2 ης γλώσσας περνάμε από 93

95 το ένα μοντέλο στο άλλο (δηλαδή καταργούνται οι δεσμοί μεταξύ των γλωσσών και οι παρεμβολές, αφού αυτά τα δύο δεν συνδέονται πια). Είναι πολύ ενδιαφέρον που προτείνεται η αλλαγή στο μοντέλο του νοητικού λεξικού με την εκμάθηση της 2 ης γλώσσας. εννοιολογικό Γ1 Γ2 ΙΙΙ. Mixed model Σε αυτό υπάρχουν δεσμοί τόσο μεταξύ των δύο νοητικών λεξικών όσο και με το εννοιολογικό λεξικό καθενός από αυτά. Παρατηρήθηκε ότι με την αύξηση στην επίδοση της 2 ης γλώσσας οι δεσμοί δεν εξαφανίζονται. Διαφορετικές μορφές λέξεων έχουν διαφορετική συμπεριφορά. Έτσι, εμφανίστηκε η ανάγκη για το μοντέλο αυτό. Τα προβλήματα όμως με τα πειραματικά αντιφατικά δεδομένα και γενικότερα τα δεδομένα που εξαρτώνται πολύ από το είδος του εμπλεκομένου καθήκοντος / πειραματικής διαδικασίας, αλλά και το γεγονός ότι η μετάφραση από την 1 η γλώσσα στην 2 η δεν είναι ίδια με τη μετάφραση από την 2 η στην 1 η μας οδηγούν σε ένα ακόμη ιεραρχικό μοντέλο. C εννοιολογικό Γ1 Γ2 IV. Revised hierarchical model Το εννοιολογικό λεξικό συνδέεται αμφίδρομα με την 1 η γλώσσα. Η 2 η γλώσσα συνδέεται και αυτή με την 1 η (όχι όμως αμφίδρομα). Χαλαρότερες συνδέσεις ανάμεσα στο εννοιολογικό λεξικό και την 2 η 94

96 γλώσσα (αμφίδρομες) και χαλαρότερη η σύνδεση ανάμεσα στην 2 η και την 1 η γλώσσα (με κατεύθυνση από την 1 η προς την 2 η ). O Thomas αναφέρει ότι πολλοί ερευνητές για να αναφερθούν στο τι μπορεί να συμβαίνει στη διγλωσσία, απλά επεκτείνουν ό,τι είναι γνωστό για το νοητικό λεξικό ενός μονόγλωσσου. Ο ίδιος παρουσιάζει ένα μοντέλο που αποθηκεύει τη γνώση για τις λέξεις σε δύο λεξικά τα οποία βρίσκονται σε ένα κοινό συσχετιστικό μοντέλο. Παρουσιάζει λοιπόν ένα μοντέλο που προσομοιώνει τις εμπειρικές μαρτυρίες που συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης δύο διαφορετικών λεξικών αναπαραστάσεων, ανεξάρτητων μεταξύ τους, αλλά και εκείνα τα αποτελέσματα που δείχνουν ομοιότητες ανάμεσα στις δύο γλώσσες. Γενικότερα για τη διγλωσσία μοιάζει σαν να κινούμαστε σε δύο άκρα: είτε αποδεχόμαστε δύο διαφορετικά λεξικά, είτε θεωρούμε ότι οι δύο γλώσσες θα είναι μάλλον υποδιαιρέσεις ενός κοινού λεξικού, που βασίζεται μόνο στο γεγονός ότι οι λέξεις από δύο διαφορετικές γλώσσες ακούγονται ή φαίνονται διαφορετικές. Το πιο συχνό από τα πειράματα που χρησιμοποιείται για να δώσει απάντηση στο γνωστό ερώτημα για το ένα ή τα δύο λεξικά έχει να κάνει με την επιλογή της λέξης για αντικείμενα που παρουσιάζονται στα ερευνητικά υποκείμενα. Δύο είδη μαρτυρίας χρησιμοποιούνται. Η πρώτη είναι το συσχετιστικό πείραμα (priming) όπου οι ερευνητές εξετάζουν αν η αναγνώριση του αντικειμένου σε μια γλώσσα επηρεάζει την αναγνώριση της στην άλλη γλώσσα. Όπως φάνηκε το συσχετιστικό πείραμα (priming) ισχύει για λέξεις που δεν περνά μεγάλο χρονικό διάστημα να εμφανιστούν. Όταν το διάστημα είναι μεγαλύτερο το priming ισχύει για τη μια γλώσσα και όχι ανάμεσα σε μεταφραστικά ισότιμες λέξεις. Το δεύτερο είδος μαρτυρίας προέρχεται από τις λέξεις εκείνες οι οποίες έχουν την ίδια μορφή και την ίδια σημασία στις δύο γλώσσες. Συγκρινόμενες με λέξεις που έχουν την ίδια μορφή, αλλά όχι την ίδια σημασία, βλέπουμε ότι ενώ θα ήταν αναμενόμενη μια παρόμοια συμπεριφορά αυτό δεν συμβαίνει. Η δεύτερη κατηγορία λέξεων λογικό είναι αφού έχει διαφορετική σημασία στις δύο γλώσσες να έχει και διαφορετική συχνότητα σε αυτές. Φαίνεται λοιπόν ότι η συχνότητα είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό που έχει να κάνει με τα αποτελέσματα στις πειραματικές διαδικασίες. Μάλιστα οι λέξεις αυτές έχουν την ίδια συχνότητα όπως εκείνες που παρουσιάζονται μοναδικά σε μια γλώσσα. Συνεπώς το γεγονός ότι παρουσιάζεται η ίδια μορφή και στις δύο γλώσσες αφήνει τις λέξεις αυτές ανεπηρέαστες. Άρα οι λεξικές αναπαραστάσεις είναι διαφορετικές και ξεχωριστές. Άρα έχουμε δύο ανεξάρτητα λεξικά. Υπάρχουν όμως κοινές αναπαραστάσεις στο σημασιολογικό επίπεδο. Και αυτή θα ήταν η τελική θέση αν δεν υπήρχαν σε κάποιες πειραματικές διαδικασίες ενδείξεις για διαγλωσσική παρεμβολή (bilingual interference language similarity effects). Έτσι για το σειριακό μοντέλο προτείνεται η ύπαρξη δύο διαφορετικών καταλόγων με λέξεις για κάθε γλώσσα ενώ για το διαδραστικό μοντέλο (interactive activation model) ένα ξεχωριστό δίκτυο λεξικών μονάδων για κάθε 95

97 γλώσσα. Το πρόβλημα όμως για τα μοντέλα αυτού του τύπου είναι και πάλι ότι δεν μπορούν να απαντήσουν σε language similarity effects. Ο Thomas προτείνει ένα μοναδικό κοινό συσχετιστικό μοντέλο (single distributed connectionist network). Σε ό,τι αφορά τους δίγλωσσους, οι Kirsner, Lalor & Hird (1993) υποστηρίζουν ότι οι διαδικασίες για λεξική πρόσβαση δεν διαφέρουν από αυτές που συμβαίνουν στους μονόγλωσσους. Και αυτοί δέχονται ότι η μορφολογία θεωρείται σημαντική για την οργάνωση του νοητικού λεξικού. Ειδικά για λέξεις που μοιράζονται την ίδια ρίζα στις δύο γλώσσες ή την ίδια ετυμολογία, με την προϋπόθεση αυτή να είναι διαφανής, θεωρούμε ότι η αναπαράσταση στο νοητικό λεξικό είναι κοινή. Το σύστημα οργάνωσης των λέξεων αποτελείται 1. από αναπαραστάσεις που συνδέονται με τα μορφήματα ή τις λέξεις της γλώσσας, η κατάσταση των οποίων καθορίζεται από την εξάσκηση, 2. από συνδέσεις ανάμεσα σε αυτές τις αναπαραστάσεις που και πάλι καθορίζονται από την εξάσκηση. Αυτό μοιάζει να είναι αρκετά δυναμικό και κάθε λέξη ή συνδυασμός λέξεων αλλάζει την κατάσταση των ήδη υπαρχουσών αναπαραστάσεων. Οι συγγραφείς υιοθετούν την άποψη ότι η οργάνωση του νοητικού λεξικού καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το ιστορικό των λεξικών λειτουργιών. Η λογική με τα τεστ των συσχετιστικών πειραμάτων (priming) που χρησιμοποιήθηκαν στα πειράματα της έρευνας αυτής, είναι ότι ανάμεσα σε ένα ζεύγος με λέξεις με την ίδια σημασία στις δύο γλώσσες, αν η εμφάνιση της μιας δεν ευνοεί την αναγνώριση της άλλης τότε το υπό διερεύνηση χαρακτηριστικό αποτελεί ένα όριο στο νοητικό λεξικό. Αν την ευνοεί, δεν αποτελεί όριο. Σε πειράματα χρησιμοποιήθηκαν λέξεις τριών τύπων: 1. παράγωγα που συνδέονται μεταξύ τους σημασιολογικά 2. παράγωγα που δεν έχουν μεγάλη σημασιολογική σχέση μεταξύ τους 3. και μη παράγωγες λέξεις που συνδέονται σημασιολογικά μεταξύ τους. Όταν τα αντικείμενα διαδέχονταν το ένα το άλλο, ήταν η σημασιολογική εγγύτητα που διευκόλυνε, ενώ όταν άλλα αντικείμενα παρενέβαιναν ήταν η μορφολογική σχετικότητα. Συνεπώς η εμπειρία αφορά τις μορφολογικά συγγενείς μονάδες και η μορφολογία φαίνεται να έχει σημαντικότερο ρόλο στην οργάνωση του λεξικού ενός δίγλωσσου. H Mattheoudakis σημειώνει ότι προηγούμενες έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν σημαντικές δομικές διαφορές ανάμεσα στο νοητικό λεξικό των ομιλητών Γ1 και Γ2 (έλληνες φοιτητές που μαθαίνουν αγγλικά ως δεύτερη). Συγκεκριμένα, στο Γ1 λεξικό επικρατούν παραδειγματικοί 96

98 συνειρμοί ενώ στο Γ2 συνταγματικοί. Χρησιμοποιώντας όμως το μοντέλο του Wolter η ίδια βρίσκει σημαντικές ομοιότητες σε μια σειρά δοκιμασιών και έτσι προτείνει την αναθεώρηση της πρότασης ότι οι παραδειγματικοί συνειρμοί αποτελούν ένδειξη μεγαλύτερης γλωσσικής ανάπτυξης ενώ οι όποιες διαφορές ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα ποσοτικής αλλά όχι δομικής διαφοράς. Ο Wei (2002) υποστηρίζει ότι το λεξικό είναι ένα και κοινό, μόνο που δεν περιέχει το λέξημα, αλλά μάλλον πιο αφηρημένα στοιχεία, τα λήμματα. Κάθε λήμμα έχει πληροφορίες για συγκεκριμένη γλώσσα και επιτρέπει την πραγμάτωση ενός συγκεκριμένου λεξήματος στην επιφάνεια (surface level). Κάθε λήμμα περιέχει πλαίσια κατηγοριοποίησης που του επιτρέπουν την αντιστοιχία με συγκεκριμένες μορφοσυντακτικές διαδικασίες στην γλωσσική παραγωγή. Βέβαια στο μοντέλο του Wei δεν αναφέρεται κάτι για την κατανόηση. Τι ενεργοποιείται τότε; το λήμμα ή το λέξημα; Η γραμματική κωδικοποίηση ακολουθείται από φωνολογική κωδικοποίηση και οι αφηρημένοι φωνολογικοί κώδικες ανασύρονται από το νοητικό λεξικό με κάθε λήμμα να υποδεικνύει τον δικό του κώδικα, που ονομάζεται λέξημα. Ο ίδιος υποθέτει ότι επειδή οι μορφοσυντακτικές διαδικασίες είναι γρήγορες και συνεχείς μάλλον εμπλέκουν παράλληλες διαδικασίες, αλλά με μια διαδικασία τυφλή στην άλλη (δεν επικοινωνούν). Η εναλλαγή κώδικα που συμβαίνει στην πρόταση δίνει στοιχεία για αυτή την παράλληλη επικοινωνία. Ποτέ οι δύο γλώσσες ενός δίγλωσσου δεν ενεργοποιούνται ταυτόχρονα. Μια από τις δύο έχει μεγαλύτερο γλωσσικό input στη σειρά λέξεων που εκφέρεται τελικά στο δίγλωσσο παραγόμενο λόγο. Πολλά είναι τα πειραματικά δεδομένα που οδηγούν σε σημαντικά συμπεράσματα και από το χώρο της παθολογίας της γλώσσας για την σύνθεση. Και εκεί βέβαια, τα συμπεράσματα είναι ειδικά για κάθε γλώσσα και φυσικά για κάθε πάθηση... 97

99 Τα σύνθετα στην Νευρογλωσσολογία Τα σύνθετα στην Νευρογλωσσολογία Η σύνθεση είναι αντικείμενο έρευνας σε αρκετές περιπτώσεις παθολογίας της γλώσσας. Ανάμεσα σε αυτές η Developmental Language Impairment (DLI/GLI), η Grammatical SLI (G-SLI) και η αφασία. Τα δεδομένα είτε συγκεντρώνονται από πειραματικές εργασίες σε μια μόνο γλώσσα, συγκρίνοντας τις επιδόσεις των ατόμων με παθολογία στη γλώσσα με αυτές των φυσιολογικών, είτε προσεγγίζονται διαγλωσσικά. Σε κάθε μια από τις περιπτώσεις αναδεικνύονται προβληματισμοί που αφορούν τόσο τα όρια της πάθησης (προβληματική σύνταξη ή μορφολογία; σύνδεση της διαδικασίας της σύνθεσης με την κλιτική μορφολογία) όσο και τις «εκφράσεις» της που ποικίλλουν ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας. Τα συμπεράσματα επεκτείνονται και στο νοητικό λεξικό και κάθε μια εργασία συχνά καταλήγει στην υπερίσχυση ενός από τα προτεινόμενα μοντέλα για την λεκτική πρόσβαση και αναπαράσταση (για όσες από αυτές δεν ξεκινούν με την παραδοχή ενός μοντέλου εξ αρχής). Όπως και να χει, η σύντομη βιβλιογραφική έρευνα της οποίας δεδομένα παρουσιάζονται εδώ δεν οδηγεί στη συμφωνία και την καθιέρωση ενός μόνο μοντέλου Ξεκινώντας από την περίπτωση της GLI (Genetic Language Impairment), τα δεδομένα της σύγκρισης ανάμεσα σε φυσιολογικά άτομα και άτομα με GLI είχαν ως συμπέρασμα την ύπαρξη δύο διαφορετικών λεξικών. Η έρευνα ανάμεσα σε παθολογικά άτομα σε τρείς διαφορετικές γλώσσες 84 (αγγλικά, γαλλικά και ελληνικά) σε όλες τις όψεις της μορφολογίας (απλές λέξεις, κλιτική και παραγωγική μορφολογία και σύνθεση) ενίσχυσε τη άποψη αυτή 85. Πιο συγκεκριμένα, ή έρευνα έδειξε ότι είναι διαφορετικές οι διαδικασίες πρόσβασης και αναπαράστασης ανάμεσα στα φυσιολογικά και τα μη-φυσιολογικά άτομα. Τα πρώτα μπορούν να προσεγγίσουν τις λέξεις είτε ως ολόκληρες μονάδες, είτε να τις αποδομήσουν στα μορφολογικά τους συστατικά. Τα μη-φυσιολογικα άτομα βρέθηκε ότι δεν έχουν την δυνατότητα να προχωρήσουν στο νοητικό λεξικό έχοντας αποδομήσει τις λέξεις-δεν υπάρχει διάκριση στις διαδικασίες που ενεργοποιούνται για τις απλές και τις μορφολογικά περίπλοκες λέξεις. Η διαθέσιμη αναπαράσταση αποτελείται από ολόκληρη τη λέξη (full-listing) ενώ στα φυσιολογικά άτομα οι αναπαραστάσεις είναι είτε ολόκληρες λέξεις, είτε δεσμευμένα μορφήματα (λειτουργικά και λεξικά) και αυτό εξαρτάται από την μορφολογία της λέξης. Δηλαδή, η σύγκριση των νοητικών λεξικών έχει ως αποτέλεσμα ότι το παθολογικό νοητικό λεξικό διαφέρει ως προς την ανυπαρξία της μιας από τις δύο 84 Kehayia, το είδος της βιβλιογραφίας σχετικά με την παθολογία της γλώσσας προσφέρει πραγματικά σημαντική πληροφόρηση για διαγλωσσικά συμπεράσματα 98

100 δυνατότητες και όχι ότι είναι κάτι εντελώς διαφορετικό με άλλες, πολύ διαφορετικές διαδικασίες πρόσβασης και αναπαράστασης. Το μοντέλο που εξ αρχής είναι αποδεκτό, είναι ένα υβριδικό μοντέλο, που δέχεται την «διπλή» αυτή δυνατότητα για την πρόσβαση (διαδικασίες που ανήκουν στο προ-λεξικό επίπεδο) και την λεξική αναπαράσταση 86. Η έρευνα που αφορά τις επίκτητες γλωσσικές διαταραχές (αφασία) έχει δείξει, διαγλωσσικά, ότι οι ομιλητές αυτοί είναι ευαισθητοποιημένοι ως προς μια εσωτερική λεκτική δομή και τις αναπαραστάσεις της, ακόμη κι αν κάτι τέτοιο δεν είναι ευδιάκριτο κατά την παραγωγή αυθόρμητου λόγου. Δεν παρουσιάζουν πρόβλημα στην ίδια την αναπαράσταση (σε αυτό μοιάζουν με τους φυσιολογικούς), όσο στην ίδια την διαδικασία πρόσβασης στη λέξη. Έτσι, αποτελεί ερώτημα αν οι GLI ομιλητές έχουν πρόβλημα με την αναπαράσταση και την πρόσβαση ή με την εφαρμογή των κανόνων σχηματισμού λέξης κατά την παραγωγή. Τα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν γίνει ως τώρα συνηγορούν υπέρ της αδυναμίας αποδόμησης των περίπλοκων (ακόμη και των περιπτώσεων εκείνων στις οποίες είναι ευδιάκριτη η παρουσία «μερών» στη λέξη-υπάρχει δηλ. μορφολογική διαφάνεια) λέξεων και στο ότι απουσιάζουν εντελώς μηχανισμοί μορφολογικής αναγνώρισης ειδικότερα των κλιτικών επιθημάτων. Κατά πόσο η «βλάβη» αυτή επηρεάζει και τη σύνθεση, ειδικότερα σε γλώσσες που ενδέχεται να την παρουσιάζουν στο εσωτερικό της σύνθετης λέξης; Κι αν το πρόβλημα εντοπίζεται ειδικότερα στην κλιτική μορφολογία, υπάρχει το ενδεχόμενο τα σύνθετα να παραμένουν «αλώβητα» σε κάποιες γλώσσες; ποιες ειδικότερα πλευρές της κλιτικής μορφολογίες παρουσιάζουν το πρόβλημα, ο αριθμός ή το γένος; σε ποιο σημείο βλάβη σε μια διαδικασία (κλίση) επηρεάζει και την παραγωγή ή την σύνθεση; υπάρχει πιθανότητα ό,τι ανήκει στην παραγωγική μορφολογία να προσεγγίζεται και να αναπαρίσταται φυσιολογικά και ό,τι ανήκει στην σύνθεση όχι; Τα τελευταία ερωτήματα καθορίζονται σημαντικά από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας (που μπορεί να μην αφήνουν να φανεί συγκεκριμένο πρόβλημα σε όλες τις κατηγορίες). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα στην έρευνα που περιγράφει το άρθρο «Lexical access and representation in individuals with DLI: a cross linguistic study όλες οι ομάδες DLI (άγγλοι, γάλλοι, έλληνες) συγκρινόμενες με φυσιολογικά άτομα, παρουσίασαν πρόβλημα στην αποδόμηση (δεν γίνεται αποδόμηση) και τη λεκτική αναπαράσταση (αναπαράσταση ολόκληρης της λέξης). Τα σύνθετα μελετήθηκαν μόνο για την ελληνική και η αντιμετώπισή τους ήταν ανάλογη. Για τις δύο γλώσσες (αγγλική και γαλλική), κλιτικά και παραγωγικά επιθήματα δεν διαχωρίζονται από την λέξη κατά τη λεκτική πρόσβαση και αναπαράσταση. Για την ελληνική, το ίδιο ισχύει για τα συνθετικά αλλά και για 86 Σε καμία από τις παρουσιάσεις άρθρων δεν θα σχολιαστεί η επιλογή των πειραματικών διαδικασιών, αν και, όπως είναι γνωστό, συγκεκριμένες επιλογές δίνουν συγκεκριμένες κατηγορίες αποτελεσμάτων. 99

101 τα κλιτικά επιθήματα. Φαίνεται πως στο DLI δεν υπάρχει δυνατότητα αποδόμησης γενικά για καμία κατηγορία της μορφολογίας. Σε έρευνα της Dalalakis αποκλειστικά για έλληνες με DLI και τις δυνατότητες παραγωγής πληθυντικών, υποκοριστικών και νέων συνθέτων 87, το βασικό ερώτημα είναι αν η βλάβη επεκτείνεται και σε άλλες όψεις της μορφολογίας πέρα από την κλίση. Η υπόθεση (μοντέλο) που είναι εξ αρχής αποδεκτή για τα μη φυσιολογικά άτομα είναι ότι διαθέτουν αναπαραστάσεις μικρότερες της λέξης στο νοητικό τους λεξικό (κλιτικά και παραγωγικά επιθήματα και τεμάχια μικρότερα της λέξης 88 ) ταυτόχρονα με αναπαραστάσεις όλης της λέξης. Ο σχηματισμός πληθυντικών εξετάζει την κλιτική μορφολογία και ο σχηματισμός συνθέτων το αν υπάρχει «ευαισθησία» στην εσωτερική λεκτική δομή. Ειδικότερα για την κλιτική μορφολογία, περισσότερα λάθη συνέβησαν σε ό,τι αφορά τα κλιτικά επιθήματα του γένους σε σχέση με αυτά του πληθυντικού. Στη σύνθεση, το βασικό συμπέρασμα ήταν η δυσκολία αναγνώρισης του ορίου του α συνθετικού (*ποντάνθρωπος/ποντικάνθρωπος, αλογάνθρωπος/αλογοπάνθρωπος). Αρκεί κάτι τέτοιο για να υποθέσει κανείς ότι υπάρχει αναπαράσταση δεσμευμένων μορφημάτων αλλά όχι αυτή που συναντάται στο φυσιολογικό νοητικό λεξικό; Τα δεδομένα της έρευνας της Κεχαγιά, αφορούσαν την κατανόηση και όχι την παραγωγή νέου συνθέτου. Η παραγωγή στα DLI δίνει δεδομένα δυνατοτήτων σχηματισμού λέξης που όμως δεν είναι η αναμενόμενη. Φαίνεται ότι για το α συνθετικό που μπορεί να απαντάται στο DLI-νοητικό λεξικό ως μέρος σύνθετης λέξης (ποντικοφάρμακο, ποντικοουρά) είτε ότι δεν υπάρχει δυνατότητα απόσπασής του για το σχηματισμό νέου συνθέτου, είτε ότι υπάρχει ένα εντελώς διαφορετικό τεμάχιο λέξης που χρησιμεύει ως α συνθετικό. Άποψή μου είναι ότι αν δεν υπήρχε διαθέσιμο τεμάχιο, η αναμενόμενη παραγωγή θα έπρεπε να ήταν ποντικιάνθρωπος και αλογοάνθρωπος. Άλλο ένα ερώτημα είναι το πώς αποφασίζει το DLI-νοητικό λεξικό για το ποιο από τα δύο συνθετικά θα είναι πρώτο ή δεύτερο αφού υποθέτουμε ότι δεν διαθέτει παρά μόνο αναπαραστάσεις ολόκληρων λέξεων. Αυτή η άποψη ενισχύεται 87 Η έκταση της βλάβης στο συντακτικό δεν έχει διευκρινιστεί-θα μπορούσε να ερευνηθεί στα παρατακτικά σύνθετα της ελληνικής 88 Ένα ερώτημα για την ελληνική θα ήταν αν τα μικρότερα της λέξης τεμάχια που αναπαριστώνται στο λεξικό είναι αυτά που συμμετέχουν τόσο στην παραγωγική και κλιτική μορφολογία όσο και στην σύνθεση. Υπάρχει δηλαδή ένα και μοναδικό δεσμευμένο μόρφημα έστω Χ- το οποίο να δέχεται κλιτικά και παραγωγικά επιθήματα αλλά και να συμμετέχει ως α συνθετικό στην σύνθεση ή υπάρχουν περισσότερα δεσμευμένα μορφήματα μιας λέξης σε «λίστες» ανάλογα με το είδος των «καταλήξεων» που δέχονται; Πχ υποθέτουμε ότι για τις λέξεις άνθρωπος, ανθρώπινος, ανθρωποφάγος και ανθρωπόμορφος, το σταθερό αυτό μόρφημα είναι το ανθρωπ-; Περισσότερα στην παρουσίαση των άρθρων για το συνδετικό φωνήεν (interfix / linking vowel ) στο νοητικό λεξικό. Επιπλέον, όταν μια λέξη συμμετέχει ως β συνθετικό, ανασύρεται η αναπαράσταση της ολόκληρης λέξης ή του μορφήματος και ακολουθεί η προσθήκη του κλιτικού επιθήματος στο σύνθετο; Μια έρευνα ανάμεσα σε σύνθετες που εμφανίζουν δύο γένη και ολόκληρη λέξη ως β συνθετικό θα μπορούσε να δώσει στοιχεία. 100

102 και στην έρευνα για τα υποκοριστικά. Και εκεί, τα λάθη αναφέρονται στη δυσκολία καθορισμού του ορίου του δεσμευμένου μορφήματος που θα συμμετέχει (*πολυθρούλα/πολυθρονούλα) Στο άρθρο των P. Royle, G. Jarema, E. Kehayia Frequency effects on visual word access in DLI τα δεδομένα συγκλίνουν στη διατύπωση της άποψης ότι το DLI-λεξικό είναι οργανωμένο με βάση τη συχνότητα παρά το κριτήριο «μορφολογικές οικογένειες», πράγμα που ενισχύει και τα δεδομένα των δύο προηγούμενων άρθρων που παρουσιάστηκαν εδώ. Στην περίπτωση των ατόμων με G-SLI έχει παρατηρηθεί παράλειψη των κλιτικών καταλήξεων στην συμφωνία υποκειμένου-ρήματος (* Two big dog/*the boy jump) 89. Το αν κάτι τέτοιο οφείλεται σε βλάβη στη διαδικασία της εισερχόμενης πληροφορίας (input processing deficit) ή στην μη-εφαρμογή γραμματικών κανόνων (grammar specific deficit) είναι αντικείμενο μελέτης και τα ως τώρα δεδομένα εξηγούνται και από τις δύο θέσεις. H έρευνα για τα σύνθετα, σε αυτήν την περίπτωση, εστιάζεται στο αν αποδίδεται ο πληθυντικός αριθμός στο εσωτερικό τους ή όχι. Αν ισχύει η ύπαρξη μη-φυσιολογικής διαδικασίας στην ανάλυση της εισερχόμενης πληροφορίας τότε αναμένεται η παράλειψη του τελικού s στο εσωτερικό των συνθέτων όπου το α συνθετικό είναι ομαλό (rat-eater). Αν όμως η βλάβη οφείλεται στη μη εφαρμογή γραμματικών κανόνων τότε αναμένεται η εμφάνιση του τελικού s στο εσωτερικό της σύνθεσης (*rats-eater). Στην έρευνα των Heather, K.J. van der Lely & V. Christian (2000), ανάμεσα σε φυσιολογικά και G-SLI παιδιά, όλα τα άτομα απέδωσαν σωστά τα σύνθετα όπου το α συνθετικό είναι μη ομαλός σχηματισμός πληθυντικού, αλλά διέφεραν στα σύνθετα όπου το α συνθετικό είναι ομαλός σχηματισμός πληθυντικού και πιο συγκεκριμένα τα G-SLI-άτομα παράγουν πληθυντικό αριθμό πολύ συχνότερα από ότι τα φυσιολογικά (υπεργενίκευση του πληθυντικού που υποστηρίζεται και από δεδομένα σε άλλες γλώσσες). Τα δεδομένα αυτά υποστηρίζουν την grammar specific deficit hypothesis. Στην περίπτωση αυτή η σύνθεση συνδέεται με την κλιτική μορφολογία αλλά στο εσωτερικό του συνθέτου. Η υπόθεση των τριών επιπέδων εφαρμογής των κανόνων που προτείνει ο Kiparsky, προβλέπει την εμφάνιση των ομαλών μορφών ενικού και των ανώμαλων μορφών πληθυντικού και ενικού στο εσωτερικό των συνθέτων όχι όμως και την εμφάνιση των ομαλών του πληθυντικού. Οι ανώμαλες μορφές πληθυντικού υπάρχουν αποθηκευμένες ολόκληρες και δεν αναλύονται / αποδομούνται μορφολογικά. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τις ομαλές. H εξήγηση δίνεται ικανοποιητικά από αυτήν την θεωρία. Έτσι, αν το level-ordering (η διάκριση των τριών επιπέδων) λειτουργούσε σωστά στα G-SLI άτομα, τότε θα έπρεπε για την σύνθεση να είναι διαθέσιμος για τα ανώμαλα 89 Αν και το προφίλ των ατόμων αυτών παρουσιάζει εξαιρετική ανομοιογένεια 101

103 ουσιαστικά (αυτά με μη-ομαλό σχηματισμό πληθυντικού) και ο πληθυντικός και ο ενικός ενώ για τα ομαλά μόνο ο ενικός. Η εξήγηση αυτή τη φορά έχει να κάνει με την εφαρμογή γραμματικών κανόνων. Βλέπουμε δηλαδή ότι στη σχετική βιβλιογραφία τα σύνθετα και ο εσωτερικός σχηματισμός πληθυντικού χρησιμοποιούνται για την διάκριση δύο θεωριών που προτείνονται για τα άτομα με G- SLI. Η έρευνα αυτή «ξεφεύγει» από την παραδοσιακή αντιμετώπιση των συνθέτων στο πλαίσιο του νοητικού λεξικού. Η έρευνα που αφορά την αφασία παρουσιάζει τα σύνθετα σε σύγκριση με τις αντίστοιχες φραστικές δομές (Ν+Α vs noun + adj. Σε φράση) και επομένως την μορφολογία συγκρινόμενη με την σύνταξη. Οι αφασικοί, που παρουσιάζουν προβληματική σύνταξη, είναι η κατάλληλη ομάδα για να αναδειχθούν οι σχέσεις της σύνταξης με την μορφολογία στο νοητικό λεξικό αλλά και να προκύψουν περισσότερα δεδομένα σχετικά με το προφίλ της ομάδας αυτής. Έχει ήδη αναφερθεί η σχέση σχηματισμών συνθέτων και συντακτικών δομών σε προηγούμενο σημείο της εργασίας που αφορά τις προσεγγίσεις της σύνταξης στο εσωτερικό της λέξης. Η ίδια σύγκριση γίνεται τώρα στα πλαίσια της ψυχογλωσσολογίας και του νοητικού λεξικού. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι η σύγκριση πάντοτε γίνεται ανάμεσα σε αντίστοιχα μέρη (τα συνθετικά και τα στοιχεία της συντακτικής φράσης ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία) και ότι σε τέτοιες έρευνες πάντοτε γίνεται αναφορά στη σειρά εμφάνισης των συνθετικών. Για τη νέα ελληνική, η προσφορότερη περιοχή για μια τέτοια σύγκριση είναι τα σύνθετα που αποδίδονται με δύο λέξεις (παρατακτικά, πχ παιδί-θαύμα). Μια τέτοια έρευνα των Mondini, Jarema, Luzzati, Burani & Semenza 90 (2004) για την ιταλική γλώσσα και για τα σύνθετα της μορφής Ν+Α, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα σύνθετα είναι αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις στο λεξικό ενώ οι φράσεις απαιτούν συγκεκριμένες συντακτικές λειτουργίες (και αποτελούν την προβληματική περιοχή των αφασικών). Η ίδια έρευνα δείχνει ότι οι αφασικοί ήταν περισσότερο ευαισθητοποιημένοι στη σειρά των δομών στη φράση παρά στη σύνθεση. Όλα αυτά δείχνουν ότι είναι πολύ διαφορετικές οι διαδικασίες προσέγγισης των συνθέτων από αυτές των φραστικών δομών στο νοητικό λεξικό και των φυσιολογικών ατόμων 91. Τα σύνθετα της ιταλικής είναι ένα πολύ καλό πεδίο για την μελέτη της συμφωνίας στο εσωτερικό της λέξης και η μορφή Ν+Α από τις λιγότερο μελετημένες. Θεωρείται δεδομένο το διπλό μοντέλο για την λεκτική πρόσβαση και αναπαράσταση. Το ερευνητικό ζητούμενο είναι αν διαφέρουν οι διαδικασίες 90 Όπως για τις μορφολογικά πολύπλοκες λέξεις, και κατ αναλογία με τις υποθέσεις για την οργάνωση του νοητικού λεξικού των φυσιολογικών ομιλητών, έτσι και για την περίπτωση των συνθέτων, σε μη φυσιολογικούς ομιλητές, τρεις διαφορετικές υποθέσεις ανταγωνίζονται η μια την άλλη. Σύμφωνα με την πρώτη τα σύνθετα αναπαρίστανται ως ολόκληρες λέξεις (full listing model) και ανασύρονται ως τέτοιες. Η δεύτερη υποστηρίζει ότι τα σύνθετα δεν έχουν αναπαράσταση ως ολόκληρη λέξη αλλά ότι προκύπτουν με εφαρμογή κανόνα (full decomposition model). Η τρίτη υποστηρίζει ότι ενώ τα σύνθετα έχουν καταχώριση ως ολόκληρες λέξεις, μπορούν να προκύψουν και με εφαρμογή κανόνα (dual route model). 91 aphasia offers a unique opportunity for studying the selective breakdown of the components of the language processing system and therefore provides a privileged window into normal processing 102

104 συμφωνίας στο εσωτερικό των συνθέτων από αυτές των φραστικών δομών για τους αφασικούς. Υποθέτοντας ότι τα σύνθετα μπορούν να προσεγγιστούν και ως ολόκληρες λέξεις, αν υπάρχουν βλάβες που αφορούν το συντακτικό επίπεδο, η σύνθεση δεν θα παρουσιάσει κανένα πρόβλημα. Η έρευνα παρουσίασε διαφορετικές διαδικασίες στην ανάσυρση (retrieval) στα σύνθετα και στις φραστικές δομές. Για τις τελευταίες απαιτείται η επιλογή του ενός συστατικού, μετά του άλλου και μετά εφαρμογή της συμφωνίας. Για τα σύνθετα (που δεν παρουσιάζουν πρόβλημα) φαίνεται ότι αποφεύγονται οι μορφοσυντακτικές διαδικασίες με την ανάσυρση ολόκληρης της λέξης πράγμα που συνηγορεί στην άποψη ότι είναι αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις. Ακόμη και το γεγονός της αντικατάστασης στη σειρά που συμβαίνει μόνο στις φράσεις επιβεβαιώνει την προηγούμενη θέση (σύνθετα ως λεξικές μονάδες). Σε ό,τι αφορά τον έλεγχο βραχείας μνήμης ήταν καλύτερος για τα σύνθετα (και αυτό επιβεβαιώνει ότι δεν αποτελούν 2 διακριτές λεξικές μονάδες). Από την άλλη τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σύμφωνα με την ύπαρξη δύο διαφορετικών μηχανισμών συμφωνίας (ένας για τα σύνθετα και ένας για τις άλλες δομές) και οι αφασικοί ως ομάδα που παρουσιάζει βλάβη μόνο στον ένα μηχανισμό συμφωνίας (και διαθέτει και τους δύο τρόπους λεξικής αναπαράστασης και πρόσβασης). Τι συμβαίνει τελικά στο νοητικό λεξικό των αφασικών σε σχέση με αυτό των φυσιολογικών; Η εύρεση ότι οι αφασικοί προσεγγίζουν τα σύνθετα ως ολόκληρες λεξικές μονάδες αρκεί για να επιβεβαιώσει ότι η ίδια διαδιακασία συμβαίνει και στα φυσιολογικά άτομα; Αν όχι, τότε αυτό που μπορεί να ισχυριστεί κανείς είναι ότι στους αφασικούς επιλέγεται ο μηχανισμός που αποδεικνύεται να είναι ο λιγότερο προβληματικός. Η άποψη ότι στις φραστικές δομές ανασύρεται πρώτα η μια λέξη, μετά η δεύτερη και μετά γίνεται η συμφωνία θα έπρεπε να επιβεβαιωθεί και χρονικά. Υποθέτουμε ότι αυτή η διαδικασία απαιτεί περισσότερο χρόνο. Επίσης, στο άρθρο δεν αναφέρεται τίποτε για την κεφαλή. Σε έρευνα που περιγράφουν οι Semenza, Luzzatti & Carabelli (1997), αναφέρονται ενδείξεις ότι διατηρείται η μορφολογική επίγνωση για τις σύνθετες λέξεις ακόμη κι αν δεν είναι δυνατή η «φωνολογική ανάσυρση» της σύνθετης λέξης στους αφασικούς. Αυτό οφείλεται στη διάκριση ανάμεσα στο lemma και στο lexeme-level. Το πρώτο έχει όλες τις γραμματικές πληροφορίες ενώ το δεύτερο τις φωνολογικές και το ακολουθεί. Στα ιταλικά τα ενδοκεντρικά σύνθετα έχουν συνήθως την κεφαλή δεξιά και τα εξωκεντρικά είναι συνήθως της μορφής Ρ+Ο. Το γένος της σύνθετης λέξης αυτής της κατηγορίας είναι διαφορετικό από αυτό του β συνθετικού (απουσία κεφαλής). Αυτή η κατηγορία δεν είναι εύκολα ερμηνεύσιμη συντακτικά (δεν υπάρχει κανονικότητα). Γεγονός είναι πάντως ότι σύνθετα της μορφής Ρ+Ο ανήκουν στην γραμματική κατηγορία των ουσιαστικών. 103

105 Τρείς είναι οι υποθέσεις που έχουν να κάνουν με τα σύνθετα στο νοητικό λεξικό των αφασικών. Η πρώτη θέλει τα σύνθετα να είναι αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις και να ανασύρονται ως τέτοιες. Η δεύτερη υποθέτει ότι ενώ είναι καταχωρημένα ως ολόκληρες λέξεις συνοδεύονται από πληροφορίες μορφολογίας και η τελευταία παρουσιάζει τα σύνθετα να ρυθμίζονται μόνο από κανόνες χωρίς καταχώρηση στο λεξικό. Η παράλειψη του ρήματος στα Ρ+Ο σύνθετα θα υποστήριζε οποιαδήποτε από τις υποθέσεις αυτές μπορεί να δεχτεί ότι τα δύο συνθετικά προχωρούν ξεχωριστά στις διαδικασίες πρόσβασης. Τα ερευνητικά αποτελέσματα που περιγράφει το άρθρο αυτό υποστηρίζουν την διάκριση ανάμεσα σε μορφολογική και φωνολογική αναπαράσταση (ένα τέτοιο εύρημα είναι συμβατό και στην περίπτωση των DLI ατόμων στην έρευνα της Dalalakis). Στην περίπτωση της αφασίας Broca, η παράλειψη του ρήματος στα σύνθετα εμφανίζεται με μεγαλύτερες αναλογίες. Με δεδομένο ότι όλα τα σύνθετα της μορφής Ρ+Ο ανήκουν στην γραμματική κατηγορία των ουσιαστικών, η παράλειψη αυτή δεν δικαιολογείται αν η λέξη αντιμετωπίζεται ως ολόκληρη χωρίς αποδόμηση ή μορφολογικές πληροφορίες. Επίσης δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα του παράγοντα θέση-συνθετικού (position effect) γιατί η παράλειψη συμβαίνει μόνο σε αυτήν την κατηγορία συνθέτων. Με τη μελέτη των συνθέτων σε αυτή την ερευνητική εργασία επιχειρείται να αποδοθεί ο τόπος της διαταραχής (locus of disturbance). Όπως προαναφέρθηκε εντοπίζεται στην φωνολογική αναπαράσταση. Οι συγγραφείς του άρθρου αναφέρουν ότι η ιταλική γλώσσα παρουσιάζει την δυνατότητα μελέτης του παράγοντα «κεφαλή στη σύνθετη λέξη» γιατί τα σύνθετα της μορφής Ο+Ο παρουσιάζουν εναλλαγή (άλλοτε αριστερά και άλλοτε δεξιά) σε αντίθεση με την αγγλική και την ελληνική, στις οποίες η κεφαλή είναι δεξιά τις περισσότερες φορές. Οι μορφολογικές διαφορές από γλώσσα σε γλώσσα επιτρέπουν ή όχι την ανάδειξη παραγόντων της μορφολογίας που θα μπορούσαν να δώσουν επιπλέον στοιχεία για την οργάνωση στο νοητικό λεξικό. Το θέμα σε αυτήν την περίπτωση είναι αν το νοητικό λεξικό των φυσικών ομιλητών είναι ίδιο για όλους τους ομιλητές ή αν ποικίλλει από γλώσσα σε γλώσσα (ενδεχομένως κάποιοι παράγοντες να μην είναι «ενεργοί» στο νοητικό λεξικό μιας γλώσσας εφόσον δεν μεταφέρουν καμία «κρίσιμη» πληροφορία), αλλά και αν αυτή η διάκριση μπορεί να επεκταθεί στο νοητικό λεξικό των μη-φυσιολογικών ομιλητών. Από έρευνες του Paradis για τους δίγλωσσους αφασικούς, προκύπτει ότι τα αποτελέσματα είναι καθοριζόμενα από τη γλώσσα (language specific) και το είδος του γλωσσικού καθήκοντος (μάλιστα τονίζεται ότι γλωσσικά καθήκοντα που δεν είναι αυθόρμητα δεν μπορούν να μας βοηθήσουν στα δεδομένα). Οι αφασικοί είναι ασθενείς που μπορούν να αναμίξουν μορφήματα από διαφορετικές 104

106 γλώσσες κι έτσι να επιτρέψουν παρατήρηση και συμπεράσματα σχετικά με την οργάνωση στη διγλωσσία. Από πειράματα των Spacal et al (2001) σε αφασικούς σλοβένους ασθενείς για την αναπαράσταση λέξεων με πρόθημα (πρόθεση) προκύπτει ότι τα όρια της λέξης ήταν ένα σημαντικό σημείο λάθους. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η έρευνα σε ασθενείς σε διαφορετικές γλώσσες μπορεί πραγματικά να φωτίσει την περιοχή αυτή που παρουσιάζει τόσο αντιφατικά αποτελέσματα. Ένα ακόμη στοιχείο που θα πρέπει να καταγραφεί για το νοητικό λεξικό και την οργάνωσή του στα φυσιολογικά άτομα είναι ότι υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα που υποστηρίζουν ότι οι ομαλές μορφές της κλιτικής μορφολογίας αποδομούνται μορφολογικά ενώ οι μη-ομαλές όχι 92 (αποθηκεύονται ως «ολόκληρες»). Επιπλέον, έχουν καταγραφεί αποτελέσματα στα οποία η συχνότητα των κλιτικών επιθημάτων είναι σημαντικός παράγοντας (συντομότερος ο χρόνος για τη lexical decision στην περίπτωση των συχνότερων επιθημάτων). Όλα αυτά είναι ερευνητικά δεδομένα που υποστηρίζουν γενικότερα την υπόθεση της αποδόμησης. Στην έρευνα των Luzzatti C. & de Bleser R. (1996) η σύνθεση χρησιμοποιείται για να υποστηριχθεί ότι στο νοητικό λεξικό και κατ επέκταση στο λόγο των αγραμματικών (agrammatic speech) δεν έχουν διαταραχτεί οι διαδικασίες της μορφολογίας και ότι προβληματικές μπορούν να χαρακτηριστούν εκείνες οι περιοχές στις οποίες η μορφολογία εμπλέκεται με την σύνταξη. Το άρθρο αναφέρεται στις διαταραχές της κλιτικής μορφολογίας των συνθέτων και πιο συγκεκριμένα στη δυσκολία επιλογής της λειτουργικής λέξης στην κατηγορία των προθετικών συνθέτων (prepositional compounds). Τα σύνθετα αυτά είναι συντακτικές δομές με το status μιας λέξης. Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση των δεδομένων, αναφέρουμε ότι στην περίπτωση αυτή η σύνθεση είναι το πεδίο που εμπλέκει τη σύνταξη με την μορφολογία και επιτρέπει τον εντοπισμό της διαταραχής (η κλιτική μορφολογία στη σύνθετη λέξη απαιτεί συντακτική ανάλυση στο επίπεδο της λέξης). Με δεδομένο ότι δεν παρουσιάζεται σχεδόν κανένα πρόβλημα σε ό,τι αφορά την κλιτική και παραγωγική μορφολογία των απλών και των παράγωγων λέξεων στον ένα από τους δύο ιταλούς αγραμματικούς και αρκετά καλή επίδοση στον άλλο, θα ήταν αρκετά δύσκολο να ερμηνευθεί η διαταραχή. Αυτό που θα ήθελα να τονίσω είναι ότι η σύνθεση για το νοητικό λεξικό είναι μια περιοχή που εκτός από την μορφολογία αφορά και την σύνταξη στο επίπεδο της λέξης. Τα συμπεράσματα για το νοητικό λεξικό των αγραμματικών που υπονοούνται είναι ότι εφόσον μόνο μια συγκεκριμένη περιοχή παρουσιάζει διαταραχή, οι άλλες που εμφανίζονται να λειτουργούν σχεδόν όπως στα φυσιολογικά άτομα (παραγωγική μορφολογία και κλιτική μορφολογία στις απλές λέξεις) δεν 92 από πειράματα cross-modal priming και lexical-decision, έτσι όπως αναφέρονται στην εισαγωγή του άρθρου των Janssen U. & Penke M (2002) 105

107 συνδέονται με αυτήν. Συνεπώς, η παραγωγική μορφολογία είναι ανεξάρτητη της σύνθεσης (διαφορετικές είναι οι αναπαραστάσεις των δεσμευμένων μορφημάτων και των επιθημάτων της παραγωγής από αυτές της σύνθεσης και αυτό θα μπορούσε να διερευνηθεί για τα νέα ελληνικά για τις περιπτώσεις εκείνες που το β συνθετικό ήταν ρήμα σε παλιότερη μορφή της λέξης, όπως αναφέρει η Ράλλη για το επίθημα φάγος που τοποθετείται για αυτήν στο όριο των διαδικασιών σύνθεσης και παραγωγής) και οι αναπαραστάσεις που αφορούν την κλιτική μορφολογία είναι ανεξάρτητες από αυτές που αφορούν την κλιτική μορφολογία στο εσωτερικό της λέξης. Τα πειράματα που περιγράφονται, για να ξαναγυρίσουμε στο άρθρο, είναι δύο. Στο ένα εξετάζεται η παραγωγή των κλιτικών χαρακτηριστικών στις απλές, παράγωγες και σύνθετες λέξεις και στο άλλο η ικανότητα των αγραμματικών να μετατρέπουν ουσιαστικά με λεξικές (παραγωγή) και συντακτικές διαδικασίες (προθέσεις). Τα αποτελέσματα για την κλιτική μορφολογία (απόδοση γένους) στο επίπεδο της απλής λέξης ήταν πολύ καλύτερα από αυτά για την κλιτική μορφολογία στη συμφωνία ουσιαστικού επιθέτου. Αυτό δείχνει ότι στο επίπεδο της λέξης υπάρχουν μηχανισμοί όμοιοι με αυτούς των φυσιολογικών αλλά πρόβλημα στο επίπεδο της σύνταξης. Καλές ήταν οι επιδόσεις και των δύο αγραμματικών για την απόδοση γραμματικού γένους στις παράγωγες λέξεις. Στις σύνθετες, οι επιδόσεις ενός από τους δύο ήταν πολύ κοντά στις φυσιολογικές-ο ασθενής έδωσε τις σωστές απαντήσεις μόνο στις περιπτώσεις εκείνες που η απόφαση γένους από το τελευταίο συνθετικό συμπίπτει με την απόφαση γένους που προϋποθέτει συντακτική ανάλυση (εντοπισμός κεφαλής). Σε όλες τις άλλες, ο ασθενής αποφασίζει λάθος δείχνοντας ότι «καθοδηγείται» μόνο από τη μορφολογία. Οι επιδόσεις και των δύο ασθενών ήταν καλές και για τον σχηματισμό πληθυντικού σε απλές και παράγωγες λέξεις. Στα σύνθετα ο ένας από τους δύο ασθενείς αποφασίζει σαν να τα θεωρεί head-final και ο άλλος προτιμάει να εφαρμόζει την κλιτική μορφολογία εξωτερικά του συνθέτου. Θα μπορούσε κανείς να υπαινιχθεί ότι για το νοητικό τους λεξικό είναι σαν να έχουμε διαχωρισμό στα κλιτικά επιθήματα. Ο στόχος πάντως του πρώτου πειράματος ήταν να ανιχνευτεί αν η μορφολογία παραμένει «αλώβητη» στο λεξικό επίπεδο και αν υπάρχει πιθανότητα να διαπιστωθούν περιπτώσεις διάστασης στο λεξικό ανάμεσα σε single lexemes παράγωγα και στις σύνθετες λέξεις σε ό,τι αφορά γένος και αριθμό. Στο δεύτερο πείραμα που εξετάζει την κλιτική μορφολογία στα σύνθετα και τις φράσεις, οι επιδόσεις και των δύο αγραμματικών ήταν πολύ κακές για τα σύνθετα αλλά αρκετά καλές για τις φραστικές δομές. Τα κοινά τους χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά τις επιδόσεις είναι ότι έχουν κοντά στο φυσιολογικό οργάνωση της μορφολογίας (γένος και αριθμός για τις παράγωγες και τις απλές λέξεις) και ότι δεν έχουν καλές επιδόσεις στη σύνθεση (αντιμετώπιση σαν να είναι απλές λέξεις). 106

108 Στο άρθρο αυτό δεν γίνεται παραδοχή κάποιου μοντέλου αποδόμησης από την αρχή αν και τα δεδομένα υποστηρίζουν την ταυτόχρονη αναπαράσταση «ολόκληρων» αλλά και «αποδομημένων» (decomposed) λέξεων. Μια συμπληρωματική παρατήρηση πριν ολοκληρωθεί η παρουσίαση των συνθέτων και του νοητικού λεξικού σε σχέση με την νευρογλωσσολογία είναι ότι δεν βρέθηκε αρθρογραφία που να αναφέρει ή να αναφέρεται στην περίπτωση των προθημάτων. Συνδετικό μόρφημα στα σύνθετα Για την νέα ελληνική έχει αναφερθεί η ύπαρξη του ο- ανάμεσα στα δύο συνθετικά και οι περιπτώσεις στις οποίες αυτό δεν υπάρχει (*σφιχτοαγκαλιάζω / σφιχταγκαλιάζω). Επίσης, στη νέα ελληνική έχουμε τροπές των συμφώνων στο εσωτερικό και στα όρια του πρώτου με το δεύτερο συνθετικό) που υπαγορεύονται από φωνολογικούς κανόνες. Για την γερμανική και την ολλανδική τα συνδετικά αυτά στοιχεία (interfix, linking vowel) είναι πολύ περισσότερα και μερικά από αυτά παραπέμπουν σε κλιτικά επιθήματα του α συνθετικού. Το βασικό ερευνητικό ερώτημα για αυτήν την περιοχή που εξετάζει τα σύνθετα και το νοητικό λεξικό είναι ποιος είναι ο ρόλος των συνδετικών αυτών, που «προσκολλώνται» στο α συνθετικό στην ίδια θέση που υπάρχει το κλιτικό επίθημα. Οι απόψεις, που για άλλη μια φορά ποικίλλουν και εμφανίζονται εξαρτώμενες από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας, διίστανται ανάμεσα σε αυτές που τα ονομάζουν «κενά μορφολογικά» και δέχονται ίσως το ρόλο τους ως «αναγνωριστικό» για τα σύνθετα και σε αυτές που δέχονται ότι είναι πιθανή η σύνδεσή τους με αναπαραστάσεις των α συνθετικών και τις κλιτικές μορφές τους. Στο άρθρο των Schreuder R., & Neijt A (1998) για τα σύνθετα της ολλανδικής αναφέρεται ενεργοποίηση των συνθετικών ξεχωριστά και μάλιστα ενεργοποίηση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών του πληθυντικού για τα συνθετικά με συνδετικό en που είναι ομόγραφο του κλιτικού επιθήματος για τον σχηματισμό πληθυντικού. Σε μια θεώρηση όπως αυτή που υποθέτει ότι για λέξεις που μοιράζονται μορφολογικά χαρακτηριστικά το λεξικό είναι οργανωμένο γύρω από έναν πυρήνα, που δεν είναι άλλος από το βασικό δεσμευμένο μόρφημα και τους δορυφόρους του, τα κλιτικά και παραγωγικά επιθήματα και πιθανόν τα συνθετικά, το ενδιαφέρον για το αν αυτά τα συνδετικά μορφήματα σχετίζονται με τα κλιτικά επιθήματα είναι έντονο. Αν το συνδετικό είναι διαφορετικό από το κλιτικό επίθημα με το οποίο όμως παρουσιάζει φωνολογική ομοιότητα θα πρέπει να δεχτούμε ότι είναι διαφορετικές οι θέσεις των φωνολογικά όμοιων επιθημάτων και ότι για να γίνει ο διαχωρισμός τα επιθήματα αυτά θα πρέπει να συνδέονται και με άλλα χαρακτηριστικά. Στο πλαίσιο του μοντέλου πυρήνας-δορυφόροι, θα πρέπει να δεχτούμε ότι 107

109 άλλος είναι ο πυρήνας για την κλιτική και παραγωγική μορφολογία (Α-) και άλλος για τη σύνθεση (Α+συνδετικό). Όλα αυτά όμως αφορούν μια υπόθεση για την αποθήκευση και αναπαράσταση. Η αρθρογραφία παρουσιάζει και μελέτες για το πώς το συνδετικό παίζει ρόλο στη λεκτική πρόσβαση. Σε ένα μεγάλο τμήμα της αρθρογραφίας, η έρευνα γύρω από το θέμα των συνδετικών εξετάζεται διαγλωσσικά. Είναι ευνόητο ότι οι παρουσιάσεις του συνδετικού και του ρόλου του στη λεκτική πρόσβαση και αναπαράσταση δέχονται εξ αρχής μοντέλο που υποθέτει την αποδόμηση και για τη μια και για την άλλη διαδικασία (άρα ή το μοντέλο της αποδόμησης ή το διπλό μοντέλο dual route model;). Στο άρθρο των Kehayia, E., Jarema, G., Tsapkini, K., Perlak, D., Ralli, A., & Danuta Kadzielawa (1999) η σύγκριση γίνεται ανάμεσα σε δεδομένα για τα ελληνικά και τα πολωνικά σύνθετα και αφορά τη διαδικασία της λεκτικής πρόσβασης. Τα ελληνικά και τα πολωνικά είναι γλώσσες με πλούσια μορφολογία, κεφαλή στα δεξιά και με κλιτικές καταλήξεις στις απλές παράγωγες και σύνθετες λέξεις. Στην έρευνα χρησιμοποιούνται σύνθετα της μορφής Ο+Ο για τα ελληνικά και τα πολωνικά και Ε+Ο επιπλέον για τα πολωνικά. Τα σύνθετα και των δύο γλωσσών παρουσιάζουν το συνδετικό στοιχείο-οκαι είναι διαφανή σημασιολογικά. Μόνο στα πολωνικά είναι δυνατή η παρουσία μορφήματος με μηδενικό κλιτικό επίθημα (στα ελληνικά όχι, όλες οι λέξεις έχουν κλιτικό επίθημα). Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα για το άρθρο αυτό, είναι αν ενεργοποιούνται τα συνθετικά, ποιος είναι ο ρόλος της μορφολογικής δομής για τη λεξική πρόσβαση και κατά πόσο την επηρεάζει το ότι το β συνθετικό είναι η κεφαλή του συνθέτου (δηλ. γενικότερα ποιοι είναι οι σημαντικοί παράγοντες για την πρόσβαση). Σύμφωνα με τα πορίσματα της έρευνας, τα σύνθετα αποδομούνται στα συνθετικά τους και μάλιστα το α συνθετικό βρέθηκε να παίζει σημαντικό ρόλο παρά το γεγονός ότι η κεφαλή συμπίπτει με το β συνθετικό. Ειδικότερα, το συνδετικό ο- εμφανίζεται να παρουσιάζει word-effect 93 όταν ο συνδυασμός του με το πρώτο συνθετικό είναι ομόγραφος με ανεξάρτητη λέξη για τα ελληνικά και τα πολωνικά (ανάλογο με την έρευνα για τα συνδετικά στα ολλανδικά που είναι ομόγραφα με κλιτικά επιθήματα). Δηλαδή, στα σύνθετα ολόκληρες αναπαραστάσεις του πρώτου συνθετικού ενεργοποιούνται και παίζουν σημαντικό ρόλο στην λεκτική πρόσβαση. Η παρουσίαση του συνδετικού εδώ έχει να κάνει με το ρόλο του όχι ως ανεξάρτητου στοιχείου αλλά με το αν ενδέχεται η σύνδεσή του με το α συνθετικό να δημιουργεί ομόγραφο μιας λέξης (και όχι δεσμευμένο μόρφημα). Σε αυτήν την περίπτωση, το α συνθετικό ενεργοποιεί την αναπαράσταση ολόκληρης της ομόγραφης λέξης (έτσι το χορτ+ο ενεργοποιεί την αναπαράσταση του ουδέτερου 93 παράγοντας wordness 108

110 «χόρτο») και διευκολύνει γενικότερα την πρόσβαση στην αναπαράσταση της σύνθετης λέξης. Αυτό υπονοεί ότι υπάρχει το διπλό μοντέλο σύμφωνα με το οποίο οι αναπαραστάσεις είναι και ολόκληρες λέξεις αλλά και τα συστατικά τους και ότι η πρόσβαση στις σύνθετες διευκολύνεται τόσο περισσότερο όσο το πρώτο συνθετικό μοιάζει με ανεξάρτητη λέξη. Αυτό βέβαια για συγκεκριμένες κατηγορίες συνθέτων - τα σύνθετα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν διαφανή. Συνέχεια στα πορίσματα του άρθρου αυτού δίνει τo άρθρο των Jarema, G., Libben, G., Dressler, W., & E.Kehayia (2002), που παρουσιάζει διαφορετικά δεδομένα για την γερμανική γλώσσα τονίζοντας πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των μορφολογικών χαρακτηριστικών μιας γλώσσας. Η έρευνα αναφέρεται στα αποτελέσματα που έδωσαν interfixed και non-interfixed σύνθετα. Στα τελευταία βρέθηκε να υπάρχει επιρροή του παράγοντα wordness, όχι όμως και στα πρώτα. Αυτό το συμπέρασμα έρχεται σε αντίθεση με ό,τι είχε καταγραφεί στο προηγούμενο άρθρο. Σε γλώσσες που τα συνδετικά μορφήματα ποικίλλουν έχουν καταγραφεί έρευνες που προσπαθούν να ερμηνεύσουν την επιλογή καθενός από αυτά. Βρέθηκε ότι κάτι τέτοιο συσχετίζεται με τα χαρακτηριστικά του α συνθετικού. Στο άρθρο αναφέρονται πορίσματα και από άλλες έρευνες που προσπαθούν να εντοπίσουν την σχέση συνδετικού και επιθήματος. Μια από αυτές (Dressler et al., The processing of interfixed german compounds, Yearbook of Morphology, Dordrecht, Kluwer Academic, 2001) αναφέρει ότι σε σύνθετα στα οποία το συνδετικό ήταν ομόγραφο με το κλιτικό επίθημα για τον πληθυντικό ή την γενική, δεν βρέθηκε κανένα word-effect (σε αντίθεση με τα δεδομένα του πρώτου άρθρου που παρουσίασα). Βέβαια σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις της γερμανικής δεν έχουμε συνδετικό ομόγραφο με το κλιτικό επίθημα για την ονομαστική ενικού και αυτό δεν γνωρίζουμε πόσο μπορεί να επηρεάζει. Η πειραματική διαδικασία στηρίχτηκε στην καταγραφή της ταχύτητας με την οποία τα ερευνητικά υποκείμενα μπορούσαν να ονομάσουν τα συστατικά του συνθέτου-κάτι τέτοιο όμως απαιτούσε και την εκφορά του Firma στο σύνθετο Firmensitz που είναι πολύ διαφορετικό από την εκφορά του Firmen. Το βασικό ερώτημα του άρθρου είναι αν η σημαντική επιρροή του α συνθετικού που βρέθηκε να ισχύει για τη λεκτική πρόσβαση ολόκληρης της σύνθετης λέξης αφορά μόνο την ρίζα ή την ρίζα και το επίθημα ή το συνδετικό (ποια είναι δηλ τα όρια της αναγνώρισης του α συνθετικού που βρέθηκε να επηρεάζει την πρόσβαση;). Χρησιμοποιήθηκαν σύνθετα με πρώτο συνθετικό μη-λέξη (δηλ. μη λέξη+interfix που δεν είναι ομόγραφο με κλιτικό επίθημα) και λέξη+κλιτικό επίθημα. Επειδή κάποια από τα interfixes της γερμανικής είναι ομόγραφα μόνο των κλιτικών επιθημάτων της γενικής ή του πληθυντικού, ένα καλό επιχείρημα για την μη-σύνδεσή τους με τα κλιτικά αυτά επιθήματα είναι η σημασία του συνθέτου (Schlangenbiss είναι το δάγκωμα του φιδιού). 109

111 Αναλυτικότερα οι κατηγορίες συνθέτων που χρησιμοποιήθηκαν είναι: Κατηγορία Ρίζα+en Ρίζα+s Λέξη+s Λέξη+s Λέξη+en Λέξη+en Λέξη+n Λέξη+n Ομοφωνία του συνδετικού πληθυντικός Μη-λέξη Μη-λέξη Γενική ενικού Πληθυντικός Δοτική πληθυντικού Πληθυντικός Όλες οι περιπτώσεις εκτός από ονομαστική ενικού Σύμφωνα με την ερμηνεία των αποτελεσμάτων, ο ομιλητής αφαιρεί το κλιτικό επίθημα ή το interfix που δεν μεταφέρει πληροφορία και συνεχίζει την αναζήτηση. Αυτί ίσως να σημαίνει ότι προηγείται η διαπίστωση ότι το α συνθετικό είναι μη-λέξη οπότε επαναλαμβάνεται η διαδικασία που αυτή τη φορά γίνεται με την αποδόμηση. Τα τελικά συμπεράσματα πάντως δείχνουν ότι τα όρια του α συνθετικού για την αναγνώριση δεν περιλαμβάνουν ούτε και διευκολύνονται από την παρουσία του συνδετικού. Το συνδετικό μπορεί να διευκολύνει τους ομιλητές ως δείκτης σύνθεσης. Ο ρόλος του συνδετικού στις οικογένειες του αριστερού και του δεξιού συνθετικού διερευνάται στο άρθρο των Krott, Schreuder, & Baayen (2002). Σύμφωνα με το άρθρο βρέθηκε ότι οι οικογένειες αυτές επηρεάζουν την επιλογή του συνδετικού σε ένα καθήκον που έχει να κάνει με την παραγωγή νέων συνθέτων. Οικογένεια συνθετικού είναι το σύνολο των συνθέτων στα οποία το συνθετικό συμμετέχει (αυτό που δεν διευκρινίζεται είναι αν σε κάθε οικογένεια το συνθετικό διατηρεί τη θέση του, δηλ. αν άλλη είναι η οικογένεια του ανθρωπο- στο ανθρωποφάγος και άλλη στο χιονάνθρωπος). Πιο συγκεκριμένα βρέθηκε ότι περισσότερο επηρεάζει η οικογένεια του συνθετικού που βρίσκεται στα αριστερά παρά αυτού που βρίσκεται στα δεξιά. Τα ολλανδικά όπως και τα αγγλικά και τα ελληνικά παρουσιάζουν κεφαλή στα δεξιά. Ίσως αυτό το χαρακτηριστικό καθώς και ότι η κεφαλή είναι σημαντικός παράγοντας, να οδηγούσε στην προσδοκία ότι η οικογένεια του συνθετικού που βρίσκεται στα δεξιά θα ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή. Φαίνεται 110

112 όμως πως το συνδετικό είναι άρρηκτα δεμένο με το α συνθετικό. Αποδεχόμενοι όμως ότι το συνδετικό καθορίζεται από οικογένειες είναι σαν να δεχόμαστε ταυτόχρονα ότι υπάρχει ως ξεχωριστή καταχώρηση στο νοητικό λεξικό και ότι συνδέεται με κάποιες πληροφορίες. Περισσότερα για το συνδετικό φωνήεν θα προκύψουν και από το πώς αντιμετωπίστηκε από τους συμμετέχοντες στο ερωτηματολόγιο της έρευνας. Άλλοι παράγοντες Στα άρθρα που παρουσιάστηκαν ως τώρα, (φυσικοί ομιλητές, μονόγλωσσοι και δίγλωσσοι, δεδομένα διαγλωσσικά, από το πεδίο παθολογίας της γλώσσας και από τις μελέτες για τον ρόλο του συνδετικού αναφέρονται και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τα σύνθετα στην πρόσβαση και αναπαράστασή τους, όπως η διαφάνεια, η κεφαλή και γενικότερα η θέση. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν άρθρα στα οποία ο ρόλος της διαφάνειας και της κεφαλής είναι το βασικό ερώτημα. Τα βασικά ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την διαφάνεια είναι αν θα πρέπει να εξεταστεί ως χαρακτηριστικό όλης της σύνθετης λέξης ή ως επιμέρους χαρακτηριστικό των συνθετικών της οπότε και προκύπτουν συνδυασμοί (Δ-Δ, Δ-Α, Α-Δ, Α-Α) προς εξέταση. Εξετάζονται διαφορετικά τα ζεύγη αδιαφανές-διαφανές και διαφανές-αδιαφανές και αυτό δείχνει ότι έχει σημασία ποιο από τα δύο συνθετικά είναι διαφανές ή όχι. Ούτως ή άλλως, στην παρουσίαση των άρθρων ως τώρα έχει αποκαλυφθεί ότι η διαφάνεια του α συνθετικού (όσο περισσότερο μοιάζει με ανεξάρτητη λέξη) βοηθάει στην αναγνώριση και συντομεύει τους χρόνους στις πειραματικές διαδικασίες. Από την άλλη, θα εξεταστεί πόσο σημαντικός παράγοντας είναι η διαφάνεια της κεφαλής. Σε άρθρο των Libben, Gibson, Yoon & Sandra (2003), εξετάζεται και ο παράγοντας σημασιολογική διαφάνεια και η μορφολογική κεφαλή σε αγγλικές σύνθετες λέξεις. Η βασική θέση είναι ότι λέξεις με δύο συνθετικά διαφανή είναι εξ ολόκληρου διαφανείς και δεν απαιτείται η αναπαράστασή τους ως ξεχωριστές καταχωρήσεις. Από την άλλη, σύνθετες λέξεις με σημασία που δεν μπορεί να προβλεφτεί από τις σημασίες των συνθετικών τους πρέπει να έχουν την δική τους αναπαράσταση ως ξεχωριστές καταχωρήσεις στο νοητικό λεξικό. Γνωρίζοντας όμως πόσοι άλλοι παράγοντες επηρεάζουν την καταχώρηση σύνθετης ως ολόκληρης ή ως καταχώρηση των συστατικών της μόνο, θα μπορούσαμε να τροποποιήσουμε το ερώτημα και να το διατυπώσουμε ως εξής: με ποια καταχώρηση είναι συνδεδεμένες οι πληροφορίες που έχουν να κάνουν με την σημασία; Σε αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι η σημασία των συνθετικών θεωρείται διαφανής μόνο αν μπορεί να συνεισφέρει στη σημασία της σύνθετης λέξης. Έτσι, αν μια λέξη ως ανεξάρτητο μόρφημα έχει άλλη σημασία και ως συνθετικό την τροποποιεί δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι είναι διαφανής ως προς την σύνθεση. Για τα 111

113 σύνθετα στα νέα ελληνικά πρέπει να υποθέσουμε ότι ακόμη και τα δεσμευμένα μορφήματα έχουν δική τους σημασία η οποία όμως είναι ποια; Η σημασία της λέξης στην οποία παραπέμπει το συνθετικό ή μια άλλη σημασία που έχει να κάνει με την εμφάνισή του ως μέρος συνθέτων (πχ το λόγος και η σημασία του στο παθολόγος, το λογία και η σημασία του στα ανθολογία και βιολογία ή ακόμη συγκρίνοντας τα μισογύνης και μισότρελος όπου φαίνεται ως συνθετικά να έχουν άλλη σημασία). Όλα αυτά θέτουν ερωτήματα σχετικά με το πώς γίνεται η διάκριση σε διαφανή και αδιαφανή συστατικά. Μιλώντας για την πρόσβαση και τον ρόλο της σημασιολογικής διαφάνειας μελέτες έχουν καταγράψει ότι η σημασιολογική διαφάνεια της σύνθετης λέξης καθορίζει αν η διαδικασία θα προχωρήσει με αποδόμηση ή ως ανίχνευση ολόκληρης της λέξης (όλα αυτά σε ένα διπλό μοντέλο πρόσβασης και αναπαράστασης). Η σημασία δηλαδή είναι παράγοντας που καθορίζει την επιλογή μιας από τις δύο διαθέσιμες διαδικασίες για τη λεκτική πρόσβαση. Η αναπαράσταση πάντως αφορά ολόκληρη τη λέξη είτε είναι διαφανής είτε όχι. Το ερώτημα το σχετικό με την διαφάνεια και τα σύνθετα δίνει απαντήσεις για το αν και τα δύο από τα συνθετικά, ένα μόνο ή κανένα συνδέονται με την καταχώρηση ολόκληρης της σύνθετης. Στο ίδιο άρθρο η πειραματική διαδικασία οργανώνεται με την μελέτη τεσσάρων κατηγοριών συνθέτων ανάλογα με την διαφάνεια των συνθετικών όπως ήδη αναφέρθηκε (Α-Α, Α-Δ, Δ-Α, Δ-Δ). Αν τελικά οι σημασίες των συνθετικών παίζουν κάποιο ρόλο και αν ειδικότερα η διαφάνεια της κεφαλής είναι σημαντικός παράγοντας τότε αναμένεται να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα για τα Δ-Δ και τα Α-Δ και μετά για τα Δ-Α και Α-Α. Αν έστω και μόνο η αδιαφάνεια ενός συνθετικού αρκεί για αν είναι αδιαφανής ολόκληρη η σύνθετη τότε τα αποτελέσματα θα είναι ίδια για τα Α-Δ, Δ-Α, Α-Α και διαφορετικά μόνο για τα Δ-Δ. Αν ένα διαφανές συνθετικό αρκεί για να θεωρηθεί διαφανής ολόκληρη η σύνθετη λέξη τότε μόνο η κατηγορία Α-Α θα δώσει διαφορετικά αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα ευνοούν τα σύνθετα στα οποία η κεφαλή είναι διαφανής. Πάντως όλα τα σύνθετα, διαφανή ή όχι, έχουν τις αναπαραστάσεις τους ως ολόκληρες λέξεις. Έτσι, δεν είναι ο αριθμός των διαφανών που επηρεάζει (αν ήταν έτσι τότε τα Α-Δ και Δ-Α θα έδιναν τα ίδια αποτελέσματα) αλλά η θέση τους και ο μορφολογικός και σημασιολογικός τους ρόλος στο νόημα όλης της λέξης. Προφανώς αναμένεται γενικότερα να υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στα διαφανή και στα εν μέρει διαφανή σύνθετα ενώ τα αδιαφανή θα πρέπει να συνιστούν μια άλλη κατηγορία. Με κεντρικό θέμα τη σημασιολογική διαφάνεια, προτείνεται ένα μοντέλο πρόσβασης και αναπαράστασης των συνθέτων σε άρθρο του Gary Libben. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας λέξης είναι δυνατόν να υπάρχουν διαφορετικές διαδικασίες λέγοντας ότι η σύνθεση είναι ιδιαίτερα παραγωγική και ξεπερνάει κατά πολύ την επιθηματοποίηση 112

114 που έχει να κάνει με την προσθήκη συγκεκριμένων επιθημάτων ή την προθηματοποίηση. Το μοντέλο αποτελείται από τρία επίπεδα: 1. Το επίπεδο του ερεθίσματος 2. Το λεξικό επίπεδο: έχει πληροφορίες για τη μορφολογία, όχι όμως και για την σημασία (έτσι, οι ομιλητές ξέρουν ότι για τη σύνθετη μισογύνης υπάρχει η αναπαράσταση μισό- που δεν συνδέεται όμως με τη σημασία του μισού ή για την αγγλική strawberry, υπάρχει η straw αλλά όχι η σύνδεση με τη σημασία άχυρο ). Το μοντέλο κάνει διάκριση ανάμεσα σε λέξεις που είναι πραγματικά σύνθετες και έχουν δύο συνθετικά και μονάδες που μοιάζουν να είναι σύνθετες αλλά δεν είναι 3. Το εννοιολογικό επίπεδο Το μοντέλο εξηγεί πως γίνονται κατανοητά τα καινούρια σύνθετα, πως δεν αναλύονται οι «ψευδοσύνθετες λέξεις», πως τα μερικώς διαφανή σύνθετα προσεγγίζονται σαν να έχουν μορφολογική δομή και ερμηνεύει τις διαταραχές. Το σημαντικό εύρημα στην εφαρμογή του μοντέλου αυτού σε έναν αφασικό ασθενή είναι ότι παρουσιάζεται δυσκολότερο να απαγορεύεις τη δημιουργία «συνδέσεων» ανάμεσα σε κάποιες αναπαραστάσεις παρά να τις δημιουργείς. Για αυτό και ο Libben υποστηρίζει ότι δεν τίθεται θέμα «οικονομίας» στο νοητικό λεξικό ούτε για τις αναπαραστάσεις ούτε και για τις απαιτούμενες ενδιάμεσες διαδικασίες. Μια συγκριτική έρευνα ανάμεσα στα γαλλικά και τα βουλγάρικα για την πρόσβαση στα σύνθετα παρουσιάζεται στο άρθρο των Jarema, Busson, Nikolova, Tsapkini & Libben (1999), όπου η θέση, η διαφάνεια των συνθετικών και η κεφαλή φαίνεται να αλληλεπιδρούν στις διαδικασίες πρόσβασης και για τις δύο γλώσσες. Στα βουλγαρικά όπου η κεφαλή είναι δεξιά αναμένονται ευρήματα ανάλογα της αγγλικής. Για τα γαλλικά που η κεφαλή εναλάσσεται, ο παράγοντας αυτός μπορεί να προσεγγιστεί καλύτερα. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας είναι συνεπή σε ό,τι αφορά τις αδιαφανείς σύνθετες λέξεις. Η έντονη επιρροή όμως του α συνθετικού στα γαλλικά δείχνει ότι ανάμεσα στους δύο παράγοντες, σε μια γλώσσα όπου η κεφαλή εναλλάσσεται, υπάρχει αλληλεπίδραση, ενώ για τις right-headed αποδείχτηκε ότι μόνο η κεφαλή παίζει σημαντικό ρόλο. Η σύνταξη και το Λεξικό Όπως ήδη αναφέρθηκε για την αλληλεπίδραση σύνταξης και μορφολογίας στην παρουσίαση των διαταραχών, τα σύνθετα αποτελούν ένα καλό πεδίο μελέτης σε αντιπαράθεση με ανάλογες συντακτικές δομές. Επειδή η σύνθεση απαιτεί συνδυασμό λέξεων που συχνά έχουν το δικό τους νόημα αλλά 113

115 λεξικοποιούνται εύκολα θεωρείται ότι η σύνθετη λέξη έχει ενδιάμεσα χαρακτηριστικά, μορφοσυντακτικά. Βασικό ερώτημα είναι η διεπίδραση ανάμεσα στη μορφολογία και τη σύνταξη και η θέση της σύνταξης στο Νοητικό Λεξικό (και τα κλιτικά επιθήματα είναι ένα καλό πεδίο έρευνας). Έτσι, θα έπρεπε να αποδειχτεί αν κάποια φαινόμενα είναι θέμα της σύνταξης ή διαδικασιών του λεξικού. Οι Smirniotopoulos, J., & De Joseph B (1998), είναι κατά της άποψης ότι η μορφολογία πρέπει να αναχθεί στη σύνταξη και υποστηρίζουν ότι η μορφολογία είναι ένα ξεχωριστό κομμάτι της γραμματικής. Παρουσιάζουν την πρόταση της Rivero για έναν παραγωγικό συντακτικό κανόνα της ενσωμάτωσης του επιρρήματος (Adverb Incorporation) με στόχο να υποστηρίξουν ότι οι τελικοί σχηματισμοί είναι σύνθετες λέξεις και ότι η διαδικασία ερμηνεύεται με λεξικούς και όχι συντακτικούς κανόνες. Την αντίθετη άποψη που όμως δεν θα αναλυθεί εδώ, παρουσιάζει σε άρθρο του, ο Koenraad Kuiper (1999) με το οποίο ερμηνεύεται η σύνθεση ως αποτέλεσμα κανόνων της σύνταξης. Ο παράγοντας μέγεθος μορφολογικής οικογένειας Έχει αναφερθεί ότι ο παράγοντας αυτός, δηλ. το πόσο συχνά συμμετέχει ένα μόρφημα σε σύνθεση ή παραγωγή (είναι σημαντικό ότι συνυπολογίζονται η σύνθεση και η παραγωγή στη μορφολογική οικογένεια 94 ) έχει βρεθεί ότι είναι υπεύθυνος για τη συντόμευση του χρόνου στις διαδικασίες της visual lexical decision response (ο χρόνος είναι λιγότερος για τις μεγάλες μορφολογικές οικογένειες). Στο άρθρο των De Jong, Schreuder, Baayen (2000) διατυπώνεται ότι σύμφωνα με παρατηρήσεις δεν είναι σημαντική μεταβλητή η token αλλά η type count και αυτό υπονοεί ότι λέξεις που δεν είναι παρούσες στη σύνθεση αλλά που συσχετίζονται μορφολογικά με αυτήν ενεργοποιούνται ταυτόχρονα κατά τη λεκτική πρόσβαση. Τα αποτελέσματα αυτά επηρεάζουν και τα θεωρητικά μοντέλα. Έτσι, το κλασικό σειριακό μοντέλο των Taft & Forster, σύμφωνα με το οποίο τα προσφύματα απομακρύνονται μέχρι να παραμείνει η ρίζα που θα συνδεθεί με μια λίστα στην οποία υπάρχουν όλες οι περίπλοκες μορφολογικά λέξεις που περιέχουν την ρίζα αυτή οργανωμένες σε σειρά συχνότητας (να πως αλληλεπιδρούν η συχνότητα και η μορφολογική οικογένεια στο μοντέλο αυτό), προβλέπει αυξημένους χρόνους για μεγάλες μορφολογικά οικογένειες. Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με τα εμπειρικά δεδομένα. 94 Η μορφολογική οικογένεια δεν κάνει διάκριση σε παράγωγες και σύνθετες. 114

116 Το Family Size effect (στο εξής FSE) δεν μπορεί να ερμηνευθεί από το full-parsing μοντέλο του Clahsen σύμφωνα με το οποίο οι ομαλές περίπλοκες μορφολογικά λέξεις ανιχνεύονται από κανόνες και μόνο οι μη-ομαλές και όχι προβλέψιμες μορφές ανιχνεύονται μηχανιστικά. Αν όμως οι ομαλές μορφές δεν έχουν τις αναπαραστάσεις τους στο Νοητικό Λεξικό τότε δεν υπάρχουν πληροφορίες για αυτές που να αφορούν τον παράγοντα FSE. Στα μοντέλα της full-listing, οι μορφολογικά περίπλοκες λέξεις που μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά από άποψη μορφής και σημασίας είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους και έτσι προβλέπουν μικρότερους χρόνους για τις μεγάλες μορφολογικά οικογένειες. Το μοντέλο αυτό δηλ. είναι σύμφωνο με τα αποτελέσματα και τον παράγοντα FSE. Το υβριδικό μοντέλο ΑΑΜ (Augmented Addressed morphology) περιγράφει κυρίως διαδικασίες κλιτικής μορφολογίας-ο FSE αναφέρεται κυρίως στην παραγωγή και την σύνθεση. Το διπλό παράλληλο μοντέλο των Schreuder & Baayen 95 είναι σε συμφωνία με τον παράγοντα FSE αφού υποθέτει ότι υπάρχουν συνδέσεις στο lemma level των λέξεων που έχουν παρόμοια σημασία και ότι δημιουργούνται επικαλύψεις που συνδέονται με σημασιολογικές αναπαραστάσεις. Έτσι, με την ενεργοποίηση μιας απλής λέξης, αυτή μεταδίδεται και στις σημασιολογικές αναπαραστάσεις της που όμως σχετίζονται με άλλα lemma nodes. Όσο πιο μεγάλος είναι ο αριθμός αυτών των συνδέσεων τόσο πιο εύκολη και σύντομη είναι η visual lexical decision (το να αποφασιστεί ότι η λέξη που παρουσιάζεται υπάρχει). Εκτός όμως από την ανίχνευση θεωρητικών συνεπειών στα μοντέλα, ο παράγοντας αυτός χρησιμοποιείται για να γίνει κατανοητή η λεκτική πρόσβαση και αναπαράσταση των συνθέτων. Στο άρθρο των De Jong, Feldman, Schreuder, Pastizzo & Baayen (2002) χρησιμοποιούνται για αυτό το λόγο μεταβλητές της μορφολογικής οικογένειας. Έχουν αναφερθεί μελέτες με εντελώς αντίθετα συμπεράσματα για την συχνότητα της μορφολογικής οικογένειας. Σε κάποιες από αυτές, σημαντική είναι η συχνότητα του όλου και όχι των συστατικών του 95 Πρόκειται για το meta-model. Σύμφωνα με αυτό υπάρχουν αναπαραστάσεις πρόσβασης στο νοητικό λεξικό για ολόκληρους σύνθετους τύπους λέξεων, για λεξικά μορφήματα (ελεύθερα και δεσμευμένα) και για παραγωγικά και κλιτικά μορφήματα. Οι αναπαραστάσεις πρόσβασης συνδέονται με λεξικές αναπαραστάσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν εννοιολογικούς κόμβους για την κάθε αναπαράσταση πρόσβασης καθώς και συντακτικές και σημασιολογικές αναπαραστάσεις. Το κάθε ακουστικό ή οπτικό γλωσσικό ερέθισμα προκαλεί την ενεργοποίηση των αντίστοιχων αναπαραστάσεων πρόσβασης και στη συνέχεια την ενεργοποίηση των εννοιολογικών κόμβων που συνδέονται μ αυτές, καθώς και των συντακτικών και σημασιολογικών πληροφοριών που τις συνοδεύουν. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι σημασιολογικά διαφανείς λέξεις (δηλαδή οι λέξεις που η σημασία τους προκύπτει από το άθροισμα των σημασιών των μορφημάτων τους) δεν έχουν δικές τους αναπαραστάσεις πρόσβασης (και επομένως εννοιολογικούς κόμβους και συντακτικές και σημασιολογικές αναπαραστάσεις). Η αναγνώρισή τους γίνεται μέσω των αναπαραστάσεων των μορφημάτων που τις αποτελούν. Εννοιολογικοί κόμβοι και άρα και αναπαραστάσεις πρόσβασης υπάρχουν μόνο για τις σημασιολογικά μη διαφανείς πολυμορφηματικές λέξεις και πιθανότατα για τις πολύ συχνές λέξεις (Τεπερεκίδου, 2002) 115

117 (άρα τα σύνθετα προσεγγίζονται χωρίς αποδόμηση) και σε άλλες σημαντική είναι η συχνότητα των συνθετικών στα διαφανή σύνθετα και σε κάποιο βαθμό και των αδιαφανών. Τα ευρήματα του άρθρου παρουσιάζουν το FSE ως σημαντικό παράγοντα. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με αυτά σημαντικότερος παράγοντας (προβλέπει καλύτερα) δεν είναι τόσο ο FSE όσο η position family frequency (η συχνότητα όλων των σύνθετων μορφών στις οποίες συμμετέχει περιοριστικά ως προς τη θέση-δηλαδή όταν ένα συνθετικό είναι πάντα δεξιά ή πάντα αριστερά). Ανάλυση λάθους Δεδομένα για τη σύνθεση, έξω από τα όρια της ψυχογλωσσολογίας, υπάρχουν και στην ανάλυση λάθους, η οποία όμως αναφέρεται σε διαδικασίες παραγωγής. Στο άρθρο του William Badecker (2001), χρησιμοποιείται η διάκριση ανάμεσα στο lemma και το lexeme level και με βάση αυτήν επαναπροσεγγίζονται οι θεωρίες της αναπαράστασης ολόκληρης της σύνθετης και αυτές που υποστηρίζουν την αναπαράσταση των συνθετικών της. Στα μοντέλα που υποστηρίζουν την αναπαράσταση όλης της λέξης (Whole word representation) η παραγωγή της σύνθετης δεν εμπλέκει την παραγωγή των επιμέρους συνθετικών. Αν σκεφτούμε όμως ένα μοντέλο όπου η παραγωγή της σύνθετης συνδέεται και με την ανάσυρση των επιμέρους συνθετικών (η υπόθεση αυτή είναι απόρροια των μοντέλων που υποστηρίζουν την αποδόμηση) τότε η διαδικασία αυτή μπορεί να περιγράφεται σε τρία στάδια: 1. Ανάσυρση μιας δομικής αναπαράστασης 2. Ανάσυρση των lexemes (lexical forms) 3. Σύνδεση καθενός από τα lexemes με συγκεκριμένες θέσεις στην δομική αναπαράσταση Τα λάθη όμως που έχουν καταγραφεί (αντικαταστάσεις) συνηγορούν περισσότερο στο να δεχτεί κανείς όχι την αναπαράσταση «ολόκληρης» μορφής, αλλά την υπόθεση με τα τρία στάδια που περιγράφηκε λίγο πιο πάνω. Το μοντέλο της full-listing θα ερμήνευε τις αντικαταστάσεις ως αποτέλεσμα του «ανταγωνισμού» ανάμεσα στις λέξεις (κάποια λέξη ανταγωνιστική, ανασύρθηκε για κάποιους λόγους) ενώ το άλλο θα τις ερμήνευε είτε ως λάθος ανάσυρσης ενός από τα συνθετικά (ή αποτυχία ανάσυρσης) είτε ως λάθος σχετικό με τη σύνδεση με συγκεκριμένες θέσεις (επίπεδο 3, οπότε και αντικατάσταση στη σειρά). 116

118 Απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο Στη συνέχεια θα δοθούν σε πίνακες οι απαντήσεις των φοιτητών που συμμετείχαν στο ερωτηματολόγιο. Η κάθετη ανάγνωση των κελιών αφορά τις επιδόσεις ενός ατόμου ενώ η οριζόντια επιτρέπει να συγκρίνουμε λάθη που έγιναν σε συγκεκριμένες λέξεις. Με βάση τις απαντήσεις που θα δίνει κάθε φοιτητής μαθητής της νέας ελληνικής συγκεντρώνονται παρατηρήσεις που αφορούν την δική του επίδοση, αλλά και υποθέσεις σχετικά με την οργάνωση του νοητικού λεξικού. Οι πίνακες παρουσιάζουν τα εωτηματολόγια ανά πέντε. Η γκρι σήμανση αφορά τον λάθος σχηματισμό και η λέξη ΚΕΝΟ ότι ο μαθητής δεν δοκίμασε να απαντήσει. Θεωρούμε ότι οι λέξεις του ερωτηματολογίου μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ομάδες: 1. η πρώτη ομάδα αφορά την αντιμετώπιση του συνθετικού σπιτο, ως β συνθετικό, αλλά και ως α στο σύνθετο [σπιτονοικοκύρης]. Μαζί με αυτό εξετάζονται και όλες οι σύνθετες λέξεις της κατηγορίας θέμα+θέμα+κλιτική κατάληξη (όλα τα σύνθετα με β συνθετικό κόριτσο, -παιδο και το ασχημόπαπο), αλλά και το «μαχαιροπίρουνα», που εμφανίζεται πάντα στον πληθυντικό. Κουκλόσπιτο σπιτονοικοκύρης μαχαιροπίρουνα Ομορφοκόριτσο Αγροτόσπιτο Φτωχοκόριτσο Αρχοντόσπιτο Πλουσιοκόριτσο Ερημόσπιτο Φτωχόσπιτο Πλουσιόπαιδο Πλουσιόσπιτο Ομορφόπαιδο Παλιόσπιτο Χωριατόπαιδο Τροχόσπιτο ασχημόπαπο 2. η δεύτερη ομάδα εξετάζει εκείνες τις περιπτώσεις σύνθετων λέξεων θέμα +θέμα +κλιτική κατάληξη στις οποίες όμως το β συνθετικό εναλάσσεται, πχ δρομος και δρομιο ή κουτι και κουτο. Καφεκούτι Αεροδρόμιο Ανθοδοχείο 117

119 Κονσερβοκούτι Ιππόδρομος Ξενοδοχείο Σαρδελοκούτι Πεζοδρόμιο Σταχτοδοχείο Σπιρτόκουτο αυτοκινητόδρομος Μελανοδοχείο καπνοδόχος 3. η τρίτη ομάδα εξετάζει τα σύνθετα σε μάλλης, -μάτης, -καρδος, δηλαδή αυτά που ερμηνεύονται «αυτός που έχει / είναι» και είναι εξωκεντρικά. Κοκκινομάλλης Γαλανομάτης Ανοιχτόκαρδος Στρογγυλοπρόσωπος Καστανομάλλης Μαυρομάτης Καλόκαρδος Ξανθομάλλης πρασινομάτης Μεγαλόκαρδος Αριστερόχειρας μαυρομάλλης σκληρόκαρδος Πολύγλωσσος στενόμακρος 4. υπάρχει ακόμη μια κατηγορία σύνθετων λέξεων στο ερωτηματολόγιο, που θα την κατατάξουμε στην ομάδα 3 α, και η οποία αποτελείται από σύνθετες λέξεις των οποίων το β συνθετικό προέρχεται από κάποιο ρήμα. Από αυτές κάποιες προέρχονται από υπαρκτό σύνθετο ρήμα (πχ αργοκινούμαι) και άλλες όχι (πχ *βιβλιολατρεύω) Βιβλιοπώλης Αρωματοπώλης ανθοπώλης Αργοκίνητος Κοσμογυρισμένος Ασπροντυμένος βιβλιολάτρης Σε αυτές το πωλης είναι πάντοτε δεσμευμένο, όπως και το κίνητος (ακίνητος, ευκίνητος), ενώ τα λάτρης, γυρισμένος και ντυμένος εμφανίζονται και ελεύθερα 118

120 5. Την τέταρτη (4 η ) ομάδα αποτελούν τα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό το ιατρος και τα οποία δεν έχουν συνδετικό φωνήεν. Οδοντίατρος Παιδίατρος ψυχίατρος 6. Στην πέμπτη (5 η ) ομάδα κατατάσσονται τα σύνθετα ρήματα του ερωτηματολογίου Χαρτοπαίζω Κακομεταχειρίζομαι Χρονομετρώ Δαχτυλογραφώ ηχογραφώ Ανοικοκλείνω Μπαινοβγαίνω Ξαναφέρνω ξαναπαίρνω Στα [ανοιγοκλείνω] και [μπαινοβγαίνω] έχουμε ρήμα και ως α συνθετικό. 7. Τέλος, η έκτη ομάδα (6 η ) περιλαμβάνει όλα τα σύνθετα της μορφής θέμα+λέξη. Ακτινοθεραπεία Μαυρόασπρος εγωκεντρικός Ηλιοθεραπεία Ψηλόλιγνος Σφυγμομέτρηση κοντόχοντρος Γραφομηχανή Γκριζοπράσινος χιονάνθρωπος Ελληνοαγγλικό Ντοματοσαλάτα Ελληνογαλλικό Τυροσαλάτα πατατοσαλάτα Ψαρόσουπα Κρεατόσουπα κοτόσουπα 119

121 Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν όλα τα ερωτηματολόγια ένα προς ένα και θα σχολιαστούν οι απαντήσεις κάθε συμμετέχοντα κατά ομάδες σύνθετων λέξεων. Θα δίνεται το όνομα (αρχικά), η χώρα προέλευσης (και συνεπώς η μητρική), οι άλλες ξένες γλώσσες που γνωρίζει ο συμμετέχων και ο αριθμός των σύνθετων λέξεων που έχουν σχηματιστεί σωστά. Στον αριθμό αυτό δεν συμπεριλαμβάνονται οι σύνθετες που είναι σωστά σχηματισμένες αλλά έχουν λάθος τονισμό 96. Επίσης υπάρχουν ερωτηματολόγια στα οποία οι συμμετέχοντες δεν προσπάθησαν να συνθέσουν την λέξη που τους ζητήθηκε. Σε αυτές τις περιπτώσεις, στην παρουσίαση των απαντήσεων, γράφεται η λέξη ΚΕΝΟ. Τα ερωτηματολόγια παρουσιάζονται κάθετα κατά άτομο, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει και οριζόντια σύγκριση (το πως σχηματίζεται η ίδια λέξη από διαφορετικούς συμμετέχοντες). Η παρουσίαση γίνεται ανά πέντε συμμετέχοντες. Παρουσίαση των απαντήσεων και σχολιασμός Όνομα: ΕΒ (1) Χώρα: Ιταλία Άλλες γλώσσες: ιταλικά, γαλλικά, αγγλικά, λίγα γερμανικά, λατινικά, αρχαία ελληνικά Προχωρημένο επίπεδο στα ελληνικά που αποκτά κατά τη φοίτησή της στο ΣΝΕΓ 97 Το επίπεδό της στα ελληνικά είναι προχωρημένο και, αν και φυσική ομιλήτρια μιας ρωμανικής γλώσσας με τόσες ιδιαιτερότητες στη σύνθεση, γνωρίζει και άλλες γλώσσες που θα την έχουν φέρει σε επαφή και με άλλες μορφές σύνθεσης (μονολεκτικά σύνθετα). Από το σύνολο των 82 σύνθετων λέξεων που της ζητήθηκε να γράψει, σωστά σχημάτισε τις 26. Τα λάθη της εντοπίζονται και στον τονισμό (διπλοί τόνοι), στην αδυναμία να συνθέσει μερικές μορφές σύνθετων λέξεων (μαχαίρι πιρούνι), στα όρια αλλά και στην άγνοια για τις περιπτώσεις εκείνες που το β συνθετικό είναι πολύ διαφορετικό από την λέξη με την οποία σχετίζεται ή από την οποία προκύπτει. Φαίνεται να χρησιμοποιεί κατά περιπτώσεις σωστά το συνδετικό ο -. - Έτσι, δεν γνωρίζει το β συνθετικό -σπιτο και γράφει [κουκλοσπίτι], με τον τόνο στο β συνθετικό. Για τα σύνθετα [πλουσιόσπιτι] και [φτωχόσπιτι] μετακινεί τον τόνο στο 96 Ο σωστός σχηματισμός μιας λέξης με λάθος τόνο μπορεί να αποτελεί ένδειξη για το ότι έχουν ενσωματωθεί σωστά οι μηχανισμοί σύνθεσης αλλά η λέξη τονίζεται λάθος επειδή είναι άγνωστη στον μαθητή της νέας ελληνικής. Ένας τέτοιος σχηματισμός (σωστή σύνθετη αλλά λάθος τόνος) αποκλείεται να αποτελεί καταχώριση στο νοητικό λεξικό. Πρόκειται για σχηματισμό που γίνεται εκείνη τη στιγμή από μορφήματα που διαθέτει ο συμμετέχων. 97 Σχολείο Νέας Ελληνικής Γλώσσας του ΑΠΘ 120

122 συνδετικό φωνήεν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο σχηματισμός της [σπιτιουνοικοικύρης]. Είναι σαν να προσπαθεί απλά να παραθέσει λέξεις που βλέπει στην πρόταση (ο ιδιοκτήτης του σπιτιού) και φυσικά είναι χαρακτηριστικό το ότι τοποθετεί κλίση στο εσωτερικό της λέξης. Η κλίση στο εσωτερικό της λέξης είναι παρούσα στα σύνθετα της ιταλικής γλώσσας, που είναι και η μητρική γλώσσα της φοιτήτριας. Όμοια με το σπίτι αντιμετωπίζονται και τα κουτί, -κορίτσι, -παιδί, -παπί. Ο τόνος συνεχίζει να τοποθετείται στο β συνθετικό και αυτό γράφεται ως ολόκληρη λέξη. - Δεν σχηματίζει το ρήμα [χαρτοπαίζω], αλλά το [χάρτοπαιζής]. Κάνει λάθη σε πολλά από τα ρήματα και επιλέγει να βάζει τόνο στο β συνθετικό, πχ [ηχογράφω]. Θεωρώ ότι κάτι τέτοιο είναι ένδειξη ότι επιχειρεί εκείνη την στιγμή να συνθέσει το άγνωστο σε αυτήν ρήμα, χρησιμοποιπωντας ολόκληρη την λέξη. - Το μάλλης αντικαθίσταται από τον δικό της σχηματισμό [ μάλλιος] και το ματης από το δικό της επίσης [ ματιος]. Όμοια το καρδος από το [ καρδιός]. Είναι συνθετικά που κατασκευάζει μόνη της. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α έχουμε άλλοτε σωστούς σχηματισμούς [κοσμογυρισμένος, ασπροντυμένος] και άλλοτε λάθος, όπως [αργοκινουμένος] και [βιβλιολατρευτής]. Οι δύο πρώτες της είναι γνωστές (τα β συνθετικά τους εμφανίζονται και ελεύθερα), ενώ οι άλλες δύο όχι. Αντί για το πωλης, χρησιμοποιεί το δικό της [ πουλος], που μοιάζει αρκετά με το ρήμα «πουλώ». - Η «καπνοδόχος» δεν σχηματίζεται σωστά, διαβάζουμε όμως το [καπνοδοχείο], κατ αναλογία με το «ξενοδοχείο» και το «ανθοδοχείο». Επίσης το συνθετικό -δοχείο ταυτίζεται με τη λέξη «δοχείο». Εδώ φαίνεται ότι χρησιμοποιεί το διαθέσιμο σε αυτήν δοχείο που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. - Γνωρίζει τη λέξη [αεροδρόμιο], στις υπόλοιπες όμως σύνθετες που απαιτούν άλλοτε το δρόμιο και άλλοτε το δρόμος, επιλέγει σταθερά το δρόμος που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. Ενδιαφέρον είναι ότι δεν χρησιμοποιεί το δρομιο, ενώ το διαθέτει. - Το ίδιο συμβαίνει και με τις σύνθετες της 4 ης ομάδας, τις σύνθετες σε ιατρος. Ενώ γράφει [παιδίατρος], δεν μεταφέρει το ιατρος και στις δύο άλλες σύνθετες λέξεις της ομάδας. Η γενικότερη εικόνα είναι ότι δεν διαθέτει δεσμευμένα β συνθετικά και κάνει λάθη στα όρια όταν η λέξη ξεκινά από φωνήεν [μαυράσπρος]. Λάθη κάνει και στο α συνθετικό ([αυτόδρομος] αντί του σωστού «αυτοκινητόδρομος»). 121

123 Μοιάζει συχνά σαν να συνδέει απλά τις λέξεις, ενώ παραλείπει και το συνδετικό ο-. Αυτό έχει αρκετές ομοιότητες με τη σύνθεση στα ιταλικά. Φαίνεται ότι τα καταφέρνει καλά με τις σύνθετες για τις οποίες έχει ολόκληρες αναπαραστάσεις ή με εκείνες στις οποίες το β συνθετικό ταυτίζεται με την λέξη. Διαχειρίζεται δηλαδή καλά τις σύνθετες της κατηγορίας θέμα + λέξη. Εντύπωση προκαλεί η χρήση των δικών της β συνθετικών για τα εξωκεντρικά σύνθετα. Είναι μορφήματα ή λέξεις για αυτήν; Όνομα: Z.V (2) Χώρα: Ουγγαρία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά Προχωρημένο επίπεδο στα ελληνικά, τα οποία γνωρίζει και από την χώρα της (τα είχε διδαχτεί και εκεί) και τα μαθαίνει επειδή της αρέσουν. Σχηματίζει σωστά 33 από τα 82 σύνθετα. - Παρουσιάζει λάθη στον σχηματισμό στο β συνθετικό. Δεν γνωρίζει τα σπιτο, -κούτι, - παίδο, και χρησιμοποιεί το β συνθετικό ως λέξη που μάλιστα διατηρεί τον τόνο της. [κουκλοσπίτι]. Για κάποιο λόγο δεν χρησιμοποιεί τον τόνο στο παιδί, αλλά στο συνδετικό φωνήεν [ομορφόπαιδι]. Ανάλογα σχηματίζει και το [ασχημόπαπι]. Συνθέτει σωστά, αλλά βάζει δύο τόνους στο [σπίτονοικοκύρης]. - σχηματίζει σωστά τα ρήματα εκτός από τα [ηχογράφω] και [δαχτυλογράφω], στα οποία προτιμά να τονίσει στο β συνθετικό που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. - δεν γνωρίζει την λέξη «καπνοδόχος» και επιχειρώντας να την σχηματίσει χρησιμοποιεί το γνωστό της από άλλα δοχείο. - Ενώ γνωρίζει τα συνθετικά μάτης και μάλλης δεν τα τονίζει σωστά [μαυρόμαλλης]. Θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι αυτές οι λέξεις είναι αποθηκευμένες ως ολόκληρες στο λεξικό της, αλλά επειδή υπάρχει λάθος στον τονισμό θεωρώ το λάθος αυτό ως ένδειξη για το ότι σχηματίζεται τώρα η λέξη. Εκτός κι αν η συμμετέχουσα έχει γενικότερα προβλήματα με τον τονισμό, ακόμη και σε λέξεις που γνωρίζει. Σε μια τέτοια περίπτωση οι λέξεις αυτές είναι ολόκληρες καταχωρισμένες στο νοητικό της λεξικό. Επίσης αντί για το καρδος, γράφει το «δικό της» [-καρδής.] Ο σχηματισμός [στρογγυλοπροσωπός] είναι σωστός με λάθος τόνο και ο σχηματισμός [πολύγλωσσης] είναι με ένα δικό της β συνθετικό, το [ γλωσσης]. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α χρησιμοποιεί δικά της συνθετικά [ πολιτής] (πολύ κοντά στην ελεύθερη λέξη), [-κινείτης], [-γυρίσης]. Σχηματίζει σωστά το [ασπροντυμένος]. 122

124 - Σωστά σχηματίζει τα [αεροδρόμιο] και [αυτοκινητόδρομος], ενώ για τις άλλες δύο σύνθετες λέξεις της ομάδας, επιλέγει το δρομος και όχι το δρόμιο που διαθέτει. Άλλοστε το πρώτο είναι πολύ κοντά στην ελεύθερη λέξη «δρόμος». - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας (θέμα+λέξη), όταν το β συνθετικό μοιάζει με την ελεύθερη λέξη, προτιμά να βάλει τον τόνο σε αυτό [ψαροσούπα]. Παρόλα αυτά γράφει σωστά το [κοτόσουπα] (το γνωρίζει ως ολόκληρη λέξη, σε άλλη περίπτωση θα έπρεπε να είχε διορθώσει και τα [ψαροσούπα, κρεατοσούπα]). Και αυτή τα καταφέρνει πολύ καλύτερα με τις λέξεις θέμα + λέξη. Όνομα: US (3) Χώρα: Αυστρία Άλλες γλώσσες: γερμανικά, αγγλικά, λατινικά, ισπανικά, αρχαία ελληνικά Προχωρημένο επίπεδο στα ελληνικά, με γνώση και άλλων γλωσσών και με εκμάθηση της γλώσσας που είχε ξεκινήσει και στη χώρα της (εκτός οικογένειας). Σχηματίζει σωστά 42 σύνθετες λέξεις. - χρησιμοποιεί και τα δύο, σπίτι και σπίτο. Ως α συνθετικό χρησιμοποιεί το σπίτι + συνδετικό φωνήεν [σπιτιονοικοκύρης]. Θα μπορούσε να ερμηνευτεί αυτό ως εξής: χρησιμοποιεί σωστά το σπιτο όταν γνωρίζει όλη τη σύνθετη λέξη αλλά δεν το απομονώνει για το σχηματισμό των άλλων λέξεων που το περιέχουν. Γράφει [σπιτιονοικοκύρης], χρησιμοποιώντας ολόκληρη την λέξη στη θέση του α συνθετικού αλλά και το συνδετικό φωνήεν. Η λέξη «σπιτονοικοκύρης» της είναι άγνωστη και επιχειρεί να την συνθέσει για πρώτη φορά επιλέγοντας έναν μηχανισμό σύνθεσης λέξη + συνδετικό φωνήεν + λέξη. Επίσης χρησιμοποιεί τα παιδο και παπο. Γνωρίζει τις λέξεις αυτές ή μεταφέρει με επιτυχία το μόρφημα παιδο σε όσες σύνθετες αυτής της κατηγορίας της έχει ζητηθεί να σχηματίσει. Χρησιμοποιεί δυο τόνους [φτωχόκορίτσι] συνενώνοντας τις λέξεις. Και αυτή η σύνθετη της είναι άγνωστη και προτιμά να χρησιμοποιήσει ως β συνθετικό ολόκληρη την λέξη. - αποφεύγει να τονίσει λέξεις [σπιρτοκουτι], δεν χρησιμοποιεί το κουτο. Xρησιμοποιεί ολόκληρη την λέξη, ως β συνθετικό. Αναλογικά με τα υπόλοιπα και επειδή δίνεται στο παράδειγμα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Σχηματίζει σωστά τα [αεροδρόμιο], [ιπποδρόμιο], [αυτοκινητόδρομος] και το [πεζόδρομος] που είναι υπαρκτή για τη ν.ε λέξη, όχι όμως η ζητούμενη στο ερωτηματολόγιο. Οι λέξεις αυτές πιθανόν να είναι αποθηκευμένες ως ολόκληρες στο νοητικό της λεξικό. 123

125 - Χρησιμοποιεί το [ ματος] αντί του μάτης με συνέπεια. Αυτό δείχνει ότι το σωστό συνθετικό δεν υπάρχει στο νοητικό λεξικό. Με την ίδια συνέπεια χρησιμοποιεί και το [ πουληστής]. Επινοεί το [ καρδιός] αντί του καρδος αλλά δεν τοποθετεί σταθερά τον τόνο σε αυτό στις λέξεις που συνθέτει [μεγαλόκαρδιος, ανοιχτοκαρδιός]. Παραλείπει το συνθετικό στο σύνθετο [καληκαρδιός.] Χρησιμοποιεί το -μαλλης που είναι το σωστό β συνθετικό, χωρίς όμως να τονίζει σωστά. Καμία από αυτές τις λέξεις δεν είναι αποθηκευμένη ως ολόκληρη στο νοητικό της λεξικό, όλες σχηματίζονται από μορφήματα που η ίδια δεν γνωρίζει και κατασκευάζει τη στιγμή της συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου. - Αντί του «κοσμογυρισμένος» και «αργοκίνητος», γράφει τα [κοσμογυρίζω] και [αργοκινούμαι]. Δεν προχωρά στη διαδικασία της παραγωγής, όπως της έχει ζητηθεί στο ερωτηματολόγιο. - Στα σύνθετα της 4 ης κατηγορίας χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το -γιατρος που ταυτίζεται με την ελεύθερη λέξη. - όταν το β συνθετικό ταυτίζεται με την λέξη (θέμα + συνδετικό +λέξη) τοποθετεί τον τόνο στη λέξη [ηχογράφω, παιδογιατρός 98 ] - σχηματίζει σωστά τα ρήματα εκτός από τα [ηχογράφω] και [δαχτυλογράφω], στα οποία προτιμά να τονίσει στο β συνθετικό που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. - Στις λέξεις της 6 ης κατηγορίας δεν υπάρχει κανένα λάθος. Όνομα: ΙΤ (4) Χώρα: Γερμανία Άλλες γλώσσες: γερμανικά, αγγλικά, πορτογαλικά Προχωρημένο επίπεδο στα ελληνικά, που τα έχει μάθει και στη χώρα της (εκτός οικογένειας). Σχηματίζει σωστά 42 σύνθετες λέξεις. - Σε κάποιες περιπτώσεις δεν επιχειρεί να σχηματίσει σύνθετες λέξεις (ΚΕΝΟ) - χρησιμοποιεί και τα δύο, σπίτι και σπίτο. Θα μπορούσε να ερμηνευτεί αυτό ως εξής: όπου εμφανίζεται το σπιτο, είναι ένδειξη ότι γνωρίζει τη σύνθετη λέξη και την έχει καταχωρίσει ως ολόκληρη στο νοητικό της λεξικό. Ωστόσο δεν απομονώνειτο δεσμευμένο αυτό μόρφημα για το σχηματισμό των άλλων λέξεων που το περιέχουν. Χρησιμοποιεί τα[ κοριτσι] και [ παιδι] που είναι πολύ κοντά στις ελεύθερες λέξεις. 98 ενώ χρησιμοποιεί το παιδο- ως α συνθετικό, δεν το χρησιμοποιεί ως β συνθετικό. Αντί αυτού το [ παιδι] στις σύνθετες της 1 ης κατηγορίας. 124

126 Ίσως είναι πιο εύκολο να κατακτηθεί ο μηχανισμός θέμα + συνδετικό φωνήεν + λέξη για την νέα ελληνική. - Γενικεύει το -κουτο που της είναι γνωστό από το σπιρτόκουτο και γράφει [καφεκούτιο]. Αναλογικά με τα υπόλοιπα και επειδή δίνεται στο παράδειγμα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Γενικεύει το δρόμος που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη και της είναι γνωστό από τα «αυτοκινητόδρομος» και «ιππόδρομος». Γράφει και αυτή [πεζόδρομος] που αν και είναι υπαρκτη για τα ν.ε λέξη, δεν είναι αυτή που της έχει ζητηθεί στο ερωτηματολόγιο. - σχηματίζει σωστά το [κοκκινομάλλης], και μοιάζει να το μεταφέρει σε όλες τις άλλες σύνθετες. Καμιά από αυτές δεν έχει σωστό τονισμό και αυτό με οδηγεί στη σκέψη ότι πιθανά η μαθήτρια απομονώνει και μεταφέρει το συνθετικό. Επίσης χρησιμοποιεί το σωστό -ματης και το δικό της [-καρδης]. Και αυτό συνηγορεί υπέρ της προηγούμενης υπόθεσης. Γράφει [αριστερόχερι]. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α γράφει [κοσμογύριστος] χρησιμοποιώντας ένα άλλο δεσμευμένο μόρφημα (ίσως από το «αγύριστος») και χρησιμοποιεί το [-πωλητης] που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη, αντί του -πωλης. - Τα σύνθετα της 4 ης κατηγορίας είναι όλα σωστά σχηματισμένα. Γνωρίζει το ένα και μεταφέρει το β συνθετικό και στα άλλα ή όλες οι λέξεις αυτής της κατηγορίας έχουν την δική τους καταχώριση στο νοητικό της λεξικό; - Δεν σχηματίζει το «χαρτοπαίζω», όλα τα υπόλοιπα ρήματα όμως ναι. Τοποθετεί τον τόνο στο β συνθετικό στη λέξη [ηχογράφω]. Συνεπώς μοιάζει να μην γνωρίζει τη σύνθετη λέξη, αλλά να την φτιάχνει εκείνη τη στιγμή και να τοποθετεί τον τόνο στο γνωστό της β συνθετικό που ταυτίζεται με την ελεύθερη λέξη. - γράφει [εγοκεντρικός] και όχι «εγωκεντρικός» ίσως επειδή γνωρίζει την συνήθη παρουσία του συνδετικού - χρησιμοποιεί 2 τόνους σε μερικά από τα σύνθετα της 6 ης ομάδας [ήλιοθεραπεία, ντομάτασαλάτα, τύροσαλάτα] Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι απαντήσεις της ερμηνεύονται καλύτερα από ένα μικτό μοντέλο. Όνομα: AS (5) Χώρα: Γερμανία Άλλες γλώσσες: γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ολλανδικά 125

127 Προχωρημένο επίπεδο στα ελληνικά, που τα έχει μάθει και στη χώρα της (εκτός οικογένειας). Σχηματίζει σωστά 30 σύνθετες λέξεις. - δεν χρησιμοποιεί το συνδετικό στην περίπτωση [κουκλάσπιτι, σαρδελακουτί, τυρισαλάτα, κοτασούπα] και [χαρταπαίζω]. Σε αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται σαν να τοποθετεί απλά τη μια λέξη δίπλα στην άλλη. - αντί του σπιτο χρησιμοποιεί το σπίτι. Στο [σπιτονοικοκύρης] όμως το α συνθετικό είναι σωστά σχηματισμένο. Είναι αυτό ένδειξη ότι το α και το β συνθετικό καταχωρίζονται ως ξεχωριστά λήμματα ή απλά έχει αποθηκεύσει ολόκληρη την λέξη; Δεν είναι η πρώτη που μας δίνει αυτό το μικτό προφίλ ανάλογα με την θέση του «σπιτο», είναι σίγουρα η μόνη όμως που ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΛΕΞΕΙΣ χρησιμοποιεί το σπίτι ως β συνθετικό και μόνο στην [σπιτονοικοκύρης], χρησιμοποιεί το σπιτο. - Δεν διαθέτει στο νοητικό λεξικά τα -κόριτσο, -παιδο, -παπο και χρησιμοποιεί αντί αυτών συνθετικά πλησιέστερα στην λέξη. - Χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το κουτι και το δοχείο που μοιάζουν με τις λέξεις που απαντώνται ελεύθερες στα νε. Αντί του «αυτοκινητόδρομος», συνθέτει το [αυτοδρόμος] χρησιμοποιώντας ως β συνθετικό και πάλι το πλησιέστερο στη λέξη «δρόμος». Αναλογικά με τα υπόλοιπα και επειδή δίνεται στο παράδειγμα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. - Χρησιμοποιεί το μαλλης, χωρίς ωστόσο να τονίζει σωστά κανένα από τα σύνθετα αυτά, το δικό της [ ματιανός] αντί του μάτης και το [ κάρδης] αντί του -καρδος. - Σχηματίζει τα [αργοκινομένος], [κοσμογύρης], [βιβλιολατρευτής]. Πρόκειται για λέξεις που δεν είναι καταχωρισμένες στο νοητικό της λεξικό και σχηματίζονται από δικά της μορφήματα (στο β συνθετικό). Χρησιμοποιεί το [-πουλης], αντί του -πωλης. - χρησιμοποιεί δύο τόνους [Μπάινοβγαίνω]. - χρησιμοποιεί το γιατρός και μια φορά το ίατρος [παιδίατρος]. Θεωρώ ότι η λέξη [παιδίατρος] είναι αποθηκευμένη ως ένα ξεχωριστό λήμμα. Η ομιλήτρια δεν χρησιμοποιεί, δεν την αποδομεί για να αποδώσει και τις άλλες σύνθετες που περιέχουν το ίδιο β συνθετικό. - Δεν φαίνεται να γνωρίζει κανένα από τα ρήματα που της έχουν ζητηθεί (σε κανένα δεν υπάρχει ο σωστός τονισμός). Στο [Μπάινοβγαίνω] παρατάσσει τις λέξεις χρησιμοποιώντας το συνδετικό, για αυτό άλλωστε και έχει δύο τόνους. Γράφει [χαρταπάιζω] αποδεχόμενη εσωτερική κλίση. 126

128 - Τα περισσότερα από τα σύνθετα της 6 ης ομάδας είναι σωστά σχηματισμένα, εκτός των [τυρισαλάτα], [πατατασαλάτα], [κοτασαλάτα], στα οποία παραλείπει το συνδετικό φωνήεν και χρησιμοποιεί έναν μηχανισμό λέξη+λέξη για την σύνθεση. Ένα μικτό μοντέλο περιγράφει καλύτερα τις απαντήσεις της συμμετέχουσας. Αξιοσημείωτο είναι ότι και αυτή η συμμετέχουσα όπως και οι περισσότεροι επιχειρούν, όταν δεν γνωρίζουν, να κατασκευάσουν ένα συνθετικό που να περιγράφει αυτόν που έχει μαλλιά χρώματος [α συνθετικό] ή μάτια χρώματος [α συνθετικό] και να είναι το μόρφημα αυτό διαφορετικό από το μαλλιά και μάτια. Η AS δεν γράφει [πρασινομάτια], κάτι που θα μπορούσαμε να αναμένουμε αφού σε πολλά προηγούμενα σύνθετα απλά κάνει παράθεση συνθετικών. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αυτή η κατηγορία σύνθετων πιθανά «πιέζει» τους μαθητές να κατανοήσουν ότι περιμένουμε να γραφεί ένα μόρφημα ως β συνθετικό που να είναι διαφορετικό των λέξεων «μάτια» ή «μαλλιά»; Από την εξέταση αυτών των πρώτων 5 ερωτηματολογίων φαίνεται ότι οι ομιλητές τα πάνε πολύ καλύτερα με την κατηγορία συνθέτων θέμα +λέξη. ΕΒ (1) Ζ.V (2) US (3) ΙΤ (4) ΑS (5) κουκλοσπίτι Κουκλοσπίτι κουκλόσπιτο Κουκλόσπιτο Κουκλάσπιτι αγροτοσπίτι Αγροσπίτι Αγρόσπιτο Αγρόσπιτο Αγρόσπιτι Αρχοντοσπίτι Αρχοντοσπίτι Αρχοντικόσπιτο ΚΕΝΟ Αρχοντόσπιτι Ερημοσπίτι Ερημοσπίτι Ερημοσπίτι Ερημόσπιτο Ερημοσπίτι Φτωχόσπιτι Φτωχοσπίτι Φτωχοσπίτι Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτι Πλουσιόσπιτι Πλουσιοσπίτι Πλουσιοσπίτι ΚΕΝΟ Πλουσιόσπιτι Παλεοσπίτι Παλιοσπίτι Παλιόσπιτο Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Τροχοσπίτι Τροχοσπίτι Τροχόσπιτο τροχόσπιτι Τροχόσπιτι Σπιτιουνοικοκύρης Σπίτονοικοκύρης Σπιτιονοικοκύρης ΚΕΝΟ Σπιτονοικοκύρης Καφεκουτί Καφεκουτί Καφεδόκουτι Καφεκούτιο Καφεκουτί Κονσερβακουτί Κονσερβοκουτί κονσερβόκουτι ΚΕΝΟ κονσερβόκουτι Σαρδελακουτί Σαρδελόκουτι Σαρδελοκουτι Σαρδελόκουτο Σαρδελακουτί Σπιρτοκουτί Σπιρτόκουτι Σπιρτοκουτι Σπιρτόκουτο Σπιρτοκουτί Μαχαίρι πιρούνι μαχαιροπιρούνια μαχαιροπίρουνο Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνα Ομορφοκορίτσι Ομορφοκορίτσι ομορφόκοριτσι Ομορφοκόριτσι Ομορφοκόριτσι 127

129 Φτωχοκορίτσι Φτωχοκορίτσι Φτωχόκορίτσι Φτοχοκόριτσι Φτωχοκορίτσι Πλουσιοκορίτσι Πλουσιοκορίτσι Πουσιοκορίτσι Πλουσιοκόριτσι Πλουσοκόριτσι Πλουσιοπαιδί Πλουσιόπαιδι Πλουσιόπαιδι ΚΕΝΟ Πλουσόπαιδι Ομορφοπαιδί Ομορφόπαιδι Ομορφόπαιδι Ομορφόπαιδι Ομορφόπαιδι Χωριοπαιδί Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Ασχημοπαπί Ασχημόπαπι ασχημόπαπι ΚΕΝΟ Ασχημοπαπί κοκκινομάλλιος Κοκκινομαλλ Κοκκινομαλλής Κοκκινομάλλης Κοκκινομαλλής Στενομακρυός Στενόμακρυς Στενομακρύς Στενομακρύς Στενόμακρυς Μαυράσπρος Μαυρόασπρος Μαυρόασπρο Μαυρόασπρο Ασπρόμαυρος Γκριζοπράσινα Γκριζοπράσινα Γκριζοπράσινο Γκριζοπράσινο Γκριζοπράσινα Αργοκινουμένος Αργοκινείτης Αργοκινούμαι Αργοκίνητος Αργοκινομένος Κοσμογυρισμένος Κοσμογυρίσης Κοσμογυριζω Κοσμογύριστος Κοσμογύρης Χάρτοπαιζής Χαρτοπαίζω Χαρτοπαίζω ΚΕΝΟ Χαρταπαίζω Ανοιγόκλεινω Ανοιγοκλείνω Ανοιγόκλεινω Ανοιγοκλείνω Ανοιγόκλεινω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Μπάινοβγαίνω κακοχειριζομαι Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειριζομαι ΚΕΝΟ Κακομεταχειρίζομαι Εγωκεντρικός Εγωκέντρικος εγωκεντρικός Εγοκεντρικός Εγωκεντρικός Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Ξανθομαλλιός Ξανθόμαλλης Ξανθομαλλής Ξανθομαλλής Ξανθομαλλής Καστανομαλλιός Καστανόμαλλης Καστανομαλλής Καστανομαλλής Καστανομαλλής Μαυρομαλλιός Μαυρόμαλλης Μαυρομαλλής Μαυρομαλλής Μαυρομαλλής μαυρόματιος Μαυρόματης Μαυρόματος Μαυρομάτης Μαυροματιανός Γαλανόματιος Γαλανόματης Γαλανόματος Γαλανομάτης Γαλανοματιανός Πρασινόματιος Πρασινόματης πρασινόματος Πρασινομάτης Πρασινοματιανός Αριστερόχερης Αριστερόχερος Αριστερόχερος Αριστερόχερι Αριστερόχερος Ανοιχτοκαρδιός Ανοιχτοκαρδής Ανοιχτοκαρδιός Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτοκαρδής Καλοκαρδιός Καλοκαρδής Καληκαρδιός Καλόκαρδος Καλόκαρδης 128

130 Μεγαλοκαρδιός Μεγαλοκαρδής Μεγαλόκαρδιος Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδης Σκληροκαρδιός Σκληροκαρδής Σκληρόκαρδιος Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδης Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπροσωπός Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Ψηλολιγνός Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Ψηλολίγνος Ψιλόλιγνος κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντοχόντρης Κοντόχοντρος Δακτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφος ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Πολύγλωσσος Πολύγλωσσης πολύγλωσσος πολύγλωσσος Πολύγλωσσος Αεροδρόμιο Αεροδρόμειο Αεροδρόμιο Αερόδρομος Αεροδρόμειο Ιππόδρομος Ιπποδρόμος Ιπποδρόμιο Ιππόδρομος Ιππόδρομος Πεζόδρομο Πεζοδρόμος Πεζόδρομος Πεζόδρομος Πεζοδρόμειο Αυτόδρομο Αυτοκινητόδρομος αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Αυτοδρόμος Έλληνο-αγγλικά Ελληνοαγγλικό Ελληνοαγγλικό ελληνοαγγλικό Ελληνικοαγγλικό Έλληνο-γαλλικά Ελληνογαλλικό Ελληνογαλλικό Εληνογαλλικό Ελληνικογαλλικό Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία ήλιοθεραπεία Ήλιοθεραπεία Οδοντιατρός Οδοντόιατρος Οδοντογιατρός Οδοντίατρος Οδοντόγιατρος Παιδίατρος Παιδίατρος Παιδογιατρός Παιδίατρος Παιδίατρος Ψυχολόγος ψυχίατρος Ψυχογιατρός Ψυχίατρος Ψυχόγιατρος Βιβλιολατρευτής Βιβλιολατρής Βιβλιολατρευτής Βιβλιολάτρης Βιβλιολατρευτής Σφυγμομετρία Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Γραψομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Βιβλιοπούλος Βιβλιοπολιτής Βιβλιοπουληστής Βιβλιοπωλητής Βιβλιοπουλής Ανθόπουλος Ανθοπολιτής Ανθοπουληστής Ανθοπωλήτης Ανθοπουλής Αρωμαστής Αρωματοπολιτής Αρωματοπουληστής Αρωματοπωλήτης Αρωμαπουλής Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντομάτασαλάτα Ντοματοσαλάτα 129

131 Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τύροσαλατα Τύροσαλάτα Τυρισαλάτα Πατάτοσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατάτασαλάτα Πατάτασαλάτα ΚΕΝΟ Ψαροσούπα Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Ψαροσούπα Κρεατοσούπα Κρεατοσούπα κρεατόσουπα Κρεόσουπα Κρεατοσούπα κοτοπουλοσούπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτασούπα Όνομα: LB (6) Χώρα: Ιταλία Άλλες γλώσσες: ιταλικά, αγγλικά, λατινικά, αρχαία ελληνικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο που είχε διδαχτεί και στην χώρα της. Σχηματίζει σωστά 33 σύνθετες λέξεις. - δεν χρησιμοποιεί συνδετικό φωνήεν σε κάποιες από τις σύνθετες που σχηματίζει [κυκλασπίτι, αρωμαπολής, κονσερβακουτί] - δεν γνωρίζει το σπιτο και απλά τοποθετεί τη λέξη σπίτι ως β συνθετικό την οποία και τονίζει. Τα ίδια με το [ κορίτσι, -παιδί, -παπί, -πίρουνα.] Το ότι παραθέτει τις λέξεις φαίνεται και από τον σχηματισμό [χαρτιαπαίζω]. Γράφει [σπιτινοικοκύρης] χρησιμοποιώντας έναν μηχανισμό [λέξη + λέξη] - στις σύνθετες της 2 ης ομάδας χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το πλησιέστερο προς την ελεύθερη λέξη ( κουτί, -δοχείο). Μόνο στα σύνθετα δρόμος/-δρόμιο μεταφέρει το - δρομιο από την γνωστή της [αεροδρόμιο] και στις υπόλοιπες σύνθετες. - Χρησιμοποιεί το [ασπρόμαυρος] που είναι και το πιο κοινό και δεν συνθέτει με τη σειρά που ζητώ στο ερωτηματολόγιο. Το ίδιο και με το [βγαινομπαίνω]. - Χρησιμοποιεί τα -μαλλης, ματης και το δικό της [ καρδής] αντί του καρδος. - Εντύπωση προκαλεί η κατασκευή της [ξαναφέρω] και [ξαναπάρω] - Στα [ψηλόλιγνος] και [κοντόχοντρος] τοποθετεί τον τόνο στη δεύτερη λέξη. Το ίδιο και στα συνθετικά με το σουπα. [κοτοσούπα] - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α κατασκευάζει δικά της συνθετικά: [-κινητης], [-γυριστης] και [-πολής] - Στα σύνθετα της 4 ης κατηγορίας δεν υπάρχει κανείς λάθος σχηματισμός٠ είτε όλες αυτές οι λέξεις είναι αποθηκευμένες ολόκληρες στο νοητικό της λεξικό, είτε μεταφέρει το β συνθετικό από μια που γνωρίζει σε όλες τις υπόλοιπες. 130

132 - Στα σύνθετα ρήματα τα καταφέρνει καλά, με εξαίρεση το [χαρτιαπαίζω] για το οποίο αποδέχεται εσωτερική κλίση και τα ρήματα σε γραφω στα οποία τονίζει στο β συνθετικό (χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το πλησιέστερο προς την ελεύθερη λέξη). - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας δεν υπάρχει λάθος (εκτός από τον τονισμό στο σούπα). Κατασκευάζει τα δικά της [κινητής] και [γυριστής] ως β συνθετικά. Δεν αποκλείεται για την μαθήτρια οι λέξεις αυτές να υπάρχουν στο νοητικό της λεξικό με το status ελεύθερων λέξεων και όχι μορφημάτων. Όνομα: MC (7) Χώρα: Πολωνία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο και τα είχε διδαχτεί και στην χώρα του. Σχηματίζει σωστά 39 σύνθετες λέξεις. - δεν χρησιμοποιεί το σπιτο παρά μόνο στο [τροχόσπιτο] το οποίο θεωρώ ότι είναι αποθηκευμένο ως ολόκληρη λέξη. Για άλλη μια φορά, παρά το ότι διαθέτει ένας ομιλητής μια σύνθετη λέξη με ένα συνθετικό που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει κατ αναλογία και σε άλλες σύνθετες λέξεις, αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει. Μήπως οι σύνθετες λέξεις αποθηκεύονται στην αρχή ολόκληρες; Και αν ναι με ποιες διαδικασίες τελικά αποκτάται, αν αποκτάται, η καταχώριση ενός συνθετικού ως ξεχωριστό λήμμα; - Ενδιαφέρουσα και η κατασκευή [σπιτιονοικοκύρης] που μαρτυρά την επίγνωση της χρήσης του συνδετικού και την έλλειψη καταχώρισης του α συνθετικού σπιτ-. Για αυτήν την περίπτωση ο συμμετέχων φαίνεται να χρησιμοποιεί έναν μηχανισμό λέξη+συνδετικό φωνήεν+λέξη. Δεν έχει στο νοητικό του λεξικό τα -κόριτσο, -παιδο. Χρησιμοποιεί αντί αυτών συνθετικά που ταυτίζονται με την λέξη «κορίτσι» και «παιδί» αντίστοιχα. - Υπάρχει μια σύγχυση με τον τονισμό και κάποιες λέξεις με διπλό τόνο [ομορφόπαιδί] - Αναλογικά με τα υπόλοιπα και επειδή δίνεται στο παράδειγμα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Στα υπόλοιπα σύνθετα της 2 ης ομάδας: χρησιμοποιεί σε όλα το -κουτι, που είναι πλησιέστερο προς την λέξη «κουτί», εκτός από τον σχηματισμό [καφεκούτιο], το -δρόμιο, αλλά και το δρομος, χωρίς να κάνει κάποιο λάθος. Ίσως οι λέξεις αυτές να είναι αποθηκευμένες ως ξεχωριστά λήμματα στο νοητικό του λεξικό. 131

133 - Γράφει σωστά τα σύνθετα σε -μαλλης, χρησιμοποιεί σε όλα το [ μάτιας] αντί του μάτης. Φαίνεται να συνειδητοποιεί την σύνθεση ως διαδικασία σε αυτήν την περίπτωση απλά δεν έχει στο νοητικό λεξικό το σωστό συνθετικό. Το ίδιο και με το δικό του [ καρδιός]. Βέβαια αυτή η διαδικασία μοιάζει να συμπληρώνει ό,τι προσπάθησα να διατυπώσω ως πρώτη παρατήρηση (ότι δηλαδή οι μαθητές αποθηκεύουν ολόκληρες τις λέξεις και ότι κάποτε ίσως τις αποδομούν στα σωστά συνθετικά τα οποία χρησιμοποιούν σε άλλες σύνθετες λέξεις). Αν ισχύει η πρώτη μου παρατήρηση θα φανταζόταν κανείς τη διαδικασία με τη σύνθεση στο νοητικό λεξικό ως εξής: αποθήκευση ολόκληρων των σύνθετων λέξεων και μετά σταδιακή αποδόμηση για διάθεση των συνθετικών σε άλλες περιπτώσεις σχηματισμού. Οι σχηματισμοί όμως με το [ μάτιας] που έδωσε αυτός και άλλοι μαθητές της ν.ε στο ερωτηματολόγιο με ωθούν προς την ακόλουθη διατύπωση: όταν ο ομιλητής δεν διαθέτει ήδη την λέξη, κατασκευάζει πρώτα τα συνθετικά της τα οποία με συνέπεια χρησιμοποιεί και σε άλλες ανάλογες δομές. Αυτό σημαίνει ότι για λέξεις που δεν συναντά ήδη ως ολόκληρες αλλά επιχειρεί να συνθέσει, συμβαίνουν άλλες διαδικασίες στο νοητικό λεξικό; - Κατασκευάζει τα δικά του [-κινητής], [-γυριστής] και [ πουλήτης] αντί του πώλης στα σύνθετα της ομάδας 3 α. - Σωστά σχηματίζει τα σύνθετα της 4 ης ομάδας αν και ο τονισμός σε όλα τους είναι προβληματικός. - Όλα τα ρηματικά σύνθετα είναι σωστά με εξαίρεση τον λάθος τονισμό αυτών με β συνθετικό [ηχογράφω, δαχτυλογράφω]. - Όλες οι λέξεις της 6 ης ομάδας είναι σωστά σχηματισμένες. Όνομα:. (8) Χώρα: Βουλγαρία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά. Ελληνικά σε μεσαίο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 29 σύνθετες λέξεις. - υπάρχουν πολλοί σχηματισμοί στους οποίους δεν επιχειρεί καμία σύνθεση (ΚΕΝΟ). - Παρά την κακή επίδοση, σε όλα του τα σύνθετα υπάρχει ο δείκτης σύνθεσης ο- με εξαίρεση την σύνθετη [τυρισάλατα]. - χρησιμοποιεί το [ σπίτι] γιατί δεν διαθέτει το σπιτο. Χρησιμοποιεί τα [-παιδί, -παπί], που είναι πλησιέστερα στην λέξη. Δεν επιχειρεί να συνθέσει τις σύνθετες σε -κόριτσο. 132

134 - Στα σύνθετα της 2 ης ομάδας χρησιμοποιεί ως β συνθετικά και πάλι ό,τι είναι πλησιέστερο στη λέξη [σπιρτόκουτι, καπνοδοχείο]. - Σχηματίζει σωστά τις λέξεις με συνθετικά -μάτης και -μάλλης. Αντί του καρδος, χρησιμοποιεί το δικό του [-καρδής] και αντί του πρόσωπος, το δικό του [-πρόσωπης]. Πιθανόν τα σύνθετα σε μάτης και μάλλης να είναι αποθηκευμένα όλα ως ολόκληρες λέξεις ή ίσως μερικά από αυτά και στα υπόλοιπα να γενικεύει τον μηχανισμό. Οι δύο υποθέσεις διαφέρουν μεταξύ τους στο εξής: μόνο η δεύτερη αποδέχεται και την καταχώριση ως ξεχωριστού λήμματος του δεσμευμένου μορφήματος μάτης και μάλλης. - Χρησιμοποιεί με συνέπεια δικά του συνθετικά και για την ομάδα 3 α [βιβλιοπουλήτης, αργοκινήτης, κοσμογυρευτής, βιβλιολατρεύτης] - Δεν γνωρίζει λόγιες μορφές [δοντόγιατρος]. Σε όλα τα σύνθετα της ομάδας 4, χρησιμοποιεί το πλησιέστερο στην ανεξάρτητη λέξη ως β συνθετικό [-γιατρός]. - Δεν σχηματίζει καθόλου τα παρατακτικά σύνθετα ρήματα «ανοιγοκλείνω» και «μπαινοβγαίνω», καθώς και τα «κακομεταχειρίζομαι», αλλά και τα σύνθετα σε γραφώ. Είναι κακή η επίδοσή του στη σύνθεση για αυτήν την ομάδα. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας υπάρχουν αρκετά κενά. Δεν σχηματίζει τα «εγωκεντρικός», «γραφομηχανή», «πατατοσαλάτα» και «ψαρόσουπα». Επειδή γράφει όμως τα [ντοματοσάλατα, κρεατόσουπα], θεωρώ ότι οι λέξεις αυτές αποτελούν ξεχωριστή καταχώριση στο νοητικό του λεξικό και όχι τα συνθετικά σαλάτα και σούπα. Απλούστερα, δεν προχωρά στη διαδικασία αποδόμησης των β συνθετικών και σχηματισμού έλλων νέων σύνθετων λέξεων που να περιέχουν τα συνθετικά αυτά. Όνομα:ΦΒ (9) Χώρα: Ρωσία Άλλες γλώσσες: γερμανικά, ιταλικά, λατινικά, αρχαία ελληνικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 28 σύνθετες λέξεις. - υπάρχουν αρκετά προβλήματα με τη σωστή σειρά των συνθετικών και με τα όριά τους σε οποιαδήποτε θέση κι αν βρίσκονται [ελληνικαγγλικό, ντομοσάλατα, κουκλήσπιτι] - δεν διαθέτει το συνθετικό σπιτο και με συνέπεια χρησιμοποιεί ως δεύτερο συνθετικό το σπίτι, που είναι πλησιέστερο σε ολόκληρη τη λέξη. Οι σχηματισμοί θέμα +συνδετικό φωνήεν+θέμα+κλιτική κατάληξη είναι αρκετά δύσκολοι για τους 133

135 περισσότερους συμμετέχοντες, όπως φαίνεται από τα ερωτηματολόγια. Δεν διαθέτει επίσης τα κόριτσο, -παίδο και πάπο. Χρησιμοποιεί ως β συνθετικά ολόκληρες τις λέξεις. - Χρησιμοποιεί τα κουτι, -δοχείο που είναι συνθετικά πλησιέστερα στις λέξεις. Διαθέτει τα δρόμιο και δρόμος ή διαφορετικά οι λέξεις αυτές είναι αποθηκευμένες ως ολόκληρες στο νοητικό του λεξικό. - Τόσο στο [κουκλήσπιτι], στο [σπιτινοικοκύρης], το [κονσερβάκουτι] και το [αεραδρόμιο] δεν χρησιμοποιεί το συνδετικό φωνήεν. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτοί οι σχηματισμοί προκύπτουν από έναν μηχανισμό λέξη+λέξη. - Χρησιμοποιεί με συνέπεια τα δικά του [ μαλύς, -ματής, -χερός, -καρδής, -πουλής.] (βλ. παρατήρηση για τον MC). Πρόκειται για β συνθετικά που κατασκευάζει ο ίδιος. - Στα [γυρόκοσμος], [παιζοχαρτώ] και [μηχανόγραφο] αντιστρέφει την σειρά των συνθετικών. Δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει την κεφαλή (σημασιολογικά) κάποιων σύνθετων λέξεων ή αδυνατεί να σχηματίσει τα συνθετικά τους; - Για τα σύνθετα της ομάδας 3 α γράφει [γυρόκοσμος, αργοκινήτος, βιβλιολατρευτής], σχηματίζει δηλαδή δικά του συνθετικά. - Τα σύνθετα της ομάδας 4 φαίνεται να είναι όλα τους αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις. Σχηματίζει [οδοντογιατρός 99, ψυχίατρος, παιδίατρος]. - Όλα τα σύνθετα ρήματα σχηματίζονται σωστά, εκτός του [παιζοχαρτώ]. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας εμφανίζονται λάθη στη σειρά των συνθετικών και στα όριά τους. Όνομα: SV (10) Χώρα: Ρωσία 100 Άλλες γλώσσες: αγγλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 46 σύνθετες λέξεις. Και: - ενώ γνωρίζει το συνθετικό σπιτο και το χρησιμοποιεί σωστά και στις υπόλοιπες σύνθετες λέξεις, χρησιμοποιεί το πλουτο- αντι του πλουσιο-. Δεν γνωρίζει τα κόριτσο, -παίδο, -πάπο και χρησιμοποιεί τα δικά του [ κόριτσι, -παιδι, -παπι] που είναι πολύ 99 Είναι αποδεκτό και συχνότερο στον προφορικό λόγο. 100 Όπως και ο προηγούμενος (ΦΒ) είναι ρώσος και μπορούμε να δούμε αν κάποια λάθη επαναλαμβάνονται 134

136 κοντά στις λέξεις από τις οποίες προέρχονται. Το πλουτο- επανέρχεται σταθερά στο [πλουτοκόριτσι]. - χρησιμοποιεί άλλοτε το κουτο και άλλοτε το κουτι, χωρίς ωστόσο να έχει αποθηκευμένες τις λέξεις αυτές στο νοητικό του λεξικό ως ξεχωριστές καταχωρίσεις. Ισχυρίζομαι κάτι τέτοιο επειδή καμία από τις σύνθετες αυτής της ομάδας δεν είναι σωστή, συνεπώς εκείνη τη στιγμή επιχειρεί την κατασκευή με διαθέσιμα δεσμευμένα μορφήματα που είναι ξεχωριστές καταχωρίσεις στο λεξικό του. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει καπνοδοχείο. Διαθέτει τα δρομος και δρόμιο και χρησιμοποιεί το πρώτο για να κατασκευάσει τις σύνθετες λέξεις που δεν γνωρίζει [ιπποδρόμος]. - δίνει δύο εναλλακτικές μορφές: [κοκκινομαλλιάρος] και [κοκκινόμαλλος.] Η δεύτερη σύνθετη λέξη είναι αποδεκτή. Η πρώτη δημιουργείται με δικό του β συνθετικό που επαναλαμβάνει με συνέπεια. Το ίδιο και με το μάτης ([-ματος]), το [ πωλίτης] αντί του πώλης και το [-καρδής], αντί του καρδος. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α χρησιμοποιεί δικά του β συνθετικά [κοσμογυριστής] όταν δεν γνωρίζει την λέξη. - Στα σύνθετα της 4 ης ομάδας παραλείπει το συνδετικό φωνήεν κάτι που συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι δεν του είναι γνωστά (δεν αποτελούν ξεχωριστή καταχώριση στο νοητικό του λεξικό). Για αυτά χρησιμοποιεί έναν μηχανισμό λέξη+λέξη. - Δεν υπάρχει λάθος στα σύνθετα ρήματα, αλλά κάποια αβεβαιότητα με την τοποθέτηση του τόνου [ηχογράφω / ηχογραφώ] για αυτό και δίνει και τις δύο εκδοχές. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας τα καταφέρνει πολύ καλά εκτός από τις [ηλιοθεράπεια, ακτινοθεράπεια], στις οποίες υπάρχει λάθος τονισμού. Για τον μαθητή αυτό, ερμηνεύονται καλύτερα τα αποτελέσματα με ένα μικτό μοντέλο, αφού χρησιμοποιεί άλλοτε το κουτο και άλλοτε το κουτι (αποδόμηση). Επίσης κατασκευάζει όλα τα σύνθετα σε σπιτο χωρίς λάθος. Είναι απίθανο να γνωρίζει όλες αυτές τις λέξεις. Το πιο πιθανό είναι ότι μεταφέρει το σωστό συνθετικό σε όλες τους. LB (6) MC (7) (8) ΦΒ (9) SV (10) Κυκλασπίτι κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτι Κουκλήσπιτι Κουκλόσπιτο Αγροσπίτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτο Αρχοντοσπίτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτο 135

137 Ερημοσπίτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτο φτωχοσπίτι Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτο Πλουσιοσπίτι Πλουσιόσπιτι Πλουσιόσπιτι Πλουσιόσπιτι Πλουτόσπιτο Παλιοσπίτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτο Τρόχοσπιτι Τροχόσπιτο Τροχόσπιτι Τροχόσπιτι Τροχόσπιτο Σπιτινοικοκύρης Σπιτιονοικοκύρης ΚΕΝΟ Σπιτινοικόκυρης Σπιτονοικοκυρής Καφεκουτί Καφεδόκουτι ΚΕΝΟ Καφέκουτι Καφετόκουτο Κονσερβακουτί Κονσερβόκουτιο ΚΕΝΟ Κονσερβάκουτι Κονσερβόκουτο Σαρδελοκουτί Σαρδελόκουτι ΚΕΝΟ Σαρδελόκουτι Σαρδελόκουτι Σπιρτοκουτί Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτί Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Μαχαιροπιρούνια Μαχαιροπίρουνα μαχαιρόπιρουνι Μαχαιροπιρούνι Μαχαιροπίρουνα Ομορφοκορίτσι Φτωχοκορίτσι Ομορφοκορίτσι Φτωχοκορίτσι ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ Ομορφοκόριτσι Φτωχοκόριτσι Ομορφοκόριτσι Φτωχοκόριτσι Πλουσιοκορίτσι Πλουσιοκόριτσι ΚΕΝΟ Πλουσιοκόριτσι Πλουτοκόριτσι Πλουσιόπαιδι Πλουσιόπαιδι Πλουσιόπαιδι Πλουσιόπαιδι Πλουτόπαιδι Ομορφοπαιδί Ομορφόπαιδί Ομορφόπαιδι Ομορφόπαιδι Ομορφόπαιδι Χωριοπαιδί Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Ασχημοπαπί Ασχημόπαπι ασχημόπαπι Ασχημιόπαπι Ασχημόπαπι Κοκκινομάλλης κοκκινομάλλης Κοκκινομαλλής Κοκκινομαλύς Κοκκινομαλλιάρος ή κοκκινόμαλλος Στενομάκρυς Στενομακρύς Στενόμακρυς Μακρόστενος Στενόμακρος Ασπρόμαυρος Μαυρόασπρος Μαυρόασπρος Ασπρομαύρος Ασπρόμαυρος Γκριζοπράσινα Γκριζοπράσινα Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Αργοκινητής Αργοκινητής Αργοκινήτης Αργοκινήτος Αργοκίνητος Κοσμογυριστής Κοσμογυριστής Κοσμογυρευτής Γυρόκοσμος Κοσμογυριστής Χαρτιαπαίζω Χαρτοπαίζω Χαρτοπαίζω Παιζοχαρτώ Χαρτοπαίζω Ανοιγοκλείνω Ανοιγοκλείνω ΚΕΝΟ Ανοιγοκλείνω Ανοιγοκλείνω Βγαινομπαίνω μπαινοβγαίνω ΚΕΝΟ Μπαινοβγαίνω Μπαινωβγαίνω Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειρίζω ΚΕΝΟ Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειρίζομαι Εγωκεντρικός εγωκεντρικός ΚΕΝΟ Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο 136

138 Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο ξενοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Ξανθομάλλης Ξανθομάλλης Ξανθομάλλης Ξανθομαλύς Ξανθομαλλιάρος/ Ξανθόμαλλος Καστανομάλλης Καστανομάλλης Καστανομάλλης Καστανομαλύς Καστανομαλλιάρος/ Καστανόμαλλος Μαυρομάλλης Μαυρομάλλης μαυρομαλλής Μαυρομαλύς Μαυρομαλλιάρος/ μαυρόμαλλος Μαυροματής Μαυρομάτιας Μαυρομάτης Μαυροματής Μαυρόματος Γαλανοματής Γαλανομάτιας Γαλανομάτης Γαλανοματής Γαλανόματος Πρασινοματής Πρασινομάτιας Πρασινομάτης Πρασινοματής Πρασινόματος Αριστεροχέρης Αριστεροχέρης Αριστεροχέρης Αριστεροχερός Αριστεροχέρης Ανοιχτοκαρδής Ανοιχτοκαρδιός ΚΕΝΟ Ανοιχτοκαρδής Ανοιχτόκαρδος Καλοκαρδής Καλοκαρδιός Καλοκαρδής Καλοκαρδής Καλόκαρδος Μεγαλοκαρδής Μεγαλοκαρδιός Μεγαλοκαρδής Μεγαλοκαρδής Μεγαλόκαρδος Σκληροκαρδής Σκληροκαρδιός Σκληροκαρδής Σκληροκαρδής Σκληρόκαρδος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπης Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Ψηλολιγνός Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Κοντοχοντρός Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω ΚΕΝΟ Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω/ δαχτυλογραφώ Ηχογράφω Ηχογράφω ΚΕΝΟ Ηχογράφω Ηχογράφω/ Ηχογραφώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονόμετρω χρονόμετρω Χρονομετρώ Ξαναφέρω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναπάρω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Πολυγλωσσής Πολλήγλωσσος Πολύγλωσσος πολύγλωτος Πολύγλωττος Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο αεροδρόμιο Αεραδρόμειο Αεροδρόμιο Ιπποδρόμιο Ιπποδρόμιο Ιππόδρομος Ιπποδρόμειο Ιπποδρόμος 137

139 Πεζοδρόμιο Πεζοδρόμιο Πεζόδρομος Πεζοδρόμιο Πεζόδρομος Αυτοδρόμιο Αυτοκινητόδρομος Αυτόδρομος Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Ελληνο-αγγλικό Ελληνοαγγλικός Ελληνικοαγγλικό Ελληνικαγγλικό Ελληνοαγγλικός Ελληνο-γαλλικό Ελληνογαλλικός Ελληνικογαλλικό Ελληνικογαλλικό Ελληνογαλλικός Ακτινοθεραπεία ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεράπεια Ηλιοθεραπεία Ήλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεράπεια Οδοντίατρος Οδοντίατρός Δοντόγιατρος Οδοντογιατρός Οδοντιγιατρός Παιδίατρος Παιδίατρος Παιδίγιατρος Παιδίατρος Παιδίγιατρός Ψυχίατρος Ψύχιατρος Ψυχήγιατρος Ψυχίατρος Ψυχήγιατρος Βιβλιολατρής Βιβλιολάτρης Βιβλιολατρεύτης Βιβλιολατρευτής βιβλιολάτρης Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Γραφομηχανή Γραφομηχανή ΚΕΝΟ Μηχανόγραφο Γραφομηχανή Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Βιβλιοπολής Βιβλιοπουλήτης Βιβλιοπουλήτης Βιβλιοπουλής Βιβλιοπωλίτης Ανθοπολής Ανθοπουλήτης Ανθοπουλήτης Ανθοπουλής ανθοπωλίτης Αρωμαπολής Αρωματοπουλήτης ΚΕΝΟ Αρωμαπουλής Αρωματοπωλίτης Ντοματοσαλάτα Ντοματοσάλατα Ντοματοσάλατα Ντομοσάλατα Ντοματοσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσάλατα Τυρισάλατα Τυροσάλατα Τυροσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσάλατα ΚΕΝΟ πατατοσάλατα Πατατοσαλάτα Ψαροσούπα Ψαρόσουπα ΚΕΝΟ Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Κρεατοσούπα Κρεατόσουπα Κρεατόσουπα Κρεόσουπα Κρεόσουπα Κοτοσούπα κοτόσουπα ΚΕΝΟ κοτόσουπα κοτόσουπα Όνομα: DP (11) Χώρα: Ρωσία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 51 σύνθετες λέξεις. 138

140 - πολύ σωστά χρησιμοποιεί το σπιτο ως α [σπιτονοικόκυρος] και β συνθετικό. Μάλιστα αντιμετωπίζει το σύνθετο αυτό ως σύνθετο της μορφής θέμα+συνδετικό φωνήεν+θέμα+κλιτική κατάληξη. Σωστά σχηματίζει και τα σύνθετα σε παιδο. Αντί για το κοριτσο γράφει το δικό του [ κορη], που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. - χρησιμοποιεί το συνθετικό κουτο [καφετόκουτο] σε όλα τα σύνθετα της 2 ης ομάδας. Υποθέτω ότι γνωρίζει μόνο το [σπιρτόκουτο] και στη συνέχεια επιχειρεί επέκταση του κανόνα. Με βάση αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε ένα μικτό μοντέλο. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Διαθέτει τα δρόμιο και δρόμος ωστόσο για το αεροδρόμιο που είναι υψηλής συχνότητας λέξη υποθέτω ότι αποτελεί ολόκληρη καταχώριση και δεν αποσυντίθεται. Θεωρώ πιο πιθανό να διαθέτει το δρομος στο νοητικό του λεξικό που ταυτίζεται και με την ανεξάρτητη λέξη «δρόμος». - Επειδή χρησιμοποιεί και το συνθετικό πλουτο- με συνέπεια θεωρώ ότι απομονώνει συνθετικά από λέξεις που γνωρίζει ως ολόκληρες και τα μεταφέρει στη σύνθεση σε άλλα συνθετικά. Αυτή θεωρώ ότι είναι μια πολύ πιθανή στρατηγική για την σύνθεση στην νέα ελληνική, που μάλλον αρκετοί μη φυσικοί ομιλητές χρησιμοποιούν. - Και αυτός όπως και ο προηγούμενος ρώσος μαθητής συνθέτουν το [κοκκινομαλλιάρης] μαζί με το [κοκκινομαλλής]. Βέβαια ο μαθητής (11) δεν κάνει το ίδιο με τα άλλα σύνθετα αυτής της κατηγορίας. Γράφει μόνο [ξανθομαλλής] και [καστανομαλλής]. Τα δύο αυτά σύνθετα είναι σωστά σχηματισμένα και το πρόβλημα για άλλη μια φορά είναι μόνο στον τόνο. Χρησιμοποιεί σωστά το μάτης και το καρδος. Θα έλεγα ότι διαθέτει τα δεσμευμένα αυτά μορφήματα ως καταχωρίσεις στο λεξικό του. - Δεν σχηματίζει στρογγυλοπρόσωπος, αλλά [στρογγυλοειδής]. - Στα ρηματικά σύνθετα «δαχτυλογραφώ», «ηχογραφώ» διατηρεί τον τόνο της λέξης «γράφω». [ηχογράφω, δαχτυλογράφω] - Δεν διαθέτει το πώλης, αλλά το [ πωλίτης]. Στα υπόλοιπα σύνθετα της κατηγορίας 3 α σχηματίζει [βιβλιολατρεύτης, κοσμόγυρος] και το σωστό [αργοκίνητος]. Συνεπώς για όσα από αυτά δεν διαθέτει συνθετικά, επιχειρεί να κατασκευάσει δικά του. - Για τα σύνθετα της ομάδας 4, φαίνεται να γνωρίζει τα δύο από αυτά και να μεταφέρει το ιατρος στο [οδοντόιατρος]. Η εμφάνιση του συνδετικού φωνήεντος δείχνει ότι ο συμμετέχων σχηματίζει εκείνη τη στιγμή άγνωστη για αυτόν σύνθετη λέξη με συνθετικά που αποτελούν καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό. - Τα σύνθετα της 6 ης ομάδας σχηματίζονται σωστά 139

141 Άλλοτε μεταφέρει το β συνθετικό στις σύνθετες της ίδιας ομάδας (όπως με το κουτο) και άλλοτε χρησιμοποιεί β συνθετικό που μοιάζει στην ελεύθερη λέξη (όταν δεν του είναι διαθέσιμο από μια λέξη που έχει αποθηκευμένη ως ολόκληρη). Αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η στρατηγική στην οποία καταφεύγουν οι περισσότεροι. Όνομα: ΕΕ (12) Χώρα: Ρωσία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 54 σύνθετες λέξεις. - Όλες οι σύνθετες με το σπιτο είναι σωστές. Είτε είναι αποθηκευμένες ολόκληρες, είτε μεταφέρει το συνθετικό σπιτο από τη μια που γνωρίζει σε όλες τις υπόλοιπες. Γνωρίζει τα παπο, -παιδο. Όπως και ο προηγούμενος χρησιμοποιεί το [ κορη] και όχι το κόριτσο. Παρολαυτά το δικό του [φτωχοκόρη] είναι υπαρκτή λέξη κι ας μην είναι η ζητούμενη στο ερωτηματολόγιο. - κατασκευάζει τη λέξη [καφεδόκουτι] από τον πληθυντικό της λέξης «καφές» (ως ουσιαστικό). Διαθέτει και το κουτι και το κουτο και δεν σχηματίζει σωστά καμία από τις σύνθετες λέξεις αυτής της ομάδας. Πιθανόν αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ως εξής: ο συμμετέχων διαθέτει τα δεσμευμένα αυτά μορφήματα ως ξεχωριστές καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό, αλλά δεν γνωρίζει καμία από τις λέξεις που του ζητώ να συνθέσει. Έτσι οδηγείται σε μη υπαρκτούς σχηματισμούς για τη ν.ε. Αν ισχύει κάτι τέτοιο, οι απαντήσεις του θα ερμηνεύονταν καλύτερα από ένα μικτό μοντέλο. Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι σχηματίζει αναλογικά με το [καπνοδόχος] το [σταχτοδόχος] βάζοντας πλάι και το σωστό [σταχτοδοχείο]. Και πάλι κάτι τέτοιο συνηγορεί υπέρ της άποψης ενός μικτού μοντέλου με ξεχωριστές καταχωρίσεις για τα δεσμευμένα μορφήματα δόχος και δοχείο. Διαθέτει τα δρόμιο και δρόμος. - Συνθέτει σωστά τις λέξεις σε μαλλης, αλλά βάζει τον τόνο τυχαία σε ολόκληρη τη σύνθετη επειδή του είναι άγνωστη. Τα καταφέρνει πολύ καλά στα σύνθετα με καρδος και πρόσωπος. Υποθέτω ότι διαθέτει τα δεσμευμένα μορφήματα ως ξεχωριστές καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό. Χρησιμοποιεί το [ ματιανός], ένα δικό του συνθετικό, αντί του μάτης. Καταλαβαίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιήσει ένα συνθετικό που να δείχνει «αυτός που έχει» κι έτσι κατασκευάζει το [ ματιανός]. 140

142 - Για τα σύνθετα της ομάδας 3 α γράφει [κοσμόγυρος], όπως και ο προηγούμενος, συνθέτει σωστά τα [αργοκίνητος, βιβλιολάτρης]. Δεν είναι σίγουρος για τα συνθετικά με πωλης γι αυτό και επιχειρεί κατασκευές με δύο διαφορετικά συνθετικά για όλα τα σύνθετα της ομάδας [-πουλίτης, -πωλίτης]. - Μάλλον διαθέτει το [οδοντίατρος] και στα δύο άλλα σύνθετα της ομάδας αυτής χρησιμοποιεί το γιατρος. Αυτό είναι μη αναμενόμενο γιατί στις προηγούμενες απαντήσεις του χρησιμοποιούσε και μετέφερε τα β συνθετικά και σε νέα σύνθετα. Εδώ επιλέγει ως β συνθετικό το πλησιέστερο προς τη λέξη «γιατρός». - Στα ρηματικά σύνθετα γράφει [δαχτυλογράφω, ηχογράφω], διατηρεί δηλαδή τον τόνο στο β συνθετικό από το ανεξάρτητο «γράφω». - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας, κάνει λάθος στο εγωκεντρικός [εγώκεντρος], βάζει σε ορισμένες περιπτώσεις δύο τόνους [πατάτοσάλατα] και γράφει το λαθεμένο για το α συνθετικό [κρεόσουπα], το οποίο συνθέτει εκείνη τη στιγμή. - Δεν υπάρχει κανένα λάθος παράλειψης συνδετικού φωνήεντος. Το αντίθετο, το προσθέτει ακόμη και όταν δεν χρειάζεται [ψυχόγιατρος]. Όνομα: ΕΚ (13) Χώρα: Ρωσία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, τουρκικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 30 σύνθετες λέξεις. - το πολύ ενδιαφέρον με τον ΕΚ είναι ότι παραλείπει πολύ συχνά το συνδετικό φωνήεν και οδηγείται σε σχηματισμούς που προκύπτουν από απλή παράταξη των λέξεων. Έτσι, γράφει [πατατασαλάτα, ψαρίσουπα, ντοματασαλάτα, τυρισαλάτα, κρεάσουπα]. - διαθέτει το σπιτο αλλά χρησιμοποιεί το σπιτι- για τη σύνθετη [σπιτινοικοκύρης]. Αυτό ενισχύει την προηγούμενη θέση μου, ότι δηλαδή δεν γνωρίζει την παρουσία του ο-. Δεν διαθέτει τα κόριτσο, -παιδο, -παπο. Σε αυτές τις ομάδες λέξεων, οι δικές του κατασκευές ενισχύουν τη θέση μου για απλή παράταξη των λέξεων [ομορφοκορίτσι, πλουσιοπαιδί]. - κατασκευάζει τη λέξη [καφεδόκουτι], οδηγούμενος από τον πληθυντικό της λέξης «καφές». Διαθέτει μόνο το κουτι και το χρησιμοποιεί με συνέπεια. Ο τονισμός είναι ένα θέμα που μάλλον τον απασχολεί αφού σχηματίσει την λέξη. Στην ομάδα των 141

143 σύνθετων με δοχείο δεν τονίζει σωστά, δεν χρησιμοποιεί το δόχος 101 και παρατάσσει και πάλι τα συνθετικά [μελάνηδοχειο, σταχτήδοχειο]. Για τα σύνθετα στα οποία τα δρόμιο και δρόμος εναλάσσονται ως β συνθετικά, θα υποστήριζα ότι έχει ολόκληρες αναπαραστάσεις των λέξεων. - Συνθέτει σωστά τις λέξεις σε μαλλης, αλλά βάζει τον τόνο τυχαία σε ολόκληρη τη σύνθετη επειδή του είναι άγνωστη. Χρησιμοποιεί το [ ματιανός], ένα δικό του συνθετικό, αντί του μάτης. Καταλαβαίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιήσει ένα συνθετικό που να δείχνει «αυτός που έχει» κι έτσι κατασκευάζει το [ ματιανός]. Όμοια κατασκευάζει σύνθετες με το [ χέρος] και το [ καρδιάδος.] - Για τα σύνθετα της κατηγορίας 3 α, χρησιμοποιεί δικές του κατασκευές στη θέση των β συνθετικών, όταν δεν γνωρίζει τις λέξεις που του ζητώ να συνθέσει. Έτσι γράφει [κοσμόγυριστος], από το «αγύριστος» πιθανά, [βιβλιολάτρος] και σύνθετες σε [ πουλίτης]. - Διαθέτει το γιατρός και όχι το ιατρός. Οι λέξεις αυτές του είναι άγνωστες και τις συνθέτει εκείνη τη στιγμή επιλέγοντας ως β συνθετικό την λέξη «γιατρός». Επίσης φαίνεται να χρησιμοποιεί μια δομή λέξη+λέξη, παραλείποντας το συνδετικό φωνήεν. - Ενδιαφέρουσα είναι η προσπάθεια του στο ρηματικό σύνθετο «χαρτοπαίζω». Δεν κατασκευάζει ρήμα αλλά μάλλον ουσιαστικό (αυτός που παίζει χαρτιά), το [χαρτιαπαίζος]. Επίσης δέχεται πληθυντικό για το α συνθετικό. Σε δύο ακόμη ρηματικά σύνθετα κατασκευάζει [ηχογραφεία] και [δαχτυλογραφεία]. - Δεν καταφέρνει να συνθέσει τα «ελληνοαγγλικό» και «ελληνογαλλικό» και απλά παρατάσσει τα συνθετικά που χωρίζει με παύλα (-). Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας παρατάσσει τις λέξεις χωρίς το συνδετικό φωνήεν (λέξη+λέξη). Έχει αρκετά κενά ως προς τη σύνθεση. Δεν έχει συστηματοποιήσει την παρουσία του συνδετικού και παρατάσσει τις λέξεις. Όνομα: ΚΔ (14) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, ιταλικά, ρωσικά 101 αν δεχτούμε ότι η λέξη «ξενοδοχείο» είναι αρκετά υψηλής συχνότητας για έναν ξένο που μαθαίνει ελληνικά, μπορούμε να υποθέσουμε ότι και η λέξη «ξενοδόχος» είναι πιθανά γνωστή σε αυτούς. Ίσως το συνθετικό δόχος που ταυτίζεται με το «αυτός που έχει (το ξενοδοχείο)» να τους αποτρέπει από τον σωστό σχηματισμό «καπνοδόχος». Η κατασκευή «καπνοδοχείο» είναι εξαιρετικά συχνή. 142

144 Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 37 σύνθετες λέξεις - χρησιμοποιεί το σπίτι με συνέπεια ως β συνθετικό. Αντίθετα χρησιμοποιεί το σπιτοως α συνθετικό. Το ενδιαφέρον είναι ότι στην αρχή γράφει [κουκλόσπιτο] και μετά το διορθώνει σε [κουκλόσπιτι]. Ίσως να σκέφτηκε ότι το -σπιτο μπορεί να είναι μόνο α συνθετικό. Επίσης χρησιμοποιεί το [-κόριτσι] και το [-παπι], αλλά το σωστό -παιδο. Τα λάθη εδώ εντοπίζονται στο α συνθετικό [μορφοκόριτσι, μορφόπαιδο, χωριόπαιδο]. Οι λέξεις του είναι άγνωστες και χρησιμοποιεί δικά του συνθετικά. - Δεν διαθέτει το κουτο και χρησιμοποιεί το κουτι. Ο τόνος στους σχηματισμούς αυτούς δεν είναι σταθερός. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Στην ομάδα των σύνθετων λέξεων με δρόμιο, μάλλον διαθέτει αναπαραστάσεις ολόκληρων των λέξεων. Όταν δεν γνωρίζει το β συνθετικό χρησιμοποιεί την ελεύθερη λέξη (κουτί, δοχείο) όπως και στα σύνθετα της ομάδας 1. - Δεν διαθέτει το μάλλης, χρησιμοποιεί το δικό του [-μαλλός, -μαλός], χρησιμοποιεί το δικό του [-καρδης] και σχηματίζει σωστά την ομάδα συνθέτων με ματης. - Για τα σύνθετα της 3 α χρησιμοποιεί και πάλι δικά του μορφήματα [-λατρευτής, - πωλείτης]. Σχηματίζει [γυρόκοσμος], αντιστρέφοντας τη σειρά των συνθετικών. - Η κατασκευή [ψυχήατρος] δείχνει ότι παρατάσσει τις λέξεις και χρησιμοποιεί ολόκληρη τη λέξη στη θέση του α συνθετικού. Μάλλον διαθέτει καταχώριση για το [παιδίατρος] και συνθέτει εκείνη τη στιγμή το [οδοντόιατρος] χρησιμοποιώντας συνδετικό φωνήεν και μεταφέροντας το β συνθετικό από το γνωστό του «παιδίατρος». - Για τα [κλεινανοίγω] και [μπαινβγαίνω] η ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί είναι ότι αναζητά ένα θέμα μικρότερο της ελεύθερης λέξης αλλά αποφεύγει να χρησιμοποιήσει το συνδετικό ο- ίσως επειδή του είναι δύσκολο να παρατάξει δύο ρήματα μαζί. Επίσης γράφει [ηχογράφω, δαχτυλογράφω], χρησιμοποιώντας μια δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη. - Στους σχηματισμούς του [κλεινανοίγω] και [γυρόκοσμος] παρατηρεί κανείς ότι δεν τηρεί τη σειρά των συνθετικών (του δίνονται στη σειρά που πρέπει να τα χρησιμοποιήσει). Δεν χρησιμοποιεί με τη σωστή σειρά τα συνθετικά και στα [λιγνόψηλος, χοντρόκοντος, μηχανόγραφο]. - Παρουσιάζει λάθη με δύο τόνους [ήλιοθεραπεία] στα σύνθετα της 6 ης ομάδας. Σε πολλούς το α συνθετικό ήταν σχεδόν πάντα σωστά σχηματισμένο, στις δικές του απαντήσεις συχνά όχι. 143

145 Όνομα: ΚΚ (15) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά (λίγα), ρωσικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα της. Σχηματίζει σωστά 70 σύνθετες λέξεις - το επίπεδό της είναι πολύ καλό. Πιθανόν να γνωρίζει τα ελληνικά και από το σπίτι της (ονομάζεται Κοτινός Κατερίνα). - ως β συνθετικό χρησιμοποιεί άλλοτε σπιτο και άλλοτε σπιτι. Για τις λέξεις που συνθέτει σωστά υποθέτω ότι υπάρχουν καταχωρίσεις ολόκληρων των λέξεων και για τις υπόλοιπες θεωρώ ότι χρησιμοποιεί τη δομή θέμα+συνδετικό+λέξη. Αναρωτιέται όμως κανείς γιατί δεν γενικεύει το σπιτο και στα άλλα σύνθετα. Διαθέτει τα κόριτσο, - παιδο, -παπο. - Χρησιμοποιεί άλλοτε κουτι και άλλοτε κουτο χωρίς να σχηματίζει σωστά κανένα σύνθετο εκτός του [σπιρτόκουτο]. Και πάλι αναρωτιέται όμως κανείς γιατί δεν γενικεύει το κουτο και στα άλλα σύνθετα. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Για τις σύνθετες σε δρόμιο / -δρόμος μάλλον έχει καταχωρίσεις ολόκληρων των λέξεων. - Δεν υπάρχει κανένα λάθος στα σύνθετα της ομάδας 3. Μάλλον και σε αυτήν την περίπτωση έχει καταχωρίσεις ολόκληρων των λέξεων. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α χρησιμοποιεί δικά της συνθετικά όταν δεν γνωρίζει την λέξη [βιβλιολατρεύτης]. Ωστόσο χρησιμοποιεί σωστά το -πώλης και μάλιστα το εμφανίζει και στο [αρωμοπώλης] που φαίνεται ότι συνθέτει εκείνη τη στιγμή. - Χωρίς κανένα λάθος και τα σύνθετα της ομάδας 4 - Δεν χρησιμοποιεί το συνδετικό στην παράταξη των ρημάτων στα σύνθετα [μπαινωβγαίνω, ανοιγωκλείνω]. Κανένα άλλο λάθος στα σύνθετα ρήματα. - Κανένα λάθος και στα σύνθετα της ομάδας 6. Διαθέτει πλούσιο λεξιλόγιο, γνωρίζει πλήθος λέξεων και τα καταφέρνει πολύ καλά με τις λέξεις που έχει αποθηκευμένες ως ολόκληρα λήμματα. Αποτυγχάνει εκεί που της ζητάμε να σχηματίσει σύνθετες λέξεις που δεν γνωρίζει, κυρίως γιατί δεν διαθέτει τα σωστά μορφήματα. Αντί αυτών χρησιμοποιεί ολόκληρες τις λέξεις ή μεταφέρει μορφήματα από άλλες που γνωρίζει. 144

146 DP (11) ΕΕ (12) ΕΚ (13) ΚΔ (14) ΚΚ (15) Κουκλόσπιτο Κουκλόσπιτο Κουκλόσπιτο Κουκλόσπιτι 102 Κουκλοσπίτι Αγρόσπιτο Αγρόσπιτο Αγρόσπιτο αγρόσπιτι Αγρόσπιτο (αγροσπίτι) Αρχοντόσπιτο Αρχοντόσπιτο Αρχοντόσπιτο Αρχοντόσπιτι Αρχοντοσπίτι Ερημόσπιτο Ερημόσπιτο Ερημόσπιτο Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτο Πλουτόσπιτο Πλουσιόσπιτο Πλουσιόσπιτο Πλουτόσπιτι Πλουσιόσπιτο Παλιόσπιτο Παλιόσπιτο Παλιόσπιτο Παλιόσπιτι Παλιόσπιτο Τροχόσπιτο Τροχόσπιτο Τροχόσπιτο Τροχόσπιτι Τροχόσπιτο Σπιτονοικόκυρος Σπιτονοικοκύρης Σπιτινοικοκύρης Σπιτονοικοκυρός Σπιτονοικοκύρης Καφετόκουτο Καφεδόκουτι Καφεδόκουτι Καφετόκουτι Καφέκουτο Κονσερβόκουτο Κονσερβόκουτο κονσέρβοκουτι Κονσερβόκουτι κονσερβόκουτο Σαρδελόκουτο Σαρδελόκουτι Σαρδελοκούτι σαρδελόκουτι Σαρδελόκουτι Σπιρτόκουτο Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτοκουτί Σπιρτόκουτο Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνο Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνα Ομορφόκορη Ομορφόκορη Ομορφοκορίτσι Μορφοκόριτσι Ομορφοκόριτσο Φτωχόκορη Φτωχοκόρη φτωχοκορίτσι Φτωχοκόριτσι Φτωχοκόριτσο Πλουτόκορη Πλουσιοκόρη Πλουσιοκορίτσι Πλουτοκόριτσι Πλουσιοκόριτσο Πλουτόπαιδο Πλουσιόπαιδο Πλουσιοπαιδί Πλουτόπαιδο Πλουσιόπαιδο Ομορφόπαιδο Ομορφόπαιδο Ομορφοπαιδί Μορφόπαιδο Ομορφόπαιδο Χωριόπαιδο Χωριόπαιδο Χωριόπαιδι Χωριόπαιδο Χωριατόπαιδο Ασχημόπαπι Ασχημόπαπο Ασχημοπάπι ασχημόπαπι Ασχημόπαπο Κοκκινομαλλιάρης Κοκκινομαλλής Κοκκινομαλλής Κοκκινομαλός Κοκκινομάλλης / κοκκινομαλλής Μακρόστενος Στενόμακρος στενομακρύς Μακρόστενος Στενόμακρος Μακρόστενος Μαυρόασπρος Ασπρόμαυρος Ασπρόμαυρος Ασπρόμαυρος Ασπρόμαυρος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινα Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινα Αργοκίνητος Αργοκίνητος Αργοκίνητος Αργοκίνητος Αργοκινούμενος 102 Η αρχική επιλογή είναι «κουκλόσπιτο» αλλά στη συνέχεια το διορθώνει 145

147 Κοσμόγυρος Κοσμόγυρος Κοσμόγυριστος Γυρόκοσμος Κοσμογυρισμένος χαρτοπαίζω Χαρτοπαίζω Χαρτιαπαίζος Χαρτόπαιζω Χαρτοπαίζω Ανοιγοκλείνω Ανοιγοκλείνω Ανοιγοκλείνω Κλεινανοίγω Ανοιγωκλείνω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Μπαινβγαίνω Μπαινωβγαίνω Κακομεταχειρίζομαι Κακο(μετα)- χειρίζομαι Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειρίζομαι Κακομετα- Χειρίζομαι Εγωκεντρικός Εγώκεντρος Εγοκεντρικός Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδόχειο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδόχειο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελάνηδοχειο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο/ Σταχτήδοχειο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο σταχτοδόχος Καπνοδοχείο Καπνοδόχος Καπνοδόχειο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Ξανθομαλλής Ξανθομαλλής Ξανθομαλλής Ξανθομαλλός Ξανθομάλλης Καστανομαλλής Καστανομαλλής Καστανομαλλής καστανομαλλός Καστανομάλλης Μαυρομαλλής Μαυρομαλλής Μαυρομαλλής Μαυρόμαλλος Μαυρομάλλης Μαυρομάτης Μαυροματιανός Μαυροματιανός Μαυρομάτης Μαυρομάτης Γαλανομάτης Γαλανοματιανός Γαλανοματιανός Γαλανομάτης Γαλανομάτης Πρασινομάτης Πρασινοματιανός Πρασινοματιανός Πρασινομάτης Πρασινομάτης ΚΕΝΟ αριστερόχειρ αριστεροχέρος Αριστερόχερος Αριστεροχέρης Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτοκαρδιάδος Ανοιχτόκαρδης Ανοιχτόκαρδος Καλόκαρδος Καλόκαρδος Καλοκαρδιάδος Καλοκαρδής Καλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλοκαρδιάδος μεγαλόκαρδης Μεγαλόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληροκαρδιάδος Σκληρόκαρδης Σκληρόκαρδος στρογγυλοειδής Στρογγυλοπρόσωπος ΚΕΝΟ Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος ΚΕΝΟ Ψηλόλιγνος Ψηλολίγνος Λιγνόψηλος Ψηλόλιγνος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντοχόντρος Χοντρόκοντος κοντοχοντρός Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογραφεία Δαχτυλογράφω Δαχτυλογραφώ Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογραφεία Ηχογράφω Ηχογράφηση ΚΕΝΟ χρονομετρώ χρονομετρώ Χρονόμετρω Χρονομετρώ Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω 146

148 Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπέρνω Ξαναπαίρνω Πολύγλώττης 103 πολύγλωσσος πολύγλωσσος Πολύγλωσσος Πολύγλωσσος αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Αεροδρόμειο Αεροδρόμιο Ιπποδρόμος Ιπποδρόμιο Ιπποδρόμιο Ιπποδρόμειο Ιπποδρόμιο Πεζοδρόμος Πεζοδρόμος Πεζοδρόμιο Πεζοδρόμειο Πεζοδρόμιο Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομο Ελληνοαγγλικό Ελληνοαγγλικό Ελληνικά-αγγλικά Ελληνοαγγλικό Ελληνοαγγλικό Ελληνογαλλικό Ελληνογαλλικό Ελληνικά-γαλλικά Ελληνογαλλικό Ελληνογαλλικό Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ήλιοθεραπεία ηλιοθεραπεία Οδοντόιατρος 104 Οδοντίατρος Οδοντίγιατρος οδοντόιατρος 105 οδοντίατρος Παιδίατρος Παιδόγιατρος Παιδίγιατρος Παιδίατρος Παιδίατρος Ψυχίατρος Ψυχόγιατρος Ψυχήγιατρός Ψυχήατρος ψυχίατρος Βιβλιολατρεύτης Βιβλιολάτρης βιβλιολάτρος Βιβλολατρευτής Βιβλιολατρεύτης Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Μηχανόγραφο γραφομηχανή ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Βιβλιοπωλίτης Βιβλιοπουλίτης Βιβλιοπουλίτης Βιβλιοπωλείτης Βιβλιοπώλης Βιβλιοπωλίτης Ανθοπωλίτης Ανθοπουλίτης Ανθοπουλίτης Ανθοπωλείτης Ανθοπώλης Ανθοπωλίτης Αρωμαπωλίτης Αρωμοπουλίτης Αρωμαπουλίτης Αρωμοπωλείτης αρωμοπώλης Αρωμοπωλίτης ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα ντοματασαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τυρισαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατάτοσαλάτα Πατατασαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Ψαρίσουπα Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Κρεόσουπα Κρεόσουπα κρεάσουπα Κρεατόσουπα Κρεατόσουπα 103 Το [πολύγλωττης] είναι η πρώτη του επιλογή. Στη συνέχεια σβήνει τον τόνο και καταλήγει στο [πολυγλώττης]. 104 Στο ερωτηματολόγιο αρχικά γράφει [οδοντόγιατρος] και στη συνέχεια διορθώνει επηρεαζόμενος από τα [παιδίατρος] και [ψυχίατρος ] 105 αρχικά γράφει [οδοντόγιατρος] 147

149 κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα Όνομα: ΤΕ (16) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, τούρκικα Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 43 σύνθετες λέξεις - χρησιμοποιεί με συνέπεια το σπιτι στη θέση του β συνθετικού. Για το α συνθετικό επιλέγει το σπιτ-ο σωστά. Πιθανόν για τον ομιλητή η σύνθεση να γίνεται ως εξής: θέμα + συνδετικό φωνήεν + λέξη (σπίτι). Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι οδηγείται στις κατασκευές αυτές επειδή διαθέτει τη λέξη «σπίτι» στο νοητικό του λεξικό, την οποία και χρησιμοποιεί. Το ίδιο βλέπουμε να ισχύει και με τις σύνθετες λέξεις σε [ παιδι.] Αφού κατασκευάσει τη σύνθετη λέξη μετά την τονίζει (δεν θεωρεί δηλαδή ότι πρέπει να διατηρηθεί ο τόνος του β συνθετικού που μοιάζει πολύ με τη λέξη). Επανέρχεται εδώ ένα ζήτημα που έχει παρατηρηθεί και σε προηγούμενα ερωτηματολόγια: οι μαθητές της ν.ε κατακτούν ευκολότερα ή πρώτα την δομή θέμα+λέξη; Αντί για το κόριτσο χρησιμοποιεί με συνέπεια του δικό του [ κόρι.] Το δικό του β συνθετικό μοιάζει με τη λέξη «κόρη». Συνεπώς και για αυτές τις κατασκευές υποθέτω ότι δεν έχει το β συνθετικό ως λήμμα στο λεξικό του. Κατασκευάζει σωστά το dvanda [μαχαιροπίρουνα]. Υποθέτω ότι διαθέτει τη λέξη ολόκληρη στο λεξικό του. - Το ίδιο βλέπουμε να ισχύει και με τις σύνθετες λέξεις σε κουτι. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Υποθέτω και για αυτό και με βάση τα προηγούμενα ότι διαθέτει τη λέξη «δοχείο» στο λεξικό του και όχι το δοχείο. Γενικεύει το δρόμος στην αντίστοιχη ομάδα συνθέτων και αυτό μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. - κατασκευάζει σωστά τα [αργοκινούμενος, κοσμογυρισμένος, βιβλιολάτρης] που μάλλον διαθέτει ως ολόκληρες λέξεις. Χρησιμοποιεί το [-πωλός] αντί του πώλης. - Το [ χέρος] και το [ ματιάς] είναι δικές του κατασκευές που ανταποκρίνονται σημασιολογικά στο «αυτός που έχει». Διαθέτει τα μάλλης και καρδος. 148

150 - Στα σύνθετα της 4 ης κατηγορίας χρησιμοποιεί το γιατρος [οδοντίγιατρος, ψυχίγιατρος] 106, με εξαίρεση το [παιδίατρος] που το σχηματίζει σωστά και το οποίο δεν μπορώ να το ερμηνεύσω διαφορετικά παρά μόνο αν θεωρήσω ότι έχει ολόκληρη τη λέξη στο νοητικό του λεξικό. - Στα ρηματικά σύνθετα με γράφω διατηρεί τον τόνο του β συνθετικού. Γενικά δεν παρουσιάζει πρόβλημα στα ρηματικά σύνθετα - Δεν παρουσιάζει πρόβλημα ούτε και στο συνδετικό φωνήεν. - Στα σύνθετα της ομάδας 6 δεν υπάρχει κανένα λάθος. Είναι πολύ πιο εύκολη και για αυτόν η δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι στα ενδοκεντρικά σύνθετα που του ζητήθηκε να κατασκευάσει δεν χρησιμοποιεί συνθετικά αλλά λέξεις που ενώνει με το θέμα. Για τα εξωκεντρικά χρησιμοποιεί ως β συνθετικό λέξεις που κατασκευάζει ο ίδιος, διαφορετικές από την ελέυθερη λέξη (πχ δεν κατασκευάζει [πρασινομάτια], αλλά [πρασινοματιάς] -> αυτός που έχει πράσινα μάτια). Στα ρηματικά σύνθετα δεν έχει πρόβλημα γιατί και εκεί συνενώνει τις λέξεις που του δίνονται στο παράδειγμα. Με πολλές επιφυλάξεις, θα τολμούσα να πω ότι το νοητικό του λεξικό αποτελείται από ολόκληρες λέξεις και δεσμευμένα μορφήματα που εμφανίζει κυρίως στα εξωκεντρικά σύνθετα (-ματιάς). Όνομα: ΚΜ (17) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, ρωσικά, αρχαία ελληνικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 34 σύνθετες λέξεις - αρκετές είναι οι λέξεις με τις οποίες δεν δοκιμάζει να κάνει σύνθεση, αλλά και αρκετές αυτές στις οποίες ανατρέπει τη σειρά των συνθετικών. Συχνά βάζει δύο τόνους στη σύνθετη λέξη. Τα καταφέρνει όμως με μερικές σύνθετες λέξεις δύσκολες ή σπάνιες. - Χρησιμοποιεί τα σπιτι και σπιτο. Δεν μπορώ να οδηγηθώ σε κάποια ερμηνεία σχετικά με το πότε επιλέγει τι. Ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ότι διαθέτει στο λεξικό του τα δύο ως β συνθετικά, με τη μορφή σπιτι, -σπιτο (και έχει ξεχωριστό λήμμα για την ελεύθερη λέξη σπίτι). Ίσως η λέξη [σπιτονοικόκυρος] να τον οδηγεί στη σκέψη ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές μορφές τις οποίες όμως χρησιμοποιεί τυχαία. Ίσως οι σύνθετες σε σπιτο να αποτελούν καταχωρίσεις στο λεξικό του. Από αυτές όμως δεν 106 Δομή λέξη+λέξη 149

151 επιλέγει να γενικεύσει το β συνθετικό. Δεν μπορεί να σχηματίσει τη λέξη «μαχαιροπίρουνα». Αντιστρέφει τη σειρά στα σύνθετα με κόριτσο και παιδο. Μοιάζει να μην μπορεί να αναγνωρίσει την κεφαλή και έχει εμφανές πρόβλημα με τα σύνθετα θέμα+συνδετικό φωνήεν+θέμα+κλιτική κατάληξη. - Διαθέτει τα κουτο και κουτι, αλλά δεν σχηματίζει σωστά καμία από τις λέξεις αυτής της ομάδας. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Σχηματίζει σωστά [αεροδρόμιο] και στα υπόλοιπα χρησιμοποιεί το δρόμος. Μάλλον διαθέτει το πρώτο ως ολόκληρη λέξη και τα υπόλοιπα τα σχηματίζει με την ελεύθερη λέξη «δρόμος» (και πάλι προτιμάται η δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη). - Χρησιμοποιεί σωστά το μαλλης αλλά δεν τονίζει σωστά την σύνθετη λέξη. Δεν επιχειρεί να σχηματίσει τα σύνθετα σε ματης. Διαθέτει τα καρδος και πρόσωπος. - Δεν δοκιμάζει να σχηματίσει σύνθετα με το πώλης και από τα σύνθετα της 3 α μόνο τα [κοσμογυριστής, βιβλιολατρευτής] με δικά του β συνθετικά. - Στα σύνθετα της ομάδας 4 γνωρίζει τα [παιδίατρος, οδοντίατρος] και μεταφέρει το β συνθετικό στο [ψυχήιατρος]. - Είναι ενδιαφέρον αυτό που κάνει με τα dvanda σύνθετα ρήματα. Βάζει δύο τόνους, έναν για κάθε ρήμα, και μετατρέπει το δεύτερο σε ρήμα μέσης διάθεσης ομαι. Το ρήμα «κακομεταχειρίζομαι» που είναι ήδη σε μέση διάθεση τον προβληματίζει και αποφεύγει να το σχηματίσει. Διατηρεί και αυτός τον τόνο του γράφω στις σύνθετες με αυτό λέξεις [ηχογράφω]. - Παραλείπει το συνδετικό στα [σταχτηδοχειο, κρεάσουπα]. - Σχηματίζει πολύ σωστά το σπάνιο [αριστερόχειρας]. Ίσως η γνώση του της αρχαίας ελληνικής να τον βοηθά στο σχηματισμό λόγιων λέξεων. - Στις λέξεις της ομάδας 6 δεν εμφανίζει πρόβλημα. Όταν επιχειρεί τη σύνθεση χρησιμοποιεί στη θέση του β συνθετικού ολόκληρες λέξεις. Όνομα: ΠΕ (18) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, ρωσικά, γερμανικά, ιταλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 14 σύνθετες λέξεις - χρησιμοποιεί το σπιτι και όχι το σπιτο με συνέπεια σε όλες τις σύνθετες λέξεις. Διαθέτει συνεπώς ένα β συνθετικό το οποίο προέρχεται από τη γνωστή του ελεύθερη 150

152 λέξη «σπίτι». Το ίδιο με το [ πίρουνι], το [ παιδι], το [ παπι], το [κορίτσι.] Σχηματίζει [νοικοκυρόσπιτι] αντιστρέφοντας τη σειρά των συνθετικών. - Χρησιμοποιεί το κουτι, αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο] και χρησιμοποιεί σε όλα το δρομος. Σε όλα τα σύνθετα της 2 ης ομάδας χρησιμοποιεί ως β συνθετικό την ελεύθερη λέξη (δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη). - Σχηματίζει το σύνθετο [κοκκινάμαλλια] που κατασκευάζει με συνένωση των ελεύθερων λέξεων. Μάλιστα επιτρέπει πληθυντικό στο αριστερό μέρος της λέξης. Στα υπόλοιπα σύνθετα αυτής της ομάδας χρησιμοποιεί δικά του β συνθετικά [-μαλλιας, -ματιας, - χερης, -καρδής, -προσωπόδης]. Δηλαδή κατασκευάζει με δικά του δεσμευμένα μορφήματα τα εξωκεντρικά σύνθετα του ερωτηματολογίου. Μόνο το [κοκκινάμαλλια] ήταν εξαίρεση. [καστανόμαλλιας], [μαυρόματιας]. - Στα σύνθετα της ομάδας 3 α κατασκευάζει ρήματα [αργοκινούμαι, κοσμογυρίζω]. Επίσης τα δικά του [-λατρευτής, -πολήτης]. - Το -γιατρός, που ταυτίζεται με την ελεύθερη λέξη, εμφανίζεται σταθερά στα σύνθετα της 4 ης ομάδας. Απουσιάζει το συνδετικό φωνήεν (δομή λέξη+λέξη). - Κατασκευάζει σωστά τα σύνθετα ρήματα που ακολουθούν, και με επιτυχία και τα dvanda ρήματα. Εμφανίζει εσωτερική κλίση στο [χαρτιαπαίζω]. - Όσο για το συνδετικό φωνήεν, σε κάποιες περιπτώσεις παραλείπεται και ως α συνθετικό εμφανίζεται ολόκληρη η λέξη [δοντι -, παιδί-, ψαρί-]. Αυτό συμβαίνει σε αρκετά από τα σύνθετα της 6 ης κατηγορίας [κρεάσουπα] με εξαίρεση το [χιονοάνθρωπος]. Όνομα: IS (19) Χώρα: Ουκρανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, ρωσικά, γερμανικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 41 σύνθετες λέξεις - χρησιμοποιεί το σπιτι και όχι το σπιτο με συνέπεια σε όλες τις σύνθετες λέξεις. Διαθέτει συνεπώς ένα β συνθετικό το οποίο προέρχεται από τη γνωστή του ελεύθερη λέξη «σπίτι». Χρησιμοποιεί το σπιτ(ο) πολύ σωστά ως α συνθετικό. Και αυτός μοιάζει να είναι περισσότερο εξοικειωμένος με τη δομή θέμα + λέξη. Χρησιμοποιεί το [ κορίτσι] σταθερά και γράφει [ασχημοπαπί]. Επίσης χρησιμοποιεί το [ παιδι]. Σε όλες τις περίτπωσεις ως β συνθετικά χρησιμοποιούνται λέξεις. 151

153 - Χρησιμοποιεί επίσης σταθερά ως β συνθετικό το κουτι, αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Για τις λέξεις σε -δρόμος και δρόμιο θα έλεγα ότι έχει ξεχωριστές καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό (οι λέξεις είναι αποθηκευμένες ολόκληρες). - Αντί για μάλλης, χρησιμοποιεί το [ μάλλινος,] που έχει ομοιότητα με το επίθετο «μάλλινος». Είναι η ελεύθερη λέξη που βρίσκεται στο λεξικό του ή ένα δεσμευμένο μόρφημα; Αντί για μάτης, χρησιμοποιεί το [ ματος]. Συνθέτει σωστά τις σύνθετες σε καρδος και προσωπος. - Χρησιμοποιεί με συνέπεια το δικό του [ πωλέας] αντί του πώλης. Στο σχηματισμό του [αρωματαπωλέας] 107, επιτρέπει πληθυντικό αριθμό στο εσωτερικό της σύνθετης λέξης. Γράφει [βιβλιολατρευτής] και πολύ σωστά τα [αργοκίνητος, κοσμογυρισμένος]. Για τις δύο αυτές υποθέτω ότι υπάρχουν ξεχωριστές καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό. - Στις κατασκευές του [οδοντίγιατρος, παιδίγιατρος, ψυχήγιατρος] δεν υπάρχει συνδετικό φωνήεν. Σε αυτές χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το γιατρος, που προέρχεται από την ελεύθερη λέξη «γιατρός» (και πάλι η δομή λέξη+λέξη). - Σχηματίζει σωστά τα dvanda ρήματα του ερωτηματολογίου. Όπως οι περισσότεροι, έτσι κι αυτός, τονίζει το γράφω όπως το ρήμα «γράφω» και γράφει [ηχογράφω]. Δεν εμφανίζει σχεδόν κανένα πρόβλημα με τα ρήματα σου ερωτηματολογίου. - Στα σύνθετα της ομάδας 6 τα καταφέρνει πολύ καλά με τον μηχανισμό της σύνθεσης ακόμη και σε λέξεις που αντιμετωπίζει πρώτη φορά [χιονοάνθρωπος, κρεόσουπα]. Είναι ολοφάνερο ότι είναι περισσότερο εξοικειωμένος με την δομή θέμα+λέξη. Όνομα: SVa (20) Χώρα: Σερβία Άλλες γλώσσες: αγγλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 50 σύνθετες λέξεις - δεν επιχειρεί να σχηματίσει αρκετές από τις λέξεις (ΚΕΝΟ) - διαθέτει το σπιτο και σχηματίζει σωστά τη σύνθεση, δεν δοκιμάζει όμως να συνθέσει το «σπιτονοικοκύρης» (σπίτι νοικοκύρης). Χρησιμοποιεί τα πλησιέστερα στη λέξη [ κόριτσι] και [ παπι], το σωστό παιδο. 107 Δομή θέμα +κλιτικό επίθημα+θέμα+κλιτικό επίθημα 152

154 - διαθέτει το κουτι που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη «κουτί». Δεν δοκιμάζει τη σύνθεση με όλες τις σύνθετες λέξεις αυτής της κατηγορίας, παρά μόνο τα [σαρδελόκουτι, σπιρτόκουτι]. Αναλογικά με τα υπόλοιπα σχηματίζει [καπνοδοχείο]. Σχηματίζει σωστά τα σύνθετα με δρόμος και δρόμιο. Μάλλον πρόκειται για καταχωρίσεις ολόκληρων λέξεων. - Συνθέτει σωστά τα σύνθετα με μαλλης, χωρίς να τονίζει σωστά σε αυτά. Μάλλον γνωρίζει ένα σύνθετο σε μαλλης και γενικεύει το β συνθετικό. Δε δοκιμάζει τα σύνθετα με μάτης, δοκιμάζει όμως αυτά σε κάρδος, χρησιμοποιώντας το [ καρδης]. - Δεν δοκιμάζει να συνθέσει τα «αργοκίνητος» και «κοσμογυρισμένος», σχηματίζει όμως σωστά το [βιβλιολάτρης] και όλα τα σύνθετα σε πωλης. Γράφει [αρωματοπώλης] και θεωρώ ότι η λέξη έχει δική της καταχώριση στο νοητικό του λεξικό. - Απροβλημάτιστη είναι και η σύνθεση στην ομάδα 4. Ο συμμετέχων είτε έχει ξεχωριστές αναπαραστάσεις στο νοητικό του λεξικό, είτε το σωστό μόρφημα μου μεταφέρει επιτυχώς στα σύνθετα της ομάδας αυτής. - Δεν σχηματίζει το «χαρτοπαίζω». Στα υπόλοιπα σύνθετα ρήματα (που είναι απλούστερα και της δομής θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη) δεν εμφανίζει κανένα λάθος. Γράφει [ηχογράφω, δαχτυλογράφω] χρησιμοποιώντας την δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας ο μηχανισμός έχει κατακτηθεί σωστά και αυτό φαίνεται ακόμη και σε λέξεις που συνθέτει για πρώτη φορά βάζοντας το συνδετικό ενώ δεν χρησιμοπιιείται [χιονοάνθρωπος]. 153

155 ΤΕ (16) ΚΜ (17) ΠΕ (18) IS (19) SVa (20) Κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτο Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγρόσπιτο Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτο Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημόσπιτο Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτο Πλουσιόσπιτι Πλουτόσπιτο Πλουσιόσπιτι Πλουσιόσπιτι Πλουσιόσπιτο Παλιόσπιτι Παλιόσπιτο Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτο Τροχόσπιτι Τροχόσπιτο Τροχόσπιτι Τροχόσπιτι τροχόσπιτο Σπιτονοικοκύρης Σπιτόνοικόκυρος Νοικοκυρόσπιτι Σπιτονοικοκύρης ΚΕΝΟ Καφέκουτι Καφέκουτο Καφέκουτι Καφέκουτι ΚΕΝΟ Κονσερβόκουτι ΚΕΝΟ Κονσερβόκουτι Κονσερβόκουτι ΚΕΝΟ Σαρδελόκουτι Σαρδελοκουτί Σαρδελόκουτι Σαρδελόκουτι Σαρδελόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Μαχαιροπίρουνα ΚΕΝΟ Μαχαιροπίρουνι Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνο Ομορφοκόρι108 Κοριτσόμορφο Ομορφοκορίτσι Ομορφοκορίτσι Ομορφοκόριτσο Φτωχοκόρι Κοριτσόφτωχο Φτωχοκορίτσι Φτωχοκορίτσι Φτωχοκόριτσο Πλουσιοκόρι Κοριτσόπλουτο Πλουσιοκορίτσι Πλουτοκορίτσι Πλουσιοκόριτσο 108 η προηγούμενη επιλογή του είναι ομορφοκόριτσι 154

156 πλουσιόπαιδι Παιδίπλουτο Πλουσιόπαιδι Πλουτόπαιδι Πλουσιόπαιδο ομορφόπαιδι ΚΕΝΟ Ομορφόπαιδι Ομορφοπαιδί Ομορφόπαιδο χωριόπαιδι ΚΕΝΟ Χωριόπαιδι Χωριόπαιδι Χωριόπαιδο Ασχημόπαιδι ΚΕΝΟ Ασχημοπάπι Ασχημοπαπί Ασχημόπαπι Κοκκινομαλλής Κοκκινόμαλλος Κοκκινάμαλλια Κοκκινομάλλινος Κοκκινομαλλης Στενόμακρης Στενόμακρυς Στενομακρύς Στενομακρύς Στενόμακρυς Μαυρόασπρος Ασπρόμαυρος Μαυρόασπρος Ασπρόμαυρος Ασπρόμαυρος Γκριζοπράσινος ΚΕΝΟ Γκριζοπρασίνος Γκριζοπράσινος ΚΕΝΟ Αργοκινούμενος ΚΕΝΟ Αργοκινούμαι Αργοκίνητος ΚΕΝΟ Κοσμογυρισμένος Κοσμογυριστής Κοσμογυρίζω κοσμογυρισμένος ΚΕΝΟ Χαρτοπαίχτης Χαρτοπαίζω Χαρτιαπαίζω Χαρτοπαίζω ΚΕΝΟ Ανοιγοκλείνω Ανοίγοκλείνομαι Ανοιγόκλεινω Ανοιγοκλείνω Ανοιγοκλείνω Μπαινοβγαίνω Μπαίνοβγαίνομαι Μπαινόβγαινω Μπαινοβγαίνω Μπαινοβγαίνω Κακομεταχειρίζομαι ΚΕΝΟ Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχειρίζομαι Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Εγοκέντρικος Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Μελανοδοχείο μελανοδοχείο μελανοδοχείο μελανοδοχείο ΚΕΝΟ Σταχτοδοχείο σταχτηδοχείο σταχτοδοχείο σταχτοδοχείο σταχτοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Ξανθομάλλης Ξανθόμαλλης Ξανθόμαλλιας Ξανθομάλλινος Ξανθομαλλης Καστανομάλλης Καστανόμαλλης Καστανόμαλλιας Καστανομάλλινος Καστανομαλλής Μαυρομάλλης Μαυρόμαλλης Μαυρόμαλλιας Μαυρομάλλινος μαυρομαλλης Μαυροματιάς ΚΕΝΟ Μαυρόματιας Μαυρόματος ΚΕΝΟ Γαλανοματιάς ΚΕΝΟ Γαλανόματιας Γαλανόματος ΚΕΝΟ Πρασινοματιάς ΚΕΝΟ πρασινόματιας Πρασινομάτος ΚΕΝΟ αριστερόχερος Αριστερόχειρας Αριστερόχερης Αριστερόχερος Αριστοχέρης Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτοκαρδής Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτόκαρδης Καλόκαρδος Καλόκαρδος Καλοκαρδής Καλόκαρδος Καλοκαρδης Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδης Μεγαλόκαρδος ΚΕΝΟ 155

157 Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδης Σκληρόκαρδος Σκληροκαρδης Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπόδης Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Ψηλολιγνόδης Ψηλόλιγνος ψηλόλιγνος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντοχοντρόδης Κοντοχοντρός ΚΕΝΟ Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφω Ηχογράφηση Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Πολυγλώττος πολύγλωσσος πολύγλωσσος πολύγλωσσος Πολύγλωττος Αερόδρομος Αεροδρόμιο Αεροδρόμος Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Ιππόδρομος Ιπποδρόμος Ιπποδρόμος Ιπποδρόμιο Ιπποδρόμιο Πεζόδρομος Πεζοδρόμος Πεζοδρόμος Πεζόδρομος Πεζοδρόμιο Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητοδρόμος Αυτοκινητοδρόμος Αυτοκινητόδρομος Αυτοκινητόδρομος Ελληνοαγγλικό Ελληνοαγγλικό Ελληνικό αγγλικός Ελληνοαγγλικό Έλληνο- Αγγλικό Ελληνογαλλικό Ελληνογαλλικό Ελληνικό - Ελληνογαλλικό Έλληνογαλλικός Γαλλικό Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ηλιοθεραπεία ήλιοθεραπεία ήλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Οδοντίγιατρος Οδοντίατρος Δοντιγιατρός Οδοντίγιατρος Οδοντίατρος Παιδίατρος 109 Παιδίατρος Παιδίγιατρός παιδίγιατρος Παιδίατρος Ψυχίγιατρος Ψυχήιατρος Ψιχήγιατρος ψυχήγιατρος Ψυχίατρος Βιβλιολάτρης Βιβλιολατρευτής Βιβλιολατρευτής Βιβλιολατρευτής Βιβλιολάτρης Σφυγμομέτρηση Σφυγμόμετρο Σφυγμομετρητής Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανή Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονοάνθρωπος Χιονοάνθρωπος Χιονοάνθρωπος 109 η αρχική επιλογή ήταν παιδίγιατρος 156

158 Βιβλιοπωλός ΚΕΝΟ Βιβλιοπολήτης Βιβλιοπωλέας Βιβλιοπώλης Ανθοπωλός ΚΕΝΟ Ανθοπολήτης Ανθοπωλέας Ανθοπώλης Αρωμαπωλός ΚΕΝΟ Αρωμαπολήτης Αρωματαπωλέας Αρωματοπώλης ντοματοσαλάτα ντοματοσαλάτα Ντοματοσάλατα ντοματοσαλάτα ντοματοσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τυρισάλατα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσάλατα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Ψαρίσουπα Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα κρεόσουπα κρεάσουπα Κρεάσουπα κρεόσουπα κρεατόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα Όνομα: (21) Χώρα: Πολωνία Άλλες γλώσσες: αγγλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 20 σύνθετες λέξεις. - δεν δοκιμάζει να κατασκευάσει αρκετές από τις σύνθετες - χρησιμοποιεί το σπιτι που είναι πολύ κοντά στην ελεύθερη λέξη. Γράφει [μαχαιροπίρουνα], αλλά δεν δοκιμάζει να συνθέσει καμία από τις υπόλοιπες λέξεις της 1 ης ομάδας. - Χρησιμοποιεί το κουτι που είναι πολύ κοντά στην ελεύθερη λέξη. Δεν δοκιμάζει να σχηματίσει καμία από τις λέξεις σε δοχείο και επιλέγει το δρόμος για τις λέξεις στις οποίες άλλοτε έχουμε δρόμιο και άλλοτε δρόμος. - χρησιμοποιεί το μαλλης αλλά δεν τονίζει σωστά παρά μόνο σε ένα [κοκκινομάλλης]. Πιθανά να γενικεύει και στα υπόλοιπα το δεσμευμένο μάλλης πόυ γνωρίζει από τη λέξη αυτή. Δεν σχηματίζει σύνθετα σε ματης. Σχηματίζει σωστά τα εξωκεντρικά σε καρδος. Ίσως και να μεταφέρει το δεσμευμένο καρδος που του είναι γνωστό από μια λέξη σε όλες τις υπόλοιπες. - αντί του πώλης, χρησιμοποιεί το [ πολείο]. Οι λέξεις αυτές είναι υπαρκτές για τα ν.ε αλλά όχι οι ζητούμενες. Δεν δοκιμάζει να συνθέσει καμία από τις λέξεις αυτής της κατηγορίας για τις οποίες απαιτείται παράγωγο από το ρήμα δεσμευμένο μόρφημα. - Στα σύνθετα της 4 ης κατηγορίας χρησιμοποιεί το [-γιατρός] παραλείποντας το συνδετικό φωνήεν. 157

159 - δεν δοκιμάζει να σχηματίσει ούτε ένα σύνθετο ρήμα. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας γράφει μόνο όσες λέξεις για τις οποίες έχει καταχωρίσεις ως ολόκληρες και ΚΕΝΟ σε όσες δεν ξέρει. Όταν επιχειρεί να κατασκευάσει σύνθετες που δεν έχει ακούσει, τότε χρησιμοποιεί μορφήματα που μοιάζουν πολύ στις ελεύθερες λέξεις από τις οποίες προέρχονται. Στις σύνθετες που έχει καταχωρίσει ως ολόκληρες λέξεις μπορεί να απομονώσει το β συνθετικό και να το εφαρμόσει για την παραγωγή άλλων ή καλύτερα έχει δεσμευμένα μορφήματα ως καταχωρίσεις στο λεξικό του. Όνομα: HS (22) Χώρα: Πολωνία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, λατινικά, αρχαία ελληνικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 28 σύνθετες λέξεις - χρησιμοποιεί το [ σπιτι], [ κόριτσι], το [ παίδι], το [ πιρούνια], το [ παπι]. Όλα τα β συνθετικά είναι πολύ κοντά στις αντίστοιχες λέξεις. - Επίσης χρησιμοποεί το κουτι, το δοχείο (αναλογικά σχηματίζει [καπνοδοχείο]), έχει ολόκληρες τις [αεροδρόμιο, ιπποδρόμιο, πεζοδρόμιο] καταχωρισμένες στο νοητικό του λεξικό και επιλέγει το δρόμος όταν πρέπει να συνθέσει τη λέξη εκείνη τη στιγμή [αυτοκινητοδρόμος]. - όσο για τα εξωκεντρικά της 3 ης ομάδας, χρησιμοποιεί το μαλλης, το ματης και το δικό του καρδής. Σε καμία περίπτωση ο τονισμός δεν είναι ο σωστός. - αντί του πώλης, χρησιμοποιεί το [ πολείο]. Το συνθετικό αυτό είναι υπαρκτό στα ν.ε, όχι όμως το ζητούμενο. Δεν διαθέτει το πωλης. Επίσης τα [αργακινητής, κοσμογυρίστης] και σωστά το [βιβλιολάτρης] που υποθέτω ότι αποτελεί καταχώριση στο νοητικό του λεξικό. - Χρησιμοποιεί το ιατρος αλλά ο τόνος δεν είναι σωστά τοποθετημένος σε καμία από τις σύνθετες της 4 ης κατηγορίας. - έχει πρόβλημα με τα σύνθετα ρήματα που επιχειρεί να κατασκευάσει [χαρτιοπαιχνίδι, ξεφέρνω]. Ωστόσο σχηματίζει περίπου σωστά τα [ηχογράφω] και [δαχτυλογράφω] - οι σύνθετες της 6 ης ομάδας είναι οι περισσότερες καταχωρίσεις ολόκληρων λέξεων σγο νοητικό του λεξικό. Σε κάποιες από αυτές βάζει δύο τόνους [μαύρο-άσπρος] χωρίζοντας τις λέξεις με παύλα (-) 158

160 Όπως και ο προηγούμενος, αντιμετωπίζει δυσκολία με τα σύνθετα ρήματα. Όμως επιχειρεί να κατασκευάσει εξωκεντρικά σύνθετα με δεσμευμένα μορφήματα που δεν υπάρχουν στη νε [-καρδης]. Όνομα: PDL (23) Χώρα: Ιταλία Άλλες γλώσσες: γαλλικά, αγγλικά, λατινικά, αρχαία ελληνικά 110 Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 27 σύνθετες λέξεις. - χρησιμοποιεί το σπιτι που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. Επίσης τα [ κόριτσι] και [-παίδι]. - χρησιμοποιεί σταθερά το κούτι (και με επιτυχία για το [κονσερβοκούτι]) που μοιάζει με την ελεύθερη λέξη «κουτί», το δοχείο (αναλογικά σχηματίζει [καπνοδοχείο]) και έχει ξεχωριστές καταχωρίσεις για τα [αεροδρόμιο, ιππόδρομος, πεζοδρόμιο]. Στην [αυτοκινητοδρόμιο] όμως επιλέγει το [-δρόμιο] που διαθέτει. Συνεπώς στο νοητικό του λεξικό έχει καταχωρίσεις ολόκληρων λέξεων αλλά και μορφημάτων (συνθετικών). - χρησιμοποιεί τα δικά του [ μαλλιάρης, -μάτιος, -χέριος, -κάρδιος, -γλώττης]. - Σχηματίζει τα δικά του [αργοκινούμενος, κοσμογυριζόμενος] λαμβάνοντας υπόψη του ότι πρέπει να προηγηθεί παραγωγή πριν την σύνθεση. Χρησιμοποιεί το δικό του [- πούλης]. - Γράφει με λάθος τονισμό τα [παιδιάτρος, ψυχιάτρος] που πιθανόν να γνωρίζει (καταχώριση ολόκληρης της λέξης) και το [δοντογιάτρος] που συνθέτει εκείνη τη στιγμή προτιμώντας α και β συνθετικό που μοιάζουν πολύ με τις λέξεις (δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη). - δεν συνθέτει τα dvanda σύνθετα ρήματα και παραλείπει το συνδετικό φωνήεν στο [χαρτιπαίζοντας] (χρησιμοποιώντας ως α συνθετικό ολόκληρη λέξη «χαρτί») και [κακομεταχειρισμένος]. Δεν συνθέτει τα «ανοιγοκλείνω» και «μπαινοβγαίνω». Γράφει [ηχογράφω, δαχτυλογράφω]. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας γράφει [ψαρισαλάτα] παραλείποντας το συνδετικό φωνήεν. Όταν δεν γνωρίζει μια σύνθετη λέξη και δοκιμάζει να την κατασκευάσει, χρησιμοποιεί ένα δεσμευμένο μόρφημα που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη ή, όπως στην περίπτωση των 110 Στη γνώση του της αρχαίας ελληνικής μπορεί να αποδοθεί η σύνθετη [βιβλιολατρεύς] 159

161 εξωκεντρικών, κατασκευάζει δικό του. Για τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες τα β συνθετικά εναλάσσονται (-δρομος, -δρόμιο) και είναι αποδεκτά, δοκιμάζει με ένα από τα δύο. Όνομα: AG (24) Χώρα: Γαλλία Άλλες γλώσσες: αγγλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία διδάχτηκε και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 8 σύνθετες λέξεις. - δεν τονίζει πολλές από τις λέξεις. Ίσως αυτό να οφείλεται στις ιδιαιτερότητες της μητρικής του γλώσσας. Πολλοί γάλλοι μαθητές της νέας ελληνικής αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τον τονισμό. - χρησιμοποιεί το σπιτι που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη. Το χρησιμοποιεί ακόμη και ως α συνθετικό παραλείποντας το συνδετικό φωνήεν [σπιτινοικοκύρης]. Χρησιμοποιεί τα [ πιρουνια, -παιδι, -παπι, -κοριτσι]. Είναι προφανές ότι για τα σύνθετα της 1 ης ομάδας προτιμά τη δομή θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη. - χρησιμοποιεί σταθερά το κούτι, που μοιάζει με την ελεύθερη λέξη «κουτί», το δοχείο [καπνοδοχείο]. Διαθέτει τα δρόμος και δρόμιο και τα λάθη του είναι κυρίως ως προς τον τονισμό στις λέξεις που συνθέτει με αυτά. Το δρόμος είναι κοντά στην ελεύθερη λέξη, αλλά το -δρόμιο, όταν χρησιμοποιείται θεωρούμε ότι ο μαθητής της νε μπορεί να το απομονώνει από την ολόκληρη λέξη στην οποία το συνάντησε ([αεροδρομίο] για τον συγκεκριμένο ομιλητή) και να επιχειρεί την γενίκευσή του. - Χρησιμοποιεί τα δικά του [ κινητης, -γυριτης, -λατρευτης] στα ρηματικά σύνθετα που του ζητάμε να κατασκευάσει. Χρησιμοποιεί επίσης το δικό του [ πουλητης]. - Στα εξωκεντρικά σύνθετα χρησιμοποιεί μια φορά το [ μαλλιάρης] και στη συνέχεια τα σωστά μαλλης, αλλά και το δικό του [ καρδης]. - Χρησιμοποιεί το γιατρος σε σύνθετα της ομάδας 4 που αντιμετωπίζει για πρώτη φορά. - Όσο για τα σύνθετα ρήματα, παραλείπει ένα ([χαρτοπαίκτης] και όχι «χαρτοπαίζω» ίσως δεν το γνωρίζει) και συνθέτει και το [ανοιγικλεινω] (εσωτερική κλήση στο σύνθετο- στα γαλλικά συχνά το α συνθετικό είναι ρήμα στο τρίτο πρόσωπο). Χρησιμοποιεί και αυτός το γράφω (και όχι το γραφω). - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας δεν τονίζει. Ωστόσο δεν κάνει λάθη στους σχηματισμούς με εξαίρεση τα [τυρισαλατα, πατατασαλατα, κρεασουπα] στα οποία είτε παραλείπει το συνδετικό, είτε κάνει λάθος στο α συνθετικό. 160

162 - Σε αρκετές περιπτώσεις παραλείπει το συνδετικό φωνήεν Πρόκειται για μαθητή της νέας ελληνικής με ιδιαίτερα προβλήματα στον τονισμό, που επηρεάζουν και τη σύνθεση. Τα περισσότερα από τα συνθετικά που χρησιμοποιεί μοιάζουν με τις ελεύθερες λέξεις από τις οποίες αυτά προέρχονται. Στα εξωκεντρικά σύνθετα, άλλοτε οδηγείται σε σωστούς σχηματισμούς, και άλλοτε κατασκευάζει δικά του β συνθετικά. Όνομα: PA (25) Χώρα: Αυστραλία Άλλες γλώσσες: αγγλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο. Σχηματίζει σωστά 56 σύνθετες λέξεις. - πολύ σωστά συνθέτει όλα τα σύνθετα με β συνθετικό το σπιτο, ωστόσο δεν δοκιμάζει να συνθέσει λέξη όπου το σπιτ(ο) είναι α συνθετικό (στο «σπιτονοικοκύρης»). Είναι δυνατόν κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι έχει ολόκληρες τις λέξεις αυτές στο νοητικό του λεξικό, γι αυτό και δεν τα καταφέρνει να συνθέσει την άγνωστη για αυτόν λέξη «σπιτονοικοκύρης»; Διαθέτει τα κοριτσο και παιδο ή διαφορετικά γνωρίζει τις σύνθετες λέξεις στα οποία αυτά συμμετέχουν (ολόκληρες λέξεις στο νοητικό του λεξικό). Δεν συνθέτει το «χωριατόπαιδο». Σε αυτή την ομάδα ο συμμετέχων φαίνεται να γράφει λέξεις για τις οποίες έχει καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό. - Δεν διαθέτει το κουτο, αλλά το κουτί, που είναι πολύ κοντά στην ελεύθερη λέξη από την οποία προέρχεται. Αναλογικά σχηματίζει [καπνοδοχείο] και αυτό σημαίνει ότι απομονώνει το δοχείο από τις υπόλοιπες σύνθετες για να κατασκευάσει μια λέξη που δεν του είναι γνωστή ολόκληρη. Ίσως εδώ ισχύει κάτι διαφορετικό από τις λέξεις σε δοχείο της 1 ης ομάδας, γιατί ο συμμετέχων φαίνεται να απομονώνει τα β συνθετικά και να τα χρησιμοποιεί και αλλού. Δεν συνθέτει το «αυτοκινητόδρομος», ενώ στα άλλα σύνθετα αυτής της ομάδας γενικεύει το δρόμειο (υποθέτω ότι το απομονώνει από ένα σύνθετο και το χρησιμοποιεί). Δεν διαθέτει το δρομος. Υποθέτω ότι σε αυτή την ομάδα σύνθετων λέξεων ανταποκρίνεται με τις ίδιες διαδικασίες που χρησιμοποιεί και για την ομάδα συνθέτων με δοχείο. - Τα καταφέρνει με όλα τα εξωκεντρικά σύνθετα της 3 ης ομάδας (πιθανόν να είναι αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις) - Αντί για τα ρηματικά σύνθετα της 3 α «αργοκίνητος», «κοσμογυρισμένος» προτιμά να συνθέσει ρήματα [κοσμογυρίζω]. Διαθέτει το πωλης και το μεταφέρει στο 161

163 [αρωμαπωλης]. Σε αυτό παραλείπει το συνδετικό φωνήεν και χρησιμοποιεί δομή λέξη+θέμα+κλιτική κατάληξη. Στη θέση του α συνθετικού χρησιμοποιεί λέξη. - Τα σύνθετα της 4 ης ομάδας φαίνεται να είναι όλα αποθηκευμένα ως ολόκληρες λέξεις στο νοητικό λεξικό. - Τα καταφέρνει καλά με τα σύνθεταρήματα, εκτός από τα [μπαινωβγαίνω, ανοιγωκλείνω] στα οποία παραλείπει το ο-. Και πάλι στη θέση του α συνθετικού χρησιμοποιεί λέξη. Για τα ρήματα [ηχογράφω, δαχτυλογράφω] προτιμά και αυτός να βάλει τόνο στο β συνθετικό. Υποθέτω ότι δεν γνωρίζει τα σύνθετα, αλλά τα κατασκευάζει, για αυτό και χρησιμοποιεί το γράφω (από την ελεύθερη λέξη). Το ίδιο θα μπορούσα να υποθέσω και για το [χρονομετρώ] που συνθέτει σωστά (τονίζεται στο β συνθετικό, όπως και η λέξη όταν είναι ελεύθερη). - Τα καταφέρνει πολύ καλά με τα σύνθετα της 6 ης ομάδας δείχνοντας για άλλη μια φορά πως για όσους μαθαίνουν τα ν.ε ως ξένη γλώσσα η διαδικασία θέμα+συνδετικό φωνήεν+λέξη κατακτάται ευκολότερα. Θα λέγαμε ότι ο συμμετέχων έχει, είτε περισσότερες σύνθετες λέξεις αποθηκευμένες ως ολόκληρες στο νοητικό του λεξικό και δεν επιχειρεί να συνθέσει όσες δεν ξέρει, είτε ότι μπορεί να απομονώνει τα συνθετικά και να τα χρησιμοποιεί σε άλλα που του είναι άγνωστα. Και εδώ όμως παρατηρούνται περιπτώσεις τις οποίες θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε ως εξής: ο μαθητής κατασκευάζει ένα συνθετικό που μοιάζει πολύ στην ελεύθερη λέξη από την οποία προέρχεται.... (21) HS (22) PDL (23) AG (24) PA (25) ΚΕΝΟ Κουκλόσπιτι Κουκλοσπίτι Κουκλοσπίτι Κουκλόσπιτο Αγρόσπιτι Αγρόσπιτι Αγροσπίτι Αγροσπίτι Αγρόσπιτο Αρχοντόσπιτι Αρχοντόσπιτι Αρχοντοσπίτι Αρχοντοσπιτι Αρχοντόσπιτο Ερημόσπιτι Ερημόσπιτι Ερημοσπίτι Ερημοσπιτι Ερημόσπιτο Φτωχόσπιτι Φτωχόσπιτι Φτωχοσπίτι Φτωχοσπιτι Φτωχόσπιτο ΚΕΝΟ πλούσιόσπιτι Πλουσιοσπίτι Πλουσιοσπιτι Πλουσιόσπιτο Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτι Παλιόσπιτο Τροχόσπιτι Τροχόσπιτι Τροχοσπίτι Τροχοσπιτι Τροχόσπιτο ΚΕΝΟ Σπιτονοικοκύριο Νοικοκυροσπίτι Σπιτινοικοκυρης ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ Καφεκουτί Καφεκούτι Καφεκουτι ΚΕΝΟ 162

164 ΚΕΝΟ Κονσερβοκουτί Κονσερβοκούτι Κονσερβοκουτι ΚΕΝΟ Σαρδελόκουτι Σαρδελόκουτι Σαρδελοκούτι Σαρδελοκούτι Σαρδελοκουτί Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτι Σπιρτοκούτι Σπιρτοκουτι Σπιρτοκουτί Μαχαιροπίρουνα μαχαιροπιρούνια ΚΕΝΟ Μαχαιροπιρουνια Μαχαιροπίρουνο ΚΕΝΟ Ομορφοκόριτσι Ομορφοκόριτσι Ομορφοκοριτσι Ομορφοκόριτσο ΚΕΝΟ Φτωχοκόριτσι Φτωχοκόριτσι Φτωχοκοριτσι Φτωχοκόριτσο ΚΕΝΟ Πλουσιοκόριτσι Πλουσιοκόριτσι Πλουσιοκοριτσι Πλουσιοκόριτσο ΚΕΝΟ Πλουσιόπαιδι Πλουσιοπαίδι Πλουσιοπαιδι Πλουσιόπαιδο ΚΕΝΟ Ομορφόπαιδι Ομορφοπαίδι Ομορφοπαιδι Ομορφόπαιδο ΚΕΝΟ Χωριόπαιδι Χωριοπαίδι Χωριοπαιδι ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ Ασχημόπαπι Ασχημοπαίδι Ασχημοπαπί ΚΕΝΟ Κοκκινομάλλης Κοκκινομαλλής ΚΕΝΟ Κοκκινομαλλιαρης κοκκινομάλλης Στενόμακρυς Στενόμακρυς Στενόμακρος Στενομακρυς Στενομακρύ Μαυρόασπρος Μαύρο Μαυράσπρος ασπρομαυρο Μαυρόασπρος άσπρος Γκριζοπράσινος Γκρίζο Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος πράσινος ΚΕΝΟ Αργακινητής Αργοκινούμενος Αργοκινητης Αργοκινούμαι ΚΕΝΟ Κοσμογυρίστης Κοσμογυριζομένος Κοσμογυριτης Κοσμογυρίζω ΚΕΝΟ Χαρτιοπαιχνίδι Χαρτιπαίζοντας Χαρτοπαικτης Χαρτοπαίζω ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ Ανοιγικλεινω Ανοιγωκλείνω ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ μπαινοβγαινω Μπαινωβγαίνω ΚΕΝΟ Κακομετα- Κακομεταχειρισμένοχειριζομαι Κακομετα- ΚΕΝΟ χειρίζομαι ΚΕΝΟ Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Εγωκεντρικος ΚΕΝΟ ΚΕΝΟ Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο ΚΕΝΟ Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο ξενοδοχείο ξενοδοχείο ΚΕΝΟ Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδόχείο Μελανοδόχείο ΚΕΝΟ Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο ΚΕΝΟ Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδοχείο Ξανθόμαλλης Ξανθομαλλής Ξανθομαλλιάρης Ξανθομαλλης Ξανθομάλλης Καστανόμαλλης Καστανομαλλής Καστανομαλλιάρης Καστανομαλλης Καστανομάλλης 163

165 Μαυρόμαλλης Μαυρομαλλής Μαυρομαλλιάρης Μαυρομαλλης Μαυρομάλλης ΚΕΝΟ Μαυροματης Μαυρομάτιος Μαυροματης Μαυρομάτης ΚΕΝΟ Γαλανοματής Γαλανομάτιος Γαλανοματης Γαλανομάτης ΚΕΝΟ Πρασινοματής Πρασινομάτιος Πρασινοματης Πρασινομάτης ΚΕΝΟ Αριστεροχεριστής Αριστεροχέριος Αριστοχερης Αριστοχέρης Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτοκαρδής Ανοιχτοκάρδιος Ανοιχτοκαρδης Ανοιχτόκαρδος Καλόκαρδος Καλοκαρδής Καλοκάρδιος Καλοκαρδης Καλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλοκαρδής Μεγαλοκάρδιος Μεγαλοκαρδης Μεγαλόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληροκαρδής Σκληροκάρδιος Σκληροκαρδης Σκληρόκαρδος ΚΕΝΟ Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος ΚΕΝΟ Ψηλόλιγνος Ψηλολίγνος Ψηλολιγνος Ψηλολιγνός ΚΕΝΟ Κοντόχοντρος Κοντοχόντρος Κοντοχοντρος Κοντοχοντρός Δαχτυλογραφία Δαχτυλογράφω δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω Δαχτυλογράφω ΚΕΝΟ Ηχογράφω Ηχογράφω ηχογράφω ηχογράφω ΚΕΝΟ Χρονομετρώ Χρονομετρώ Χρονόμετρω Χρονομετρώ ΚΕΝΟ Ξεφέρνω Ξαναφέρνω ΚΕΝΟ Ξαναφέρνω ΚΕΝΟ Ξεπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Πολύγλωττος Πολύγλωσσος πολυγλώττης πολυγλωττος Πολύγλωσσος αερόδρομος Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Αεροδρομίο Αεροδρόμειο Ιππόδρομος Ιπποδρόμιο Ιππόδρομος Ιπποδρόμος Ιπποδρόμειο Πεζόδρομος Πεζοδρόμιο Πεζοδρόμιο Πεζοδρομιο Πεζοδρόμειο Αυτοκινητόδρομοδρόμος Αυτοκινητο- Αυτοκινητο- Αυτοκινη- ΚΕΝΟ δρόμιο τοδρομιο Ελληνικό Ελληνο-αγγλικό Ελληναγγλικό Ελληναγγλικος Ελληνοαγγλικό Αγγλικό Ελληνικό Ελληνο-γαλλικό Ελληνογαλλικό ελληνογαλλικος Ελληνογαλλικό Γαλλικό Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτιναθεραπεια Ακτινοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεια Ηλιοθεραπεία Οδοντόγιατρος Οδοντιατρός Δοντογιάτρος Οδοντογιάτρος Οδοντογιατρός Παιδίγιατρος Παίδιατρος Παιδιάτρος Παιδικογιατρος Παιδίατρος 164

166 Ψυχόλογος Ψύχιατρος Ψυχιάτρος Ψύχογιατρος Ψυχολόγος ΚΕΝΟ Βιβλιολάτρης Βιβλιολατρεύς Βιβλιολατρευτης Βιβλιολάτρης ΚΕΝΟ Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμόμετρος ΚΕΝΟ Γραφομηχανή Γραφομηχανή Γραφομηχανη Γραφομηχανή Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμενος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονανθρωπος Χιονάνθρωπος Βιβλιοπολείο Βιβλιοπολείο Βιβλιοπούλης Βιβλιοπουλητης Βιβλιοπώλης Ανθοπολείο Ανθοπολείο Ανθοπούλης Ανθοπουλητης Ανθοπώλης Αρωματοπωλείο Αρωμοπωλείο Αρωμοπούλης Αρωμαπουλητης Αρωμαπώλης Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλατα Ντοματοσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τυρισαλατα Τυροσαλάτα πατατοσαλάτα πατατοσαλάτα πατατοσαλάτα Πατατασαλατα πατατοσαλάτα Ψαρόσουπα Ψαρόσουπα Ψαρισαλάτα Ψαροσουπα Ψαρόσουπα Κρεατόσουπα Κρεατόσουπα Κρεατοσαλάτα Κρεασουπα Κρεατόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτοσούπα κοτοσουπα κοτόσουπα Όνομα: ΓΧ (26) Χώρα: Γερμανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο τα οποία είχε μάθει και στη χώρα του. Σχηματίζει σωστά 52 σύνθετες λέξεις - σχηματίζει σωστά όλες τις σύνθετες με σπιτο, εκτός από μια [κουκλόσπιτι]. Θεωρώ πιο πιθανό να πρόκειται για ένα τυχαίο λάθος. Είναι ακραίο να υποθέσουμε ότι για όλες τις λέξεις αυτής της ομάδας που συνθέτει σωστά έχει αναπαραστάσεις ολόκληρης της λέξης. Σχηματίζει σωστά τις σύνθετες λέξεις με κόριτσο και παιδο (εκτός από μια για την οποία δεν δοκιμάζει καθόλου τη σύνθεση). Είναι πολύ πιθανό για όλες αυτές τις λέξεις να έχει αναπαραστάσεις τους ως ολόκληρες ή να μεταφέρει το β συνθετικό. Από τον σχηματισμό [χωριόπαιδο] φαίνεται ότι είναι πιο πιθανό ο συμμετέχων να μεταφέρει το παιδο σε άλλες σύνθετες, να διαθέτει δηλαδή το δεσμευμένο μόρφημα παιδο ως ξεχωριστή καταχώριση στο νοητικό του λεξικό. Όμως στο [ασχημόπαπι], επιλέγει την ελεύθερη λέξη ως β συνθετικό και τη δομή θέμα+συνδετικό+λέξη. 165

167 - Στην ομάδα σύνθετων λέξεων με κουτο ή κούτι, επιλέγει το κουτι που είναι πιο κοντά στην ελεύθερη λέξη. Ίσως να πρόκειται για τεχνική όταν μια σύνθετη λέξη δεν είναι γνωστή, οι ξένοι μαθητές της νέας ελληνικής επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν ως συνθετικά λέξεις που μοιάζουν με τις ελεύθερες λέξεις από τις οποίες προέρχονται. Αναλογικά σχηματίζει [καπνοδοχείο] και αυτό σημαίνει ότι απομονώνει το δοχείο από τις υπόλοιπες σύνθετες για να κατασκευάσει μια λέξη που δεν του είναι γνωστή ολόκληρη. Για τις λέξεις σε δρόμο ή δρόμιο, έχει αναπαραστάσεις ολόκληρων των λέξεων εκτός από την [αυτοκίνητοδρόμιο] που κατασκευάζει εκείνη τη στιγμή, όπως δείχνει και ο διπλός τόνος. Για αυτήν επιλέγει το δρόμιο που μάλλον διαθέτει ως ξεχωριστή καταχώριση στο λεξικό του. - δεν υπάρχει λάθος με τα εξωκεντρικά σύνθετα πιθανόν τα γνωρίζει και είναι για αυτόν αποθηκευμένες ως ολόκληρες λέξεις Στα ρηματικά σύνθετα «κοσμογυρισμένος, αργοκίνητος» χρησιμοποιεί δικά του μη υπαρκτά συνθετικά [αργοκινέτης, κοσμογυρίτης, βιβλιολατρευτής]. Είναι αξιοσημείωτο ότι το πρόβλημα με αυτές τις κατασκευές εμφανίζεται συχνότερα στο β συνθετικό 112. Χρησιμοποιεί το δικό του [ πουλος]. - Στα σύνθετα ρήματα, τα λάθη είναι μόνο στον τονισμό. Γράφει [ηχογράφω]. - Χρησιμοποιεί το -γιατρός που μοιάζει πολύ στην ελεύθερη λέξη και παραλείπει το συνδετικό φωνήεν. - Σε όλα τα σύνθετα της 6 ης ομάδας τα καταφέρνει πολύ καλά. Η δομή θέμα+συνδετικό+λέξη δημιουργεί τα λιγότερα προβλήματα στους ξένους μαθητές της ν.ε Όνομα: MG (27) Χώρα: Γερμανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο. Σχηματίζει σωστά 72 σύνθετες λέξεις. - σχηματίζει σωστά όλα τα σύνθετα με σπιτο εκτός από ένα. Θεωρώ ότι το λάθος του είναι τυχαίο. Η σωστή [χωριατόπαιδο] δείχνει ότι ο μαθητής έχει τη λέξη αποθηκευμένη ως ολόκληρη. Όλα τα σύνθετα της 1 ης κατηγορίας είναι σωστά σχηματισμένα. 111 Ισχύει άραγε κάτι τέτοιο ή υπάρχει το μάλλης και απλά προσαρμόζεται σε όλα τα υπόλοιπα σωστά; Αυτή τη στιγμή ο ομιλητής δημιούργησε αναλογικά ή όλες αυτές οι λέξεις είναι αποθηκευμένες στο νοητικό λεξικό ολόκληρες; 112 που εμφανίζονται τα περισσότερα λάθη; Στο α ή το β συνθετικό; 166

168 - Δεν δοκιμάζει να σχηματίσει τη σύνθετη με τα συστατικά «καφές» και «κουτί», που είναι εξαιρετικά σπάνια ακόμη και για τους φυσικούς ομιλητές της ν.ε. Όλες οι υπόλοιπες σύνθετες της 2 ης ομάδας είναι σωστά σχηματισμένες. Γράφει [καπνοδόχος] και αυτό είναι σπάνιο. Υποθέτω ότι οι περισσότερες από τις λέξεις αποτελούν καταχωρίσεις στο νοητικό του λεξικό. - Όλα τα σύνθετα της 3 ης ομάδας είναι σωστά εκτός από το [αριστερόχειρος] στο οποίο χρησιμοποιεί δικό του β συνθετικό. - σχηματίζει σωστά όλα τα σύνθετα της ομάδας 3 α, και αυτά σε πώλης, εκτός από ένα [αρωμαπολιτής]. Φαίνεται σαν να έχει ολόκληρες καταχωρίσεις για όλες αυτές τις λέξεις εκτός από αυτήν. Δεν απομονώνει το πωλης ή καλύτερα το συνθετικό αυτό δεν είναι καταχώριση για το νοητικό του λεξικό. - Τα σύνθετα της 4 ης ομάδας είναι όλα σωστά σχηματισμένα - λάθη κάνει μόνο στη σύνθεση ρημάτων. Σχηματίζει [χαρτοπαίκτης] αντί του ρήματος. Τα dvanda δεν τα εμφανίζει ως μια λέξη και δεν χρησιμοποιεί το συνδετικό φωνήεν [ανοιγω-κλείνω, μπαινω-βγαίνω] ενώ για δύο ακόμη, χρησιμοποιεί ως β συνθετικό το [- γραφίζω], αντί του ευκολότερου και συχνότερου -γραφω. Επίσης γράφει [κακομεταχείρηστος] αντί του ρήματος. - Τα σύνθετα της 6 ης ομάδας σχηματίζονται σωστά. Πώς θα μπορούσε να ερμηνευτεί μια τέτοια περίπτωση; Ίσως θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι οι περισσότερες σύνθετες λέξεις για αυτόν τον μαθητή είναι αποθηκευμένες ολόκληρες. Έτσι, τα καταφέρνει με όσες ήδη γνωρίζει, αλλά κάνει λάθος σε άλλες που συναντά για πρώτη φορά. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο μαθητής έχει γενικό πρόβλημα με τα ρήματα, γιατί σχηματίζει σωστά κάποια από αυτά (π.χ ξαναφέρνω). Παρόλα αυτά δεν συνενώνει τα dvanda ρήματα [ανοιγω-κλείνω]. Όλα τα εξωκεντρικά σύνθετα είναι σωστά σχηματισμένα για αυτό και είναι καλύτερα να δεχτούμε ότι πρόκειται για λέξεις που έχει αποθηκευμένες ως ολόκληρες. Επίσης δεν μεταφέρει το β συνθετικό στις λέξεις της ίδιας ομάδας που δεν γνωρίζει. Όνομα: Α. ΚΕ.(28) Χώρα: Γερμανία Άλλες γλώσσες: αγγλικά, ισπανικά Ελληνικά σε προχωρημένο επίπεδο. Σχηματίζει σωστά 65 σύνθετες λέξεις. - σχηματίζει σωστά όλες τις λέξεις σε σπιτο, σε κόριτσο, σε παιδο. Δεν γνωρίζει το παπο γι αυτό και χρησιμοποιεί το [ παπι] που μοιάζει πολύ με την ελεύθερη λέξη από 167

169 την οποία προέρχεται. Η σύνθετη [χωριόπαιδο] δείχνει ότι μεταφέρει το συνθετικό και σε λέξεις που τις ζητάμε να συνθέσει για πρώτη φορά. Τα [μαχαιροπίρουνο] και [χωριόπαιδο] είναι σχηματισμοί που θα μπορούσαν να θεωρηθούν αποδεκτοί, είναι σύμφωνοι με τους κανόνες σύνθεσης. Η ομιλήτρια αγνοεί ότι η πρώτη λέξη εμφανίζεται μόνο στον πληθυντικό και ότι η δεύτερη έχει ιδιαίτερο σχηματισμό. - Κάνει λάθη σε αυτές που άλλοτε παρουσιάζουν το κουτι και άλλοτε το κουτο. Γενικεύει από το γνωστό της [σπιρτόκουτο]. Γενικεύει το δοχείο [καπνοδοχείο]. Για τις υπόλοιπες λέξεις της 2 ης ομάδας θεωρώ ότι έχει αναπαραστάσεις ολόκληρων των σύνθετων. - Τα σύνθετα της 3 ης ομάδας είναι σωστά - Το [αργοκούνιτος 113 ] παρουσιάζει λάθος μόνο ως προς το δεύτερο συνθετικό. Επίσης γράφει [βιβλιολατρευτής]. Σωστά όλα τα σύνθετα σε πωλης. - Όλα τα σύνθετα της 4 ης ομάδας σχηματίζονται σωστά - Τα καταφέρνει στο σχηματισμό των σύνθετων ρημάτων τύπου dvanda, ωστόσο παραλείποντας το συνδετικό ο- [ανοιγωκλείνω, μπαινωβγαίνω]. Στα υπόλοιπα ρήματα τα καταφέρνει εξίσου κάνοντας μόνο λάθη στον τονισμό. - Στα σύνθετα της 6 ης ομάδας δεν υπάρχει κανένα λάθος. Δεν κατανοεί ότι πρέπει να σχηματίσει σύνθετο στην περίπτωση του «εγωκεντρικός» και γράφει [εγωιστής]. Επίσης γράφει [γραφωμηχανή]. ΓΧ (26) MG (27) ΚΕ (28) Κουκλόσπιτι Κουκλόσπιτο Κουκλόσπιτο Αγρόσπιτο Αγρόσπιτο Αγρόσπιτο Αρχοντόσπιτο Αρχοντόσπιτο Αρχοντόσπιτο Ερημόσπιτο Ερημοσπίτι Ερημόσπιτο Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτο Φτωχόσπιτο Πλουσιόσπιτο Πλουσιόσπιτο Πλουσιόσπιτο Παλιόσπιτο Παλιόσπιτο Παλιόσπιτο Τροχόσπιτο Τροχόσπιτο Τροχόσπιτο Σπιτονοικοκύρης Σπιτονοικοκύρης Σπιτονοικοκύρης 113 Ίσως μεταφέρει το δεσμευμ.ένο μόρφημα από το «ακούνητος» 168

170 Καφεδόκουτι ΚΕΝΟ Καφέκουτο Κονσερβόκουτι Κονσερβοκούτι Κονσερβόκουτο Σαρδελόκουτι Σαρδελοκούτι Σαρδελόκουτο Σπιρτόκουτι Σπιρτόκουτο Σπιρτόκουτο Μαχαιροπίρουνο Μαχαιροπίρουνα Μαχαιροπίρουνο Ομορφοκόριτσο Ομορφοκόριτσο Ομορφοκόριτσο Φτωχοκόριτσο Φτωχοκόριτσο Φτωχοκόριτσο Πλουσιοκόριτσο Πλουσιοκόριτσο Πλουσιοκόριτσο Πλουσιόπαιδο Πλουσιόπαιδο Πλουσιόπαιδο Ομορφόπαιδο Ομορφόπαιδο Ομορφόπαιδο Χωριόπαιδο Χωριατόπαιδο Χωριόπαιδο Ασχημόπαπι Ασχημόπαπο Ασχημόπαπι Κοκκινομάλλης Κοκκινομάλλης Κοκκινομάλλης Στενόμακρος Μακρόστενος Στενόμακρος Μαυρόασπρος Ασπρόμαυρος Μαυρόασπρος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Γκριζοπράσινος Αργοκινέτης Αργοκίνητος Αργοκούνιτος Κοσμογυρίτης Κοσμογυρισμένος Κοσμογυρισμένος Χαρτόπαιζω Χαρτοπαίκτης Χαρτοπαίζω Ανοιγόκλεινω Ανοιγω κλείνω Ανοιγωκλείνω Μπαινόβγαινω Μπαινω βγαίνω Μπαινωβγαίνω Κακομεταχειρίζομαι Κακομεταχείρηστος Κακομεταχειρίζομαι Εγωκεντρικός Εγωκεντρικός Εγωιστής Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ανθοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Ξενοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Μελανοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Σταχτοδοχείο Καπνοδοχείο Καπνοδόχος Καπνοδοχείο Ξανθομάλλης Ξανθομάλλης Ξανθομάλλης Καστανομάλλης Καστανομάλλης Καστανομάλλης Μαυρομάλλης Μαυρομάλλης Μαυρομάλλης 169

171 Μαυρομάτης Μαυρομάτης Μαυρομάτης Γαλανομάτης Γαλανομάτης Γαλανομάτης Πρασινομάτης Πρασινομάτης Πρασινομάτης αριστερόχερος Αριστερόχειρος Αριστεροχέρης Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτόκαρδος Ανοιχτόκαρδος Καλόκαρδος Καλόκαρδος Καλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Μεγαλόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδος Σκληρόκαρδος Στρογγυλοπροσώπος Στρογγυλοπρόσωπος Στρογγυλοπρόσωπος Ψηλολίγνος Ψηλόλιγνος Ψηλόλιγνος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Κοντόχοντρος Δαχτυλογράφω Δαχτυλογραφίζω δαχτυλογράφω Ηχογράφω Ηχογραφίζω Ηχογραφώ Χρονομέτρω Χρονομετρώ Χρονομετρώ Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναφέρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαίρνω Ξαναπαιρνώ Πολυγλώττης Πολύγλωσσος Πολύγλωσσος Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Αεροδρόμιο Ιπποδρόμιο Ιππόδρομος Ιππόδρομος πεζοδρόμιο Πεζοδρόμιο Πεζόδρομος Αυτοκίνητοδρόμιο Αυτοκινητόδρομος αυτοκινητόδρομος Ελληνοαγγλικά Ελληνοαγγλικός Ελληνοαγγλικό Ελληνογαλλικά Ελληνογαλλικός Ελληνογαλλικό Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ακτινοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Ηλιοθεραπεία Οδοντίγιατρος Οδοντίατρος Οδοντίατρος παιδίγιατρος παιδίατρος παιδίατρος Ψυχίγιατρος Ψυχίατρος Ψυχίατρος Βιβλιολατρευτής Βιβλιολάτρης Βιβλιολατρευτής Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση Σφυγμομέτρηση μηχανογράφος Γραφομηχανή Γραφωμηχανή 170

172 Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Ασπροντυμένος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Χιονάνθρωπος Βιβλιοπούλος Βιβλιοπώλης ΒΙΒΛΙΟΠΟΛΗΣ Ανθοπούλος Ανθοπώλης Ανθοπόλης Αρωμοπούλος Αρωμαπολιτής Αρωματοπόλης Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Ντοματοσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Τυροσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα Πατατοσαλάτα ψαρόσουπα ψαρόσουπα ψαρόσουπα Κρεατόσουπα Κρεατόσουπα Κρεατόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα κοτόσουπα 171

173 Συμπεράσματα Η σύνθεση μονολεκτικών σύνθετων στα νέα ελληνικά, για τις ομάδες λέξεων που συμπεριλήφθησαν στο ερωτηματολόγιο, προκαλεί δυσκολίες ακόμη και σε προχωρημένο επίπεδο μαθητών της γλώσσας μας. Όπως φαίνεται και από το ραβδόγραμμα που ακολουθεί 13 από τους 28 συμμετέχοντες παρουσιάζουν ποσοστό επιτυχίας στο 25-49%, ενώ ένας ακόμη μεγάλος αριθμός (10) βρίσκεται μεταξύ του 50-74%. Πολύ υψηλά ποσοστά επιτυχίας παρουσιάζουν μόνο 3 από τους συμμετέχοντες (75-100%) χωρίς ποτέ κανένας από αυτούς να γράφει σωστά όλα τις σύνθετες λέξεις. Στα ποσοστά αυτά οι λέξεις με ορθογραφικά λάθη θεωρούνται σωστά σχηματισμένες (πχ αεροδρόμειο). Δεν θεωρούνται σωστές λέξεις που δεν έχουν τονιστεί σωστά. Ένας πολύ μικρός αριθμός (2) παρουσιάζει μεγάλη αδυναμία στη σύνθεση (0-25%). Στον πίνακα που ακολουθεί μπορεί να δει κανείς ποιες είναι οι λέξεις που προβλημάτισαν τους συμμετέχοντες τόσο ώστε να μην αποπειραθούν να επιχειρήσουν κάποια προσπάθεια να τις συνθέσουν. Όνομα Μητρική γλώσσα Άλλες γλώσσες Επίπεδο Σωστά σχηματίζει: Χωρίς απάντηση (ΚΕΝΟ) Οι κενοί σχηματισμοί αφορούν τις λέξεις: EB ΙΤΑΛΙΚΑ Αγγλικά Γαλλικά Λατινικά Π 26 1 ψαρόσουπα 172