Εγχάρακτη κεραμική της Ύστερης Εποχής. του Χαλκού στην Κεντρική Μακεδονία.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Εγχάρακτη κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Κεντρική Μακεδονία. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία ΤΣΑΦΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ Θεσσαλονίκη 015

2 Εγχάρακτη κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Κεντρική Μακεδονία: Μελέτη ευρημάτων από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, από τις θέσεις Καλίνδρια, Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, Περιβολάκι, Λιμνότοπος (ανασκαφές Heurtley) και από τις θέσεις της επιφανειακής έρευνας του French. Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία ΤΣΑΦΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ Επιβλέπων Καθηγητής Σ. Ανδρέου "Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα."

3 Περιεχόμενα Πρόλογος Συντομογραφίες Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΕΓΧΑΡΑΚΤΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΠΑΛΙΟΤΕΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Στοιχεία για τη γεωγραφική κατανομή της εγχάρακτης κεραμικής Στοιχεία για την χρονολόγηση της εγχάρακτης κεραμικής Σύγχρονοι προβληματισμοί στη μελέτη της κεραμικής.εγχάρακτη κεραμική και νέα ερωτήματα. 1.4 Ερευνητικοί στόχοι...6 Κεφάλαιο ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ.1. Ανθρώπινη δραστηριότητα στην ΥΕΧ Πρόσφατα ανασκαμμένες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας Πρόσφατα ανασκαμμένες θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας Ενδείξεις κοινωνικής πολυπλοκότητας κατά την ΥΕΧ...13 Κεφάλαιο 3 ΤΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Προσδιορισμός υλικού μελέτης Μεθοδολογικό πλαίσιο Μορφολογικά χαρακτηριστικά Τεχνολογικά χαρακτηριστικά...0 Κεφάλαιο 4 ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΓΧΑΡΑΚΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Κεραμικές ομάδες Ομάδα Α: Αγγεία με καστανή σκούρη έως μαύρη τεφρή επιφάνεια Ομάδα Β: Αγγεία με καστανή έως καστανέρυθρη, καστανοκίτρινη επιφάνεια Ομάδα Γ: Αγγεία με επίχρισμα Ομάδα Δ : Αγγεία με χοντρόκκοκη κεραμική ύλη Κατασκευαστικές λεπτομέρειες...30

4 4.3. Ίχνη, διατήρηση Τεχνικές διακόσμησης Τεχνικές εγχάραξης Τεχνικές εμπίεσης Μοτίβα Ομάδα Α: Με εγχάρακτη τεχνική Ομάδα Β: Με εγχάρακτη και εμπίεστη τεχνική. Συνδυασμός τεχνικών Ομάδα Γ: Με εμπίεστη ή σκαφτή τεχνική...45 Κεφάλαιο 5 ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ 5.1. ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΓΓΕΙΑ Φιάλες Με ημισφαιρικό σώμα Φ1 Φιάλες με ημισφαιρικό σώμα, διχαλωτές λαβές και αποφύσεις στο χείλος Φ Φιάλες με ημισφαιρικό σώμα και κάθετες λαβές Με κωνικό σώμα Φ3 Φιάλες με κωνικό σώμα, απλό κάθετο χείλος και οριζόντιες αποφύσεις Με σιγμοειδές σώμα Φ4 Φιάλες με σιγμοειδές σώμα, εξωστρεφές χείλος και κάθετες λαβές Φ5 Φιάλες με σιγμοειδές σώμα, απλό χείλος και τονισμένη τριγωνική απόφυση στο χείλος Φιάλες αδιάγνωστου τύπου Λεκανίδες Λ1 Με ημισφαιρικό σώμα, συγκλίνοντα τοιχώματα και εσωστρεφές χείλος διατομής Τ (ΓΙΙ4) Λ Με ημισφαιρικό σώμα και ψηλό εσωστρεφές χείλος Ανοιχτά αγγεία αδιάγνωστου σχήματος...54

5 5.. ΚΛΕΙΣΤΑ ΑΓΓΕΙΑ Αμφορείς ΑΜ1 Με ελλειψοειδές σώμα, κουλουροκωνικό ψηλό λαιμό και κάθετες λαβές ΑΜ Αμφορίσκοι με σφαιρικό σώμα και αποφύσεις Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι ΚΑ1 Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι με σφαιρικό σώμα, κωνικό στόμιο και κάθετες υπερυψωμένες λαβές γωνιώδεις (ΚΑ1Α) ή ημικυκλικές (ΚΑ1Β) ΚΑ Κανθαρόσχημος αμφορίσκος με κάθετες υπερυψωμένες λαβές, κωνικό στόμιο και στριφτές υπερυψωμένες λαβές (ΛΚΙ6) ΚΑ3 Κανθαρόσχημος αμφορίσκος με σφαιρικό σώμα, κωνικό στόμιο και κάθετες λαβές τριγωνικής διατομής (ΛΚΙ3) Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι αδιάγνωστου τύπου Πρόχοι ΠΡ1 Μόνωτα ελλειψοειδή αγγεία με κάθετη λαβή ΠΡ Πρόχοι με λοξότμητη, ραμφόστομη ή οπισθότμητη προχοή Πρόχοι αδιάγνωστου τύπου Ευρύστομα αγγεία Πιθοειδή αγγεία Κλειστά αγγεία αδιάγνωστου σχήματος Τριποδικό Σκεύος- Υποστατό Αδιάγνωστα αγγεία...66 Κεφάλαιο 6 Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΕΓΧΑΡΑΚΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ανοιχτά αγγεία Κλειστά αγγεία Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου Η εγχάρακτη κεραμική από την περιοχή των ηπειρωτικών Βαλκανίων...83

6 Κεφάλαιο 7 ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 7.1 Η εγχάρακτη κεραμική στην ΥΕΧ Στοιχεία για την παραγωγή των εγχάρακτων αγγείων Στοιχεία για τη χρήση των εγχάρακτων αγγείων Η εγχάρακτη κεραμική στην ΠΕΣ...97 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...99 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Κατάλογοι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Εικόνες-Σχέδια-Χάρτες ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Γραφήματα- Πίνακες

7 Πρόλογος Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω και να ευχαριστήσω κάποιους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάστηκα κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού και οι οποίοι συνέβαλλαν ουσιαστικά στην ολοκλήρωσή του. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον υπεύθυνο της ανασκαφής και επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας μου, κύριο Στέλιο Ανδρέου, που μου έδωσε την ευκαιρία να μελετήσω κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης. Με τις ουσιαστικές παρατηρήσεις του με βοήθησε να κατανοήσω αρχαιολογικά ζητήματα, ζητήματα που σχετίζονται με τη μελέτη της κεραμικής και με ενθάρρυνε με την ευγενική του ανταπόκριση στις πολλές απορίες που προέκυπταν. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Κώστα Κωτσάκη καθώς τα μαθήματα της θεωρίας και μεθοδολογίας και οι συζητήσεις κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού θα αποτελούν για μένα πάντα χρήσιμο εφόδιο στην προσέγγιση των αρχαιολογικών ζητήματων. Το διάστημα της μελέτης του υλικού στο εργαστήριο της ανασκαφής της Τούμπας, αποτέλεσε μια πολύ ευχάριστη εμπειρία και μου έδωσε την ευκαιρία να συνεργαστώ με πολλούς συναδέλφους. Ειδικά θέλω να ευχαριστήσω τους υποψήφιους διδάκτορες Γιάννη Παπαδιά και Ευαγγελία Βλιώρα, για το χρόνο που αφιέρωσαν στις συζητήσεις μας περί κεραμικής της Εποχής Χαλκού και Σιδήρου, που μοιράστηκαν μαζί μου την εμπειρία τους αλλά και για τις καθημερινές πρακτικές τους συμβουλές στη μελέτη του υλικού. Επίσης ευχαριστώ την Γεωργία Κέδρου για την βοήθειά της στη δημιουργία μιας εύχρηστης βάσης δεδομένων. Θα ήθελα να ευχαριστήσω το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης για την άδεια μελέτης της κεραμικής των ανασκαφών του Heurtley, για το χώρο μελέτης που μου παραχωρήθηκε στην αίθουσα μελετητών και την αρχαιολόγο Ευαγγελία Τσαγκαράκη για την βοήθειά της στον εντοπισμό και τη μεταφορά της κεραμικής. Τέλος, ευχαριστώ από καρδιάς τους δικούς μου ανθρώπους, τους γονείς μου, τον αδερφό μου και τον Βαγγέλη, οι οποίοι πίστεψαν στον στόχο μου, με στήριξαν και είναι πάντα δίπλα μου.

8 Συντομογραφίες ΕΧ Εποχή του Χαλκού ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΥΕΧ Ύστερη εποχή του Χαλκού ΠΥΕΧ Πρώιμη Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΥΥΕΧ Ύστερη Ύστερη εποχή του Χαλκού ΠΕΣ Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου

9 Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΕΓΧΑΡΑΚΤΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΠΑΛΙΟΤΕΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. Είναι χρήσιμο πριν ξεκινήσει η εξέταση των δεδομένων για την εγχάρακτη κεραμική της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ), να γίνει μια επισκόπηση των μελετών και των συζητήσεων που έχουν προηγηθεί για το θέμα αυτό Στοιχεία για τη γεωγραφική κατανομή της εγχάρακτης κεραμικής Οι πιο παλιές δημοσιεύσεις που αναφέρονται στην εγχάρακτη κεραμική αφορούν θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας γνωστές από ανάσκαφές των Casson, Rey και Heurtley, οι οποίοι δημοσίευσαν τα πρώτα δεδομένα από τον Α' Παγκοσμίο Πολέμο και έπειτα. Ο Heurtley το 1939 δημοσίευσε τα ευρήματα από τις θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας στις περιοχές Θεσσαλονίκης, Λαγκαδά, Βασιλικών, της κοιλάδας Αξιού και του Γαλλικού ποταμού, συμπεριλαμβάνοντας και τα δεδομένα από τις έρευνες των άλλων δύο, Casson και Rey. Η έρευνα αυτή ήταν η πιο ολοκληρωμένη μέχρι τότε. Σε αυτήν παρουσιάστηκε η τυπολογία του συνόλου της κεραμικής και έγινε ένας πρώτος διαχωρισμός των στιλ της διακόσμησης. Οι έρευνες, με εξαίρεση την επιφανειακή του French (1967), προχώρησαν κυρίως από την δεκαετία του '70 και μετά, με συστηματικές ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες. Συνέπεια τους ήταν η διεύρυνση της γεωγραφικής εξάπλωσης της εγχάρακτης κεραμικής. Στη λίστα των ανασκαμμένων θέσεων της Κεντρικής Μακεδονίας με εγχάρακτη κεραμική προστέθηκαν οι θέσεις Άσσηρος, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Καστανάς και Άγιος Μάμας Χαλκιδικής ενώ αγγεία της κατηγορίας αυτής δε βρέθηκαν στην πρόσφατη ανασκαφή στη Τορώνη της Σιθωνίας. Εγχάρακτη κεραμική εντοπίστηκε επίσης σε πολλές θέσεις της ΥΕΧ στην Ανατολική Μακεδονία μεταφέροντας το ανατολικό όριο εξάπλωσης της εγχάρακτης κεραμικής τουλάχιστον μέχρι τον Νέστο ποταμό. Αρκετές από αυτές είναι ανασκαμμένες, όπως οι Τύμβοι Εξοχής και Ποταμών, το νεκροταφείο στο Καστρί της Θάσου, το Ντικίλι Τας, ο Σταθμός Αγγίστας και η Φαιά Πέτρα (χάρτης ). Βιβλιογραφικές αναφορές για την 1

10 παρουσία εγχάρακτης κεραμικής της ΥΕΧ υπάρχουν και για τη Θράκη χωρίς όμως να συνοδεύονται από εκταταμένες δημοσιεύσεις (Γραμμένος 1979, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: 463). Δυτικά του Αξιού, τα τελευταία χρόνια, έρευνες έχουν επίσης αποκαλύψει θέσεις με εγχάρακτη κεραμική της ΥΕΧ. Επιφανειακά ευρήματα προέρχονται από τους οικισμούς Ζλάτα Επισκοπής, Τούμπες Παιονίας και Λιβάδι, ενώ ανασκαφικά η παρουσία της κατηγορίας βεβαιώθηκε στους οικισμούς Αρχοντικό Γιαννιτσών, Αγγελοχώρι Ημαθίας και Άψαλος (French 1967, Γραμμένος 1979, Κουκούλη 199,467, Παπανθίμου&Πιλάλη 004, Στεφανή 010, Γεωργιάδου υπό δημοσίευση). Στην υπόλοιπη Δυτική Μακεδονία δεν έχει καταγραφεί εγχάρακτη κεραμική κατά την ΥΕΧ σε ανασκαμμένες θέσεις. Το νοτιότερο όριο εμφάνισης εγχάρακτης κεραμικής της ΥΕΧ, με παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά της Μακεδονίας, είναι τα Πευκάκια Θεσσαλίας, όπου όμως τα ευρήματα είναι πολύ αποσπασματικά (Maran 199, Horejs 007:87). Η κατηγορία της διακοσμημένης εγχάρακτης κεραμικής εντοπίστηκε και σε πολιτισμούς που βρίσκονται στα υπόλοιπα ηπειρωτικά Βαλκάνια έξω από τον Ελλαδικό χωρο, από τη Βουλγαρία και τη FYROM μέχρι τη Ρουμανία και πολιτισμούς των Παραδουνάβιων περιοχών. Οι ομοιότητες εντοπίστηκαν κατά κύριο λόγο στα διακοσμητικά μοτίβα, τον τύπο του σφαιρικού κανθαρόσχημου αμφορίσκου με υπερυψωμένες λαβές με αντίστοιχα παραδείγματα των πολιτισμών Wietenberger, Verbicioara, Tei IV-V του πρώτου μισού της ης χιλιετίας πχ και με την λίγο μεταγενέστερη ομάδα Zimnicea-Plovdiv/Cerkova (Wardle 1980: 47-48,6, Hochstetter 198, Hochstetter 1984: , Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: 468,469, Wardle 007:463, Horejs 007:88, , Shangalova 1955, Andreou et.al. 010). Οι παραλληλισμοί μεταξύ μορφολογικών χαρακτηριστικών αυτής της κεραμικής κατηγορίας με πολιτισμούς των Βαλκανίων ή του Αιγαίου είχαν χρησιμοποιηθεί ήδη από τους παλιότερους ερευνητές (Heurtley 1939, Casson 1968) ως επιχειρήματα στη σχετική συζήτηση που αφορούσε τις πολιτισμικές και εθνοτικές σχέσεις των κατοίκων της Μακεδονίας κατά την Εποχή του Χαλκού. 1.. Στοιχεία για την χρονολόγηση της εγχάρακτης κεραμικής Στην Κεντρική Μακεδονία η χρήση της εγχάρακτης κεραμικής τοποθετείται στην αρχή της ης χιλιετίας (1700/1500πΧ), σύμφωνα με στρωματογραφημένη και χρονολογημένη εγχάρακτη κεραμική από ανασκαμμένες θέσεις όπως τον Καστανά, τον Άγιο Μάμα, το Αρχοντικό και την Τούμπα Θεσσαλονίκης (Ψαράκη 004:30, Andreou&Psaraki 007, Hochstetter 1984, Horejs 007, Δελιόπουλος 008). Σε κάποιες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας όπως Αξιοχώρι, Περιβολάκι, Μεσημεριανή Τούμπα, Θέρμη, Άγιο Μάμα

11 αναφέρονται στη βιβλιογραφία αποσπασματικά και πρωιμότερα παραδείγματα εγχάρακτης κεραμικής που ανήκουν στην ΠΕΧ αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά (Heurtley 1939, Horejs 007: 88). Μέρος των εγχάρακτων αγγείων από τις παλιότερες ανασκαμμένες θέσεις της ΥΕΧ όπως Καλίνδρια, Αξιοχώρι, Περιβολάκι, Λιμνότοπος, Τσαουζίτσα αναφέρονται από τον ανασκαφέα W.A.Heurtley (1939) ότι ανήκουν στην ΜΕΧ άλλα και στην ΥΕΧ. Η χρονολογική τους κατανομή βασίστηκε κυρίως στον διαχωρισμό των στιλιστικών χαρακτηριστικών της διακόσμησης των εγχάρακτων αγγείων. Η στρωματογραφική ακολουθία των θέσεων αυτών δεν υπάρχει και κάνει προβληματική την απόλυτη χρονολόγηση των εγχάρακτων αγγείων. Οι έρευνες στη κεραμική της Μακεδονίας έχουν δείξει ότι υπάρχει δυσκολία στην αναγνώριση χαρακτηριστικών των αγγείων που προσδιορίζουν την κεραμική παράδοση της ΜΕΧ. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα στρωματογραφημένα παραδείγματα είναι λίγα, ο απόλυτος διαχωρισμός της ΜΕΧ και ΥΕΧ δεν είναι εφικτός (Andreou et.al.001: 60,308). Στην Ανατολική Μακεδονία η απουσία πρώιμων χαρακτηριστικών στην κεραμική οδήγησε στην άποψη ότι η ΜΕΧ δεν εκπροσωπείται στην περιοχή (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199). Τα εγχάρακτα αγγεία στην Ανατολική Μακεδονία προέρχονται από μια πιο ύστερη φάση της ΥΕΧ, συγκεκριμένα από την ΥΕΙΙΙΒ και έπειτα (πίνακας 6, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199) Σύγχρονοι προβληματισμοί στη μελέτη της κεραμικής. Εγχάρακτη κεραμική και νέες προσεγγίσεις. Οι νεώτερες τάσεις στη θεωρητική προσέγγιση της αρχαιολογίας άλλαξαν τα ερευνητικά ερωτήματα και τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στη μελέτη της κεραμικής. Η κεραμική αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο καθώς συμμετέχει ενεργά στις κοινωνικές πρακτικές. Το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται σε όλες τις κοινωνικές πρακτικές που συμμετείχαν τα αγγεία. Εξετάζεται η βιογραφία των αντικειμένων, δηλαδή η χρήση της κεραμικής και η συμμετοχή της σε πρακτικές σε διάφορα πλαίσια, από την παραγωγή μέχρι την απόρριψη της (Schiffer & Skibbo 1997, Gosselain 000, Dobres 01: 106). Η έννοια της βιογραφίας των αντικειμένων, αρχικά αναφέφθηκε από τον Mauss για να εξηγήσει τη σημασία του δώρου. Σύμφωνα με την εθνογραφική του μελέτη τα νοήματα του αντικειμένου αλλάζουν αναλόγως το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται και το στάδιο της ζωής τους, το οποίο εξετάζεται από τους ερευνητές. Η εξέταση της βιογραφίας των αντικειμένων 3

12 είναι απαραίτητη για να γίνει κατανοητό πώς το αντικείμενο άλλαξε νόημα στα διαφορετικά πλαίσια και στάδια της ζωής του (Jones 009:84). Το κοινωνικό νόημα, η κοινωνική αξία και οι αντιλήψεις των κατασκευαστών και χρηστών της κεραμικής προσεγγίζοναι από την συστηματική ανάλυση των τεχνολογικών και μορφολογικών επιλογών και το στιλ των αγγείων (Κωτσάκης 1983: , Dietler & Herbich 1998: 37, Cumberpatch 1997β: 17, Hodder 000: 17-18). Το ενδιαφέρον της έρευνας προσανατολίζεται έτσι στη μελέτη του πλαισίου παραγωγής και χρήσης των αγγείων. Το πλαίσιο παραγωγής της κεραμικής εξετάζεται από τη σκοπιά του κεραμέα ως παραγωγού που ζει μέσα στην κοινωνία, η οποία διέπεται από κανόνες και ιδεολογίες. Ως παραγωγός πράττει σύμφωνα με ένα πλαίσιο οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, στοιχεία των οποίων μπορούν να γίνουν φανερά στην παραγωγική διαδικασία (Miller 1985: 35, Gosselain 1998, Dietler & Herbich 1998 : 35, Arnold 1999, Andreou & Psaraki 007: , Ψαράκη 004: 48). Παράλληλα στην έρευνα λαμβάνεται υπόψη ότι η τεχνολογία δεν είναι παθητική και δε δρα αυτόνομα στην κοινωνική αλλαγή, όπως σημειώνει ο Lemonieur (1986). Τα άτομα μέσα από την ενεργή τους δράση διαμορφώνουν και παράλληλα αναδιαμορφώνουν συνεχώς, συνειδητά ή ασυνείδητα, τις κοινωνικές τους πρακτικές (Ηodder 000, Dobres 000). Η ανάλυση των τεχνολογικών επιλογών αποτελεί εργαλείο στην κατανόηση των κοινωνικών πρακτικών, καθώς αυτές αποτελούν πολιτισμική επιλογή. Το στιλ της κεραμικής ορίζεται από τεχνικές, τεχνολογικές, ατομικές και πολιτισμικές επιλογές. Για να γίνουν κατανοητά τα στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της κοινωνίας και να αποσαφηνιστούν οι τεχνολογικές επιλογές εξετάζεται όλη η ακολουθία εγχειρημάτων, δηλαδή όλα τα στάδια κατασκευής της κεραμικής, παίρνοντας υπόψη τις συνάφειες και το πλαίσιο στο οποίο αυτή κατασκευάζεται (Rye 1981: 3, Lemonieur 1986 : 149,181, van der Leeuw 1993, Dietler & Herbich 1998: 46, Gosselain 000, Dobres 010, Ψαράκη 004: 51). Μελέτες της εγχάρακτης κεραμικής στη Μακεδονία έχουν καταγράψει την ποικιλία σχετικά με τη πληθώρα σχημάτων, των τεχνικών εγχάραξης και των διακοσμητικών μοτίβων, όπως αυτή προκύπτει στα κεραμικά σύνολα των θέσεων Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άγιος Μάμας, Καστανάς, Αρχοντικό, Καστρί Θάσου (Hochstetter 1984, Horejs 007, Andreou&Psaraki 007, Ψαράκη 004, Δελιόπουλος 008). 4

13 Η εγχάρακτη κεραμική της ΥΕΧ, όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία, αφορά αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση (incised decoration), η οποία καλύπτεται με ένθετη ύλη, τη λεγόμενη «πάστα», λευκού ή ροζ χρώματος. Τα αγγεία που φέρουν εγχάρακτη διακόσμηση σύμφωνα με τη βιβλιογραφία είναι ανοιχτά αγγεία, φιάλες, λεκανίδες και κλειστά αγγεία κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι, αμφορείς, πρόχοι (Hochstetter 1984, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199, Κυριατζή 000, Ψαράκη 004, Horejs 007, Andreou&Psaraki 007: 408,409, 41, Δελιόπουλος 008). Σε περιπτώσεις στη βιβλιογραφία, όταν η διακόσμηση καλύπτεται πλήρως από την πάστα, η διακόσμηση αναφέρεται και ως ένθετη κεραμική encrusted/incrusted (αλοιφωτή διακόσμηση) (Horejs 007). Στον Άγιο Μάμα αναφέρεται ως ένθετη κεραμική ενώ στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, στο Αρχοντικό και στον Καστανά αναφέρονται εγχάρακτα αγγεία με πάστα που καλύπτει πλήρως ή μερικώς τα μοτίβα. Σχετικά με την παραγωγή της εγχάρακτης κεραμικής, πετρογραφική μελέτη στη σύσταση της κεραμικής ύλης και μελέτη στην κατασκευή των αγγείων του οικισμού Τούμπας Θεσσαλονίκης, τοποθετούν τα εγχάρακτα αγγεία στην κεραμική παράδοση και παραγωγή του οικισμού (Κυριατζή 000, Ψαράκη 004: 67). Το πλαίσιο χρήσης της εγχάρακτης κεραμικής εντοπίστηκε διευρυμένο καθώς αυτή εντοπίστηκε σε οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας και οικισμούς και ταφικά σύνολα της Ανατολικής Μακεδονίας. Οι παραλλαγές που εντοπίστηκαν στις ιδιότητες της κεραμικής αντιπροσωπεύουν πολιτισμικές επιλογές κατά την παραγωγή και χρήση των αγγείων και πρέπει να συνδέονται με το εκάστοτε κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο (Κωτσάκης 1983: 17-8, Miller 1985). Σύμφωνα με εθνογραφικές μελέτες η κάθε ιδιότητα του αγγείου δεν πρέπει να θεωρείται ένδειξη μιας και μόνο κοινωνικής πρακτικής. Οι ομοιότητες που προκύπτουν σε κάποιες μεταβλητές δεν πρέπει να παραπέμπουν μόνο σε πολιτισμική ομοιομορφία, γιατί οι ομοιότητες αυτές μπορεί να δηλώνουν και κάποιες άλλες πολιτισμικές επιλογές, όπως για παράδειγμα πράξη μίμησης (Gosselain 000). Με βάση τα παραπάνω, για να γίνουν κατανοητά τα νοήματα του αντικειμένου, σημαντικό είναι τα αντικείμενα να εξετάζονται με βάση το συγκείμενο (context), όλα δηλαδή τα στοιχεία που συνθέτουν το κοινωνικό περιβάλλον (Shanks & Tilley 1987: 147, Hodder 000: , Jones 00: 83-10, Σκουρτοπούλου 00). Το πλαίσιο χρήσης των κανθαρόσχημων αμφορίσκων έχει απασχολήσει τη συζήτηση σχετικά με την εγχάρακτη κεραμική, καθώς αυτοί εντοπίστηκαν με τυποποιημένα μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά (Ψαράκη 004, Κυριατζή 000, Horejs 007, Hochstetter 1984, Andreou&Psaraki 007: 408,409, 41, Δελιόπουλος 008). 5

14 Η διακόσμηση των κανθαρόσχημων αμφορίσκων, όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία, εμφανίζει τυποποποίηση με χρονολογική κατανομή. Στην πρώιμη ΥΕΧ (15ος-14ος αι πχ), η διακόσμηση βρίσκεται σε όλο το σώμα του αγγείου, τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως γεωμετρικά με πάστα στις εγχαράξεις. Στην ύστερη ΥΕΧ (14ος-1ος αι πχ) η διακόσμηση οριοθετείται από πλαίσια, τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως καμπυλόγραμμα και σπείρες, αποτελούμενα από συστάδες εγχαράξεων που καλύπτονται από την πάστα (Hochstetter 1984, Andreou&Psaraki 007: 408, Δελιόπουλος 007: 8, Horejs 007: 88, Andreou et.al 010: 5-6). Η διακοσμημένη κεραμική ενισχύει το συμβολικό περιεχόμενο του πλαίσιου χρήσης αγγείων. Η πρακτική της διακόσμησης έχει ιδιαίτερο νόημα για τις εμπλεκόμενες ομάδες και συμβολικό χαρακτήρα, σύμφωνα και με εθνογραφικές μελέτες (Miller 1985: , Ψαράκη 004: 83). Αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση ανήκουν και στην κατηγορία αγγείων επιτραπέζιας κεραμικής που χρησιμοποιούνται για κατανάλωση και προσφορά τροφής και ποτού, αλλά και στην κατηγορία των αποθηκευτικών αγγείων. Φαίνεται λοιπόν πιθανή η συμμετοχή των αγγείων αυτών σε πλαίσια χρήσης με τελετουργικό χαρακτήρα ή πλαίσια προβολής (Andreou et.al. 010: 6-11). Χημικές αναλύσεις στο περιεχόμενο των κανθαρόσχημων αμφορίσκων που πραματοποιήθηκαν στην Τούμπα Θεσσαλονίκης αναδεικνύουν ένα εξειδικευμένο πλαίσιο χρήσης τους με συμβολικό περιεχόμενο, καθώς υπάρχουν στοιχεία για αποθήκευση κάποιου είδους λαδιού ή αλοιφής από φυτικά λίπη (Andreou et.al. 010: 6-11) Ερευνητικοί στόχοι Στην παρούσα μελέτη στόχος είναι η κατανόηση της σημασίας και του νοηματικού περιεχομένου της εγχάρακτης κεραμικής στη Μακεδονία κατά την ΥΕΧ, στο πλαίσιο των κοινωνικών πρακτικών που συνδέονται με την παραγωγή και την χρήση της. Μέσα από τη συστηματική καταγραφή των τεχνολογικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών θα αναδειχθεί ο τρόπος διαμόρφωσης των ιδιοτήτων των αγγείων και στοιχεία για το πλαίσιο παραγωγής και το πλαίσιο χρήσης της εγχάρακτης κεραμικής. Καθώς το υλικό που θα μελετηθεί έχει χρονολογικό εύρος (ΥΕΧ-ΠΕΣ) και προέρχεται από αρκετές θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας, θα γίνει προσπάθεια να αποσαφηνιστούν ζητήματα όπως η γεωγραφική και χρονολογική κατανομή των χαρακτηριστικών των εγχάρακτων αγγείων. 6

15 Κεφάλαιο ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της Μακεδονίας έχει εμπλουτιστεί τα τελευταία χρόνια με εντατικές και εκτατικές έρευνες κάνοντας πλουσιότερη την εικόνα για την αθρώπινη δραστηριότητα στην ΥΕΧ. Παρακάτω θα αναφερθούν η οργάνωση και η χρήση του οικιστικού χώρου σε ενδοκοινοτικό και διακοινοτικό επίπεδο οικισμών της ΥΕΧ, από τους οποίους προέρχεται εγχάρακτη κεραμική που μελετάται στην παρούσα μελέτη. Επίσης θα αναφερθούν οικισμοί που διαθέτουν καλά στρωματογραφημένα παραδείγματα κεραμικής, οι οποίοι βοηθούν στη μελέτη της εγχάρακτης κεραμικής ως προς τη σύγκριση και χρονολόγηση των αγγείων..1. Ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την ΥΕΧ στη Μακεδονία. Οικισμοί που ιδρύθηκαν από την αρχή της ης χιλιετίας συνέχισαν να κατοικούνται σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ αλλά ταυτόχρονα ιδρύθηκαν και νέοι οικισμοί σε υψώματα. Από το 1700 πχ και έπειτα υπήρξε αύξηση του αριθμού και της πυκνότητας των οικισμών. Οικισμοί εντοπίστηκαν σε μικρότερη από πριν απόσταση ανά μεταξύ τους, ανά 5-8 χλμ και μικρότεροι σε μέγεθος. Η γεωμορφολογία της περιοχής της Μακεδονίας χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία με πεδιάδες, λεκάνες, ορεινούς όγκους, κατά τόπους προσχωσιγενή μέρη και αλλουβιακές επιχώσεις, πλούσιους υδάτινους πόρους και παραθαλάσσια ζώνη (Ανδρέου&Κωτσάκης 1986: 61, Kotsakis 1999:73, Βουβαλίδης 003, Triantaphyllou et.al. 009, Βεροπουλίδου 011: 13). Το κλίμα που επικρατούσε από την ΜΕΧ και εξής ήταν μεσογειακό, με ψυχρές και υγρές συνθήκες, παρόμοιες με τις σημερινές (Andreou et.al. 1996: ,576, Wardle 1997: 518,54, Βουβαλίδης 003). Ωστόσο ας σημειωθεί ότι κάποιες αλλαγές στη γεωμορφολία της περιοχής επηρεάζουν τη σημερινή μορφή των οικισμών, όπως παράδειγμα την τούμπα του Καστανά, η οποία στα προϊστορικά χρόνια ήταν νησί. Στην Κεντρική Μακεδονία οικισμοί βρέθηκαν σε εύφορες ζώνες κοντά σε υδάτινους πόρους, όπως στην κοιλάδα του Αξιού, του Γαλλικού, στη λεκάνη του Λαγκαδά, στη Θεσσαλονίκη, στην κοιλάδα των Γιαννιτσών, στον Αλιάκμονα, στην κοιλάδα των Βασιλικών 7

16 και στη Χαλκιδική. Στην Ανατολική Μακεδονία η κατοίκηση εντοπίστηκε και σε ημιορεινά μέρη, πλαγιές και λόφους με υψόμετρο πάνω από 50μ, σημεία που χαρακτηρίζονται οριακές ζώνες καθώς είναι πιο απομακρυσμένες από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές (Χάρτης 1 και ) (Ανδρέου&Κωτσάκης 1986:61,85, Halstead 1994: 0, Andreou et al 1996: 578, Andreou&Kotsakis 1999:b41, Kotsakis 1999: 73, Andreou 010 : 649, Παπαδόπουλος 010: ). Η εντατική χρήση του χώρου, οι επαναλαμβανόμμενες επιλογές στα υλικά οικοδομής και ο τρόπος κατασκευής των οικιών δημιούργησαν ψηλούς τεχνητούς λόφους που ονομάζονται τούμπες και είναι χαρακτηριστικός τύπος οργάνωσης οικισμού την εποχή αυτή στη περιοχή. Κατά την ΥΕΧ οι οικισμοί εντοπίστηκαν ανεπτυγμένοι σε ένα περιορισμένο χώρο μόνο στην κορυφή της τούμπας. Οι οικίες κατασκευάζονταν από λίθινα θεμέλια και ανωδομή από ωμά πλιθιά και στιβαχτό πηλό. Μέρος της θεμελίωσης των οικιών διατηρούνταν, κατά τις ανακατασκευές και επιχώσεις των σπιτιών, με αποτέλεσμα το ύψος της τούμπας στην ΥΕΧ να καταγράφεται έως και 0μ., όπως στις θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης και Αξιοχώρι. Παράλληλα με την ανύψωση του οικισμού κατασκευάζονταν άνδηρα στις απότομες πλαγιές. Τα άνδηρα αυτά πιθανόν ήταν αναλημματικής χρήσης που οριοθετούσαν συγχρόνως την θέση της τούμπας στον ευρύτερο χώρο (Wardle 1980: 007, Ανδρέου&Κωτσάκης 1987: 85, Wardle 1997: 518,54, Kotsakis 1999: 66, Ανδρέου 010: ). 1 Αντίθετα με τους οικισμούς στην Κεντρική Μακεδονία την εποχή αυτή οργανωμένα νεκροταφεία δεν εντοπίστηκαν, παρά μόνο στην Πιερία και στην περιοχή του Ολύμπου (Σπάθες, Σταυρός, Άνω Κώμη). Αυτά έχουν σαφή μυκηναϊκό χαρακτήρα, όπως συμβαίνει και στις ταφές της Δυτικής Μακεδονίας (Αιανή) (Horejs 007: 43-45, Ανδρέου 010: 651). Μεμονωμένες ταφές εντοπίστηκαν σπάνια μέσα σε οικισμούς, όπως στην Τούμπα Θεσσαλονίκης στο κτίριο Β, όπου βρέθηκαν ταφές με κτερίσματα που χρονολογούνται στο τέλος της οικιστικής φάσης 4 (τέλος 1ου αι. πχ) (Ανδρέου&Ευκλείδου 008, Ανδρέου & Τριανταφύλλου 009). Η απουσία συστηματικών ταφών και οργανωμένων νεκροταφείων στην Κεντρική Μακεδονία πιθανόν να αποτελεί πολιτισμική επιλογή. Ωστόσο τα δεδομένα αυτά είναι πιθανό να εμπλουτιστούν όσο η έρευνα προχωράει στις περιοχές αυτές. Στην Ανατολική Μακεδονία εντοπίστηκαν περισσότερα στοιχεία της ταφικής οργάνωσης. Στην ΥΕΧ ανήκουν τα τρία νεκροταφεία στο Καστρί της Θάσου και τα ταφικά σύνολα από την Φαιά Πέτρα, τους Τύμβους Ποταμών και Εξοχής. 1 Εκτεταμένη συζήτηση για τη σημασία του τύπου οικισμού τούμπας υπάρχει στη βιβλιογραφία, ενδ. Kotsakis 1999, Andreou Kotsakis 1987, Andreou 010, Chapman

17 .. Πρόσφατα ανασκαμμένες θέσεις Κεντρικής Μακεδονίας (χάρτης 1) Ο οικισμός της Τούμπα Θεσσαλονίκης διατηρεί στρωματογραφημένα παραδείγματα εγχάρακτης κεραμικής και από αυτόν προέρχεται και το μεγαλύτερο μέρος του υπό μελέτη υλικού. Ο οικισμός βρίσκεται περίπου 1,7 χιλιόμετρα από τον Θερμαϊκό κόλπο στη συμβολή δύο ρεμάτων. Έχει 3 μέτρα τελικό ύψος και είναι η μεγαλύτερη τούμπα της περιοχής. Η κατοίκηση της ξεκινά από την ΜΕΧ (φάσεις 14-9, πχ), σύμφωνα με κεραμική που βρέθηκε στην πλαγιά. Συνεχίζεται μέχρι την ΠΕΣ στην κορυφή της τούμπας και κατά τους ιστορικούς χρόνους στην τράπεζα που εκτείνεται δίπλα από την τούμπα. Το σχέδιο του οικισμού της ύστερης ΥΕΧ (φάσεις 5-3 τέλη 14ου έως τις αρχές 1ου αι.πχ) είναι ξεκάθαρο και καλά ανασκαμμένο στο μεγαλύτερο μέρος. Ο οικισμός αποτελείται από πολύχωρα μεγάλα κτίρια με αυλές, που το καθένα από αυτά αποτελεί ένα οικοδομικό τετράγωνο και διαχωρίζεται από το άλλο με δρόμο. Στα κτίρια Α, Ζ, Η, Μ καταγράφεται κατοίκηση από τη φάση 5, ενώ στη φάση 4, που είναι πιο εκτεταμένα ανασκαμμένη, εντοπίστηκαν σύνολο πέντε πολύχωρα οικοδομήματα (Α,Β,Ε,Ζ,Η). Το Κτίριο Α το οποίο αποκαλύφθηκε πλήρως έχει 30τμ έκταση, 10 τουλάχιστον δωμάτια και ανοιχτούς χώρους. Η δυτική πτέρυγα του κτιρίου αποτελείται από δωμάτια, χώρους καθημερινής διαβίωσης στους οποίους βρέθηκαν εστίες, σιροί και κάποια αποθηκευτικά πιθάρια. Η ανατολική πτέρυγα αποτελείται από δωμάτια αποθηκευτικής χρήσης, στα οποία επίσης βρέθηκαν πολλά οξυπύθμενα πιθάρια, σιροί, καλάθια και κάποιοι χώροι εργασίας. Τα κτίρια Β και Ε στην ίδια φάση, φάση 4, επίσης παρουσιάζουν ίδια αρχιτεκτονική πολυπλοκότητα με το Α. Το κτίριο Β έχει όπως και το Α εκτεταμένη αποθήκευση, η οποία μειώνεται στη φάση 3. Το κτίριο Ε καλύπτει 130τμ και έχει συνδεθεί από τα ευρήματα στο εσωτερικό του με εργαστηριακές δραστηριότητες όπως υφαντουργία, μεταλλοτεχνία, κατασκευή πορφύρας χωρίς να λείπει και η μερική αποθήκευση. Τα κτίρια Β και Ε συνεχίζουν να κατοικούνται στη φάση Α που αντιστοιχεί στο τέλος της ΥΕΧ και της αρχές της ΠΕΣ. Μερική εγκατάλειψη υπάρχει κατά τη φάση Β (τέλη 11ου). Ενδοκοινοτικά δε φαίνεται να υπάρχουν έντονες διαφοροποιήσεις με βάση την διαρρύθμιση και την οργάνωση των οικημάτων. Η Τούμπα Θεσσαλονίκης είναι η μεγαλύτερη σε μέγεθος τούμπα, εμφανίζει μεγάλες αποθηκευτικές και παραγωγικές δυνατότητες, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με τη θέση του οικισμού ανάμεσα στους γύρω οικισμούς όπως οι τούμπες Περιβολάκι, Γκόνα, Λεμπέτ, Άσηρος, Άγιος Μάμας κλπ. (Κωτσάκης & Ανδρέου 1989: 05-11, Andreou et.al 1996: 58, 9

18 001 34, Ανδρέου& Κωτσάκης 1996: , Ψαράκη 004: 90-98, Andreou & Psaraki 007: , Ανδρέου& Ευκλείδου 007, Ανδρέου & Ευκλείδου 009). Η τούμπα της Ασσήρου έχει 14μ. ύψος και βρίσκεται στη κοιλάδα του Λαγκαδά. Η κατοίκησή της ξεκινά από την ΜΕΧ, σύμφωνα με ευρήματα κεραμικής και συνεχίζει στην ΥΕΧ με 9 οικιστικές φάσεις. Στον οικισμό εντοπίστηκε ποσότητα εγχάρακτης κεραμικής με πολύ καλά διατηρημένους εγχάρακτους κανθαρόσχημους αμφορίσκους. Στις φάσεις 9-5 που ανήκουν στην ύστερη ΥΕΧ ( πχ) ξεκινά η κατασκευή αναλημματικών ανδήρων, παρόμοια με της Τούμπας Θεσσαλονίκης, η οποία επαναλαμβάνεται σε όλη τη διάρκεια της κατοίκησης. Εντοπίστηκαν δύο μεγάλα κτίρια πολύχωρα που διαχωρίζονται από στενούς παράλληλους δρόμους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα της αποθήκευσης στον οικισμό. Στη φάση 9, βρέθηκαν σε 6 δωμάτια από στρώμα καταστροφής σπόροι μεγάλης ποσότητας και ποικιλίας, αποθηκευμένοι σε πίθους με τέτοιο τρόπο που σύμφωνα με την αρχαιοβοτανική μελέτη παρουσιάζουν εξειδικευμένη παραγωγή. Στις επόμενες φάσεις κατοίκησης αλλάζει μόνο η εσωτερική διαμόρφωση των κτιρίων. Αυξάνονται τα δωμάτια, η αποθήκευση αλλάζει χαρακτήρα καθώς εντοπίστηκε σε περισσότερα δωμάτια και φαίνεται να μεταφέρεται σε επίπεδο νοικοκυριού. Πέρα από τις αλλαγές στην οργάνωση του χώρου που αφορούν τις ενδοκοινοτικές αλλαγές, η εκτεταμένη αποθήκευση που εντοπίστηκε στον οικισμό, σύμφωνα με τη συζήτηση που υπάρχει στη βιβλιογραφία, σχετίζεται με τη συμμετοχή του οικισμού σε ένα δίκτυο οικισμών, όπου η Άσσηρος έχει κάποιο ιδιαίτερο ρόλο (Wardle 007:457, Wardle 1980,1987,1988,007, Jones 1986). Η τούμπα του Καστανά έχει 14μ ύψος, βρίσκεται στην περιοχή του Αξιού και κατά την ΥΕΧ ήταν νησί. Η κατοίκηση του οικισμού ξεκινά από την 3η χιλιετία μετά από ένα κενό στην ΜΕΧ και διαρκεί μέχρι και την ΠΕΣ. Η συνέχεια της κατοίκησης σε αυτή την περίοδο δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την οικιστική δραστηριότητα στη μετάβαση από την ΥΕΧ στην ΠΕΣ. Στην ΥΕΧ στα στρώματα 18-1 (φάσεις ΚΙΙΙ-ΚV) υπάρχει πυκνή δόμηση από πολύχωρα κτίρια αντίστοιχα της φάσης 7-5 της Ασσήρου και της φάσης 4 της Τούμπας. Στην ύστερη ΥΕΧ αλλάζει ο χαρακτήρας κατοίκησης, οι οικίες είναι πιο αραιά κτισμένες, ανεξάρτητες με μικρές εστίες στη κάθε μια. Τον οικισμό περιέβαλαν επίσης πλινθόκτιστα άνδηρα με χωροοργανωτική λειτουργία (Hӓnsel& Jung 1984, Andreou et.al. 1996: 580, Andreou 001: 34, Γιματζίδης &Hӓnsel). 10

19 Η τούμπα του Άγιου Μάμα έχει ύψος 0μ. Η κατοίκηση σε αυτή εντοπίστηκε από την ΜΕΧ με μονόχωρες οικίες. Στην ΥΕΧ εντοπίστηκαν 6 οικιστικές φάσεις (φάσεις 8-, πΧ), οι οποίες συνεχίζονται μέχρι την ΠΕΣ. Στην ΥΕΧ ο οικισμός αποτελείται από μεγάλα πολύχωρα κτίρια, κατασκευασμένα με λίθινα θεμέλια και πλινθότοιχους. Τα κτίρια διαχωρίζονται από κεντρικό δρόμο που παραμένει σε όλες τις φάσεις του οικισμού. Στα δωμάτια τα ευρήματα παραπέμπουν σε τροφοπαρασκευαστικές και αποθηκευτικές δραστηριότητες. Σαν σύνολο ο οικισμός παρουσιάζει ανάλογη εικόνα του σύγχρονου οικισμού της Τούμπας και της Ασσήρου. Στο τέλος της ΥΕΧ, ο χαρακτήρας της κατοίκησης αλλάζει και τα μεγάλα κτίρια διαχωρίζονται σε μικρότερα ορθογώνια κτίσματα (Hӓnsel& Aslanis 010: 86,87,38,39). Στους υπόλοιπους οικισμούς στη περιοχή του Αξιού και της κοιλάδας του Λαγκαδά έχουν γίνει περιορισμένες ανασκαφές ή έχουν εντοπιστεί οι θέσεις μόνο από επιφανειακά ευρήματα οπότε η εικόνα για την οργάνωση των οικισμών δεν είναι ξεκάθαρη (Heurtley, French). Στον χάρτη 1 του παραρτήματος σημειώνονται συνολικά οι θέσεις που έχουν εντοπιστεί από επιφανειακή έρευνα. Η τούμπα του Αρχοντικού βρίσκεται στη λεκάνη των Γιαννιτσών και αποτελείται από δύο οικιστικές φάσεις. Η Φάση Α ανήκει στο τέλος της 3η χιλ, όπου βρέθηκαν οικίες με μεσοτοιχίες και πολύ καλά σωζόμενες τροφοπαρασκευστικές δραστηριότητες. Στη φάση Β της ΥΕΧ ( πχ) βρέθηκε καλά σωζόμενο ένα μονόχωρο ορθογώνιο κτίριο με λίθινη θεμελίωση και μερικά κινητά ευρήματα στο εσωτερικό του (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου& Πιλάλη-Παπαστεργίου 004, Δελιόπουλος 007: 17-19). Το Αγγελοχώρι που βρίσκεται στο νομό Ημαθίας είναι οικισμός τούμπα και φαίνεται να ακολουθεί την ίδια μορφή κατοίκησης με οικισμούς της περιοχής της Κεντρικής Μακεδονίας. Αποτελείται από ορθογώνιες οικίες με ανοιχτούς και κλειστούς χώρους, ενώ τον οικισμό ορίζει κατασκευή με άνδηρα από σκληρό πηλόχωμα και άχρηστα οικοδομικά υλικά. Το ύψος της τούμπας μεγαλώνει καθώς σε κάθε ανακατασκευή γίνονται επιχώσεις της προηγούμενης κατοίκησης, συνήθης πρακτική για την περιοχή. Εντοπίστηκαν σύνολο τρεις οικιστικές φάσεις στην ΥΕΧ: Φάση ΙΙΙ πΧ, Φάση ΙΙ πΧ και Φάση Ι πχ. (Στεφανή & Μερούσης 003:30-1, Στεφανή 010). 11

20 .3. Πρόσφατα ανασκαμμένες θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας (Χάρτης ) Στις θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας τα στοιχεία για την εγχάρακτη κεραμική προέρχονται κυρίως από ταφικά σύνολα. Στους οικισμούς τα στοιχεία είναι πιο αποσπασματικά ακθώς προέρχονται από δύο μόνο ανασκαμμένους οικισμούς κι ένα υπό ανασκαφή. Τα περισσότερα παραδείγματα είναι από επιφανειακές έρευνες (Γραμμένος 1980). Ο Σταθμός Αγγίστας είναι επίπεδος μεγάλος οικισμός που βρίσκεται στη κορυφή ενός λόφου στα 45μ. Εκεί εντοπίστηκαν αναλημματικά άνδηρα και πλίνθινοι τοίχοι με λίθινα θεμέλια (Κουκούλη 1980, Ανδρέου 1996: 590, Παπαδόπουλος 010:161). Την ίδια εποχή στο Ντικίλι Τας, όπου βρέθηκαν αποσπασματικά ευρήματα εγχάρακτης κεραμικής, στη κορυφή της τούμπας βρέθηκε ένα κτίσμα με λίθινο θεμέλιο και πλινθοδομή, με ασυνήθιστο ειδικό εξοπλισμό στο εσωτερικό (Παπαδόπουλος 010:16). Η ανασκαφή στον οικισμό Τούμπα Οφρυνίου, η οποία βρίσκεται στον Στρυμωνικό κόλπο είναι σε εξέλιξη. Μέχρι στιγμής έχει βρεθεί λίθινος περίβολος με οχυρωματική ή αναλημματική χρήση και κατάλοιπα δύο κτισμάτων, στα οποία έχουν βρεθεί τμήματα εγχάρακτης κεραμικής (Σουκάντος υπο δημοσίευση 01). Στον οικισμό Καστρί στο Θεολόγο της Θάσου εντοπίστηκε οικιστική φάση της ΥΕΧ με ορθογώνια λιθόκτιστα κτίρια. Τρία νεκροταφεία συνδέονται με τον οικισμό, τα Κεντριά, οι Βρυσούδες και τα Τσιγανάδικα. Α) Τα Κεντριά βρίσκονται νότια του οικισμού και αποτελούνται από ταφικές συστάδες με δύο ορθογώνιους χώρους η κάθε μια, με κτιστούς χαμηλούς τοίχους και προσανατολισμό Β-Ν. Β) Οι Βρυσούδες, με πιο εκτεταμένο χαρακτήρα, βρίσκονται βόρεια του οικισμού και αποτελούνται από κτιστούς από ξερολιθιά τάφους, καλυμμένους με πλάκες και προσανατολισμό Β-Ν και Α-Δ. Γ) Τα Τσιγανάδικα βρίσκονται ΒΔ του οικισμού και αποτελούνται από τάφους διάσπαρτους χωρίς σαφή προσανατολισμό και χωρίς ευδιάκριτη στρωματογραφία. Η απουσία μέχρι στιγμής ενδείξεων της ΜΕΧ και οι ομοιότητες της εγχάρακτης κεραμικής με την κεραμική παράδοση της πρώιμης ΥΕΧ οδήγησαν την ανασκαφέα στη χρονολόγηση των ευρημάτων στην πρώιμη ΥΕΧ (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199). Νεκροταφεία τύμβων έχουν εντοπιστεί στη Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου, στους Ποταμούς και στην Εξοχή της Δράμας. Από αυτά προέρχονται σύνολα εγχάρακτης κεραμικής με ακέραια αγγεία που βοηθούν στη σχετική χρονολόγηση των αγγείων της υπόλοιπης Μακεδονίας. Οι ταφές στην Φαιά Πέτρα δεν έχουν συνδεθεί μέχρι στιγμής με 1

21 κάποιο οικισμό. Αποτελούνται από ορθογώνιους λιθόκτιστους περιβόλους με ενταφιασμούς και λίγες καύσεις (Βάλλα 00). Οι τύμβοι που εντοπίστηκαν στις θέσεις Εξοχή και Ποταμοί δεν συνδέονται επίσης με κάποιο οικισμό. Βρίσκονται σε υψόμετρο μ σε ημιορεινό σημείο. Οι ταφές που βρέθηκαν εκεί ήταν εγχυτρισμοί σε τεφροδόχα αγγεία που τοποθετήθηκαν μέσα σε σχιστολιθικό βράχο. Αρκετές από αυτές βρέθηκαν διαταραγμένες (Γραμμένος 1979: 6-7)..4. Ενδείξεις κοινωνικής πολυπλοκότητας κατά την ΥΕΧ Ενδείξεις αλλαγών στις ιδεολογικές και οικονομικές δομές των κοινωνιών της ΥΕΧ αποτελούν: η αύξηση του αριθμού και της πυκνότητας των οικισμών, η μείωση της έκτασης των οικισμών, ο σχηματισμός τους σε τούμπες, ο παράλληλος σχηματισμός ανδήρων, η οργάνωση σε πολύχωρα οικήματα και η εκτεταμένη αποθήκευση. Τονίζεται η γενεαλογική σχέση των κατοικών, η προβολή μιας θέσης στο χώρο και δημιουργούνται προϋποθέσεις μιας κοινωνικής πολυπλοκότητας (Ανδρέου&Κωτσάκης 1986: 58-60, Andreou 001: 163, Andreou 010). Η επιλογή κατοίκησης κοντά σε εύφορα εδάφη και σε νερό ευνοούσε την υπερπαραγωγή και τον αγροτικό πλούτο, όπως δείχνει η ποικιλία των αρχαιοβοτανικών και αρχαιοζωολογικών καταλοίπων (Halstead 1994:0). Ο πλούτος αυτός γίνεται φανερός στις αποθηκευτικές δυνατότητες κάποιων θέσεων, όπως η Άσσηρος και η Τούμπα Θεσσαλονίκης (Andreou 010: 654,649, Andreou 001:163). Η σημασία της εκτεταμένης συλλογής τροφής στην Άσσηρο έχει ερμηνευτεί ως κοινοτική αποθήκευση ως μέριμνα σε έκτατες ανάγκες, δίνοντας στην θέση κάποιο κεντρικό ρόλο ανάμεσα στους γειτονικούς οικισμούς (Halstead 1994, Jones 1986). Όμως και στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, όπου και εκεί εντοπίστηκε αρκετά εκτεταμένη αποθήκευση στα κτίρια σε επίπεδο νοικοκυριού, η αποθήκευση αυτή θα μπορούσε να έχει την ίδια λειτουργία σε περιόδους έκτατης ανάγκης ή κοινωνικών υποχρεώσεων (Margomenou 005). Φαίνεται πιθανό, σύμφωνα με όλα τα παραπάνω στοιχεία που αφορούν τη διαχείριση του χώρου και της παραγωγής, κάποιοι οικισμοί όπως η Τούμπα Θεσσαλονίκης και η Άσσηρος να είχαν κεντρικό ρόλο σε ένα δίκτυο που αναπτύσσονταν ανάμεσα στους οικισμούς της Μακεδονίας και αφορούσε τις πρακτικές της αποθήκευσης τροφής και άλλοι οικισμοί όπως ο Καστανάς και το Περιβολάκι να είχαν ένα περιφερειακό ρόλο. Ο ρόλος αυτών των οικισμών, κατά μια άποψη, θα μπορούσε να έχει τον χαρακτήρα του 13

22 διοικητικού ελέγχου του πρωτοανακτορικού συστήματος (Jones 1986: , Margomenou 005). Την εικόνα μια πολύπλοκης κοινωνικής δομής συμπληρώνουν τα πολυτελή αγγεία πόσης που εντοπίστηκαν στους οικισμούς και τα μεγάλα μαγειρικά αγγεία. Αυτά μαρτυρούν ειδικής σημασίας πλαίσιο κατανάλωσης που εξυπηρετεί κοινωνικές ανάγκες, όπως για παράδειγμα η φιλοξενία και τα συλλογικά γεύματα (Andreou et al. 1996: 579, Andreou et.al. 001:651, Andreou 010: , Andreou&Psaraki 007, Wardle 007). 14

23 Κεφάλαιο 3 ΤΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 3.1. Προσδιορισμός του υλικού μελέτης Η παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δημοσιευμένη και αδημοσίευτη εγχάρακτη κεραμική από την περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Στη μελέτη συμπεριλαμβάνεται το σύνολό της εγχάρακτης κεραμικής από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (Ψαράκη 004, Andreou & Psaraki 007, Andreou et.a. 010, Κυριατζή 000), εγχάρακτη κεραμική από τις θέσεις Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, Λιμνότοπος, Καλίνδρια, Περιβολάκι που αποτελούν σύνολο των ανασκαφικών τομών του Heurtley και Casson και συμπεριλαμβάνονται στη δημοσίευση του Heurtley (1939) και τέλος εγχάρακτη κεραμική από το σύνολο των θέσεων της επιφανειακής έρευνας του French στην Κεντρική Μακεδονία (1967). Αρχικά μελετήθηκε μακροσκοπικά εγχάρακτη κεραμική της θέσης Τούμπας Θεσσαλονίκης που χρησιμοποιήθηκε ως οδηγός για την ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας στον τρόπο μελέτης. Έπειτα μελετήθηκε η εγχάρακτη κεραμική από τις συλλογές Heurtley και French, από τις οποίες επιλέχθηκαν προς καταγραφή και μελέτη τα όστρακα που διατηρούν ικανοποιητικό ποσοστό των μορφολογικών και τεχνολογικών τους χαρακτηριστικών, ώστε να είναι σε θέση να προσφέρουν πληροφορίες για τις ιδιότητες των αγγείων που αναλύουμε. Πολύ λίγα αγγεία σώζονται ολόκληρα. Σε γενικές γραμμές οι πληροφορίες που προσφέρουν τα όστρακα είναι αρκετά αποσπασματικές. Συνολικά καταγράφηκαν 30 τμήματα αγγείων. Ο στόχος της εργασίας ήταν να εξεταστεί το υλικό με όσο το δυνατό μεγαλύτερη λεπτομέρεια και γι αυτό το λόγο εξετάζονταν 68 διαφορετικά στοιχεία για κάθε όστρακο (πίνακας ). Από τη μελέτη εξαιρέθηκαν εγχάρακτα διακοσμημένα μαγειρικά σκεύη και σφονδύλια καθώς αποτελούν κατηγορίες αντικειμένων με διαφορετικό πλαίσιο χρήσης. Συγκεκριμένα (παράρτημα Ι, πίνακας 1) από την Τούμπα Θεσσαλονίκης εξετάστηκε εγχάρακτη κεραμική από τις φάσεις 14 έως 4, συνολικά 95 εγχάρακτα αγγεία, τα οποία είχαν συμπεριληφθεί στη μελέτη και δημοσίευση της Κ.Ψαράκη (004). Στην παρούσα μελέτη συμπεριλαμβάνονται επιπλέον αδημοσίευτα τμήματα εγχάρακτων αγγείων του κτιρίου Α και της πλαγιάς της τούμπας, στρωματογραφημένα ή όχι, έως τη φάση, συνολικά 77 καινούργια τμήματα αγγείων. Καταγράφηκαν και μελετήθηκαν 57 αγγεία που 15

24 συμπεριλαμβάνονται στις δημοσιεύσεις των ανασκαφών του Heurtley (Heurtley 1939, Heurtley , Heurtley 195-6) και 7 αδημοσίευτα τμήματα αγγείων της ΥΕΧ και της ΠΕΣ από τις ίδιες ανασκαφές. Από τις δημοσιευμένες θέσεις της επιφανειακής έρευνας του French καταγράφηκαν και μελετήθηκαν σύνολο 7 τμήματα αγγείων (French 1967). Λόγω της ανομοιογένειας του υλικού, ως προς την μεθοδολογία της συλλογής του από τις παλαιότερες έρευνες, η στατιστική ανάλυση των πληροφοριών στη παρούσα εργασία ήταν η απλή περιγραφική με στόχο να βοηθηθεί η έρευνα ως προς τα συμπεράσματα σχετικά με το στιλ των εγχάρακτων αγγείων στη Μακεδονία. Τα ποσοστά που αναφέρονται παρακάτω δεν είναι απόλυτα για την περιοχή της Μακεδονίας και μπορεί να μεταβληθούν όσο συνεχίζεται η αρχαιολογική έρευνα σε θέσεις της περιοχής. Για την καταγραφή των δεδομένων οργανώθηκε βάση δεδομένων στο πρόγραμμα File Maker Pro 10 Advanced. Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων έγινε σε Excel Μεθοδολογικό πλαίσιο Για την κατανοήση της ποικιλομορφίας του υλικού μελέτης χρησιμοποιήθηκαν η τυπολογία και η ταξινόμηση. Πραγματοποιήθηκε συστηματική καταγραφή των ιδιοτήτων των αγγείων οι οποίες αποτελούν ευαίσθητους δείκτες στους οποίους εκφράζονται αλλαγές όπου αποκαλύπτεται το συμβολικό νόημα των αντικειμένων, γι'αυτό και ονομάζονται και μεταβλητές (Ψαράκη 004:13, Miller 1985:35). Η ομαδοποίηση και κατηγοριοποίηση των ιδιοτήτων των αγγείων γίνεται με βάση την επαναληπτικότητα των χαρακτηριστικών τους, τα οποία αποκαλύπτουν τις φυσικές, τεχνολογικές και λειτουργικές διαστάσεις των αγγείων (Κωτσάκης 1983:1, Shanks & Tilley 1987: 71-78,85, Hodder 000: 11, 00, 0, Hodder&Hutson 003, Ψαράκη 004: 1-14, 1). Μέσα από την μακροσκοπική μελέτη και κατηγοριοποίηση των ιδιότητων της κεραμικής είναι εφικτό να γίνουν κατανοητά κάποια από τα νοήματα των κοινωνικών πρακτικών στις οποίες αυτή συμμετέχει. Τα νοήματα αυτά πρέπει να συνδέονται με το ιστορικό και αρχαιολογικό τους πλαίσιο (Miller 1985: 30-34, Dietler & Herbich 1989: 15,154, Cumberpatch 1997: 16-19, Gosselain 1998: , Stark 1998: 8-9, Κωτσάκης 1983: 43, Jones 1997: 00, Ψαράκη 004: 65-69). Πρέπει να καταστεί σαφές ότι η ταξινόμηση των ιδιοτήτων είναι εργαλείο μελέτης και αποτελεί πρόταση του ερευνητή, η οποία βασίζεται στα ερωτήματα και στο θεωρητικό πλαίσιο που έχει επιλεχθεί από τον ίδιο (Κωτσάκης 1983: 43, Shanks & Tilley 1987:84-86). Η ταξινόμηση των κατηγοριών 16

25 στηρίζεται στην καταγραφή των μορφολογικών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών των αγγείων. Παρακάτω αναφέρονται αναλυτικά οι ιδιότητες των αγγείων που καταγράφονται συστηματικά στη παρούσα μελέτη Μορφολογικά χαρακτηριστικά Η πρώτη ομαδοποίηση ιδιοτήτων αφορά το σχήμα του αγγείου το οποίο προσδιορίζει την κοινωνική και συμβολική χρήση του αγγείου (Rice 1987: 11-1). Στο προσδιορισμό του σχήματος του αγγείου λαμβάνονται υπόψη συνολικά η μορφή και το σχήμα του χείλους, του σώματος, των λαβών, των αποφύσεων και της βάσης. Στην περιγραφή των χαρακτηριστικών αυτών χρησιμοποιείται ονομαστική κλίμακα γεωμετρικών όρων όπως ημικυκλικό, ελλειψοειδές, τροπιδωτό, αναλόγως με την αντιστοιχία τους στα γεωμετρικά σχήματα. Στο χείλος περιγράφεται η κλίση του σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα και η νοητή γραμμή της διαμέτρου του και η διατομή του (κάθετο, εξωστρεφές, εσωστρεφές). Όταν σχηματίζεται λαιμός στην ένωση του χείλους με το υπόλοιπο σώμα τότε το τμήμα αυτό ονομάζεται στόμιο. Οι λαβές και οι αποφύσεις περιγράφονται σε σχέση με τον άξονα τοποθέτησής τους στο κυρίως σώμα (οριζόντια, κάθετη), το ύψος τοποθέτησής τους σε σχέση με το χείλος (απλή, υπερυψωμένη), το σχήμα της διατομής τους και το σχήμα τους (τοξωτή, ταινιωτή, διχαλωτή, κυλινδρική). Η βάση περιγράφεται από το σχήμα της (δισκοειδές, επίπεδο, κυρτό, κοίλο, δακτυλιόσχημο) και από τον τρόπο που εφάπτεται στο υπόλοιπο αγγείο (Shepard 1965: 4-48, Rice 1987:15-17,19). Συγκεκριμένα ανοιχτό ορίζεται ένα αγγείο όταν η διάμετρος χείλους είναι μεγαλύτερη ή ίση με το ύψος του αγγείου και ίση ή μεγαλύτερη από τη διάμετρο της βάσης. Κλειστό ορίζεται όταν η διάμετρος του χείλους είναι μικρότερη από το ύψος και τη μέγιστη διάμετρο του σώματος αγγείου. Όταν το σχήμα του αγγείου δεν είναι διακριτό τότε ο διαχωρισμός γίνεται με κριτήριο την επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας (Rice 1987;11-17). Οι διαστάσεις του σωζόμενου τμήματος του αγγείου καταγράφονται συστηματικά, ώστε να υπολογιστεί το μέγεθος του αγγείου. Ο προσδιορισμός του είναι σημαντικός στην κατανόηση του πλαισίου χρήσης και των κοινωνικών πρακτικών, όπως αποθήκευση, κατανάλωση, στις οποίες συμμετέχουν τα αγγεία. Το μέγεθος υπολογίζεται συνδυάζοντας τη μέγιστη διάμετρο του χείλους, τη μέγιστη διάμετρο σώματος και το ύψος του αγγείου. Στα κλειστά αγγεία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι διαστάσεις συνολικά καθώς οι 17

26 διαστάσεις του χείλους μόνο δεν είναι αρκετές για να υπολογιστεί το μέγεθος και η χωρητικότητα του αγγείου (Rice 1987: 19, Ψαράκη 004: 75-87,08). Τα αγγεία κατηγοριοποιούνται σε μικρά, μεσαία, μεγάλα με βάση μια σχετική κλίμακα που προσαρμόστηκε σύμφωνα με τη επαναληπτικότητα των τιμών της διαμέτρου του χείλους. Στην περίπτωση των εγχάρακτων αγγείων που μελετήθηκαν ακολουθήθηκαν ως πρότυπα για την ταξινόμηση των μεγεθών παλιότερες έρευνες στα εγχάρακτα και ακόσμητα αγγεία της εποχής, από τον οικισμό Τούμπα Θεσσαλονίκης, καθώς αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του υπό μελέτη υλικού (Κυριατζή 000: πιν 5,3, Ψαράκη 004: 79-80, , Rye 1981:59). Οι διαστάσεις των αγγείων είναι πάντα οι μέγιστες σωζόμενες, όταν το τμήμα διατηρείται αποσπασματικά. Όσα θραύσματα αγγείων δεν σώζουν επαρκώς τις ιδιότητες ώστε να προσδιοριστεί το σχήμα τους, ο τύπος και το μέγεθός τους κατηγοριοποιούνται ως αδιάγνωστα. Η διατήρηση των εγχάρακτων αγγείων είναι αρκετά αποσπασματική όπως αναφέρθηκε. Λίγα είναι τα ολόκληρα αγγεία και αυτά που διατηρούνται ακέραια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η αντιστοιχία των τμημάτων σε ένα αγγείο γίνεται όταν αυτά συνανήκουν ή συγκολλούνται και μπορούν να οριστούν ως ένα ξεχωριστό αγγείο. Η διακόσμηση των αγγείων εκτός από δείκτης χρονολόγησης αποτελεί και δείκτης για το πλαίσιο χρήσης των αγγείων καθώς η διακόσμηση των αγγείων δίνει ιδιαίτερο νόημα στις κοινωνικές πρακτικές που συμμετέχουν. Η κατασκευή της διακόσμησης αποτελεί ένα στάδιο και στην κατασκευαστική διαδικασία ενός αγγείου. Οι παράμετροι που λαμβάνονται υπόψη από τον κεραμέα στη διάρκεια της κατασκευής ενός διακοσμημένου αγγείου είναι πολλοί: η διακύμανση της υγρασίας του πηλού, η εγχάραξη πριν ή μετά την όπτηση, η λείανση, η στίλβωση, το επίχρισμα, το μέγεθος, η διατομή και η γωνία κλίσης του ενεργού άκρου του εργαλείου, το σχήμα και το μέγεθος του αγγείου (Rye 1981:90, Rice 1987: , Orton et. al. 1993:85, Ψαράκη 004: 84-86). Συνολικά αναλύεται ως προς τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της και τα τεχνολογικά της χαρακτηριστικά. Επομένως η ανάλυση των τεχνολογικών της χαρακτηριστικών εμπλουτίζει τα στοιχεία που σχετίζονται με το πλαίσιο παραγωγής. Στην κεραμική που μελετήθηκε καταγράφηκαν συστηματικά στοιχεία ως προς τον τρόπο αλλοίωσης της επιφάνειας, τη θέση της διακόσμησης, τα μοτίβα που επιλέγονται και το στάδιο κατασκευής της διακόσμησης, ώστε να φανεί η τυποποίηση ή η διαφοροποίηση τους (Rye 1981:67). Διακρίνεται μια ποικιλία τεχνικών εγχάραξης, μοτίβων και σύνθεσής 18

27 τους. Οι τεχνικές διακόσμησης/αλλοίωσης της επιφάνειας είναι εγχάρακτη, εμπίεστη, στικτή, σκαφτή τεχνική. Ο διαχωρισμός των κατηγοριών επεξεργασίας γίνεται με βάση τον τρόπο χρήσης των εργαλείων, τα οποία έχουν οξυκόρυφη/πολύ αιχμηρή άκρη, αιχμηρή άκρη, αποστρογγυλέμενη άκρη, πεπλατυσμένη άκρη, κυκλική και το οδοντωτό που αποτελείται από πολλές αιχμές στη σειρά. Στην εγχάραξη το εργαλείο με λεπτή άκρη διαφόρων σχεδίων σύρεται στην επιφάνεια, ώστε να την χαράξει και να δημιουργήσει μοτίβα (εικόνα.1-8). Η εμπίεστη τεχνική εφαρμόζεται σε επιφάνεια από πηλό που διατηρεί ακόμα έντονη την πλαστικότητα του (leather-hard) και δεν αφαιρείται ο πηλός. Το εργαλείο μπορεί να είναι ίδιο με την εγχάρακτη τεχνική αλλά διαφέρει ο τρόπος χρήσης του (εικόνα.9) (Rye 1981:9). Η σκαφτή τεχνική δημιουργεί εσοχή και αφαιρεί πηλό. Το εργαλείο που χρησιμοποιείται είναι κοφτερό, συνήθως τριγωνικής διατομής στην άκρη του ή αιχμηρό και αφαιρεί την επιφάνεια του πηλού με βάθος (εικόνα.10). Η στικτή τεχνική είναι παρακλάδι της εμπίεστης, ονομάζεται έτσι όταν το πολύ μυτερό εργαλείο ακουμπάει ελάχιστα την άκρη του στον υγρό ακόμα πηλό και δημιουργεί επιφανειακές εμπιέσεις (Rye 1981: 91). Ένθετη ύλη, αλλιώς πάστα όπως αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία, καλύπτει συχνά τις εγχαράξεις των εγχάρακτων αγγείων της ΥΕΧ. Η σύστασή της αναφέρεται ως ασβεστούχα (Ψαράκη 004, Κυριατζή 000). Έχει λευκό, λευκό-κιτρινωπό ή ροζ χρώμα και καλύπτει άλλοτε πλήρως και άλλοτε μερικώς τα διακοσμητικά μοτίβα. Τα μοτίβα που επιλέγονται στη διακόσμηση της εγχάρακτης κεραμικής περιγράφονται και διαχωρίζονται σε ομάδες ανάλογα με το σχήμα, την ποικιλομορφία τους και την τεχνική με την οποία συνδυάζονται: ευθύγραμμα, καμπυλόγραμμα, κυματιστά, κυκλικά, τρίγωνα, σπειροειδή, ρόμβοι, αυτόνομη σειρά εγκοπών εμπιέσεων (σχέδιο 1). 19

28 3.. Τεχνολογικά χαρακτηριστικά Μέσα από τη διαφοροποίηση του τεχνολογικού στιλ και την ομαδοποίηση των τεχνολογικών επιλογών αναδεικνύεται η αλλαγή στην κοινωνική σημασία των αντικειμένων (Lemonieur 1986, Gosselain 1998, Ψαράκη 004:48). Τα υλικά, τα εργαλεία και ο τρόπος που αυτά χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των αγγείων είναι χρήσιμο να προσδιοριστούν καθώς είναι επιλογές εξαρτώμενες από κοινωνικούς και πρακτικούς παράγοντες που σχετίζονται άμεσα με τον σκοπό χρήσης του αγγείου (Κωτσάκης 1983:130, Rice 1987:30-3, van der Leeuw 1993:41, Loney 000:65, Κυριατζή 000: 6, Ψαράκη 004: 80-8). Αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη είναι πως ο κεραμέας ακολουθεί μια καθορισμένη διαδικασία για κάθε αγγείο που έχει προγραμματίσει να κατασκευάσει. Η διαδικασία αυτή διαφέρει σε σημεία όπως την επιλογή υλικών, την επεξεργασία της επιφάνειας, το στέγνωμα, τη διακόσμηση και την όπτηση, ανάλογα την πρόθεση του κεραμέα (Rice 1987: , Orton et. al. 1993:77). Η τεχνική κατασκευής που επιλέγεται στην εγχάρακτη κεραμική είναι αποκλειστικά η χειροποίητη. Στα χειροποίητα αγγεία είναι πολύ χρήσιμες οι παρατηρήσεις για τα ίχνη τεχνικών κατασκευής καθώς μπορεί να αποκαλύψουν διαφοροποιήσεις στη διαδικασία κατασκευής και στα στάδια της αλυσίδας εγχειρημάτων (Rye 1981: 67-74, Rice 1987, Orton et. al. 1993: ). Τα ίχνη κατασκευής των αγγείων πολλές φορές δεν είναι εύκολο να διαγνωστούν καθώς τα αγγεία σε πολλές περιπτώσεις καλύπτονται από πολύ καλής ποιότητας στίλβωση. Στην περίπτωση της εγχάρακτης κεραμικής τεχνικές κατασκευής που εντοπίστηκαν είναι με κουλούρες και τσιμπητή. Η σύσταση της κεραμικής ύλης και τα μη-πλαστικά εγκλείσματα τα οποία εμπεριέχει ο πηλός, δίνουν πληροφορίες για την προέλευση, την προετοιμασία και την όπτηση του αγγείου (Orton et.al. 1993: 133). Τα εγκλείσματα αυτά μπορεί να αποτελούν σκόπιμη προσθήκη του κεραμέα, δηλαδή πρόσμιξη. Η επιλογή των προσμίξεων επηρεάζει μια σειρά από χαρακτηριστικά που αποκτά ο πηλός κατά την επεξεργασία όπως την πλαστικότητα, την αντοχή του πηλού και τη θερμική αγωγιμότητα. Στη παρούσα μελέτη γίνεται αναφορά στο σχήμα, την ποσότητα, το χρώμα, την κατανομή, την πυκνότητα και την στρογγυλότητα των εγκλεισμάτων, όπως καταγράφηκαν μέσα από μακροσκοπική παρατήρηση του πυρήνα σε φρέσκο σπάσιμο (Shepard 1967: 4-15,17-3, Rye 1981: 16-8,118, Rice 1987 : , Orton et. al. 1993, Horejs 010:15-9). Συγκεκριμένα η συχνότητα των εγκλεισμάτων προσδιορίζεται σε μέγεθος και συχνότητα, σύμφωνα με τον πίνακα μέτρησης Matthew (et.al. 1991). Η κατηγοριοποίηση της σύστασης της κεραμικής ύλης γίνεται σε: λεπτόκοκκη κεραμική ύλη, όταν το μέγεθος και η πυκνότητα των προσμίξεων είναι τόσο μικρή, ώστε τα 0

29 εγκλείσματα δεν είναι ευδιάκριτα, χοντρόκοκκη, όταν το μέγεθος και η πυκνότητα των εγκλεισμάτων είναι μεγάλη και μεσόκοκκη, όταν είναι μεσαία αναλογικά με τις άλλες δύο. Η στρογγυλότητα χαρακτηρίζεται υψηλή ή χαμηλή και η ομοιογένεια από φτωχή έως πλούσια σε κλίμακα 1-5, σύμφωνα με τον πίνακα Barraclough (199) (Orton et. al. 1993:39 ). Το χρώμα των εγκλεισμάτων και η ύπαρξη πόρων σημειώνονται γιατί είναι χρήσιμα στοιχεία στον προσδιορισμό του είδους των εγκλεισμάτων. Καταγράφονται και οι πόροι που διακρίνονται στην επιφάνεια, οι οποίοι παραπέμπουν σε οργανικές προσμίξεις και κατ' επέκταση μας πληροφορούν για τις συνθήκες όπτησης των αγγείων (Rice ). Η πιο συγκεκριμένη ταυτοποίηση και προσδιορισμός του είδους των εγκλεισμάτων γίνεται μέσω πετρογραφικής ανάλυσης λεπτών τομών σε στερεοσκόπιο, όπως παράδειγμα στην έρευνα που έγινε στα αγγεία της Τούμπας Θεσσαλονίκης από την Κ.Κυριατζή (000). Η επεξεργασία της επιφάνειας των αγγείων καταγράφεται συστηματικά ώστε να προσδιοριστούν οι τεχνικές παραγωγής, η λειτουργία και η πιθανή χρήση του αγγείου (Horejs 010). Η κάθε τεχνική επεξεργασίας που χρησιμοποιείται έχει διαφορετικό οπτικό αποτέλεσμα και ακολουθεί άλλο τρόπο κατασκευής που διαφοροποιεί την αλυσίδα εγχειρημάτων. Για παράδειγμα η αδρή ή λειασμένη επιφάνεια πρέπει να κατασκευαστεί πριν το στέγνωμα του αγγείου και έχει ως αποτέλεσμα μια θαμπή όψη. Στο υλικό μελέτης παρατηρήθηκαν οι παρακάτω τεχνικές : αδρή, χαρακτηρίζεται η επιφάνεια που δεν έχει επεξεργασία ή ίχνη επεξεργασίας, όπως δακτυλικά αποτυπώματα, λειασμένη, χαρακτηρίζεται η ομαλή, θαμπή χωρίς ιδιαίτερη γυαλάδα επιφάνεια, η οποία κατασκευάζεται από κάποιο μαλακό εργαλείο, όπως μαλακό δέρμα και τέλος στιλβωμένη, χαρακτηρίζεται η επιφάνεια με γυαλιστερή όψη, η οποία κατασκευάζεται από κάποιο σκληρό ή μαλακό εργαλείο, όπως βότσαλο, κόκκαλο, δέρμα πριν την όπτηση και πριν το πλήρες στέγνωμα. Η ποιότητα της στίλβωσης προσδιορίζεται ως υψηλή, χαμηλή, μεσαία και εξαρτάται από τα ίχνη της στίλβωσης, τον βαθμό κάλυψης της στίλβωσης και τη στιλπνότητα της επιφάνειας. Τα ίχνη στίλβωσης προσδιορίζουν το υλικό που χρησιμοποιήθηκε κατά την επεξεργασία και η στιλπνότητα τον βαθμό υγρασίας του πηλού (Κωτσάκης 1983:130, Rice 1987: 30-3,138,151, Orton et. al. 1993:35, Κυριατζή 000:46, 6, Ψαράκη 004: 80-8). Στον προσδιορισμό της ποιότητας της στίλβωσης λαμβάνεται υπόψη και η υφή της επιφάνειας. Όταν η επιφάνεια είναι σχετικά αδρή, η στίλβωση προσδιορίζεται χαμηλής ποιότητας, όταν είναι λεία η προσδιορίζεται καλής ποιότητας και όταν είναι λεία, απαλή και ομοιόμορφη, με τη λεγόμενη σαπωνοειδή υφή, η στίλβωση προσδιορίζεται υψηλής ποιότητας (Orton et. al. 1993:35). 1

30 Η επιφάνεια είναι πιθανό να καλύπτεται με κάποιο επίχρισμα που είναι δύσκολο τις περισσότερες φορές να διαγνωστεί με μακροσκοπική εξέταση. Πρόκειται είτε για ψευτοεπίχρισμα που δημιουργείται από το βρεγμένο χέρι του κεραμέα κατά την κατασκευή του αγγείου ή άλλο πρόσθετο υλικό από διάλυμα αραιωμένου πηλού σε νερό που τοποθετείται στο αγγείο όταν αυτό είναι ακόμα υγρό πριν την όπτηση. Μετά την όπτηση δίνει διαφορετικό χρώμα στη επιφάνεια του αγγείου. Ο πιο ακριβής προσδιορισμός του επιχρίσματος γίνεται με δοκιμές επανόπτησης (Rye 1981: 89-90,151, Κωτσακης 1983:130, Rice 1987: 30-3,138,151, Κυριατζή 000: 6,65, Ψαράκη 004, 80-8). Το επίχρισμα που συναντάμε στην εγχάρακτη κεραμική από θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας αναφέρεται ως επίχρισμα από κόκκους γραφίτη καθώς έχει γκριζόμαυρο χρώμα ανάλογο του γραφίτη (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:368). Το χρώμα της εξωτερικής και εσωτερικής επιφάνειας του αγγείου και το χρώμα του πυρήνα καταγράφονται συστηματικά (Κωτσάκης 1983: ). Για τον ακριβή προσδιορισμό του χρώματος χρησιμοποιείται το τυποποιημένο χρωματολόγιο Munsell Soil Color Charts, στο οποίο απεικονίζεται το εύρος των χρωμάτων της κεραμικής (Shepard 1976:107, Orton et. al. 1993:137). Το χρώμα του αγγείου κατασκευαστικά εξαρτάται από μια σειρά τεχνολογικών επιλογών υλικού όπως η σύσταση του πηλού, η θερμοκρασία, οι συνθήκες της ατμόσφαιρας κατά την όπτηση, αλλά και από τη χρήση του αγγείου (Shepard 1976: 103, Rice 1987:158, Κυριατζή 000:71, Ψαράκη 004:8). Το γκρίζο, μαύρο και σκούρο καστανό χρώμα στα αγγεία παραπέμπει σε όπτηση σε αναγωγική ή μικτή ατμόσφαιρα και πηλό με χαμηλή περιεκτικότητα σε οξείδια σιδήρου. Το κόκκινο, κίτρινο, καστανό χρώμα στα αγγεία παραπέμπει σε συνθήκες οξειδωμένης ατμόσφαιρας και πηλό πλούσιο σε ενώσεις σιδηρούχων στοιχείων (Rice 1987: 80,81,154, Rye 1981:96, Κυριατζή 000:7). Η σκόπιμη επιλογή στις συνθήκες όπτησης αναγωγικές, οξειδωτικές, μικτές, διακρίνεται και από την ποιότητα του χρώματος. Ενδείξεις που καταγράφονται και σχετίζονται με την θερμοκρασία όπτησης είναι παράδειγμα: Α) Η ύπαρξη πόρων ή κρατήρων στην επιφάνεια των αγγείων, σε αυτή την περίπτωση ο πηλός περιείχε ανθρακικό ασβέστιο και η όπτηση έγινε σε θερμοκρασία πάνω από o C, διαφορετικά η όπτηση έγινε κάτω από o C. Β) Η στιλνότητα της στίλβωσης, εάν διατηρείται, τότε η θερμοκρασία όπτησης ήταν κάτω από o C (Rye 1981, Κυριατζή 000:89-90, Ψαράκη 004:8). Γ) Τα οργανικά κατάλοιπα εφόσον παραμένουν οι συνθήκες όπτησης δεν ξεπερνούασν τους o C (Rye 1981: 98,109). Δ) Η σκληρότητα της επιφάνειας, η μέτρηση της οποίας γίνεται με την κλίμακα Mohs, μπορεί

31 να δηλώνει τις συνθήκες όπτησης. Η αποσύνθεση των μεταλλικών στοιχείων αρχίζει από τους 600 o C, η υαλοποίησή τους στους o C και η απουσία τους από τους 100 o C και πάνω (Rye 1981:96, 98,109, , Orton et. al. 1993:67-7,118,1, , Κυριατζή 000: 90, Πεντεδέκα 008). 3

32 Κεφάλαιο 4 ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΓΧΑΡΑΚΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ 4.1. Κεραμικές ομάδες (γραφήματα 99,100, 10,108,109 πίνακας 3, εικόνα 1) Οι κεραμικές ομάδες σχηματίστηκαν από την καταγραφή των χαρακτηριστικών που παρατηρήθηκαν μακροσκοπικά σε φρέσκο σπάσιμο και με τη βοήθεια στερεοσκοπίου με μεγέθυνση Χ0. Η κεραμική ύλη των εγχάρακτων αγγείων της Τούμπας Θεσσαλονίκης από τις φάσεις 4-5 έχει μελετηθεί με πετρογραφικές αναλύσεις από την Κυριατζή (000). Βάσει των δεδομένων από την πετρογραφική μελέτη, η κεραμική ύλη των εγχάρακτων αγγείων ομαδοποιήθηκε στην κατηγορία Χ4β, στη οποία ύστερα από μικροσκοπική ανάλυση περιγράφηκε ως: μέτρια χοντρόκοκκη (υποομάδα β) με χρώμα επιφάνειας καστανό, πυρήνα καστανό γκρι, εγκλείσματα 15-40%, κοκκομετρική διαβάθμιση μέτρια- καλή, μέσο μέγεθος εγκλεισμάτων 0,5 χιλ. με μέγιστο όχι πάνω από 0,3-4 χιλ., στρογγυλότητα εγκλεισμάτων υπογωνιώδη-υποστρογγυλεμένα. Τα κυρίαρχα εγκλείσματα που εντοπίστηκαν είναι: ο μονοκρυσταλλικός και πολυκρυσταλλικός χαλαζίας, λίγοι ή συχνοί άστριοι, λίγος ή σπάνιος ασημόχρωμος μαρμαρυγίας, πολύ σπάνια λευκά ανθρακικά, σπάνια και πολύ σπάνια σκούρα καστανά με σχιστότητα εγκλείσματα και κενά από οργανικά -15%. Στην επανόπτηση όλα τα δείγματα είχαν ερυθρά χρώματα,5yr 5\6-5\8 (Κυριατζή 000: 17-18). Βάσει της πετρογραφικής ανάλυσης των δοκιμών επανόπτησης η Κυριατζή υποστηρίζει ότι η σύστασή τους είναι από πυριγενή πετρώματα, όξινα και ενδιάμεσα μεταμορφωμένα πετρώματα που εμφανίζονται στην περιοχή και γι'αυτό τα αγγεία αυτής της κατηγορίας χαρακτηρίστηκαν τοπικής προέλευσης από την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και όλη την παραλιακή ζώνη του ανατολικού Θερμαϊκού κόλπου. Επίσης διαπιστώθηκε ότι η κεραμική ύλη των εγχάρακτων αγγείων δεν διαφέρει από την κεραμική κατηγορία των στιλβωμένων καστανών ανεξαρτήτως σχήματος και φάσης του οικισμού (Κυριατζή 000:17-18, 39). 4

33 Η συστηματική καταγραφή των χαρακτηριστικών της κεραμικής ύλης των εγχάρακτων αγγείων με μακροσκοπική παρατήρηση και παρατήρηση φρέσκου σπασίματος σε στερεοσκόπιο, στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, επιβεβαιώνει την άποψη περί γενικής ομοιομορφίας των χαρακτηριστικών των εγκλεισμάτων των αγγείων. Το είδος των εγκλεισμάτων δεν μπορεί να προσδιοριστεί με μακροσκοπική παρατήρηση. Η ομαδοποίηση της ποικιλομορφίας που εντοπίστηκε στο σύνολο της εγχάρακτης κεραμικής, βασίστηκε στα συχνά επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα η δημιουργία κεραμικών ομάδων βασίστηκε στο συνδυασμό των παρακάτω χαρακτηριστικών: το χρώμα της εξωτερικής επιφάνειας και το χρώμα του πυρήνα, την επεξεργασία της επιφάνειας, την κοκκομετρική διαβάθμιση του πηλού, τη συχνότητα και το μέγεθος των εγκλεισμάτων, όπως ορίζονται στους πίνακες Mathew (et. al. 1991) και Barraclough (199). Οι συνθήκες όπτησης προσδιορίστηκαν σύμφωνα τους πίνακες του Rye (1981:114) και της Πεντεδέκα (008:πιν.3,) που ομαδοποιούν αναλυτικά τις συνθήκες όπτησης των αγγείων. Όσα αγγεία δεν μπορούν να ενταχθούν σε μια ομάδα λόγω απουσίας φρέσκου σπασίματος τοποθετήθηκαν αδιάγνωστα. Η μακροσκοπική παρατήρηση του πηλού ήταν εφικτή σε 300 από τα 30 αγγεία που καταγράφηκαν στο σύνολο. Η κατηγοριοποίησή τους έγινε σε 3 βασικές ομάδες μεσόκκοκης και λεπτόκοκκης κεραμικής ύλης (Α,Β,Γ) με βάση τη συχνότητα των εγκλεισμάτων στον πηλό, το χρώμα της εξωτερικής επιφάνειας, το επίχρισμα. Σε μια τέταρτη ομάδα (Δ) τοποθετήθηκαν παραδείγματα χοντρόκοκκης κεραμικής ύλης. Οι επιμέρους υποομάδες (1,) διαχωρίστηκαν με βάση το χρώμα του πυρήνα και τις συνθήκες όπτησης των αγγείων. 5

34 4.1.1 Ομάδα Α Αγγεία με καστανό σκούρο έως μαύρο τεφρό χρώμα επιφάνειας,5υ 3/1-6/1, 5/,5/1,4/,4/1, 7,5YR,5/1,5/1,5/, 10 YR /1, 4/1, 3/1, 5/1, 4/, 5/, 5/3, 5YR 4/1. Η ομάδα αυτή εντοπίστηκε σύνολο σε 95 αγγεία. Σε κλειστά αγγεία (64 αγγεία), κυρίως κανθαρόσχημους αμφορίσκους, αλλά και πρόχους, αμφορείς και ευρύστομα, ενώ σε ανοιχτά (30 αγγεία) κυρίως φιάλες αλλά και αδιάγνωστα αγγεία. Η γεωγραφική κατανομή της ομάδας δείχνει παραδείγματα από τις θέσεις Αξιοχώρι, Ασπρόβρυση, Βεργιά, Δρυμός, Καλίνδρια, Κουφάλια, Λητή, Λιμνότοπος, Περιβολάκι, Τούμπα Ούρδα Σοχού, Τούμπα Θεσσαλονικης, Τούμπα Κουφάλια, Τούμπα Παιονίας, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή. Στην ομάδα αυτή εντοπίστηκαν αγγεία μόνο με τεφρό πυρήνα (υποομάδα 1). Υποομάδα 1 Στην υποομάδα αυτή το χρώμα του πυρήνα είναι τεφρό ομοιόχρωμο 10YR 3/1, 7.5YR3/1 ή τεφρό με ερυθρές-καστανές άκρες 10ΥR 4/,4/3 (Τούμπα Θεσσαλονίκης, Χρυσαυγή) υποδηλώνοντας αναγωγικές συνθήκες όπτησης των αγγείων και μικτές συνθήκες όπτησης των αγγείων (σχέδ. ΚΑ1658, 1960, 1734, 765) αντίστοιχα. Η επιφάνεια των αγγείων είναι πολύ καλά στιλβωμένη, πλήρους κάλυψης και σε μικρότερο ποσοστό μέτρια στιλβωμένη. Έχει υψηλή στιλπνότητα και λεία - σαπωνοειδή υφή. Όχι πολύ συχνά διακρίνονται νέφη όπτησης. Στα ανοιχτά αγγεία εσωτερικά υπάρχει πλήρης στίλβωση ενώ στα κλειστά κάποιες φορές στους κανθαρόσχημους αμφορίσκους υπάρχει αραιή στίλβωση με ορατά τα ίχνη στίλβωσης. Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι που ανήκουν στην ομάδα Α εμφανίζουν απολεπισμένη εσωτερική επιφάνεια, η οποία εμφανίζει ομοιομορφία στον τρόπο απολέπισης σε όλα τα αγγεία (σχέδ. ΚΑ139, 1797, 1960, 167). Το χαρακτηριστικό αυτό είναι πιθανό να οφείλεται στο περιεχόμενο των αγγείων. Τα ίχνη κατασκευής των αγγείων είναι σπάνια ορατά. Η διατήρηση της επιφάνειας είναι καλή έως διαβρωμένη. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία προς λεπτή. Τα εγκλείσματα έχουν μέγεθος τα πιο λεπτά 0,5-1 χιλ, πυκνότητας 5-10%, με κατανομή 3-4, ενώ τα μεσαία 0,5-3χιλ, πυκνότητα 5-10%, κατανομή. Αναγνωρίζονται μακροσκοπικά εγκλείσματα: λιθικά γωνιώδη χαμηλής σφαιρικότητας, διάφανα και λευκά πιθανότατα χαλαζίας, λιθικά μικρά κρυσταλλικά, γκρι ημιδιάφανα, λευκά ματ γωνιώδη, αρκετός μαρμαρυγίας και στην επιφάνεια και σε κόκκους στον πυρήνα, σπάνια καστανά μαύρα στρογγυλά εγκλείσματα και καμένα αποτυπώματα από οργανικά. Τα τοιχώματα των αγγείων είναι πολύ λεπτά 0,4-7χιλ ειδικά των κανθαρόσχημων αμφορίσκων και των πρόχων. Αντιστοιχούν σε αγγεία από την κεραμική ομάδα 1 και από την Τούμπα Θεσσαλονίκης και αγγεία από τις κεραμικές ομάδες 18,19,7,9 του Άγιου Μάμαντα (Ψαράκη 004,3-34, Horejs 007,εικ143) 6

35 4.1. Ομάδα Β Αγγεία με καστανό ανοιχτό έως καστανέρυθρο και καστανοκίτρινο χρώμα επιφάνειας 7,5YR 3/, 4/4, 5/3, 5/4, 5/6, 6/6, 6/4, 10YR 6/6, 6/4,6/3,5/3,4/4,5/4, 5YR 3/, 5/4, 5/6, 5/8, 7/4,6/6. 3 Η ομάδα εντοπίστηκε συνολικά σε 173 αγγεία, κυρίως κλειστά αγγεία (11 αγγεία), κανθαρόσχημους αμφορίσκους, πρόχους και αμφορείς, σπάνια ευρύστομα και σε ανοιχτά αγγεία (58 αγγεία) φιάλες και λεκανίδες. Υποομάδα 1 Ο πυρήνας των αγγείων της ομάδας είναι τεφρός 10YR 5/1,5/, 7,5YR 4/1 και δηλώνει όπτηση σε αναγωγικές συνθήκες ή τεφρός σε σημεία και ο υπόλοιπος καστανός, ο οποίος δηλώνει μικτές συνθήκες όπτησης. Η επιφάνεια έχει υψηλή και μεσαία στίλβωση, πλήρους κάλυψης εξωτερικά και αραιής εσωτερικά με ίχνη στιλβωτήρα στα ανοιχτά αγγεία. Παρατηρούνται νέφη όπτησης στην επιφάνεια των αγγείων. Τα ίχνη κατασκευής του αγγείου είναι σπάνια ορατά γιατί η επιφάνεια είναι καλά στιλβωμένη με λεία υφή και σε κάποιες περιπτώσεις σαπωνοειδή υφή. Η διατήρηση της επιφάνειας είναι καλή έως διαβρωμένη. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη προς λεπτή. Το μέγεθος των εγκλεισμάτων είναι τα πιο λεπτά 0,5-1 χιλ, ενώ τα μεσαία 0,5-3χιλ, πυκνότητας 5-10%, κατανομής 3-4 σπάνια. Διακρίνονται τα εγκλείσματα: κρυσταλλικός λευκός χαλαζίας, ασβεστιτικά, πολλά οργανικά καμένα, λευκά ματ αποστρογγυλεμένα, υποκίτρινα στρογγυλά, σπάνια ερυθρά ματ στρόγγυλα, ερυθρά μακρόστενα και αρκετός μαρμαρυγίας. Η υποομάδα αυτή είναι η πολυπληθέστερη στο υλικό που μελετήθηκε αφού αντιπροσωπεύεται από 1 αγγεία στο σύνολο: 46 αδιάγνωστα, 30 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 15 πρόχους, 8 αμφορείς, 19 φιάλες, 3 λεκανίδες και ένα τριποδικό σκεύος. Εντοπίστηκε σε μεγάλο εύρος θέσεων: Επιβάτες, Αξιοχώρι, Ασπρόβρυση, Βαλτοχώρι, Βεργιά, Γαλάτιστα, Δουρμουσλί, Δρυμός, Καλίνδρια, Κουφάλια, Κριθιά, Λαχανόκηπος, Λιμνότοπος, Νέα Καλλικράτεια, Ξυλοκεράτεια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Σοχός Τούμπα Ουρδα, Τούμπα Ζλάτα, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Τούμπα Λιβάδι, Τούμπα Παιονίας, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή. 3 Στην υποομάδα 1 τα παραδείγματα ταυτίζονται, με την κεραμική κατηγορία 8 της Τούμπας Θεσ/νίκης (Ψαράκη 004,138) και με τις ομάδες 17,1,35,36, του Άγιου Μάμαντα (Horejs 007). Ενώ στην υποομάδα αντιστοιχούν η κεραμική κατηγορία 6 από την Τούμπα Θεσ/νίκης και τις ομάδες 6, 7, 8 από τον Άγιο Μάμα. 7

36 Υποομάδα Το χρώμα του πυρήνα των αγγείων είναι ομοιόχρωμο καστανό 7,5YR 4/,3/,5/4, 6/6, 10YR 4/3, 5ΥR 5/3 και δηλώνει οξειδωτικές συνθήκες όπτησης. Η επιφάνεια των αγγείων έχει υψηλής ποιότητας στίλβωση πλήρους κάλυψης με υψηλή στιλπνότητα και λεία σαπωνοειδή υφή. Εντοπίστηκαν νέφη όπτησης στην επιφάνεια των αγγείων. Τα ίχνη της κατασκευής και στίλβωσης είναι σπάνια ορατά κυρίως σε κάποια παραδείγματα αραιής στίλβωσης. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη προς μεσαία με εγκλείσματα μεγέθους 0,5-1χιλ, έως 0,5- χιλ, πυκνότητας 5-7%, κατανομής -3. Από εγκλείσματα αναγνωρίζονται: υπόλευκος ή υποκίτρινος χαλαζίας, μαύρα-καστανά στρογγυλά εγκλείσματα, ασημόχρωμος μαρμαρυγίας, σπάνια κόκκινα ακανόνιστου ή στρογγυλού σχήματος και λιθικά λευκά υπογωνιώδη. Σε μια πρόχου διακρίνεται όστρεο που μπορεί να είναι πρόσμιξη ή απολίθωμα (σχέδ. ΚΑ109, εικόνα 1). Η υποομάδα αυτή αντιπροσωπεύεται από 40 αγγεία στο σύνολο, 7 φιάλες, 17 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 9 αδιάγνωστα, 6 πρόχους και ένα αμφορέα. Η ομάδα εντοπίστηκε στις θέσεις Γαλάτιστα, Δρυμός, Καλίνδρια, Νέα Τρίγλια, Νέα Φώκαια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Τούμπα Ζλάτα, Τούμπα Θεσσαλονίκης Ομάδα Γ ΓΑ Στην ομάδα ανήκουν αγγεία με επίχρισμα χρώματος σκούρο καστανό ή μαύρο χρώμα,5 Y 4/1, 7,5YR 3/4,.5/1,.5/,5/1 4/, 10YR /1-3/1 και χρώμα πηλού καστανό 7,5YR 5/4. Η ομάδα εντοπίστηκε με ίδια συχνότητα σε κλειστά αγγεία, κανθαρόσχημους αμφορίσκους, πρόχους και ανοιχτά αγγεία, φιάλες, λεκανίδες. Υποομάδα 1 Ο πυρήνας των αγγείων είναι τεφρός ομοιόχρωμος 7.5YR 5/1 ή τεφρός με ερυθρές άκρες που δηλώνει όπτηση σε αναγωγικές ή μικτές συνθήκες όπτησης αντίστοιχα. Η επιφάνεια των αγγείων είναι πλήρως στιλβωμένη μεσαίας ποιότητας με σπάνια ίχνη στίλβωσης και κατασκευής, χωρίς νέφη όπτησης. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία με προσμίξεις μεγέθους 0,5-1-3χιλ, πυκνότητας 5%, κατανομής 3-4. Εντοπίστηκαν εγκλείσματα: ασημόχρωμος μαργαρυγίας, διαφανείς και λευκοί χαλαζίες, λευκά λιθικά. Η υποομάδα αυτή αντιπροσωπεύεται από 9 αγγεία στο σύνολο, 3 φιάλες, μια λεκανίδα, κανθαρόσχημους αμφορίσκους, μια πρόχου και ένα τριποδικό σκεύος. Εντοπίστηκε περιορισμένα στις θέσεις Αξιοχώρι, Κουφάλια Πεντάλοφος, Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης. 8

37 ΓΒ Στην ομάδα ανήκουν αγγεία με επίχρισμα ερυθρό ή καστανέρυθρο 5YR 4/6, 5/4, 5/6,6/6, 7.5YR 6/6,4/4,6/4,5/6,5/4, 10YR 5/6, με χρώμα πηλού καστανό 5YR 6/6, 7.5YR 5/6, 6/4. Η ομάδα εντοπίστηκε με ίδια συχνότητα σε κλειστά αγγεία κανθαρόσχημους αμφορίσκους και πρόχους και ανοιχτά αγγεία σε φιάλες. Υποομάδα 1 Ο πυρήνας των αγγείων της ομάδας είναι τεφρός 7.5YR 5/1 και υποδηλώνει όπτηση σε αναγωγικές συνθήκες. Τα αγγεία έχουν μεσαία ή χαμηλή στίλβωση χαμηλής στιλπνότητας και λείας υφής. Σπάνια εντοπίστηκαν ίχνη στίλβωσης και κατασκευής και νέφη ψησίματος. Η κεραμική ύλη έχει μεσαία προς λεπτή σύσταση με μέγεθος εγκλεισμάτων 0,5-1-3χιλ, πυκνότητας 5%-10%, κατανομής 3-4. Εντοπίστηκαν εγκλείσματα: λίθοι αδιαφανείς, μαύρα-καστανά θαμπά στρογγυλά, πόροι από οργανικά, λευκά, υπόλευκα λιθικά γωνιώδη και στρόγγυλα, άσπρα ημιδιάφανα- χαλαζίες και ασημόχρωμος μαργαρυγίας. Η υποομάδα αυτή αντιπροσωπεύεται από 17 αγγεία στο σύνολο, 9 φιάλες, πρόχους, και ανοιχτά και κλειστά αδιάγνωστα αγγεία. Εντοπίστηκε στις θέσεις Ασπρόβρυση, Τούμπα Θεσσαλονίκης και Χρυσαυγή. Υποομάδα Ο πυρήνας των αγγείων είναι καστανός ομοιόχρωμος 7.5YR 6/6,4/4,6/4,5/6,5/4. 4 Η επιφάνεια των αγγείων είναι χαμηλά στιλβωμένη, πλήρως ή αραιά με ίχνη στίλβωσης, ενώ σπάνια εντοπίστηκαν νέφη ψησίματος. Η σύσταση της κεραμικής ύλης είναι μεσόκοκκη προς λεπτή με μέγεθος εγκλεισμάτων 0,5-1χιλ-χιλ, πυκνότητας 5%, κατανομής 3. Εντοπίστηκαν λιθικά εγκλείσματα: λευκά υπόλευκα, ασβεστιτικά, μαύρα θαμπά στρογγυλά, άσπρα ημιδιάφανα - χαλαζίες και ασημόχρωμος μαργαρυγίας. Ενδιαφέρον για τις συνθήκες όπτησης παρουσιάζει το αγγείο ΚΑ1700/1731 (βλ.εικόνα 1) στο οποίο εντοπίστηκε μακροσκοπικά και στερεοσκοπικά στο φρέσκο σπάσιμο έγκλεισμα ασβεστούχας ή πυριττιούχας σύστασης από υπόλευκα φυτικά κατάλοιπα με ινώδης δομή. Η υποομάδα αυτή αντιπροσωπεύεται από 8 αγγεία στο σύνολο, 3 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, δύο φιάλες και τρία αδιάγνωστα αγγεία. Εντοπίστηκε μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. 4 Στην κατηγορία αυτή υπάρχουν παραδείγματα από την κεραμική ομάδα 10 της Τούμπας Θεσσαλονίκης (Ψαράκη 004,140). 9

38 4.1.4 Ομάδα Δ Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα αγγεία με χοντρόκοκκη κεραμική ύλη μεγέθους 0,5-3,10%, 0,5-χιλ και πυκνότητα 10%. Κυρίως έχουν τεφρό πυρήνα (Δ1), ενώ υπάρχουν λίγα με ομοιόμορφο καστανό (Δ). Το χρώμα της επιφάνειάς τους κυμαίνεται καστανό ανοιχτό, καστανέρυθρο, καστανό σκούρο 7,5ΥR, 5/, 5/4, 4/1 3/1, 6/3, 6/4,.5YR 4/6, 6/, 5/4, 4/6 και διακρίνονται νέφη όπτησης. Στην αυτή την ομάδα ανήκουν σύνολο 1 αγγεία αποκλειστικά πιθαμφορείς με λειασμένη επιφάνεια. Τα εγκλείσματα που εντοπίστηκαν είναι: ασημόχρωμος μαρμαρυγίας, λίθοι αδιαφανείς, λιθικά άσπρα ματ ακανόνιστου σχήματος και χαλαζίας. Η υποομάδα Δ1 με τεφρό πυρήνα (8 αγγεία) εντοπίστηκε στις θέσεις Ασπρόβρυση, Βεργιά, Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης ενώ η υποομάδα Δ εμφανίζεται μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. 4.. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες (εικόνα 1.) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ενδείξεις για την κατασκευαστική διαδικασία των εγχάρακτων αγγείων πριν ξεκινήσει η διαδικασία κατασκευής της διακόσμησης. Στην επιφάνεια των αγγείων διακρίνονται ίχνη στίλβωσης, κυρίως σε φιάλες και αμφορείς, αγγεία με πιο χοντρά τοιχώματα, που δείχνουν ότι η στίλβωση έγινε από κάποιο πιο σκληρό εργαλείο που κάποιες φορές σε συνδυασμό και με τον τρόπο ψησίματος του αγγείου δημιουργεί διαφορετικό χρωματισμό. Τα τοιχώματα των κανθαρόσχημων αμφορίσκων είναι ιδιαίτερα λεπτά 0,4-6χιλ χωρίς ίχνη ξυσίματος της επιφάνειας για λέπτυνσή της και στις περιπτώσεις που είναι στιλβωμένα εσωτερικά αλλά και στις περιπτώσεις που είναι αδρά. Εντοπίστηκε οπή ανάρτησης κάτω από το χείλος σε κανθαρόσχημο αμφορίσμο με αποφύσεις από την Καλίνδρια (σχέδ ). Άλλα παραδείγματα όμως δεν εντοπίστηκαν. Ένας κανθαρόσχημος αμφορίσκος (σχέδ.κα138) από την Τούμπα Θεσσαλονικης που διατηρείται ολόκληρος πατώντας στη βάση του έχει έντονη κλίση προς την μια πλευρά. Η κλίση αυτή πιθανόν να οφείλεται σε κάποια αστοχία κατά την κατασκευή του, ή κάποιο ατύχημα πριν την όπτηση όταν ο πηλός ήταν ακόμα νωπός. Ο συγκεκριμένος αμφορίσκος επίσης διαφέρει από όλους τους υπόλοιπους και στη διακόσμηση κάτι που μπορεί να υποδεικνύει διαφορετική προέλευση ή διαφορετικό εργαστήριο κατασκευής. 30

39 Σε μια πρόχου μόνο (εικόνα 1., σχέδ. ΚΑ338) εντοπίστηκε το «καρφί» προσαρμογής της λαβής στο αγγείο. Στα ανοιχτά αγγεία φαίνεται ότι υπήρχε μόνο σε πιο πρώιμα παραδείγματα, το οποίο μετά την τοποθέτηση του λειαίνονταν Ίχνη, διατήρηση. Στην επιφάνεια των αγγείων αρκετές φορές υπάρχει ίζημα κίτρινο ή άσπρο που οφείλεται σε ταφονομικές παραμέτρους και καθιστά δύσκολο να διακριθούν στοιχεία της επιφάνειας και του πυρήνα(εικόνα 1.). Η αποσπασματική διατήρηση της πάστας στα αγγεία σχετίζεται με τις ταφονομικές συνθήκες καθώς απομακρύνεται με μεγάλη ευκολία. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι το αγγείο ΚΑ135 (εικόνα 1.) στο οποίο το μοτίβο κόβεται στη μέση από σπάσιμο και στο μισό διακρίνεται πάστα ενώ στο άλλο μισό καθόλου. Σε μεταποθετικά ταφονομικά χαρακτηριστικά πρέπει να οφείλεται το χρώμα της κιτρινωπής πάστας που πιθανόν αρχικά ήταν λευκή, όπως επίσης και το άπλωμα της λευκής πάστας σε όλο το σώμα της πρόχου ΚΑ994. Το ίζημα στην επιφάνεια των αγγείων δυσκολεύει την ανίχνευση πάστας στις εγχαράξεις και αν αυτή κάλυπτε πλήρως τα μοτίβα. Η διατήρηση των οστράκων είναι αρκετά αποσπασματική όπως αναφέρθηκε και δυσκολεύει τη αναγνώριση των χαρακτηριστικών των αγγείων. Επίσης και η τοποθέτηση γύψου σε κάποια αγγεία από τις ανασκαφές Heurtley, κατά την συντήρησή τους στην αρχή του 0ου αιώνα, κάνει αδύνατη την αναγνώριση της κεραμικής τους ύλης. 31

40 4.4. Τεχνικές διακόσμησης Η ομαδοποίηση των τεχνικών βασίστηκε σε ένα σύνολο χαρακτηριστικών που παρατηρούνται μακροσκοπικά, τα οποία συνδέονται με τον τρόπο αλλοίωσης της επιφάνειας κατά την κατασκευή από τον κεραμέα, ώστε να δημιουργηθεί η διακοσμημένη κεραμική. Στην ομαδοποίηση των τεχνικών λαμβάνονται υπόψη: Α) Το μέγεθος των εγχαράξεων, κατά συνέπεια το εργαλείο με το οποίο έγινε η διακόσμηση. Το μέγεθος των εγχαράξεων προσδιορίστηκε από το βάθος και το πλάτος τους: Μέτριες σε βάθος ορίστηκαν εγχαράξεις του 1χιλ, βαθιές πάνω από 1χιλ, ρηχές κάτω από 1χιλ. Πλατιές εγχαράξεις ορίστηκαν στα χιλ., μέτριες 1χιλ, λεπτές μικρότερες του 1χιλ. Β) Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε το εργαλείο, αν ασκήθηκε πίεση με αυτό, αν πιέστηκε ώστε να σκάψει την επιφάνεια για να αφαιρέσει πηλό ή αν κυλίστηκε στην επιφάνεια 5 (Rye 1981:90-9). Γ) Η πυκνότητα των εγχαράξεων, αν είναι συνεχείς ή διακοπτόμενες: Πυκνές ορίστηκαν μέχρι και χιλ απόσταση μεταξύ τους, αραιές από χιλ και πάνω. Δ) Το στάδιο κατασκευής των εγχαράξεων, αν αυτές κατασκευάστηκαν πριν ή μετά την όπτηση του αγγείου. Αν οι εγχαράξεις είναι στιλβωμένες και χωρίς ακμές τότε είναι κατασκευασμένες πριν την όπτηση. Αν οι ακμές των εγχαράξεων είναι αδρές τότε η κατασκευή τους έγινε σε νωπό πηλό και δεν έχει γίνει επεξεργασία τους, παρόλο που στην υπόλοιπη επιφάνεια μπορεί να υπάρχει επεξεργασία πχ στίλβωση. Τέλος όταν οι εγχαράξεις είναι ρηχές και δίνουν την εντύπωση η επιφάνεια έχει ξυθεί τότε αυτές κατασκευάστηκαν μετά την όπτηση. Ε) Η επιμέλεια της κατασκευής τους. Επιπλέον γίνεται αναφορά της επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας, του χρώματος και της ποιότητας της στίλβωσης σε κάθε τεχνική. Σε κάποιες περιπτώσεις τις εγχαράξεις καλύπτει ένθετη ύλη - πάστα, ασβεστώδους σύστασης, λευκού, υποκίτρινου ή ροζ χρώματος. Όταν η κάλυψη της πάστας είναι πλήρης η τεχνική είναι αδιάγνωστη, γιατί η πάστα καλύπτει πλήρως το μοτίβο και εμποδίζει την αναγνώριση της τεχνικής. Σε κάθε τεχνική υπάρχει και ένα μικρό ποσοστό αγγείων που δεν καλύπτονται καθόλου με πάστα. Σύνολο αναγνωρίστηκαν 11 τεχνικές σε 316 αγγεία. 5 Αναλυτικά βλ.παραπάνω, κεφάλαιο μεθοδολογίας 3

41 Τεχνικές εγχάραξης (γραφήματα 103, 104, 106, 107, 111, πίνακας 5, εικόνα ) Τεχνική 1 Αποτελείται από εγχαράξεις βαθιές και λεπτές ή μέτριες σε πλάτος, αραιές μεταξύ τους, κατασκευασμένες από πολύ αιχμηρό εργαλείο. Αυτές καλύπτονται με λευκή πάστα, όχι πλήρως, δηλαδή δεν υπερκαλύπτεται το μοτίβο τους. Οι ακμές των εγχαράξεων συνήθως δεν είναι αδρές αλλά έχουν στιλβωθεί. Η επιφάνεια των αγγείων είναι μεσαία έως χαμηλά στιλβωμένη ή λειασμένη. Η επιφάνεια είναι σκουρόχρωμη καστανή της κατηγορίας Α και ανοιχτόχρωμη καστανή της κατηγορίας Β. Η τεχνική συνδυάζεται με τα μοτίβα ΤΡ8, ΡΜ7, ΓΡ3, ΤΡ1Β, ΤΡ6, ΓΡ1Β, ΣΠ5, ΣΤ1, ΓΚ3, ΓΕ, ΤΡ9. Εντοπίστηκε στις θέσες Γαλλικός, Περιβολάκι, Τούμπας Θεσσαλονίκης 6, σε 10 σύνολο ανοιχτά και κλειστά αγγεία, δύο πιθαμφορείς, δύο κανθαρόσχημους αμφορίσκους, δύο πρόχους και τα υπόλοιπα αδιάγνωστα. Τεχνική Εγχαράξεις μέτριες σε βάθος και πλάτος, διακοπτόμενες. Οι εγχαράξεις σχηματίστηκαν όχι από την συνεχόμενη χάραξη της επιφάνειας με αιχμηρό εργαλείο αλλά τη χάραξη και πίεση του συνδυαστικά. Πολύ πιθανόν το εργαλείο να είχε σχήμα τροχού με οδοντωτές απολήξεις. Οι άκρες των εγχαράξεων δεν είναι αδρές, έχουν λειανθεί ή στιλβωθεί. Το εργαλείο δημιουργεί βαθύνσεις για την εισχώρηση της λευκής πάστας, η οποία διατηρείται αποσπασματικά αλλά κάλυπτε μόνο τις εγχαράξεις και όχι πλήρως το μοτίβο. 7 Συνδυάζεται με τα μοτίβα ΤΡ, ΓΡ1α, ΓΡ1β, ΤΡ1α, ΣΠ3, ΣΠ4, ΓΡ1ε, ΣΠ3, ΡΜ4, ΓΚ4, ΓΚ3. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη χαμηλής, μεσαίας ή υψηλής ποιότητας, με πλήρη κάλυψη. Το χρώμα της επιφάνειας είναι ανοιχτό καστανό κατηγορίας Β και σκούρο καστανό κατηγορίας Α. Υπάρχει και ένα παράδειγμα με επίχρισμα. Η τεχνική εντοπίστηκε στις θέσεις Τούμπας Θεσσαλονίκης, Δρυμός, Καλίνδρια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Τούμπα Παιονίας, Χρυσαυγή, σύνολο 4 αγγεία: 4 φιάλες, 7 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 1 πρόχου, 1 ευρύστομο αγγείο, τριποδικά σκεύη και 9 αδιάγνωστου σχήματος αγγεία. 6 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Ζ της Τούμπας Θεσ/νίκης (Ψαράκη 004). 7 Η τεχνική αυτή αναφέρεται "Furchenstich" στη βιβλιογραφία των Βαλκανίων και στον Καστανά (Hochstetter 198). Ταυτίζεται με την τεχνική Η της Τούμπας Θεσ/νίκης (Ψαράκη 004). 33

42 Τεχνική 3 Με αυτή την τεχνική κατασκευάζονται κυρίως ταινίες αποτελούμενες από δύο εγχαράξεις που εξωτερικά είναι μέτριες σε βάθος και μέτριες σε πλάτος. Στο εσωτερικό έχουν μικρότερες ακανόνιστες διαπλεκόμενες εγχαράξεις, ρηχές σε βάθος, λεπτές σε πλάτος και πολύ πυκνές. Μοιάζει στο βάθος και πλάτος με την τεχνική 4, αλλά οι διαπλεκόμενες και πυκνές εγχαράξεις στο εσωτερικό την κάνουν ξεχωριστή τεχνική με διαφορετικό συνδυασμό. Οι εσωτερικές είναι πιο ρηχές και πλατιές εγχαράξεις και δεν είναι στιλβωμένες όπως οι εξωτερικές. Δεν υπέστησαν την ίδια επεξεργασία πιθανόν γιατί οι διαπλεκόμενες υπερκαλύπτονταν με την πάστα και οι αδρές άκρες βοηθούσαν στην καλύτερη στήριξή της. Στην τεχνική αυτή χρησιμοποιούνται δύο διαφορετικά εργαλεία, ένα με αιχμηρή άκμη για τις πιο βαθείες εξωτερικές εγχαράξεις και ένα με πιο πλατιά ακμή για τις ρηχές εσωτερικές. Η τεχνική συνδυάζεται με τα μοτίβα ΓΡ1α, ΓΡ1β, ΓΡ1ζ, ΓΡ1ε, ΓΡ7α, ΤΡ, ΣΠ1,ΓΡΕΓ, ΓΡ1θ, ΣΠ10, ΣΠ8, ΓΡ1η, ΤΡ14,ΓΡ, ΤΡ6β, ΓΤβ, ΤΡ5, ΤΡ1. Τα μοτίβα ταινιών ΓΡ3,ΓΡ7,ΓΡ6, οι σπείρες και τα τρίγωνα ΤΡ5, ΤΡ14,ΤΡ15, καλύπτονται πλήρως από πάστα κυρίως λευκή και ροζ χρώματος σπανιότερα. Η επεξεργασία της εξωτερικής επιφάνειας είναι στίλβωση υψηλής και μεσαίας κυρίως ποιότητας, με πλήρη κάλυψη. Το χρώμα της επιφάνειας είναι συχνότερα ανοιχτό καστανό κατηγορίας Β (17 παραδείγματα) και σκούρο καστανό κατηγορίας Α (11 παραδείγματα). Υπάρχει και ένα παράδειγμα με επίχρισμα. Η τεχνική 3 συνδυάζεται πολύ συχνά με την τεχνική 9. Εντοπίστηκε σε σύνολο 47 αγγεία: 3 φιάλες, 8 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 3 αμφορείς, 3 πρόχους και 6 αδιάγνωστα αγγεία, στις θέσεις: Ασπρόβρυση, Αξιοχώρι, Βεργιά, Γαλάτιστα, Καλίνδρια, Λαχανόκηπος, Λητή ΙΙ, Λιμνότοπος, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Σοχός Τούμπα Ούρδα, Τούμπα Ζλάτα, Τούμπας Θεσσαλονίκης, Τούμπα Παιονίας, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή. 8 Τεχνική 4 Εγχαράξεις μέτριες σε βάθος και πλάτος, συνεχόμενες και αραιές. Είναι κατασκευασμένες με αιχμηρό εργαλείο ή με εργαλείο με αποστρογγυλεμένη άκρη. Οι άκρες των εγχαράξεων είναι αδρές σε περιπτώσεις. Η πάστα λευκού ή ροζ χρώματος καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις όχι πλήρως το μοτίβο. Η τεχνική συνδυάζεται με τα μοτίβα ΓΡ6β, ΣΠ7, ΓΡ1α, ΓΡ1γ,ΓΡ1ζ, ΜΤ,ΤΡ ΡΜ14, ΤΡ1β, ΓΤβ, ΓΡα-γ, ΤΡ8 ΤΡ, ΓΡ8α ΡΜ10, ΓΡ8α, ΓΤ6, ΡΜ10, ΤΡ1α, ΣΠ4,ΡΜ5,ΤΡ6, ΤΡ8, ΤΡ7, ΤΡ,ΤΡ1β, ΤΡ6β, ΤΡ3,ΓΡ1β, ΓΡ4, ΓΚ3, ΣΠ7β ΓΡ1ε. Η επιφάνεια είναι στιλβωμένη υψηλής και μεσαίας ποιότητας με πλήρη κάλυψη, ανοιχτόχρωμη καστανή κατηγορίας Β (36 παραδείγματα) αλλά και κατηγορίας Α σκουρόχρωμη καστανή (1 παραδείγματα). Τα τέσσερα παραδείγματα έχουν επίχρισμα. Η 8 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Α της Τούμπας Θεσ/νίκης και στιλ 3 στην μελέτη Heurtley (1939). 34

43 τεχνική 4 σύνολο εντοπίστηκε σε 87 αγγεία: 18 φιάλες, μια λεκανίδα, 18 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 3 αμφορείς, 13 πρόχους, 1 πιθαμφορέα, ευρύστομα και 3 αδιάγνωστα αγγεία. Εντοπίστηκε στις θέσεις: Επιβάτες, Ασπρόβρυση, Βαλτοχώρι, Βεργιά, Δουρμουσλί, Καλίνδρια, Κουφάλια Α, Λιμνότοπος, Νέα Καλλικράτεια, Νέα Τρίγλια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Τούμπας Θεσσαλονίκης, Τούμπα Λιβάδι, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή. Η τεχνική συνδυάζεται συχνά με την τεχνική 9 και Τεχνική 5 Εγχαράξεις ρηχές σε βάθος και πλατιές. Οι εγχαράξεις κατασκευάστηκαν από κάποιο οδοντωτό εργαλείο ίσως κάποιο χτένι με πλατιά ακμή. Έχουν σταθερές αποστάσεις μεταξύ τους και σχηματίζουν συχνά ταινίες απόλυτα ομοιόμορφες κάτι που δίνει την εντύπωση ότι σχηματίστηκαν με μια προσεκτική κίνηση. Σχηματίζουν μοτίβα ταινιών (ΓΡ) και είναι πιο επιμελημένες από της τεχνικής 3. Διατηρούν πάστα λευκού χρώματος παρόλο που είναι πιο ρηχές από τις άλλες των άλλων τεχνικών και όπως δείχνει το παράδειγμα του αμφορέα από την Καλίνδρια (εικ.), όπου η πάστα διατηρείται πολύ καλά, η κάλυψη μπορεί να υπερκαλύπτει τις εγχαράξεις παρόλο που είναι ρηχές. Οι άκρες των εγχαράξεων είναι αδρές μόνο σε περιπτώσεις. Συνδυάζεται με τα μοτίβα ΓΡ1γ, ΓΡ1α, ΓΡ1β, ΓΡ1 ΓΡ1ζ, ΓΤ5, ΣΠ6β, ΓΡ1η, ΤΡ3β, ΤΡ13α, ΓΡ1ε ΡΜ11, ΓΕ5 ΓΡ8α, ΤΡ, ΤΡ6. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας κυρίως αλλά και μεσαίας, με πλήρη κάλυψη. Έχει κυρίως ανοιχτόχρωμη καστανή επιφάνεια κατηγορίας Β ( παραδείγματα) αλλά και σκουρόχρωμη καστανή κατηγορίας Α (9 παραδείγματα). Δύο παραδείγματα έχουν επίχρισμα. Η τεχνική εντοπίστηκε σε 33 αγγεία σύνολο: 9 φιάλες, 11 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, πρόχους, αμφορείς, 8 αδιάγνωστα αγγεία. Εντοπίστηκε στις θέσεις: Αξιοχώρι, Γαλάτιστα, Δρυμός, Καλίνδρια, Νέα Καλλικράτεια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Τούμπα Κουφάλια, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή. Η τεχνική συνδυάζεται κυρίως με την τεχνική 10 και σπάνια με την τεχνική Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική γ της Τούμπας Θεσ/νίκης και το στιλ 1 στη μελέτη του Heurtley (1939). 10 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Δ και Ι της Τούμπας Θεσ/νίκης και του στιλ στη μελέτη του Heurtley (1939). 35

44 Τεχνική 6 Εγχαράξεις ρηχές σε βάθος και μέτριες σε πλάτος. Αποτελούνται από ταινίες που στο εσωτερικό τους έχουν μικρότερες εγχαράξεις διαπλεκόμενες σε τακτική διάταξη, κάθετα και οριζόντια, ώστε να δημιουργούν αβακωτό μοτίβο. Πιθανόν έχουν κατασκευαστεί από κάποιο εργαλείο με δόντια καθώς είναι ομοιόμορφες μεταξύ τους, με σταθερή πυκνότητα και κατασκευασμένες πιθανόν με μια κίνηση ανά κατεύθυνση. Διαφέρουν από τις υπόλοιπες τεχνικές γιατί μπορεί να χρησιμοποιείται το ίδιο εργαλείο αλλά χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο. Οι άκρες των εξωτερικών εγχαράξεων των ταινιών όπως στην τεχνική 4 είναι στιλβωμένες ενώ οι εσωτερικές είναι αδρές ίσως για να συγκρατούν καλύτερα την λευκή πάστα που καλύπτει όλη την ταινία. Η τεχνική συνδυάζεται με τα μοτίβα ΓΡ3β, ΑΒ, ΓΡ3β-γ, ΓΡ6β-α, ΣΠ8, ΣΤ. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας και μεσαίας, με πλήρη κάλυψη. Το χρώμα της επιφάνειας είναι κυρίως ανοιχτό καστανό κατηγορίας Β και σκούρο καστανό κατηγορίας Α μόνο με παραδείγματα. Η τεχνική εντοπίστηκε σύνολο σε 13 αγγεία, 7 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, αμφορείς, αδιάγνωστα, έναν αμφορέα και μια φιάλη, στις θέσεις Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Τσαουζίτσα, Τούμπα Θεσσαλονίκης. 11 Τεχνική 7 Εγχαράξεις ρηχές σε βάθος και μέτριες σε πλάτος, εξαιρετικά επιμελημένες. Πιθανόν κατασκευάστηκαν από αιχμηρό εργαλείο με αποστρογγυλεμένη άκρη. Οι άκρες των εγχαράξεων είναι στιλβωμένες. Με αυτή την τεχνική συνδέονται μοτίβα ταινιών αποτελούμενα από πιο αραιές εγχαράξεις που καλύπτονται με πάστα μόνο στις εγχαράξεις. Η τεχνική συνδυάζεται με τα μοτίβα ΓΡ1α, ΓΡ1ζ, ΓΡ1ε, ΓΡ8α, Κ4, ΓΡ6γ, ΤΡ1β, ΡΜ5, ΓΡ1β, ΣΠ4, ΓΡ8β, ΤΡ8, ΓΚ3, ΤΡ1β, ΤΡ6β, ΡΜ5, ΣΠ4, ΓΡ1η, ΤΡ, ΓΡ1γ, ΓΚ3, ΓΡ8α, Μτ, ΓΤ5, ΓΡ8α, ΤΡ13. Η επιφάνεια είναι στιλβωμένη μεσαίας και υψηλής ποιότητας και πιο σπάνια χαμηλής. Το χρώμα της επιφάνειας είναι κυρίως ανοιχτό καστανό κατηγορίας Β αλλά και σκούρο καστανό κατηγορίας Α, λίγα αγγεία έχουν επίχρισμα. Η τεχνική συνδυάζεται με την τεχνική 9. Κάποια παραδείγματα που ανήκουν σε υστερότερα παραδείγματα, έχουν τις εγχράξεις τους πιθανόν κατασκευασμένες μετά την όπτηση με ξύσιμο της επιφάνειας (Rye 1981:67). Οι εγχαράξεις καλύπτονται με πάστα λευκού ή ροζ χρώματος κατά την ΥΕΧ. Η τεχνική εντοπίστηκε σε 7 αγγεία σύνολο, 13 φιάλες, 7 λεκάνες, 18 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 5 πρόχους, 3 πίθαμφορείς, αδιάγνωστα αγγεία. Εντοπίστηκε στις θέσεις Αξιοχώρι, Ασπρόβρυση, Δρυμός, Καλίνδρια Κουφάλια Α, Λαχανόκηπος, Νέα Φώκαια, 11 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Ν της Τούμπας Θεσ/νίκης. Στην μελέτη του Heurtley (1939) αναφέρεται ότι αυτό το στιλ αυτό υπερτερεί στην Τσαουζίτσα. 36

45 Ξυλοκεράτια, Πεντάλοφος Β, Περιβολάκι, Σοχός Τούμπα Ούρδα, Τούμπα Ζλάτα, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Τούμπα Λιβάδι, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή Τεχνικές εμπίεσης (εικόνα ) Τεχνική 8 Στην ομάδα αυτή συμπεριλαμβάνονται οι εμπιέσεις που είναι κατασκευασμένες από εργαλείο κυκλικής διατομής και δημιουργούν κυκλικά μοτίβα χωρίς να είναι ορατές οι άκρες των εμπιέσεων. Είναι ρηχές σε βάθος και λεπτές σε πλάτος. Συνδυάζονται με μοτίβα Κ1, Κ4, ΕΜ1, ΕΜ1γ. Η πάστα είναι λευκού χρώματος και καλύπτει μόνο τις κυκλικές εμπιέσεις. Η επιφάνεια είναι χαμηλά ή μεσαία στιλβωμένη, χρώματος κυρίως κατηγορίας Β και σπανιότερα κατηγορίας Α. Η τεχνική εντοπίστηκε σε 10 αγγεία, φιάλες, μια λεκανίδα, πίθους, ένα ευρύστομο και 5 αδιάγνωστα αγγεία, στις θέσεις Βεργιά, Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης. 13 Τεχνική 9 Εμπιέσεις σε σχήμα σταγόνας, κύκλου, ή μικρών γραμμών. Κατασκευάζονται από αιχμηρό εργαλείο που ποικίλει στο σχήμα της άκρης του, το οποίο πιέζεται στην επιφάνεια πριν την στίλβωση. Οι κυκλικές εμπιέσεις είναι μικρές και ρηχές κατασκευασμένες από εργαλείο πολύ αιχμηρό με κυκλική άκρη. Οι σταγονοειδείς είναι ίδιου μεγέθους κατασκευασμένες από εργαλείο με αποστρογγυλεμένη άκρη και οι γραμμές είναι κατασκευασμένες από αιχμηρό εργαλείο. Οι άκρες των εμπιέσεων δεν είναι αδρές ακόμα και αν το μοτίβο είναι ανάμεσα σε ταινίες τύπου ΓΡ1,ΓΡ6β. Συνήθως αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται συμπληρωματικά στο αγγείο μαζί με αυτές των εγχάρακτων τεχνικών που αναφέρθηκαν παραπάνω 3,7 και 1,4, σπάνια 6. Τις εμπιέσεις καλύπτει όχι πλήρως πάστα λευκού ή ροζ χρώματος. Συνδυάζεται με μοτίβα ΕΜ3, ΓΚ3, ΤΡ3, ΓΕ5,ΓΕ3 ΓΚ, ΓΕ, ΓΕ1, ΕΜ3, ΣΠ3, ΓΕ5, ΓΡ1η, ΓΡ6Γ,ΓΡ3Γ ΓΕ4α, ΜΤ1, ΡΜ, ΤΡ3, ΤΡ3β, ΤΡ4, ΤΡ14, ΤΡ9, ΣΠ7α-β, Κ1, ΓΡ4, ΕΜ4. Η επιφάνεια είναι στιλβωμένη μεσαίας ή υψηλής ποιότητας, χρώματος ανοιχτού καστανού κατηγορίας Β (4 παραδείγματα) και σκούρου καστανού κατηγορίας Α (6 παραδείγματα). Η τεχνική εντοπίστηκε σε αγγεία 57 σύνολο: 8 αδιάγνωστα, δύο αμφορείς, 18 κανθόσχημους αμφορίσκους, πιθαμφορείς, 1 πρόχους, 7 φιάλες, 1 λεκανίδα. Εντοπίστηκε στις θέσεις: Επιβάτες Αξιοχώρι, Ασπρόβρυση, Γαλλικός, Καλίνδρια, Κουφάλια, 1 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Β από την Τούμπα Θεσ/νίκης και το 5ο στιλ του Heurtley (1939). 13 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Κ της Τούμπας Θεσ/νίκης και του 6ου στιλ της μελέτης του Heurtley (1939). 37

46 Λητή ΙΙ, Λιμνότοπος, Ξυλοκεράτια, Πεντάλοφος, Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Τούμπα Λιβάδι, Τσαουζίτσα. 14 Τεχνική 10 Εμπίεστη-σκαφτή τεχνική. Ονομάζεται έτσι γιατί κατά την δημιουργία του μοτίβου και την εμπίεση του εργαλείου στην επιφάνεια αφαιρείται πηλός. Συνηθισμένο μοτίβο είναι τα τρίγωνα σε σειρά (ΕΜ, ΓΤ1,ΓΤ), τα οποία πρέπει να κατασκευάστηκαν από εργαλείο με τριγωνική άκρη. Τα τρίγωνα είναι είτε πιο μεγάλα και βαθειά με πλάτος πάνω από 4 χιλ είτε πιο ρηχά και μικρά. Η τεχνική 10 λειτουργεί ως συμπληρωματική τεχνική στις υπόλοιπες τεχνικές κυρίως τις 4,, 1 και σπάνια τις 5,6,7,9. Οι εμπιέσεις καλύπτονται όχι πλήρως με πάστα λευκού ή ροζ χρώματος. Συνδυάζεται με μοτίβα ΓΤ1,ΓΤ, ΝΤ, ΤΡ9β, ΣΠ7α, ΣΠ7β, ΕΜ, ΓΤ4. Η επιφάνεια είναι στιλβωμένη υψηλής και μεσαίας ποιότητας, πιο σπάνια χαμηλής. Το χρώμα της επιφάνειας είναι κυρίως ανοιχτό καστανό κατηγορίας Β (31 παραδείγματα) και πιο σπάνια σκούρο καστανό κατηγορίας Α (6 παραδείγματα), 10 έχουν επίχρισμα. Η τεχνική εντοπίστηκε σε 47 αγγεία σύνολο: 15 φιάλες, 10 κανθαρόσχημους αμφορίσκους, 8 πρόχους, ένας πιθαμφορέα, 5 αδιάγνωστα αγγεία, στις θεσεις Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Χρυσαυγή. 15 Τεχνική 11 Βαθιές κυκλικές ή σε σχήμα σταγόνας εμπιέσεις (ΕΜ1) που κατασκευάζονται από εργαλείο κυκλικής διατομής. Οι εμπιέσεις δεν καλύπτονται από πάστα, είναι αραιές μεταξύ τους και επιμελημένες. Η επεξεργασία της επιφάνειας επιφάνεια είναι λειασμένη και το χρώμα ανοιχτόχρωμο καστανό κατηγορίας Β. Εντοπίστηκε σε τρείς πιθαμφορείς μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. 14 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Ε της Τούμπας Θεσ/νίκης 15 Παραδείγματα ταυτίζονται με την τεχνική Σ της Τούμπας Θεσ/νίκης και το 3ο στιλ της μελέτης του Heurtley(1939). 38

47 4.5.ΜΟΤΙΒΑ (σχέδιο 1) Η κατηγοριοποίηση των μοτίβων γίνεται με βάση το σχήμα τους : ΓΡ ευθύγραμμα, ΓΚ κυματιστά, ΓΕ ευθύγραμμα με εμπιέσεις, ΓΤ ευθύγραμμα με τρίγωνα. Κάποια μοτίβα από τα ευθύγραμμα εμφανίζονται και καμπυλόγραμμα αλλά επειδή είναι λίγα διατηρήθηκε η ίδια κωδικοποίηση με τα ευθύγραμμα (ΓΡ1ε,ΓΡ6β,ΓΡ7γ): Κ τα κυκλικά, ΑΒ αβακωτό, ΤΕΤ τετράγωνο, ΡΜ ρόμβοι, ΣΤ σταυροειδή, ΤΡ τρίγωνα, ΜΤ κάθετα με εμπιέσεις, ΕΜ με αυτόνομες εμπιέσεις. Η κατηγοριοποίηση συνεχίζεται με βάση την τεχνική που χρησιμοποιείται για την κατασκευή κάθε μοτίβου καθώς φαίνεται να υπάρχει άμεση σχέση του σχήματος του μοτίβου και της σύνθεσής του με την τεχνική κατασκευής. Ομαδοποιούνται στα Α) εγχάρακτα Β) σε αυτά που συνδυάζουν τεχνικές κατασκευής: εγχάραξη, εμπίεση και Γ) στα εμπίεστα. Κατά ένα μεγάλο ποσοστό διατηρήθηκαν τα μοτίβα και οι κωδικοί που χρησιμοποιήθηκαν στη μελέτη της τυπολογίας της Τούμπας Θεσσαλονίκης από την Κ.Ψαράκη (004) καθώς ήταν η πιο ολοκληρωμένη για τα μοτίβα των εγχάρακτων Ομάδα Α: Με εγχάρακτη τεχνική. Ευθύγραμμα ΓΡ1 μια μονή ευθεία εγχάραξη. ΓΡ1Α ταινία από παράλληλες ευθύγραμμες εγχαράξεις με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, με οριζόντιο προσανατολισμό. ΓΡ1Β ταινία από παράλληλες ευθύγραμμες εγχαράξεις με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, με κάθετο προσανατολισμό. ΓΡ1Γ ταινία από παράλληλες ευθύγραμμες εγχαράξεις με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, με διαγώνιο προσανατολισμό. ΓΡ1ζ τετράγωνο πλαίσιο από παράλληλες με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους εγχαράξεις στο οποίο υπάρχει συνήθως άλλο μοτίβο. Το ίδιο μοτίβο σχηματίζεται και από τις ταινίες ΓΡ7α,ΓΡ6. 39

48 ΓΡ1η πλαίσιο από παράλληλες ευθύγραμμες εγχαράξεις με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, οριοθετεί τη διακόσμηση από την πάνω πλευρά συνήθως. Το ίδιο μοτίβο σχηματίζεται και από την ταινία ΓΕ5. ΓΡ1Θ ταινία παράλληλων ευθύγραμμων εγχαράξεων, με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους σχηματίζουν ορθογώνιο. ΓΡ σύνθετη ταινία από δύο ευθύγραμμες εγχαράξεις που στο εσωτερικό έχουν λοξές, παράλληλες, αραιές εγχαράξεις. ΓΡ3 σύνθετη ταινία από δύο ευθύγραμμες εγχαράξεις που στο εσωτερικό έχουν λοξές, παράλληλες, αραιές εγχαράξεις που οριοθετούνται εσωτερικά με πλαίσιο που δημιουργείται από μια εγχάραξη. ΓΡ3β ταινία ευθύγραμμων εγχαράξεων με οριζόντιο προσανατολισμό οι οποίες διαχωρίζονται κάθετα από ομάδα τριών παράλληλων εγχαράξεων. ΓΡ3γ ταινία ευθύγραμμων εγχαράξεων που σχηματίζει ορθογώνιο οι οποίες διαχωρίζονται κάθετα από ομάδα τριών παράλληλων εγχαράξεων. ΓΡ8Α αυτόνομες, μικρές, παράλληλες,λοξές εγχαράξεις. ΓΡ8Β αυτόνομες, μικρές, παράλληλες, λοξές εγχαράξεις, τοποθετημένες αντικριστά που ενώνονται από μια ευθεία γραμμή στη μέση. ΓΡ6 σύνθετη ταινία με κάθετο προσανατολισμό που στο εσωτερικό έχει αβακωτό μοτίβο. ΓΡ6α σύνθετη ταινία με οριζόντιο προσανατολισμό που στο εσωτερικό έχει αβακωτό μοτίβο. ΓΡ6γ σύνθετη ταινία με οριζόντιο προσανατολισμό μοτίβο. που στο εσωτερικό έχει δικτυωτό ΓΡ7α σύνθετη ταινία με οριζόντιο προσανατολισμό, ορίζεται με δύο εγχαράξεις και στο εσωτερικό έχει ακανόνιστες εγχαράξεις. ΓΡ7β σύνθετη ταινία που σχηματίζει Χ, ορίζεται με δύο εγχαράξεις και στο εσωτερικό έχει ακανόνιστες εγχαράξεις. Κυματιστά ΓΚ1 εγχάρακτη κυματιστή γραμμή. 40

49 ΓΚ εγχάρακτη κυματιστή γραμμή. ΓΚ3 εγχάρακτη τεθλασμένη γραμμή η οποία σχηματίζεται είτε από μια εγχάραξη είτε από δύο και στο κέντρο της είναι κενή. ΓΚ4 σύνθετη ταινία με δύο εγχαράξεις να οριοθετούν μια ζικ ζακ εγχάραξη στο κέντρο ΓΚ5 κυματιστό μοτίβο. Καμπυλόγραμμα ΓΡ1ε σύνθετη ταινία παράλληλων ευθύγραμμων εγχαράξεων με ίσες αποστάσεις μεταξύ τους. ΓΡ6β σύνθετη ταινία με αβακωτό μοτίβο στο εσωτερικό. ΓΡ7γ σύνθετη ταινία καμπυλόγραμμη που ορίζεται με δύο εγχαράξεις και στο εσωτερικό έχει ακανόνιστες εγχαράξεις. Κυκλικά Κ δύο κύκλοι εγχάρακτοι ο ένας μέσα στον άλλο. Κ3 δύο κύκλοι εγχάρακτοι ο ένας μέσα στον άλλο, ο δεύτερος πιο μικρός. Κ4 τρείς κύκλοι εγχάρακτοι ο ένας μέσα στον άλλο, ο τελευταίος ο πιο μικρός. Κ5 σύνθετο μοτίβο ημικυκλίων. Αβακωτό ΑΒ εγχαράξεις που σχηματίζουν αβακωτό μοτίβο Σταυροειδή και Χ ΣΤ1 εγχάρακτος σταυρός. ΣΤ εγχάρακτος σταυρός μέσα σε εγχάρακτο κύκλο. ΣΤ3 περίπλοκο σχέδιο εγχάρακτου σταυρού μέσα σε κύκλο. Χ1 δύο εγχαράξεις σχηματίζουν Χ. 41

50 Τετράγωνο ΤΕΤ1 Τετράγωνο στο εσωτερικό αβακωτό. Κάποια τετράγωνα είναι γεμισμένα με ακανόνιστες εγχαράξεις. Ρόμβοι ΡΜ3 ρόμβος στο εσωτερικό δικτυωτός και με ημικυκλικά κοσμήματα στο εσωτερικό των τετραγώνων. ΡΜ4 ρόμβος με μια ακανόνιστη εγχάραξη στο εσωτερικό του. ΡΜ5 ενάλληλοι πολλαπλοί ρόμβοι. ΡΜ6 ρόμβος που σχηματίζεται από ταινία, με κάθετες εγχαράξεις. ΡΜ6β ρόμβος που σχηματίζεται από ταινία, με κάθετες εγχαράξεις και περικλείεται από άλλο ρόμβο, με ευθύγραμμη προέκταση στις δύο άκρες του. ΡΜ7 ρόμβος τετραγώνων. στο εσωτερικό δικτυωτός, με ημικυκλικά κοσμήματα στο εσωτερικό των ΡΜ10 ρόμβος με παράλληλες ευθείες εγχαράξεις διαγραμμισμένος. ΡΜ11 ρόμβος στο εσωτερικό δικτυωτός. ΡΜ14 ρόμβος που σχηματίζεται από δύο γραμμές που δεν ενώνονται. Τρίγωνα ΓΤ6 δύο ευθείες εγχαράξεις που σχηματίζουν τρίγωνο. ΤΡ1 διαγραμμισμένο τρίγωνο. ΤΡ1β διαγραμμισμένο τρίγωνο με παράλληλες ευθείες ίσων αποστάσεων. ΤΡ διαγραμμισμένο τρίγωνο. ΤΡ5 τρίγωνο με ακανόνιστες γραμμές στο εσωτερικό. ΤΡ6 διαγραμμισμένο με λοξές γραμμές οξυκόρυφο τρίγωνο. ΤΡ6Β διαγραμμισμένο με κάθετες γραμμές οξυκόρυφο τρίγωνο. ΤΡ7 τρίγωνο με μικρότερα ενάλληλα τρίγωνα και παράλληλες ευθείες στο εσωτερικό τους. 4

51 ΤΡ8 ενάλληλα τρίγωνα που κρέμονται από ευθεία γραμμή. ΤΡ8β ενάλληλα τρίγωνα που η κορυφή του τελευταίου προεκτείνεται. ΤΡ10 ταινία που σχηματίζει τρίγωνο και έχει αβακωτό μοτίβο στο εσωτερικό. ΤΡ10β ταινία που σχηματίζει τρίγωνο με παράλληλες εγχαράξεις στο εσωτερικό. ΤΡ1α τρίγωνο διαγραμμισμένο με την κορυφή του να απολήγει σε αγκίστρι. ΤΡ13α τρίγωνο απλό από μονή εγχάραξη. ΤΡ13β τρίγωνο απλό που οι πλευρές του προεκτείνονται. ΤΡ14 τρίγωνο με ένα κύκλο στο εσωτερικό και γεμισμένο με ακανόνιστες εγχαράξεις. ΤΡ15 τρίγωνα με ακανόνιστες εγχαράξεις ενωμένα στη σειρά. ΤΡ16 ενάλληλα τρίγωνα, η κορυφή του τελευταίου απολήγει σε άγκιστρα. ΓΤβ ζώνη τριγώνων που δημιουργείται από τα μοτίβα ΤΡ1β,ΤΡ,ΤΡ3, ΤΡ5,ΤΡ6,ΤΡ6β ΤΡ8 στη σειρά. ΓΤ5 τρίγωνο που σχηματίζεται από παράλληλες ευθείες μοτίβων ΓΡ1α,β,γ. Σπείρες ΣΠ1 διπλή σπείρα που σχηματίζεται από ταινία γεμισμένη με ακανόνιστες πυκνές μικρές εγχαράξεις. ΣΠ σπείρα κυματιστή από παράλληλες ευθείες ίσων αποστάσεων. ΣΠβ παραλλαγή της ΣΠ. Σπείρα κυματιστή από παράλληλες ευθείες. ΣΠ4 σπείρα μονή αποτελείται από πολλές γραμμές. ΣΠ5 σπείρες άγκιστρα σε σειρά. ΣΠ6 σπείρα μονή που δεν κλείνει. ΣΠ6β σπείρα από παράλληλες ευθείες ίσων αποστάσεων. ΣΠ7 σπείρα απλή σκέτη. 43

52 ΣΠ8 μονή σπείρα από ταινία (ΓΡ1α) παράλληλων ευθειών και κάθετων μικρών ανά διαστήματα. ΣΠ9 διπλή σπείρα-άγκιστρο που περιβάλλεται από πλαίσιο καμπυλόγραμμο. ΣΠ10 διπλή σπείρα από μια ταινία-παραλλαγή της ΣΠ1. ΣΠ11 σπειροειδές ρομβοειδές μοτίβο. ΣΠ13 σπείρα διπλή από ταινία γεμισμένη με ακανόνιστες μικρές πυκνές γραμμές. ΣΠ15 μονή σπείρα από ταινία γεμισμένη με ακανόνιστες μικρές πυκνές γραμμές Ομάδα Β: Με εγχάρακτη και εμπίεστη τεχνική. Συνδυασμός τεχνικών. ΓΕ1 σύνθετη ταινία από μία ευθεία εγχάραξη και εμπίεστες μακρόστενες σταγόνες ΓΕ σύνθετη ταινία από μία ευθεία εγχάραξη και εμπίεστες σταγόνες. ΓΕ3 σύνθετη ταινία με δύο εγχαράξεις που δημιουργούν πλαίσιο και στο εσωτερικό έχουν εμπίεστες τελείες. ΓΕ4α σύνθετη ταινία από δύο εγχαράξεις που δημιουργούν πλαίσιο και στο εσωτερικό έχουν δύο σειρές εμπίεστες ρηχές τελείες. ΓΤ1 σύνθετη ταινία που αποτελείται από τρίγωνα σε σειρά σκαφτά, τοποθετημένα στη βάση τους σε μια ευθεία εγχάραξη. ΓΤ σύνθετη ταινία που αποτελείται από τρίγωνα σε σειρά σκαφτά, τοποθετημένα στη βάση τους σε μια ευθεία εγχάραξη, στραμμένα προς τα κάτω. ΓΕ5 σύνθετη ταινία από δύο παράλληλες εγχαράξεις που στο εσωτερικό έχουν σταγονοειδείς εμπιέσεις ΜΤ1 σύνθετη ταινία κάθετου προσανατολισμού, αποτελείται από διπλή ευθεία εγχάραξη που οριοθετεί την ταινία και στο εσωτερικό έχει κυκλικές εμπιέσεις. ΜΤ σύνθετη ταινία κάθετου προσανατολισμού, αποτελείται από διπλή ευθεία εγχάραξη που οριοθετεί την ταινία και στο εσωτερικό έχει τριγωνικές εμπιέσεις. ΡΜ ρόμβος που στο εσωτερικό έχει εμπίεστη διακόσμηση. 44

53 ΡΜ16 ρόμβος που στο εσωτερικό με ακανόνιστες εγχαράξεις και στις εξωτερικές γωνίες του κυκλικές εμπιέσεις. ΤΡ3 τρίγωνο γεμισμένο με εμπιέσεις στο εσωτερικό. ΤΡ3β ενάλληλα τρίγωνα το εσωτερικό του ενός γεμισμένο με εμπιέσεις. ΤΡ4 ενάλληλα τρίγωνα με εμπιέσεις στο εσωτερικό τους. ΤΡ9 ταινία με διπλή ευθεία εχάραξη που σχηματίζει τρίγωνο και στο εσωτερικό έχει κυκλικές εμπιέσεις. ΤΡ9β σκαφτά τρίγωνα σε δύο σειρές αντικριστά μέσα σε ένα τρίγωνο. ΤΡ1β τρίγωνο με εμπιέσεις, η κορυφή του απολήγει σε ευθεία. ΣΠ3 μονή σπείρα που αποτελείται από μικρές εγκοπές. ΣΠ7Α μονή σπείρα με τριγωνικές εγκοπές γύρω γύρω. ΣΠ7β μονή σπείρα με κυκλικές εμπιέσεις γύρω γύρω. Κ1 κύκλος που σχηματίζεται από μια εγχάραξη και στο εσωτερικό έχει ρηχές εμπιέσεις Ομάδα Γ: Με εμπίεστη ή σκαφτή τεχνική. ΓΡ4 αυτόνομες παράλληλες σταγονοειδείς εμπιέσεις. ΕΜ1 κυκλικές αυτόνομες εμπιέσεις. ΕΜ τριγωνικές αυτόνομες εμπιέσεις. ΕΜ3 σταγονοειδείς αυτόνομες εμπιέσεις. ΕΜ4 σταγονοειδείς αυτόνομες εμπιέσεις. ΕΜ1γ κυκλικές εμπιέσεις συνδέονται με εγχαράξεις. ΕΜ1β κυκλικές εμπιέσεις σχηματίζουν κύκλο. ΕΜ1δ κυκλικές εμπιέσεις σχηματίζουν κύκλο γύρω από έναν στο κέντρο. ΓΤ4 τρίγωνα σκαφτά σε δύο σειρές τοποθετημένα αντικριστά. 45

54 Κεφάλαιο 5 ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ Η ταξινόμηση και ομαδοποίηση του υλικού μελέτης έγινε με βάση τα κοινά επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά τους 16. Στη χειροποίητη κεραμική παράδοση υπάρχουν διαφοροποιήσεις από αγγείο σε αγγείο της ίδιας κατηγορίας και γι' αυτό το λόγο σε μια κατηγορία μπορεί να μην υπάρχει απόλυτη τυποποίηση. Η ομαδοποίηση των τύπων βασίζεται στην τυπολογική ανάλυση των εγχάρακτων αγγείων της Τούμπας Θεσσαλονίκης, των θέσεων Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, Καλίνδρια, Περιβολάκι, Λιμνότοπος που ανήκουν στη συλλογή Heurtley και των θέσεων από την επιφανειακή μελέτη του French. Αναλυτικότερα, διατηρήθηκε η κωδικοποίηση των τύπων (των χειλέων, των λαβών και των βάσεων) της μελέτης της Κ.Ψαράκη (004) από την κεραμική της ΥΕΧ της Τούμπας Θεσσαλονίκης καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό του υλικού προέρχεται από την θέση αυτή. Η μελέτη των υπόλοιπων αγγείων έγινε με οδηγό το υλικό της Τούμπας Θεσσαλονίκης. Με αυτό το τρόπο επιτυγχάνεται ομοιογένεια στη μελέτη της κεραμικής αφού τα εγχάρακτα αγγεία αποτελούν μικρό ποσοστό του συνόλου της κεραμικής της ΥΕΧ. Επειδή η μελέτη επικεντρώθηκε στην συγκεκριμένη κατηγορία κεραμικής προστέθηκαν και νέοι τύποι χειλέων και αποφύσεων όπου ήταν απαραίτητο. Η χρονολογική κατανομή βασίστηκε στα στρωματογραφημένα παραδείγματα της Τούμπας και σε παραλλήλα από άλλες θέσεις όπως του Καστανά και του Άγιου Μάμα. Παρακάτω ακολουθεί η ομαδοποίηση των δεδομένων και η δημιουργία μιας εκτενέστερης και ειδικότερης τυπολογίας που αφορά μόνο τα εγχάρακτα αγγεία από τις θέσεις που μελετήθηκαν. 16 αναλυτικά βλ. Κεφάλαιο 3 46

55 5.1 ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΓΓΕΙΑ (Γραφήματα 1-4). Στα ανοιχτά αγγεία ανήκουν 105 αγγεία, το 33% επί του συνόλου του υλικού το οποίο αντιστοιχεί σε 30 αγγεία. Τα ανοιχτά αγγεία ομαδοποιούνται με βάση τον τρόπο διαμόρφωσης του χείλους (απλό ή αρθρωτό), τη διάμετρο του χείλους (μεγαλύτερη, ίση ή μικρότερη από τη μέγιστη διάμετρο του σώματος), τη διατομή του χείλους, την κλίση του χείλους σε σχέση με το σώμα, το σχήμα του λαιμού, το σχήμα σώματος, το σχήμα των λαβών, τη διατομή των λαβών, τη θέση τους στο αγγείο και το σχήμα των αποφύσεων. Χείλη (σχέδια.1): Α Απλό στόμιο στην ίδια ευθεία με το κάθετο άξονα του προγράμματος του σώματος, η διάμετρος χείλους ίση ή μικρότερη από τη μέγιστη διάμετρο του σώματος. AI1 Χείλος επίπεδο με πάχος ίσο ή λίγο μεγαλύτερο από του σώματος. AIV1 Χείλος τριγωνικής διατομής. AVII1 Στρογγυλεμένο χείλος με πάχος ίσο ή μικρότερο από εκείνο του σώματος. Β Απλό στόμιο στην ίδια ευθεία με τη γραμμή του σώματος, με διάμετρο στομίου τη μέγιστη διάμετρο του αγγείου. ΒΙ1 Χείλος επίπεδο με πάχος ίσο ή λίγο μεγαλύτερο από του σώματος. BII1,ΒΙΙ,ΒΙΙ3,ΒΙΙ4 Χείλος επίπεδο με διογκωμένες τις δύο ή την μία άκρη του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση την εσωτερική άκρη. ΒIV Χείλος τριγωνικής διατομής. ΒVΙΙ1 Στρογγυλεμένο χείλος με πάχος ίσο ή μικρότερο από εκείνο του σώματος. Γ Απλό στόμιο ακολουθεί την έντονη κλίση του σώματος προς το εσωτερικό του αγγείου. ΓΙ1 Επίπεδο χείλος με ίσο ή λίγο μεγαλύτερο από εκείνο του σώματος. ΓΙΙ4 Η διάμετρος του στομίου είναι μικρότερη από τη μέγιστη διάμετρο του σώματος. Παχύ χείλος ελλειψοειδούς διατομής. * Με * σημειώνονται οι καινούργιοι τύποι. 47

56 ΓIV Χείλος τριγωνικής διατομής. Δ Στόμιο εξωστρεφές και καμπύλο. ΔI1 Χείλος επίπεδο με πάχος ίσο ή λίγο μεγαλύτερο από του σώματος. ΔΙΙ1,ΔΙΙ3 Χείλος επίπεδο με διογκωμένες τις δύο ή τη μία άκρη του. ΔIV Χείλος τριγωνικής διατομής. ΔVI1 Χείλος κυκλικής διατομής. ΔVII, ΔVII3, ΔVII4, ΔVII5, ΔVII6 Στρογγυλεμένο χείλος με πάχος ίσο με εκείνο του σώματος. Έντονα εξωστρεφές και πεπλατυσμένο δημιουργεί οριζόντια ταινία. Ζ Στόμιο κυλινδρικό σαν κολάρο. ZVII1, ZVII Στρογγυλεμένο χείλος με πάχος ίσο ή μικρότερο από εκείνο του σώματος. Λαβές : Οριζόντιες Διχαλωτές Λαβές ΛΙΙΙ ΛΙΙΙ7 Διχαλωτή λαβή με έντονα ανεστραμμένη άκρη.* (σχέδ. 175) Κάθετες Λαβές ΛΚΙ1Ταινιωτής διατομής. (σχέδ. ΚΑ1033) ΛΚΙ Ελλειψοειδούς διατομής.( σχέδ. ΚΑ1700, ΚΑ1730) ΛΚΙδ Ελλειψοειδούς διατομής με μια αυλάκωση κατά μήκος της εξωτερικής όψης της. (σχέδ. ΚΑ1638) Αποφύσεις: ΑΠ4α Τριγωνικού σχήματος πολύ τονισμένη, τοποθετημένη στο χείλος υπερυψωμένη.( σχέδ. ΚΑ1373) ΑΠ4β Τριγωνικού σχήματος λιγότερο τονισμένη, τοποθετημένη στο χείλος υπερυψωμένη (σχέδ ) 48

57 ΑΠ4γ Τριγωνικού σχήματος τοποθετημένη στο χείλος δεν ξεπερνά το ύψος του με ή χωρίς κυκλική διαμπερή οπή στη μέση της τριγωνικής απόφυσης.* (σχέδια 10645,10760) Προχοές: ΠΡ6 Πλατιά προχοή τοποθετημένη στο πλάι του χείλους δε ξεπερνά το ύψος του χείλους * (σχέδ ) Βάσεις : Β Δισκοειδής (σχέδ. 196,ΚΑ345) ΦΙΑΛΕΣ: Φιάλες ορίζονται τα αγγεία με ημισφαιρικό ή κωνικό ή σιγμοειδές σώμα που η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή διπλάσια από το ύψος του σώματος τους. Αποτελούν το 18% των σχημάτων με 57 αγγεία συνολικά. Εντοπίστηκαν σε όλα τα μεγέθη. Το μέγεθος τους είναι μικρό με μέγιστη διάμετρο χείλους 10-15εκ και ύψος 10-15εκ, μεσαίο με μέγιστη διάμετρο χείλους 16-4εκ και ύψος 10-5εκ, μεγάλο με μέγιστη διάμετρο χείλους 5-45εκ και ύψος 5εκ και πάνω Φιάλες με ημισφαιρικό σώμα Φ1 Φιάλες με ημισφαρικό σώμα διχαλωτές λαβές και αποφύσεις στο χείλος. (Γραφήματα 6-18, σχέδ. ΚΑ1373, 1541, 156, 1605, 160, 00, 1356, 774, 179, 1719, 10645, 10760, 10778, 10756, 10700, 10777, 17, 174, 173, 175, 176). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με 3 παραδείγματα, δηλαδή το 40% των φιαλών. 18 Εντοπίστηκαν κυρίως μεσαίου μεγέθους αγγεία με υπολογιζόμενη διάμετρο έως 4εκ, πιο σπάνια μικρού μεγέθους έως 1 εκ και μεγάλες έως 8 εκ. Το πάχος των τοιχωμάτων είναι μέχρι 1 εκ. Ο τύπος Φ1 συνδέεται με χείλη απλά κάθετα τύπου AIV1, ΑΙ1, AVII1 και απλά κάθετα που ακολουθούν τη γραμμή του σώματος ΒΙΙ1, ΒΙΙ4, ΒΙΙ3, BVII1, BI1. Οι λαβές είναι οριζόντιες διχαλωτές (ΛΙΙΙ,ΛΙΙΙ7). Σε 6 αγγεία εντοπίστηκαν αποφύσεις τριγωνικές τύπου ΑΠ4, α,β σε χείλος AIV1 και τύπου ΑΠ4γ σε χείλος AI1. Το χρώμα της επιφάνειας είναι καστανό, καστανέρυθρο 10YR 6/6, 5/4, 7.5YR 5/4, 5/3, 6/6, 5YR 5/3, 5/6, 6/6, 6/4, κυρίως με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1, σπάνια με καστανό ομοιόχρωμο πυρήνα ομάδας Β. Αρκετές φιάλες 18 Παραδείγματα ταυτίζονται με τους τύπους ΑΙΙ1,4 της Τούμπας Θεσ/νίκης. 49

58 έχουν επίχρισμα καστανό, καστανέρυθρο 7,5YR 6/6,4 ομάδας ΓB1. Εντοπίστηκαν πιο λίγες σκούρες μαύρες-γκρι 10YR 4/1,3/1,.5YR 4/1.3/1, 7.5YR 5/1 με τεφρό πυρήνα ομάδας Α1. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη μεσαίας και υψηλής ποιότητας εξωτερικά και εσωτερικά, με πλήρη κάλυψη και συχνά ίχνη στίλβωσης. Η διακόσμηση των αγγείων βρίσκεται στο σώμα, κάτω από χείλος συχνότερα, με μοτίβα τριγωνικών εμπιέσεων σε σειρά, ΓΤ1,ΕΜ, τεχνικής 10. Ο συνδυασμός αυτός είναι πολύ συχνός κατά την ΥΕΧ. Τα μοτίβα αυτά καλύπτονται με λευκή πάστα, η οποία δε κάλυπτε πλήρως τα μοτίβα και η οποία δε διατηρείται σε μεγάλο βαθμό σε πολλές περιπτώσεις. Στο σώμα εντοπίστηκε επίσης διακόσμηση ευθύγραμμων ταινιών ΓΡ1α,β,ε, ΓΡ με λευκή πάστα η οποία καλύπτει πλήρως τα μοτίβα. Στις λαβές εντοπίστηκαν μοτίβα ΤΡ8 τεχνικής 4 και ΓΤ4,ΤΡ9β τεχνικής 10. Στην απόφυση έχουμε μοτίβα ΤΡ13α,ΤΡ τεχνικής 4 και ΓΡ1β,ΓΡ τεχνικής με λευκή πάστα που καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις. Η στίλβωση στις εγχαράξεις υπάρχει μόνο όταν η πάστα καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις και δεν υπάρχει καθόλου όταν η πάστα καλύπτει πλήρως τα ευθύγραμμα μοτίβα. Η πάστα συνδυάζεται με τις τεχνικές 4, 10, 7, 3, και 5. Τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται είναι ευθύγραμμα, τριγωνικά, ρομβοειδή. Η τεχνική που προτιμάται είναι η 10 που συνδυάζεται με τις τεχνικές 6,4,,5,3,7 και η 9 που συνδυάζεται με 7,4, Φ Φιάλες με ημισφαιρικό σώμα και κάθετες λαβές. Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με δύο παραδείγματα (σχέδ. ΚΑ1700, 1730). Η μια φιάλη είναι μεγάλου μεγέθους έχει χείλος επίπεδο με διογκωμένη την μια άκρη ΒΙΙ4 και κάθετη λαβή ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙ ενώ η άλλη είναι αδιάγνωστου μεγέθους διατηρεί τμήμα σώματος και τμήμα κάθετης λαβής ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙ. Η επιφάνειά τους έχει υψηλής ποιότητας στίλβωση πλήρους κάλυψης. Επίχρισμα που καλύπτει και τα δύο παραδείγματα είναι χρώματος ανοιχτού καστανού 10YR5/3 της κεραμικής ομάδας ΓB, με ομοιόχρωμο καστανό πυρήνα ομάδας ΓB και ΓB1 με τεφρό πυρήνα. Η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα με μοτίβο ΤΡ1β, τεχνικής 4, με λευκή πάστα και στο σώμα και στο χείλος με μοτίβα ΤΡ8,ΡΜ4,ΓΚ3 τεχνικής με λευκή πάστα Με κωνικό σώμα Φ3 Φιάλες με κωνικό σώμα και απλό κάθετο χείλος. (Γραφήματα 19-3, σχέδ. 868, 10688, 10736, 10737, 10739, ΚΑ576, 145). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με 7 παραδείγματα, το 1% του συνόλου των φιαλών. Τα χείλη που διατηρούνται είναι απλά κάθετα τύπων AVII1, AI1, εξωστρεφή τύπου DVII και εσωστρεφή τύπου CIV. Ένα αγγείο 50

59 διατηρεί τριγωνική απόφυση τοποθετημένη στο χείλος τύπου ΑΠ4γ και δύο διατηρούν τμήματα από οριζόντιες λαβές κυκλικής διατομής (ΛΙΙΙ). Το μέγεθος των αγγείων είναι μεγάλο με υπολογιζόμενη διάμετρο χείλους από εκ και πάνω και μεσαίο με διάμετρο χείλους 1εκ. Η επεξεργασία της επιφάνειας εσωτερικά και εξωτερικά, είναι στιλβωμένη, χαμηλά έως μεσαία με πλήρη κάλυψη και με ίχνη στίλβωσης ή λειασμένη χωρίς στιλπνότητα. Τα αγγεία έχουν κυρίως ανοιχτόχρωμη καστανή επιφάνεια 5YR 6/4,5/4, 6/6, 7.5YR 5/3, 5/4 με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1 και με ομοιόχρωμο καστανό πυρήνα ομάδας Β. Ένα παράδειγμα υπάρχει μόνο με σκουρόχρωμη καστανή εώς μαύρη επιφάνεια 10YR 3/1,4/1,/1,.5YR 4/1,4/, 3/1, 5/1 με τεφρό πυρήνα Α1. Η κεραμική του ύλη είναι μεσαία έως λεπτή. Η διακόσμηση βρίσκεται αποκλειστικά στην ανώτερη επιφάνεια του χείλους με τεχνική κυρίως 7 και μοτίβα ΓΡ8α,β, ΓΚ3. Έχουμε και τεχνική 9 με μοτίβο ΓΕ1 και τεχνικής 10 με μοτίβο ΕΜ. Οι εγχαράξεις είναι στιλβωμένες και καλύπτονται με πάστα Με σιγμοειδές σώμα Φ4 Φιάλες με σιγμοειδές σώμα εξωστρεφές χείλος και κάθετες λαβές. 19 (Γραφήματα 4-1, σχέδ. ΚΑ1638, 31, 1033, 44, 1781). 0 Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με 10 παραδείγματα, το 18% του συνόλου των φιαλών. Τα χείλη είναι εξωστρεφή τύπων DVII5,4,3, DVI1. Εντοπίστηκαν λαβές ταινιωτής διατομής τύπου ΛΚΙ1,ΛΚΙ1β και μια υπερυψωμένη ελλειψοειδούς ΛΚΙδ. Πρόκειται για μικρά αγγεία με υπολογιζόμενη διάμετρο 10 εκ, δύο μόνο είναι μεσαίου μεγέθους με διάμετρο 0εκ. Η επιφάνεια τους είναι αρκετά διαβρωμένη, στιλβωμένη εξωτερικά και εσωτερικά μεσαίας κυρίως ποιότητας με ίχνη στιλβωτήρα. Η κεραμική ύλη είναι λεπτή και σπάνια μεσαία. Το χρώμα της επιφάνειας είναι κυρίως σκούρο καστανό έως μαύρο.5yr 4/1,5/1, 5YR.5/1 7.5YR.5/1, 4/ ομάδας Α1 με τεφρό πυρήνα υπάρχουν παραδείγματα και με ανοιχτό καστανό 5YR 4/4, 5/6 με καστανό ομοιόχρωμο πυρήνα Β, ενώ έχουμε από ένα με επίχρισμα σε κάθε κατηγορία (ΓB, ΓB1). Η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα κυρίως, με πλήθος μοτίβων ΤΡ9, ΕΜ3 τεχνικής 9, Κ1 τεχνικής 8, ΕΜ3 τεχνικής 9, ΓΡ4 τεχνικής 4, Κ τεχνικής 8, ΓΡ1α τεχνικής 4, ΓΡ1γ, ΤΡ13 τεχνικής 7, στη λαβή ΣΤ1 τεχνικής 4, ΓΡ1β τεχνικής 5, ΤΡ8 τεχνικής 7. Πιο συχνά χρησιμοποιείται η τεχνική 5 αλλά υπάρχει ποικιλία τεχνικών. Η πάστα εντοπίστηκε σπάνια, στις τεχνικές 1 και και καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις, οι οποίες είναι στιλβωμένες. 19 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο AVI1 από την Τούμπα Θεσσαλονίκης. 0 Τα αγγεία της Τούμπας Θεσ./νίκης είναι από τομές 053,03,07,761,033,04 ή διαταραγμένα στρώματα 51

60 Φ5 Φιάλες με σιγμοειδές απλό χείλος και τονισμένη τριγωνική απόφυση στο χείλος (σχέδ ). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με ένα αγγείο που έχει στρογγυλεμένο χείλος τύπου BVII1. Είναι μεσαίου μεγέθους. Η επιφάνεια έχει υψηλή στίλβωση πλήρους κάλυψης, χωρίς ίχνη κατασκευής και ίχνη στίλβωσης. Έχει χρώμα καστανό σκούρο-μαύρο 7.5YR.5/1 με τεφρό πυρήνα A1 και είναι μεσόκοκκο. Η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα ΓΡ1γ ΤΡ13, τεχνικής 7β χωρίς πάστα, με τις εγχαράξεις στιλβωμένες Αδιάγνωστου τύπου τμήματα φιαλών. (Γραφήματα 3-35, σχέδ , 14, 869, ΚΑ1179, ΚΑ1771, ΚΑ1806, ΚΑ1787, ΚΑ438, ΚΑ1794). Καταγράφονται 14 τμήματα αγγείων που λόγω αποσπασματικότητας δεν μπορούν να ομαδοποιηθούν με τους παραπάνω τύπους. Εντοπίστηκαν χείλη απλά κάθετα BIV, AI1,AIV1, εξωστρεφή DII3,DI1,DII1,DIV1,, κυλινδρικό τύπου ZVII1, και ένα εσωστρεφές CII4. Από την υπολογιζόμενη διάμετρο τα αγγεία είναι κυρίως μεσαίου και μικρού μεγέθους αλλά υπάρχουν και μεγάλα. Η επιφάνεια τους είναι στιλβωμένη πλήρως, σπάνια αραιή, μεσαίας και υψηλής ποιότητας. Σπάνια υπάρχουν ίχνη στίλβωσης. Το χρώμα της επιφάνειας των αγγείων είναι ανοιχτό καστανό 7.5YR 4/3,5/4,6/4,5/3,6/6, 5YR 5/4,6/6,6/4,4/3, με τεφρό πυρήνα Β1, με ομοιόχρωμο πυρήνα Β, σκουρόχρωμο καστανό.5yr 4/1,3/1,5/1 10YR 4/1,3/1, /1, 4.5YR 4/,3/1,.5/1 με τεφρό πυρήνα Α1 και με επίχρισμα 10YR3/1 και τεφρό πυρήνα ΓA1. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία, σπάνια λεπτή. Η διακόσμηση εντοπίστηκε στο σώμα και κάτω από το χείλος, με μοτίβα ΓΡ1α, τεχνικής 3 ή 4, ΓΤβ, ΓΤ,1 τεχνικής 10, ΤΡ τεχνικής 7, ΤΡ, ΤΡ6, ΓΕ και ΓΡ1β τεχνικής 4, ΣΠ3 τεχνικής, σπάνια πάνω στο χείλος ΓΤ6, ΓΡ8α τεχνικής 4, ΕΜ4 τεχνικής 9, ΓΡ4 τεχνικής 3, ΤΡ τεχνικής 7. Τα μοτίβα είναι κυρίως ευθύγραμμα, τριγωνικά, και πιο σπάνια συστάδες ευθειών, ρόμβοι, σπείρες. Πιο συχνά εμφανίζεται η τεχνική 4, αλλά υπάρχει μεγάλη ποικιλία από τις υπόλοιπες. Η λευκή πάστα συνδυάζεται στις τεχνικές 4,9,,10,3 και καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις, οι οποίες είναι και αυτές στιλβωμένες ΛΕΚΑΝΙΔΕΣ (Γράφηματα 3-4). Ορίζονται αγγεία με ρηχό σώμα που η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή διπλάσια από το ύψος του σώματος. Αποτελούν το % των σχημάτων με 8 αγγεία. Το μέγεθός τους μεσαίο με μέγιστη διάμετρο χείλους 16-4εκ, μεγάλο με μέγιστη διάμετρο χείλους 5-45εκ. 5

61 Λ1 Λεκανίδες με ημισφαιρικό σώμα, συγκλίνοντα τοιχώματα εσωστρεφές χείλος διατομής Τ (ΓΙΙ4). (Γραφήματα 36-41, σχέδ. 143, 10734, 10735, 10779, ΚΑ198, 3059). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με το 75% του συνόλου των λεκανίδων. Τα παραδείγματα έχουν εξολοκλήρου τύπο χείλους ΓΙΙ4. Τα αγγεία είναι μεγάλου μεγέθους κυρίως με διάμετρο χείλους από 5εκ. και πάνω και σπάνια μεσαίου (μόνο ένα παράδειγμα). Στοιχεία για τα υπόλοιπα τυπολογικά χαρακτηριστικά δεν είναι γνωστά γιατί η διατήρηση είναι αποσπασματική. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη χαμηλής και μεσαίας ποιότητας ή λειασμένη με σπάνια ίχνη στιλβωτήρα και χωρίς ίχνη κατασκευής. Το χρώμα της επιφάνειας που επικρατεί είναι σκούρο καστανό, σκούρο έως γκρι τεφρό 10YR 3/1,.5YR 4/1,3/1, 10YR 6/, 5/1, με τεφρό πυρήνα Α1. Πιο λίγα είναι τα παραδείγματα με επιφάνειες ανοιχτού καστανού 5YR 5/4,.5YR 5/4 με τεφρό πυρήνα Β1. Ένα παράδειγμα εντοπίστηκε με επίχρισμα (ΓA1). Το μέγεθος των εγκλεισμάτων είναι μεσαίο κυρίως και μεσαίο προς λεπτό. Η διακόσμηση των αγγείων βρίσκεται στην εσωτερική επιφάνεια του χείλους. Τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται είναι ευθύγραμμα ΓΡ1γ, ΓΤ5 κυματιστά ΓΚ3, τριγωνικά ΓΤβ, ΤΡ1β και εμπιέσεις ΕΜ1. Οι εγχαράξεις είναι τεχνικής 7, στιλβωμένες χωρίς αδρές άκρες και δεν έχουν πάστα Λ Λεκανίδες με ημισφαιρικό σώμα και ψηλό εσωστρεφές χείλος (CI,CII4). (Γραφήματα 36-41, σχέδ. 149, 10767). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με το 5% του συνόλου των λεκανίδων. Τα αγγεία είναι μεσαίου μεγέθους με διάμετρο χείλους έως 4 εκ. Στοιχεία για τα υπόλοιπα τυπολογικά χαρακτηριστικά δεν είναι γνωστά γιατί η διατήρηση είναι αποσπασματική και τα παραδείγματα πολύ λίγα. Η επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη μεσαίας και υψηλής ποιότητας, με πλήρη κάλυψη, με σπάνια ίχνη στιλβωτήρα. Το χρώμα της επιφάνειας των αγγείων είναι σκούρο καστανό τεφρό 10YR 3/1,.5YR 4/1, με τεφρό πυρήνα ομάδας Α1 και ανοιχτό καστανό με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1. Το μέγεθος των εγκλεισμάτων είναι μεσαίο και λεπτό. Η διακόσμηση των αγγείων βρίσκεται στην εσωτερική επιφάνεια του χείλους. Οι τεχνικές εγχάραξης είναι η 7 και η 4 που συνδυάζονται με την τεχνική εμπιέσεων 9. Πάστα εντοπίστηκε μόνο σε ένα παράδειγμα, που καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις, οι οποίες είναι στιλβωμένες χωρίς αδρές άκρες. Τα μοτίβα που χρησιμοποιούνται είναι τριγωνικά ΓΤβ, ΤΡ15, ΤΡ5 και εμπιέσεις ΕΜ1. 53

62 Ανοιχτά αγγεία αδιάγνωστου σχήματος. Σε αυτή την ομάδα ανήκουν θραύσματα ανοιχτών αγγείων που δεν διατηρούνται επαρκώς για να τοποθετηθούν σε κάποιο τύπο αγγείου. -Βάση δακτυλιόσχημη Β από μεσαίου μεγέθους αγγείο με διάμετρο βάσης 7,5εκ., καστανού χρώματος 7.5YR 5/4 με ομοιόχρωμο καστανό πυρήνα ομάδας Β. Η επιφάνεια της είναι στιλβωμένη αραιά με ίχνη στιλβωτήρα και έχει μεσαία κεραμική ύλη. Είναι διακοσμημένη στο σώμα με τρίγωνα ΤΡ1 ΤΡ, τεχνικής 4 που καλύπτονται με πάστα στις εγχαράξεις τους, οι οποίες είναι στιλβωμένες (σχέδ.κα345, 196). -Δύο προχοές τύπου ΠΡ6 που ανήκουν σε φιάλες ή λεκανίδες. Είναι από μεσαίου μεγέθους αγγεία με διάμετρο χείλους έως 4εκ, έχουν χρώμα επιφάνειας σκούρο γκρι έως μαύρο 10YR 3/1 με τεφρό πυρήνα ομάδας Α1 και μεσαίου μεγέθους προσμίξεις. Η επιφάνειά τους είναι λειασμένη πλήρως, χωρίς ίχνη κατασκευής ή στίλβωσης. Η εγχάρακτη διακόσμησή τους βρίσκεται πάνω στο χείλος με μοτίβα ΓΚ3, ΤΡ8, ΓΡ1γ, ΓΤ5 τεχνικής 4 και 7. Μόνο στο ένα εντοπίστηκε πάστα λευκού χρώματος σε στιλβωμένες εγχαράξεις (σχέδ. ΚΑ306, 10687). -Τα υπόλοιπα σε αυτή την κατηγορία είναι θραύσματα από σώματα αγγείων. Η επιφάνεια τους είναι στιλβωμένη από χαμηλή έως μεσαία, οι προσμίξεις τους είναι μεσαίου μεγέθους. Τα περισσότερα είναι ανοιχτόχρωμα καστανά κεραμικής ομάδας Β1 με τεφρό αλλά και ομοιόχρωμο πυρήνα, ακολουθούν τα σκουρόχρωμα καστανά με τεφρό πυρήνα και αγγεία με επίχρισμα πολύ σπάνια. Τα διακοσμητικά μοτίβα που συναντάμε είναι ευθύγραμμα ΓΡ1α,β,γ, ΓΤ4, ΓΤ, ΓΡ6γ, ΓΡ8α, εμπίεστα ΕΜ, ΕΜ4, σπειροειδή ΣΠβ, ΣΠ4, ΣΠ7 τριγωνικά ΤΡ8, ΤΡ9, ΤΡ1α, ΤΡ. Συνολικά εντοπίστηκαν όλες οι τεχνικές. Η πάστα είναι λευκού χρώματος και καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις οι οποίες είναι στιλβωμένες. 5. ΚΛΕΙΣΤΑ ΑΓΓΕΙΑ (γραφήματα 1-4, 43). Συνολικά στα κλειστά αγγεία ανήκουν 1 αγγεία, τα οποία αποτελούν το 66% του συνόλου των αγγείων (30 αγγεία). Το μέγεθος των κλειστών αγγείων υπολογίζεται με το σχήμα του αγγείου και γι'αυτό οι τιμές του ορίζονται σε κάθε κατηγορία αγγείου ξεχωριστά. Τα κλειστά αγγεία ομαδοποιούνται με βάση: τη γωνία κλίσης στομίου, τη σχέση διαμέτρου χείλους με τη διάμετρο του λαιμού και του σώματος, τη διατομή του χείλους, τη διατομή της λαβής στο ύψος της μέγιστης διαμέτρου, το σχήμα των αποφύσεων, το περίγραμμα του σώματος, το σχήμα της βάσης. 54

63 Χείλη (εικόνα.) AI3,AI4 Στόμιο με λαιμό στον οποίο η διάμετρος τους χείλους είναι μικρότερη ή σχεδόν ίση με την διάμετρο του λαιμού. Απλό καμπύλο χείλος. BI1,BI,BI3,ΒΙ4 Κωνικό στόμιο στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι μικρότερη ή σχεδόν ίση με την διάμετρο του λαιμού. Το χείλος είναι απλό καμπύλο. CI1, CI, CI4, CI5 Στόμιο με λαιμό, στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι μεγαλύτερη από τη διάμετρο του λαιμού. Το χείλος είναι απλό καμπύλο εσωστρεφές. CIII Στόμιο με λαιμό, στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι μεγαλύτερη από τη διάμετρο του λαιμού. Χείλος καμπύλο με πάχος μικρότερο από εκείνο του υπόλοιπου στομίου. DI,DI1 Κυλινδρικό ή σχεδόν κυλινδρικό στόμιο με διάμετρο χείλους ίση με τη διάμετρο του κυλινδρικού λαιμού. Το χείλος είναι απλό καμπύλο εξωστρεφές. EIV1 Στόμιο με κλίση προς το εσωτερικό του αγγείου, δε διαφοροποιείται από το περίγραμμα τους σώματος. Χείλος τονισμένο. ZIII1 Κωνικό στόμιο, στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από τη διάμετρο στη βάση του λαιμού. Χείλος καμπύλο με μικρότερο πάχος από ότι του υπόλοιπου στομίου. ZIV1 Κωνικό στόμιο, στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από τη διάμετρο στη βάση του λαιμού Χείλος τονισμένο. Κάθετες Λαβές ΛΚΙ1 Ταινιωτή λαβή.( σχέδ. ΚΑ365,30,31) ΛΚΙ1α Ταινιωτή λαβή.υπερυψωμένη.( σχέδ ) ΛΚΙ Ελλειψοειδούς διατομής. (σχέδ. 160,10634) ΛΚΙγ Υπερυψωμένη ελλειψοειδούς διατομής. (σχέδ. 09, ΚΑ101/864, ΚΑ160/968, ΚΑ30, ΚΑ183, ΚΑ9, ΚΑ1065,10677, ΚΑ153) ΛΚΙζ Ελλειψοειδούς διατομής, με γωνιώδη διαμόρφωση στην εξωτερικής της όψη.( σχέδ. ΚΑ181) 55

64 ΛΚΙ3 Τριγωνικής διατομής. (σχέδ. ΚΑ170,1069) ΛΚΙ4 Κυκλικής διατομής. (σχέδ. 1066,ΚΑ139,106,10676, ) ΛΚΙ6 Στριφτή λαβή.( σχέδ. ΚΑ5,ΚΑ1454) Αποφύσεις ΑΠ1 Μαστοειδής απόφυση στο σώμα.( σχέδ. ΚΑ15) ΑΠ18 Γλωσσοειδής με δύο κέρατα (αλλιώς κερατόσχημη).* (σχέδ ) ΑΠ19 Τριγωνική απόφυση με οπή τοποθετημένη στο σώμα του αμφορίσκου.*(σχέδ ) Προχοές ΠΡ3 Λοξότμητη προχοή. (σχέδ. ΚΑ66,10676) ΠΡ4 Λοξότμητη προχοή με ραμφόστομη απόληξη.(σχέδ. 864/101) ΠΡ5 Οπισθότμητη προχοή.(σχέδ. ΚΑ15) Βάσεις Β1 Επίπεδη βάση. (σχέδ. ΚΑ338) B Δισκοειδής βάση (σχέδ. ΚΑ1734) Β3 Κυρτή βάση. (σχέδ. ΚΑ1658,ΚΑ30,ΚΑ139) Β6 Κοίλη βάση. (σχέδ ) ΑΜΦΟΡΕΙΣ ορίζονται τα αγγεία με σφαιρικό ή απιόσχημο σώμα, στενό λαιμό, δύο ή τέσσερις λαβές, ή αποφύσεις. Αντιπροσωπεύονται από 14 αγγεία τα οποία αντιστοιχούν στο 4% του συνόλου των σχημάτων. Το μέγεθος των αμφορέων είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ακριβώς, γιατί δεν διατηρούνται ολόκληρα αγγεία στο υλικό που μελετήθηκε. Ωστόσο από παράλληλα της εποχής (Ψαράκη 004, Κουκούλη -Χρυσανθάκη 199) μεσαίου μεγέθους προσδιορίζονται τα αγγεία με μέγιστη διάμετρο χείλους 10-15εκ, μέγιστη διάμετρο σώματος 5εκ και ύψος 10-15εκ, πάνω από αυτές τις διαστάσεις προσδιορίζονται μεγάλου μεγέθους και κάτω από αυτές μικρού μεγέθους (γραφήματα 44-45). 56

65 5..1. ΑΜ1 Αμφορείς με ελλειψοειδές σώμα, κουλουροκωνικό ψηλό λαιμό και κάθετες λαβές. 1 (Γραφήματα 45-57, σχέδ. ΚΑ1393, 108, 195, 908, 106, 10761, 10766, 10634, 10753, 10765, 03,160). Το στόμιο των αμφορέων έχει λαιμό στο οποίο η διάμετρος του χείλους είναι μεγαλύτερη από τη διάμετρο του λαιμού. Το χείλος είναι εσωστρεφές τύπων CI4,1, CIII. Οι λαβές που διατηρούνται είναι κάθετες, κυκλικής διατομής ΛΚΙ4 και ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙ. Το μέγεθος των αμφορέων προσδιορίζεται κυρίως μεγάλο και μεσαίο. Η επεξεργασία της εξωτερικής επιφάνειας είναι στιλβωμένη από χαμηλή έως υψηλής ποιότητας, πλήρους κάλυψης. Η εσωτερική επιφάνεια εμφανίζεται λειασμένη ή αδρή. Το χρώμα της επιφάνειας τους είναι κυρίως ανοιχτόχρωμο καστανό, καστανέρυθρο 7.5YR 6/6,6/4,5/4,6/3,5/3, 10YR 6/3,5/3,4/,5/3, 5YR 5/6 με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1 και ομάδας Β με ομοιόχρωμο καστανό. Πιο σπάνια είναι τα παραδείγματα με σκούρο καστανό χρώμα έως γκρι.5yr.5/1,3/1,4/1, 10YR 5/,4/,3/, 7.5YR.5/1, ομάδας Α1 με τεφρό πυρήνα. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία κυρίως, ακολουθούν τα λεπτά και χοντρά. Σπάνια είναι τα ίχνη στίλβωσης, ενώ δεν υπάρχουν ίχνη κατασκευής. Η διακόσμηση των αμφορέων βρίσκεται στο σώμα και στο λαιμό των αγγείων. Προτιμάται η διακόσμησή τους με μοτίβα ταινιών τεχνικών 3 και 4. Στα πρώιμα παραδείγματα καταγράφονται μοτίβα ευθύγραμμων και καμπυλόγραμμων ταινιών ΓΡ1α τεχνικών 3 και 7, ΓΡ6,ΓΡ6γ, ΓΡ3γ, ΓΡ3β τεχνικής 6, ΓΕ4 τεχνικής 9 και σπάνια τριγωνικά ΤΡ14. Στις εγχαράξεις υπάρχει πάστα πλήρους κάλυψης όταν τα μοτίβα είναι ταινίες τεχνικής 3 και 6, στα υπόλοιπα οι εγχαράξεις είναι στιλβωμένες ΑΜ Αμφορίσκοι με αποφύσεις. Ο τύπος αντιπροσωπεύεται μόνο με δύο παραδείγματα. Το ένα αγγείο (σχέδ ) έχει σφαιρικό σώμα κωνικό στόμιο BI3, βάση επίπεδη και κερατόσχημες αποφύσεις στον ώμο, το οποίο δημιουργεί η φουσκωτή κοιλιά. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία, η επιφάνεια τους με ανοιχτόχρωμη καστανή 7.5YR 5/4 και με τεφρό πυρήνα Β1. Η εξωτερική επιφάνεια του είναι στιλβωμένη μεσαίας ποιότητας με ορατά ίχνη κατασκευής, ενώ η εσωτερική είναι λειασμένη και αδρή σε σημεία. Η διακόσμησή του βρίσκεται στο σώμα με ευθύγραμμα μοτίβα σε πλαίσιο ΓΡ7α, ΓΡ7β,ΓΡ1ζ, τρίγωνο ΤΡ5 τεχνικής 3 και σειρά εμπιέσεων ΓΕ5 τεχνικής 9. Το δεύτερο παράδειγμα (σχέδ.10695) έχει αμφικωνικό σώμα, εσωστρεφές χείλος CI5, αποφύσεις τριγωνικές με οπή ΑΠ18 τοποθετημένες στην τροπίδωση που σχηματίζεται στο αμφικωνικό σώμα και επίπεδη βάση Β1. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία. Η επιφάνειά του είναι στιλβωμένη υψηλής 1 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚΙΧ1 από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 57

66 ποιότητας με γκρι- μαύρο χρώμα επιφάνειας 7.5YR.5/1, κεραμικής ομάδας Α, ενώ η εσωτερική του είναι λειασμένη και αδρή σε σημεία. Η διακόσμησή του βρίσκεται στο σώμα με ταινία ΓΡ1θ σε σχήμα μαιάνδρου, τεχνικής 5 και ταινία εμπιέσεων ΕΜ1β τεχνικής 9. Στην εξωτερική πλευρά των αποφύσεων έχει διακόσμηση κυκλικών εμπιέσεων ΕΜ1 τεχνικής 9 και εγχάρακτου ρόμβου ΡΜ16 τεχνικής 5. Τις εγχαράξεις και στα δυο αγγεία κάλυπτε πλήρως πάστα λευκού χρώματος, αν και διατηρείται αποσπασματικά ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΙ ΑΜΦΟΡΕΙΣ ορίζονται αγγεία με έντονα σφαιρικό σώμα, με μικρή διάμετρο στομίου-χείλους και δύο υπερυψωμένες λαβές. Αντιπροσωπεύονται στο υλικό με 78 αγγεία που αντιστοιχούν στο 4% του συνόλου των σχημάτων. Το μέγεθος τους είναι: μικρό με διάμετρο χείλους 4-5εκ, διάμετρο σώματος κάτω από 8-15εκ και ύψος κάτω από 10-15εκ, μεσαίο με διάμετρο χείλους 4-7 εκ, διάμετρο σώματος 8-15εκ, διάμετρο βάσης 4-5εκ, ύψος 10-15εκ, μεγάλο με διάμετρο χείλους 4-8 εκ, διάμετρο σώματος 16- εκ, διάμετρο βάσης 8εκ.,ύψος 15-5εκ (γραφήματα 78,3). Η διαφορά του μεγέθους βρίσκεται συνήθως στις διαστάσεις του σώματος και του ύψους του αγγείου και όχι του χείλους. Σε όλους τους κανθαρόσχημους αμφορίσκους το πάχος των τοιχωμάτων δεν ξεπερνά τα 0,4-0,6χιλ ΚΑ1 Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι με σφαιρικό σώμα, κωνικό στόμιο και κάθετες υπερυψωμένες λαβές. (Γραφήματα 78-93, σχέδ. 1063, 1066, 10759, 10755, 10630, , 10969, 10631, ΚΑ765, ΚΑ138 κλπ). Το στόμιο των κανθαρόσχημων αμφορίσκων είναι κωνικό με διάμετρο χείλους μικρότερη από τη διάμετρο του κωνικού λαιμού παραλλαγών ΒΙ1,,3,4. Οι λαβές που εντοπίστηκαν είναι ελλειψοειδούς ΛΚΙγ,ζ και κυκλικής διατομής ΛΚΙ4. Στην υποομάδα ΚΑ1Α ανήκουν τα αγγεία με κάθετες υπερυψωμένες λαβές γωνιώδους σχήματος, ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙγ και στην υποομάδα ΚΑ1Β τα αγγεία με λαβές ημικυκλικού σχήματος, ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙγ, με γωνιώδη διαμόρφωση της εξωτερικής όψης ΛΚΙζ ή κυκλικής διατομής ΛΚΙ4. Οι βάσεις διατηρούνται αποσπασματικά μόνο με λίγα παραδείγματα, αναγνωρίζονται κυρίως επίπεδες Β1, σπάνια κυρτές Β3 και δισκοειδείς Β. Το μέγεθος των αγγείων είναι κυρίως μεσαίο, σπάνια μικρό και μεγάλο. Η εξωτερική επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας και σαπωνοειδούς υφής, πλήρους κάλυψης. Σπάνια η στίλβωση είναι Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚVII1 από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 58

67 μεσαία ή χαμηλή. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι σπάνια ορατά. Η εσωτερική επιφάνεια των αγγείων είναι σπάνια αδρή, εμφανίζεται κυρίως λειασμένη ή πλήρως στιλβωμένη. Η αδρή εσωτερική επιφάνεια έχει όψη απολεπισμένης επιφάνειας όμοια επαναλαμβανόμενη στα περισσότερα αγγεία (εικ.1., 10686) και πιθανότατα αυτή να σχετίζεται με το περιεχόμενο του αγγείου. Είναι πιθανό επίσης και αυτά τα αγγεία με την αδρή επιφάνεια να είχαν κάποια επεξεργασία πριν τη διάβρωση. Το χρώμα της επιφάνειας των αγγείων είναι κυρίως ανοιχτό καστανό, καστανέρυθρο, καστανοκίτρινο 5YR 4/6,6/6,5/3,5/6,3/, 7.5YR 5/4,3/3,4/3,5/3,5/4, 10YR 5/4,5/3,6/6,5/,3/ με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1, και με ομοιόχρωμο πυρήνα ομάδας Β. Σπάνια εντοπίστηκε επίχρισμα 7,5YR 6/4 ομάδας ΓB. Στα πρώιμα ανήκουν τα περισσότερα παραδείγματα αγγείων με σκουρόχρωμη επιφάνεια και εντοπίζεται μεγαλύτερη ποικιλομορφία στο χρώμα της επιφάνειας και τις συνθήκες όπτησης. Στο σύνολό των αγγείων του τύπου ΚΑ1 είναι περισσότερα τα ανοιχτόχρωμα αγγεία. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία και λεπτή. Η διακόσμησή τους βρίσκεται κάτω από το χείλος στη βάση του στομίου με μεγάλη τυποποίηση στα μοτίβα που επιλέγονται: ΓΡ1α τεχνικής 4, 3, 7, ΣΠ3 τεχνικής, ΓΡ1ε, τεχνικής 3, τριγωνικών εμπιέσεων ΓΤ, ΕΜ τεχνικής 10 και σπάνια τριγώνων ΤΡ3 τεχνικής 9. Στο σώμα η διακόσμηση στα πρώιμα παραδείγματα έχει μεγάλη ποικιλομορφία: ευθύγραμμων, τριγωνικών, ρομβοειδών μοτίβων ΓΡ1α,β,ζ,ε,θ,η ΓΚ3, ΤΡ14 τεχνικής 3, ΓΡ1α,β,ζ,ε,θ, ΓΤ6, ΓΚ3, ΤΡ1, ΣΠ, ΤΡ, ΤΡ3 τεχνικής 5, ΕΜ4, ΓΕ, ΤΡ1β, ΜΡ4, τεχνικής 9, ΓΤ5, ΤΡ1, ΓΡ1α, β, ζ, ΤΡ1β, ΤΡ6,ΜΤ, ΡΜ5 τεχνικής 7, ΓΡ1α,β τεχνικής, ΡΜ10 ΓΡ1, ΤΡ6β, Τρ8, ΤΡ1α, ΣΠ3, ΤΡ15, ΓΤβ, ΤΡ7 τεχνική 4, ΕΜ, ΡΜ10, ΓΤ4 τεχνικής 10, ΓΡ6α,βΓΡ6, ΓΡ3β, τεχνικής 6. Στα ύστερα παραδείγματα επικρατούν τα σπειροειδή μοτίβα, μέσα σε πλαίσιο: ΓΡ1ε,α, ΓΡΕ, ΓΡΕγ,ΤΡ, ΣΠ1, ΣΠ9 τεχνικής 3, ΓΡ1α,β, ΣΠ, ΡΜ4, ΤΡ, ΤΡ6β τεχνικής 4, ΕΜ τεχνικής 10, ΓΡ1α ΣΠ3, τεχνικής 7, ΓΕ1, ΓΕ3, ΕΜ1, ΕΜ3 τεχνικής 9, ΣΠ3 τεχνικής. Μεγάλη ποικιλία τεχνικών εντοπίστηκε στη διακόσμηση των κανθαρόσχημων αμφορίσκων. Πιο συχνά χρησιμοποιείται η τεχνική 3 και 4, οι οποίες συνδυάζονται κυρίως με εμπίεστες τεχνικές 9 και 10. Τις εγχαράξεις καλύπτει τις περισσότερες φορές λευκή πάστα, η οποία συνδέεται με όλες τις τεχνικές και η οποία καλύπτει πλήρως τα μοτίβα των ταινιών. Οι εγχαράξεις όπου δεν καλύπτονται πλήρως με πάστα είναι στιλβωμένες, ενώ στις ταινίες είναι στιλβωμένες μόνο οι εξωτερικές εγχαράξεις που οριοθετούν το μοτίβο. Σπάνια συναντάμε ροζ πάστα μόνο σε παραδείγματα τεχνικής 3. 59

68 5... ΚΑ Κανθαρόσχημος αμφορίσκος με κάθετες υπερυψωμένες λαβές, κωνικό στόμιο ΒI4 και με υπερυψωμένες στριφτές λαβές ΛΚΙ6 (σχέδ. ΚΑ5). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με μόνο ένα παράδειγμα από μεσαίου μεγέθους αγγείο. Η εξωτερική επιφάνεια του είναι στιλβωμένη μεσαίας ποιότητας ενώ η εσωτερική είναι λειασμένη σε σημεία. Το χρώμα τους είναι ανοιχτό καστανοκίτρινο 7.5YR 5/3-5/4 με νέφη όπτησης και τεφρό πυρήνα ομάδας Β1. Η κεραμική του ύλη είναι λεπτή. Η διακόσμηση του βρίσκεται στην ένωση του λαιμού με το σώμα και αποτελείται από σειρά σταγονοειδών εμπιέσεων ΕΜ4, τεχνικής 9 χωρίς πάστα ΚΑ3 Κανθαρόσχημος αμφορίσκος με σφαιρικό σώμα, κωνικό στόμιο ΒΙ, κάθετες υπερυψωμένες λαβές τριγωνικής διατομής ΛΚΙ3, που ξεκινούν από τη μέγιστη διάμετρο του σώματος και απολήγουν στον ώμο (σχέδ. 1069). Ο τύπος αντιπροσωπεύεται με ένα αγγείο. Είναι μικρού μεγέθους αγγείο. Η κεραμική του ύλη είναι λεπτή, η εξωτερική επιφάνεια του έχει στίλβωση μεσαίας ποιότητας αραιή με ίχνη στίλβωσης. Το χρώμα της επιφάνειας του είναι ανοιχτό καστανέρυθρο πορτοκαλί 7.5YR 5/6 με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1. Η διακόσμηση του βρίσκεται στο άνω μισό του σώματος στον ώμο με τρίγωνα ΤΡ,ΤΡ6 τεχνικής 4, χωρίς πάστα, με στιλβωμένες τις άκρες των εγχαράξεων Κανθαρόσχημος αμφορίσκος αδιάγνωστου τύπου, (σχέδ. ΚΑ135). Στην κατηγορία αυτή ανήκει ένα παράδειγμα κανθαρόσχημου αμφορίσκου με τροπιδωτό σώμα με υπερυψωμένες λαβές. Η εξωτερική επιφάνεια του είναι στιλβωμένη μεσαίας ποιότητας, πλήρους κάλυψης, με ίχνη στίλβωσης, σκούρου καστανού χρώματος με τεφρό πυρήνα Α1. Η κεραμική του ύλη είναι λεπτή. Η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα με ευθύγραμμες ζώνες που σχηματίζουν πλαίσιο ΓΡ3, ΓΡ1β και στο εσωτερικό έχουν τριγωνικά-ρομβοειδή μοτίβα ΤΡ1β,ΤΡ6,ΡΜ7 τεχνικής ΠΡΟΧΟΙ ορίζονται αγγεία με προχοή, με στενό κυλινδρικό λαιμό ή κωνικό στόμιο, με ελλειψοειδές περίγραμμα και μια λαβή. Αντιπροσωπεύονται με 38 αγγεία, το 1% του συνόλου των σχημάτων. Το μέγεθος των πρόχων ορίζεται μικρό με διάμετρο στομίου 4-5εκ, διάμετρο σώματος 5-9εκ και ύψος 8εκ, μεσαίο με διάμετρο στομίου 4-8εκ, διάμετρο σώματος 8-18εκ και ύψος 8-16εκ, μεγάλο με διάμετρο στομίου 7-1εκ, σώμα 18-8 εκ και ύψος έως 6εκ (γραφήματα 58,3). 60

69 ΠΡ1 Μόνωτα ελλειψοειδή αγγεία με κάθετη λαβή ΠΡ1. 3 (Γραφήματα 59-63, σχέδ. 378, 10697, ΚΑ1834, ΚΑ30, 10646). Αντιπροσωπεύονται με 5 παραδείγματα, το 13% του συνόλου των πρόχων. Τα χείλη που συνδέονται με αυτό τον τύπο έχουν διάμετρο μεγαλύτερη από τη διάμετρο του λαιμού και είναι κωνικά ZIII1 ή εσωστρεφή με κλίση προς το εσωτερικό του αγγείου που ακολουθούν το περίγραμμα του σώματος ΕΙV1. Οι λαβές τους είναι είτε ταινιωτής διατομής υπερυψωμένες ΛΚΙ1α, είτε ελλειψοειδούς διατομής υπερυψωμένες ΛΚΙγ. Οι βάσεις εντοπίστηκαν κυρίς επίπεδες Β1, μία κυρτή Β3 και μια κοίλη Β6. Ο τύπος αυτός έχει αποκλειστικά μικρού μεγέθους αγγεία. Το χρώμα της επιφάνειας των αγγείων είναι ανοιχτό καστανό, 10YR 5/3,4/,5/4, 7.5YR 6/4, με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1 και σκούρο καστανό 7.5YR.5/1, 10YR 3/ με τεφρό πυρήνα ομάδας Α1. Η κεραμική ύλη είναι μεσαία σε όλα τα παραδείγματα. Η εξωτερική επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη μεσαίας, χαμηλής και υψηλής ποιότητας. Η κάλυψη της στίλβωσης είναι πλήρης με ίχνη στιλβωτήρα. Η εσωτερική επιφάνεια εμφανίζεται στιλβωμένη μόνο στο πάνω μέρος του χείλους ενώ στο εσωτερικό είναι αδρή. Η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα των αγγείων με μοτίβα ΕΜ4, ΕΜ τεχνικής 9, ΤΡ5 τεχνικής 1 και σε ένα παράδειγμα στη λαβή ΛΚΙγ με μοτίβα ΤΡ5, ΓΕ5 τεχνικής 3. Σ ένα παράδειγμα (σχέδ.10646) συνδυάζονται πολλά μοτίβα στο σώμα ΣΠ3,ΣΠ5, ΕΜ3 και στην εξωτερική πλευρά κάτω από το χείλος ΕΜ, ΓΤ και πολλές τεχνικές,9,4,10. Με την τεχνική 9 που είναι και η πιο συχνή, εντοπίστηκε στο σώμα όπου συνδυάζεται τριγωνικά μοτίβα με εμπιέσεις ΕΜ3, ΕΜ4.Η τεχνική 3 συνδυάζεται με ευθύγραμμα μοτίβα ΓΡ1α, ΤΡ1, ΤΡ8. Πάστα παρατηρείται στις τεχνικές 3 και 9, η οποία καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις, οι οποίες είναι στιλβωμένες ΠΡ Πρόχοι με λοξότμητη, ραμφόστομη ή οπισθότμητη προχοή. 4 (Γραφήματα 64-76, σχέδ. ΚΑ994, 146, 1958, 171, 109, 100, 7, 66, 10776, 101/564, 15, 338) Αντιστοιχεί στο 53% των πρόχων, συνολικά εντοπίστηκαν 0 αγγεία. Στην ΥΕΧ οι προχοές που συνδυάζονται είναι λοξότμητες ή ραμφόστομες ενώ στην ΠΕΣ οπισθότμητες με μαστοειδείς αποφύσεις ΑΠ1 στο σώμα. Λαβές συναντάμε κυκλικής διατομής ΛΚΙ4, υπερυψωμένες και ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙγ και επίπεδες βάσεις. Το μέγεθος των πρόχων είναι μεσαίο και μεγάλο. Το χρώμα της επιφάνειας τους είναι κυρίως ανοιχτό καστανό 7.5YR 5/,5/4,4/3,6/4,6/6, 5YR 4/4,6/4, 10YR 4/,5/3,5/4 με τεφρό πυρήνα ομάδας Β1, σπάνια ομοιόχρωμο πυρήνα ομάδας Β και με επίχρισμα 5YR 6/4 ομάδας Γ. Επίσης σπάνια καταγράφονται σκουρόχρωμες καστανές 7.5YR.5/1,4/1,5/1 10YR /1,3/, 4/1,με τεφρό πυρήνα Α1. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία και λεπτή σπάνια χοντρή. Η εξωτερική 3 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚΙ1 από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 4 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚΙV1 από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 61

70 επιφάνεια των αγγείων είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας κυρίως, σπάνια χαμηλής. Η κάλυψη της στίλβωσης είναι πλήρης με ορατά ίχνη στίλβωτήρα. Η εσωτερική επιφάνεια των αγγείων είναι αδρή στο σώμα ενώ στην προχοή εμφανίζεται στιλβωμένη. Η διακόσμηση βρίσκεται στην εξωτερική όψη της προχοής αρκετά τυποποιημένη με μοτίβο από σειρά σκαφτών τριγώνων ή σταγονοειδών εμπιέσεων ΓΤ,ΕΜ, πιο σπάνια ΓΕ1,ΓΕ, ΓΕ5, ΕΜ4 τεχνικής 10 και 9. Επίσης διακόσμηση εντοπίζεται στον ώμο, στη βάση του λαιμού μέχρι τη μέγιστη διάμετρο του σώματος συχνά με ευθύγραμμο μοτίβο ΓΡ1η που πλαισιώνει άλλα ευθύγραμμα μοτίβα ΓΕ5, ΓΡ τεχνικής 5, κυματιστό μοτίβο και τρίγωνα με εμπιέσεις ΓΚ3, ΤΡ3 τεχνικής 4 και 9, τρίγωνα ΤΡ8 τεχνικής 4 και ΤΡ3β τεχνικής 5, στο λαιμό εντοπίστηκαν μοτίβα ΓΕ4, ΓΤ τεχνικής 9 και 10. Στο λαιμό της προχοής η διακόσμηση είναι από μοτίβο ΓΚ3, γύρω από τις μαστοειδείς αποφύσεις από τρίγωνο ΤΡ4 τεχνικής 4 και 9, στη βάση του λαιμού μοτίβο ΓΡ4. Η πάστα καλύπτει πάντα τη διακόσμηση των πρόχων, αλλά ποτέ πλήρως το μοτίβο. Η τεχνικές διακόσμησης που εμφανίζονται συχνότερα είναι 9, 10, 4. Το χρώμα της πάστας είναι λευκό και ροζ και συναντάται σε αγγεία μ ίδιες τεχνικες διακόσμησης Τμήματα πρόχων (γράφημα 77). Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα τμήματα των αγγείων που είναι πολύ αποσπασματικά ώστε να τοποθετηθούν σε κάποιον από τους παραπάνω τύπους ή δε διατηρούν αρκετά στοιχεία για να δημιουργηθεί καινούργιος τύπος. -Λαβή ΛΚΙγ ελλειψοειδούς διατομής υπερυψωμένη συνδυάζεται με χείλος ΔΙ1. Έχει χοντρή κεραμική ύλη, επιφάνεια λειασμένη μαύρου χρώματος 7.5YR 4/1 με τεφρό πυρήνα Α1. Η διακόσμηση της είναι παράλληλων ευθείων εμπιέσεων ΓΡ8α τεχνικής 9 και βρίσκεται πάνω στο χείλος και παραπέμπει σε πρόχου (σχέδ.κα616). -Σε πρόχους ανήκουν πιθανόν στριφτές λαβές ΛΚΙ6 με μεσαία κεραμική ύλη, με εξωτερική επιφάνεια στιλβωμένη χαμηλής ποιότητας, χρώματος ανοιχτού ερυθρού καστανού 10YR 4/ με τεφρό πυρήνα Β1. Η διακόσμηση τους βρίσκεται στην αρχή της λαβής, στην ένωση με το χείλος και αποτελείται από τριγωνικά σκαφτά τρίγωνα σε σειρά ΕΜ, ΓΤ1 τεχνικής 10 (σχέδ.κα117,454). -Μαστοειδής απόφυση ΑΠ1 ανήκει πιθανόν σε πρόχου. Η κεραμική της ύλη είναι μεσαία, η επιφάνεια της είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας χρώματος ανοιχτού ερυθρού καστανού 7.5YR 6/4 Β1 με τεφρό πυρήνα. Η διακόσμηση της βρίσκεται γύρω από την απόφυση με σκαφτά τρίγωνα ΕΜ τεχνικής 10 (σχέδ.κα395) 6

71 -Σώματα κλειστών αγγείων που διατηρούνται αποσπασματικά ανήκουν πιθανόν σε πρόχους. Δύο από αυτά έχουν στιλβωμένη επιφάνεια πλήρους κάλυψης, υψηλής ποιότητας, χρώματος 5YR 7/6,4/4 ομάδας Β1, Β. Φέρουν διακόσμηση ΓΤ5, ΓΡ1η,α, ΤΡ8 τεχνικής 4, 7 με ροζ πάστα στις εγχαράξεις (σχέδ. ΚΑ1971, 668). Τμήμα σώματος με μοτίβα ΤΡ8, ΓΡ1α, τεχνικής 7 χωρίς πάστα, έχει χρώμα επιφάνειας σκούρο καστανό Β1 και στίλβωση υψηλής ποιότητας (σχέδ.10656). Τμήμα σφαιρικού σώματος έχει στιλβωμένη επιφάνεια χρώματος ανοιχτού καστανού ομάδας Β και διακόσμηση που παραπέμπει σε πρόχου, με μοτίβα ΤΡ1, ΓΡ1γ σε πλαίσιο (σχέδ.κα118) 5..4 Ευρύστομα αγγεία ονομάζονται τα αγγεία με σιγμοειδές περίγραμμα με διάμετρο χείλους ίση με τα 3/4 της μέγιστης διαμέτρου του σώματος, η οποία είναι περίπου ίση με το ύψος του αγγείου και καθιστούν τα αγγεία πιο βαθειά από τις λεκανίδες. 5 (Γράφημα 94, σχέδ ). Στο υλικό τα παραδείγματα από ευρύστομα αγγεία είναι αρκετά αποσπασματικά. Αποτελούν μόνο το 1% του συνόλου της κεραμικής, με 4 παραδείγματα. Εντοπίστηκαν με οριζόντια κυλινδρική λαβή ΛΙ4α, χείλος εσωστρεφές με διάμετρο χείλους μεγαλύτερη από τη διάμετρο του λαιμού ΓΙ, χείλος κωνικό με διάμετρο ίση με την βάση του λαιμού και χείλος φουσκωτό στην άκρη ZIV1. Το μέγεθος των αγγείων είναι μεσαίο με διάμετρο χείλους 0εκ και μικρό με διάμετρο χείλους 6εκ, διάμετρο σώματος 11εκ και ύψος 7εκ. Το χρώμα της επιφάνειας των ευρύστομων είναι σκούρο καστανό έως γκρι.5y 5/,3/1 με τεφρό πυρήνα Α1 και ανοιχτό καστανό 5YR 5/3,ομάδας Β. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία. Η επεξεργασία της επιφάνειας είναι στιλβωμένη μεσαίας και υψηλής ποιότητας, σπάνια λειασμένη. Ίχνη στίλβωσης και κατασκευής δεν υπάρχουν. Η διακόσμηση βρίσκεται: πάνω στο χείλος στην εσωτερική του πλευρά, με τριγωνικά μοτίβα ΤΡ8 τεχνικής και τεχνικής 4 χωρίς πάστα, στο σώμα ακριβώς κάτω από το χείλος με παράλληλες ευθείες εγχαράξεις ΓΡ8α τεχνικής 4 χωρίς πάστα, στο άνω μισό του σώματος με εμπίεστους κύκλους ΕΜ1 που σχηματίζουν τρίγωνα τεχνικής 8 και τέλος πάνω στο χείλος ΓΡ8α τεχνικής 4 χωρίς πάστα, με στιλβωμένες τις άκρες των εγχαράξεων και των εμπιέσεων. 5 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚΧ από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 63

72 5..5. Πιθοειδή αγγεία, είναι τα αγγεία μεγάλων διαστάσεων με ευρύ και ψηλό στόμιο με διάμετρο χείλους μεγαλύτερη από 17εκ. και με σώμα σφαιρικό ή ελλειψοειδές, διαμέτρου 30-60εκ. 6 (Γράφημα 95, σχέδ. ΚΑ ). Στο υλικό εντοπίστηκαν 1 αγγεία που αποτελούν το 4% του συνόλου των σχημάτων. Διατηρούνται πολύ αποσπασματικά και ανήκουν πιθανόν σε πιθαμφορείς λόγω των χοντρών τοιχωμάτων και των μεγάλων διαστάσεων λαβών τους. Χείλη δεν διατηρούνται, αλλά διατηρούνται λαβές ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙ, ΛΚΙ3, ταινιωτές ΛΚΙ1 και κυκλικής διατομής ΛΚΙ4. Τα υπόλοιπα θραύσματα ανήκουν σε σώματα αγγείων με χοντρά τοιχώματα. Η εξωτερική επιφάνεια όλων των παραδειγμάτων είναι χαμηλά στιλβωμένη ή λειασμένη ενώ η εσωτερική είναι αδρή. Η κεραμική ύλη αυτών των αγγείων είναι χοντρή και ανήκουν στην ομάδα Δ1 με τεφρό πυρήνα και χρώμα επιφάνειας ερυθροκόκκινο καστανό και κιτρινοκαστανό 7.5YR 5/4,6/4,6/3, 5YR 6/4,6/3,.5YR 5/4,6/3. Η διακόσμηση στις πρώιμες λαβές βρίσκεται στη βάση της λαβής με εμπίεστους κύκλους ΕΜ1 ΕΜ τεχνικής 11, τρίγωνα ΤΡ8 τεχνικής 7, στο σώμα με κύκλους Κ3 τεχνικής 8, ΓΕ1 τεχνικής 10, ΕΜ4, σταγονοειδείς εμπιέσεις τεχνικής 9, στη ράχη της λαβής ΣΠ5 τεχνικής 1, στο σώμα ΤΡ1β τεχνικής 7, ΤΡ13α τεχνικής 7, Κ3 τεχνική 8. Δεν εντοπίστηκε πάστα στις εγχαράξεις και εμπιέσεις των αγγείων αυτής της κατηγορίας Κλειστά αγγεία αδιάγνωστου σχήματος -Τμήματα από κλειστά αγγεία πιθανόν κανθαρόσχημων αμφορίσκων (σχέδ.κα1701, ΚΑ1809) Έχουν στίλβωση μεσαίας ποιότητας ανοιχτού καστανού χρώματος Β1 και με επίχρισμα ΓB1. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαίας ποιότητας. Η διακόσμηση τους είναι με κυκλικά μοτίβα στο σώμα ΣΠ7β, τεχνικών 4 και 7 και εμπιέσεις γύρω τους ΕΜ1 ΓΕ4α,ΓΤ τεχνικών 4 και 9 με λευκή πάστα. Το μοτίβα εμφανίζουν ομοιότητες με αντίστοιχα παραδείγματα κανθαρόσχημων αμφορίσκων από την Ανατολική Μακεδονία (Κουκούλη- Χρυσανθάκη 199: 496,εικ9). -Τμήματα από σώματα αγγείων με σπειροειδή μοτίβα (σχέδ.κα495, 1061) που πιθανόν ανήκουν σε κανθαρόσχημα αγγεία. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία και λεπτή. Η επιφάνεια τους είναι στιλβωμένη μεσαία, χρώματος ανοιχτού καστανού 5YR 5/4 Β1,Β με εσωτερική επιφάνεια λειασμένη-στιλβωμένη. Η διακόσμηση τους είναι τεχνικής 5 και 3 με μοτίβα ΣΠ8,ΣΠ6β που καλύπτονται πλήρως με λευκή πάστα. 6 Παραδείγματα ταυτίζονται με τον τύπο ΚΧII από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 64

73 -Τμήμα από σώμα μεσαίου μεγέθους αγγείου που ανήκει πιθανόν σε αμφορίσκο τύπου ΑΜ είναι το ΚΑ76 (σχέδ.76). Η διακόσμηση του είναι τεχνικής 6, με μοτίβα ΓΡ3β, ΓΡ3γ που καλύπτονται πλήρως με πάστα λευκή-κιτρινωπή που παραπέμπει στο παράδειγμα Η εξωτερική επιφάνεια του είναι ανοιχτόχρωμη καστανή 7,5YR 5/4,ομάδας Β με υψηλής ποιότητας στίλβωση και η εσωτερική λειασμένη-στιλβωμένη. Η κεραμική του ύλη είναι λεπτή. -Δύο τμήματα από μικρά αγγεία (σχέδ. ΚΑ159,ΚΑ1399) πιθανόν ανήκουν σε μικρού μεγέθους κανθαρόσχημους αμφορίσκους. Έχουν ανοιχτόχρωμη καστανή επιφάνεια 7,5YR 5/4,ομάδας Β Β, στίλβωση υψηλής ποιότητας και μεσαία κεραμική ύλη. Η διακόσμηση τους είναι με τεχνική 3 μοτίβο ΤΕΤ1, τεχνική 4 μοτίβα ΤΡ5, ΓΡ1α και τεχνική 9 μοτίβο ΕΜ1 με λευκή πάστα. -Δύο τμήματα από μεγάλου μεγέθους αγγεία σχέδ , ανήκουν είτε σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους είτε σε αμφορείς. Η επιφάνεια τους είναι στιλβωμένη υψηλής ποιότητας, ανοιχτόχρωμη καστανή 7.5YR 6/4 ομάδας Β και σκουρόχρωμη καστανή 5YR 3/1 ομάδας Α1. Η εσωτερική επιφάνεια τους είναι λειασμένη. Η διακόσμηση τους είναι τεχνικής 3 ΤΡ6β, ΓΤ και ΓΡ1ε, ΤΡ14 ΣΠ1 και καλύπτεται πλήρως με λευκή και ροζ πάστα. -Διατηρούνται αρκετές λαβές ελλειψοειδούς διατομής ΛΚΙ που ανήκουν είτε σε κανθαρόσχημα αγγεία, είτε σε πρόχους (σχέδ.κα70, ΚΑ153, ΚΑ1357, 10751,10776, 10650). Η επιφάνεια τους είναι κυρίως ανοιχτόχρωμη καστανή ομάδων 7,5YR 5/4.6/4,6/6 Β1, ΓB1, ΓB και σκουρόχρωμη καστανή 10YR 3/1,/1 ομάδας Α1 με μεσαίας ποιότητας στίλβωση. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσαία. Εμφανίζουν τυποποίηση στη διακόσμηση με σκαφτά τρίγωνα ΕΜ τεχνικής 10, τα οποία συνδυάζονται με ευθύγραμμο μοτίβο ΓΡ1α ή αβακωτό ΑΒ τεχνικής 4 και 6 με λευκή πάστα. -Τμήματα αγγείων (σχέδ. ΚΑ1974, ΚΑ1987) ανήκουν πιθανόν σε πρόχους, όπως παραπέμπει η διακόσμηση τους. Η επιφάνεια τους είναι 7,5YR 5/4,ομάδας Β και 10YR 3/1 ομάδας Α1, στιλβωμένη μεσαία και υψηλής ποιότητας και η εσωτερική επιφάνεια είναι αδρή ή λειασμένη. Η διακόσμηση είναι σπειροειδών μοτίβων ΣΠ4, ΓΡ1α τεχνικής 7 και με λευκή πάστα. -Δισκοειδής βάση ανήκει πιθανόν σε μικρή πρόχου ΠΡ1(σχέδ.10754). Έχει ανοιχτή καστανή εξωτερική επιφάνεια Β1 στιλβωμένη χαμηλά και εσωτερικά αδρή. Η διακόσμηση της βρίσκεται στη βάση και το σώμα με μοτίβα ΤΡ1β, ΓΤβ τεχνικής 4 με λευκή πάστα. 65

74 5.3. Τριποδικό σκεύος ονομάζεται το σκεύος με τρία πόδια που λειτουργούσε ως υποστατό. Δε διατηρείται ολόκληρο παράδειγμα αγγείου στο υλικό που μελετήθηκε, όπως συμβαίνει στο Αρχοντικό (Μερούσης κ.α.1996), ωστόσο δύο θραύσματα που διατηρούνται πολύ αποσπασματικά παραπέμπουν σε αυτό το είδος σκεύους. Τα δύο παραδείγματα είναι από την Τούμπα Θεσσαλονίκης από την φάση 6 και την φάση 5. Έχουν στιλβωμένη επιφάνεια μεσαίας ποιότητας, χωρίς ίχνη κατασκευής, μεσαίου μεγέθους εγκλείσματα και ανήκουν στις ομάδες με τεφρό πυρήνα ΓA1 και B1 με χρώμα επιφάνειας 10YR /1,3/1. Η διακόσμηση τους βρίσκεται στο πάνω μέρος, με τεχνικές 9, και με μοτίβα ΓΡ1α, ΕΜ3, ΣΠ3 τα οποία καλύπτονται με λευκή πάστα Αδιάγνωστα αγγεία. -Τμήμα ταινιωτής λαβής ΛΚΙ1 με μεσαίας ποιότητας στιλβωμένη επιφάνεα, ανοιχτόχρωμη καστανή Β1, διακοσμείται με μοτίβα ΓΚ3, ΓΡ1β και ΤΡ8 τεχνικής 7 και καλύπτεται με λευκή πάστα. -Δύο τμήματα αγγείων (σχέδ.κα370, ΚΑ448) πιθανόν να ανήκουν σε ευρύστομο αγγείο, όπως το παράδειγμα από το Περιβολάκι (σχέδ ). Αντίστοιχα υπάρχουν και στο Αρχοντικό (Μερούσης κ.α.1996:εικ54). Έχουν χαμηλής ποιότητας στίλβωση, κεραμικών ομάδων Β1 και Β και λεπτή κεραμική ύλη. Η διακόσμηση τους είναι κυκλικών εμπιέσεων ΕΜ1 τεχνικής 8, χωρίς πάστα. -Τμήμα αδιάγνωστου κλειστού αγγείου (σχέδ.κα3048) με αδρή επιφάνεια και κυκλικές εμπιέσεις ΕΜ3 τεχνικής 9, χωρίς πάστα. -Τμήμα ταινιωτής λαβής (σχέδ.κα) με λειασμένη επιφάνεια, κεραμικής ομάδας Α1, διακοσμείται με ΡΜ5, τεχνικής 4 χωρίς πάστα. 66

75 Κεφάλαιο 6 Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΕΓΧΑΡΑΚΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα αναλυθεί η χρονολογική και γεωγραφική κατανομή των μορφολογικών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών των εγχάρακτων αγγείων. Η χρονολογική κατανομή των χαρακτηριστικών των αγγείων βασίστηκε στα ασφαλή χρονολογημένα παραδείγματα εγχάρακτης κεραμικής που εξετάστηκαν στην παρούσα εργασία από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, όπως επίσης και σε στρωματογραφημένα βιβλιογραφικά παράλληλα της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας των δημοσιευμένων θέσεων τον Καστανά, τον Άγιο Μάμα, το Αρχοντικό, το Καστρί Θάσου, τη Φαιά Πέτρα, τους Τύμβους Ποταμών και Εξοχής. Ο χρονολογικός συσχετισμός των αγγείων που δεν είναι στρωματογραφημένα, έγινε με βάση τα στρωματογραφημένα παράλληλα που εντοπίστηκαν στην περιοχή της Μακεδονίας. 6.1 Ύστερη Εποχή του Χαλκού (γραφήματα,4,8,96-111, πίνακες 3-6) Ανοιχτά αγγεία Τα ανοιχτά αγγεία κατά την εποχή αυτή εμφανίζονται σε αρκετές θέσεις της Μακεδονίας, στο σύνολο 38: Τούμπα Παιονίας, Βαλτοχώρι, Ξυλοκεράτια, Άγιος Μαμας, Καστανάς, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αρχοντικό, Δουρμουσλί, Τούμπα Λιβάδι, Πεντάλοφος, Νέα Καλλικράτεια, Λητή, Δρυμός, Χρυσαυγή, Βεργιά, Ασπρόβρυση, Τούμπα Ζλάτα, Κουφάλια, Περιβολάκι, Λιμνότοπος, Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Γαλλικό, Καστρί/Κεντριά, Σταθμός Αγγίστας, Τύμβος Ποταμών και Εξοχής, Φαιά Πέτρα, Αλώνια Μυρρίνης, Βαλτούδα Σερρών, Δοξάτ Τεπέ Δράμας, Ελάφι Αγγίστας, Ποδοχώρι, Νέα Ζίχνη, Τούμπα Σαμαρά, Τούμπα Σφελινού, Φιδοκορυφή Σερρών, Τούμπα Οφρυνίου, (Heurtley 1939, French 1967, Γραμμένος 1975,1980, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199, Horejs 007). Οι φιάλες υπερτερούν στην κατηγορία των ανοιχτών αγγείων κι εντοπίστηκαν σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ, ενώ στην ΥΥΕΧ εντοπίστηκαν και λεκανίδες εντοπίστηκαν που υπερτερούν κυρίως στην ΠΕΣ (γραφήματα,4,9,7, πίνακας 5, χάρτες 1-). 67

76 Οι φιάλες με εγχάρακτη διακόσμηση καταγράφονται συνολικά 19 θέσεις: στις θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης, Βαλτοχώρι, Χρυσαυγή, Ασπρόβρυση, Κουφάλια, Περιβολάκι, Λιμνότοπος, Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Γαλλικό, Καστανάς, Αρχοντικό, Τούμπα Σφελινού, Καστρί/ Κεντριά, Σταθμός Αγγίστας, Τύμβος Εξοχής, Τύμβος Ποταμών, Φαιά Πέτρα, Βαλτούδα Σερρών. Η ποικιλία των τύπων φιάλης είναι μεγαλύτερη στην ΠΥΕΧ (πίνακας 5, γραφήματα 96-98, χάρτες 1-). Η φιάλη με τις διχαλωτές λαβές (Φ1) είναι ο πιο διαδεδομένος τύπος, χρονολογικά και γεωγραφικά, στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (πίνακας 5, γράφημα 6). Παραδείγματα του τύπου βρέθηκαν συνολικά σε 1 θέσεις (χάρτης 3): Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ156, 160, 1605, 179, 774, 1373, 1356, 1719, 00, 1541), Χρυσαυγή (σχέδ. 17, 173, 174, 175, 176), Περιβολάκι (σχέδ , 10777, 10778), Λιμνότοπος (σχέδ ), Καλίνδρια (σχέδ , Heurtley 1939:αρ.374), Γαλλικό (Heurtley 1939: εικ71d), Καστανά (Hochstetter 1984: εικ13.1,1.10,6.10), Αρχοντικό (Μερούσης κ.α. 1996, εικ50, εικ7, Δελιόπουλος 007,πινκ19 ΚΑΖ13), Τούμπα Σφελινού (Τόλια-Χριστάκου 009: εικ16), Καστρί/ Κεντριά (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:πιν.1), Σταθμό Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980: εικ8), Τύμβος Εξοχής (Γραμμένος 1979:εικΧΙ). Στην Κεντρική Μακεδονία εντοπίστηκε κυρίως την πρώιμη ΥΕΧ στον Καστανά (Hochstetter 1984:εικ 93.4), ενώ στην Ανατολική Μακεδονία στην ύστερη ΥΕΧ στις θέσεις: Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980:65), Καστρί/Κεντριά (Κουκούλη- Χρυσανθάκη 199:πιν 1, 1980: εικ13). Εκεί οι φιάλες με διχαλωτές λαβές εντοπίστηκαν με μερικά διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά, όπως γλωσσοειδείς αποφύσεις στο χείλος και κωνική βάση (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: πιν 1) (πίνακας 5). Στην ΠΥΕΧ υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία τύπων στις φιάλες. Εντοπίστηκαν εκτός από τις διχαλωτές και φιάλες με κάθετες λαβές (Φ) στις θέσεις: Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ1730, 1700/1731), Καστανάς (Hochstetter 1984:εικ 13.8) και στην Ανατολική Μακεδονία στην ΥΥΕΧ στις θέσεις Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980:εικ13), Φαιά Πέτρα (Valla 007:εικ13) (πίνακας 5). Στην Φαιά Πέτρα φιάλη, η οποία διατηρείται σχεδόν ακέραιη, έχει κάθετες λαβές τοποθετημένες στο σώμα και κωνική βάση με πόδι. Οι φιάλες με σιγμοειδές σώμα, Φ4 και Φ5, παραπέμπουν σε μια πρωιμότερη κεραμική παράδοση. Με βάση τα στρωματογραφημένα παράλληλα του Αρχοντικού τα παραδείγματα των φιαλών τύπου Φ4 και Φ5 με σιγμοειδές σώμα χρονολογούνται στην ΠΥΕΧ ή στην μεταβατική περίοδο από την ΜΕΧ στην ΠΥΕΧ, χωρίς να υπάρχουν πολλά παραδείγματα που να ανήκουν ξεκάθαρα στην ΜΕΧ. Φιάλες με σιγμοειδές σώμα και κάθετες λαβές (Φ4) 68

77 εντοπίστηκαν πολύ περιορισμένα μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα1033, 1638, 44, 31, σχέδ.κα1781), στο Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007: πικν14 ΚΑΖ61) ενώ με τριγωνικές αποφύσεις στο χείλος (Φ5) εντοπίστηκαν στο Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007: πικν14 ΚΑΖ61) και στο Περιβολάκι (σχέδ.10649), (πίνακας 5, γράφημα 5). Οι λεκανίδες εντοπίστηκαν μόνο κατά την ΥΥΕΧ πολύ περιορισμένα. Στην ΥΥΕΧ ανήκουν πιθανόν οι δύο λεκανίδες μεσαίου μεγέθους, με ημισφαιρικό σώμα και ψηλό εσωτρεφές χείλος (Λ) που προέρχονται από την Ξυλοκεράτια και τον Λιμνότοπο (σχέδ.149,10767). Από την υπόλοιπη Κεντρική Μακεδονία αναφέρονται λεκανίδες μεσαίου και μεγάλου μεγέθους κατά την ΠΥΕΧ. Στον Καστανά συγκεκριμένα λεκανίδες με τροπιδωτό σώμα και έντονα χωνοειδή λαιμό (Hochstetter 1984: εικ 1.1.,1.1,5.7, τυπος 3d) και στον Άγιο Μαμα λεκανίδες με εξωστρεφές χείλος (Horejs 007:αριθμ.1848, τύπου ΙΙΙ). Κατά την ΥΥΕΧ αναφέρονται στον Άγιο Μάμα και λεκανίδες με κυλινδρικό λαιμό (Hochstetter 1984: 41.8,64.7 τύπος 3c). Παραδείγματα αυτών των τύπων δεν εντοπίστηκαν στο υπό μελέτη υλικό ή σε κάποια άλλη περιοχή και πιθανόν να αποτελούν τοπική διαφοροποίηση στους δύο οικισμούς (πίνακας 5, γραφήματα 36,96-98). Το μέγεθος των ανοιχτών αγγείων είναι κυρίως μεσαίο κατά την ΥΕΧ. Στα πρώιμα παραδείγματα (ΠΥΕΧ) οι φιάλες εντοπίζονται σε μικρό, μεσαίο και μεγάλο μέγεθος. Το μέγεθος που επικρατεί είναι το μεσαίο. Στην ΥΥΕΧ οι φιάλες και οι λεκανίδες είναι μόνο μεσαίου μεγέθους. Παράλληλα κατά την εποχή αυτή μειώνεται και η ποικιλομορφία των τύπων φιαλών (πίνακας 5). Την ποικιλομορφία των σχημάτων στην ΥΥΕΧ συμπληρώνει ένα μοναδικό παράδειγμα διπλού αγγείου το οποίο καταγράφεται στην Ανατολική Μακεδονία στο ταφικό σύνολο της Φαιάς Πέτρας (ΥΕΙΙΙΓ). Αποτελείται από δύο μεσαίου μεγέθους φιάλες που ενώνονται με μια κάθετη λαβή (Valla 007:εικ14). Η επιφάνεια του αγγείου είναι καστανού ανοιχτού χρώματος και διακοσμείται με σπείρες ΣΠ15 που καλύπτουν μεγάλο μέρος του σώματος του αγγείου και καλύπτονται πλήρως με λευκή πάστα. Ο τύπος αυτός δεν έχει εντοπιστεί αλλού με βεβαιότητα. Εξετάζοντας τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των ανοιχτών αγγείων πιο συχνά στο σύνολό τους εντοπίστηκαν αγγεία μεσόκκοκα με τεφρό πυρήνα που ανήκουν στις ομάδες Β1 και Α1 (πίνακας 5, γραφήματα 99-10). Στα πρώιμα αγγεία υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλομορφία στην επιλογή τεχνολογικών χαρακτηριστικών, αφού αντιπροσωπεύονται όλες οι κεραμικές ομάδες. Αντίθετα στην ΥΥΕΧ περιορίζεται η ποικιλία τους, αντίστοιχα με 69

78 τη μείωση των αγγείων. Σπάνια εντοπίστηκαν αγγεία με επίχρισμα. Η Τούμπα Θεσσαλονίκης εμφανίζει τη μεγαλύτερη ποικιλία στις κεραμικές ομάδες καθώς έχει παραδείγματα με τεφρό επίχρισμα ομάδας ΓΑ1 και με ερυθρό ΓΒ1, Β. Στην Χρυσαυγή επίσης συναντώνται αρκετά παραδείγματα φιαλών με επίχρισμα ερυθρό ΓΒ. Με επίχρισμα γραφίτη αναφέρονται αγγεία από την Ανατολική Μακεδονία στον Τύμβο Ποταμών και το Ντικίλι Τας (Γραμμένος 1979) (πίνακας 1 και,4, γραφήματα 15,99-101). Η διακόσμηση στις φιάλες κατά την ΥΕΧ βρίσκεται στο σώμα των αγγείων, σπάνια στις αποφύσεις και στις διχαλωτές λαβές. Όλες οι τεχνικές εντοπίστηκαν κατά την ΥΕΧ, ενώ στην ΠΥΕΧ υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλομορφία στην επιλογή και τους συνδυασμούς τεχνικών (πίνακας 4,5, γραφήματα ,111). Πολύ συχνός είναι ο συνδυασμός τριγώνων στη σειρά ΓΤ1,ΕΜ, τεχνικής 10, πάνω σε ευθύγραμμη ταινία ΓΡ1α και τοποθετείται στο άνω σώμα του αγγείου κοντά στο χείλος. Ο συνδυασμός αυτός εντοπίστηκε μόνο σε μεσαίου μεγέθους φιάλες με διχαλωτές λαβές και αποφύσεις (τύπου Φ1), σε περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την πρώιμη ΥΕΧ (έως τη φάση 5 Τούμπα Θεσσαλονίκης, Χρυσαυγή, Περιβολάκι) (σχέδ. ΚΑ1373,174, 173, 175, κλπ) ενώ στην Ανατολική Μακεδονία δεν εμφανίζεται (γράφημα 17). Εκεί υπάρχει προτίμηση σε ευθύγραμμα και καμπυλόγραμμα μοτίβα που κοσμούν το άνω μέρος του σώματος του αγγείου ή ολόκληρο το σώμα και χρονολογούνται στην ΥΥΕΧ (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: πιν. 1, Γραμμένος 1980, Valla 007, Τόλια-Χριστάκου 009: 443). Παραδείγματα με διακόσμηση στο σώμα με καμπυλόγραμμα ή ευθύγραμμα μοτίβα υπάρχουν στον ίδιο τύπο αγγείου και στην Κεντρική Μακεδονία (σχέδ.10653,10645,10700, ΚΑ1787) αλλά πιο σπάνια. Στο υλικό μελέτης και στα βιβλιογραφικά παραδείγματα εντοπίστηκε ένθετη ύλη μόνο λευκού χρώματος, η οποία καλύπτει κυρίως μόνο τις εγχαράξεις κατά την ΠΥΕΧ ενώ κατά την ΥΥΕΧ η κάλυψη είναι πλήρης (πίνακας 4,5) (Γραμμένος 1980, Hochstetter 1984, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 199, Μερούσης κ.α. 1996, Ψαράκη 004, Valla 007, Δελιόπουλος 007). 70

79 6.1.. Κλειστά αγγεία Τα κλειστά αγγεία εμφανίζονται σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος, σε 47 θέσεις στο σύλονο, συγκεκριμένα στις θέσεις: Άγιος Μάμας, Καστανάς, Δρυμός, Κριθιά, Χρυσαυγή, Σοχός Τούμπα Ούρδα, Βεργιά, Ασπρόβρυση, Επιβάτες, Γαλάτιστα, Τούμπα Ζλάτα, Τσαουζίτσα, Λιμνότοπος, Περιβολάκι, Καλίνδρια, Γαλλικό, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αξιοχώρι, Άσσηρος, Νέα Τρίγλια, Νέα Φώκαια, Λαχανόκηπος, Λητή ΙΙ, Αγγελοχώρι Ημαθίας, Αρχοντικό, Αλώνια, Δοξάτ Τεπέ, Καστρί/Κεντριά, Καστρί/Τσιγανδίκια, Μονόβρυση, Νικήσιανη, Νικηφόρος, Παλαιοκώμη, Ροδολίβος, Τούμπα Μανδηλίου, Τούμπα Σαμαρά, Τούμπα Σφελινού, Τούμπα Παιονίας, Τούμπα Λιβάδι, Τούμπα Κουφάλια, Πεντάλοφος, Ντικίλι Τας, Σταθμός Αγγίστας, Τύμβος Εξοχής και Ποταμών, Φαιά Πέτρα (πίνακας 5) (Heurtley 1939, French 1967, Γραμμένος 1975,1980, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199, Horejs 007). Φαίνεται πως στα πιο πρώιμα παραδείγματα της εποχής (ΠΥΕΧ) προτιμώνται κυρίως κανθαρόχημοι αμφορίσκοι, λίγες πρόχοι, αμφορείς και πιθαμφορείς, ενώ στην ύστερη ΥΕΧ (ΥΥΕΧ) υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία σχημάτων με κανθαρόσχημους αμφορίσκους, πρόχους, αμφορείς και ευρύστομα αγγεία (γραφήματα 43,96-98). Αμφορείς με ελλειψοειδές σώμα, κουλουροκωνικό ψηλό λαιμό και τέσσερις κάθετες λαβές (ΑΜ1) εντοπίστηκαν στην Κεντρική Μακεδονία, σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ, με περισσότερα παραδείγματα στην ΥΥΕΧ. Εντοπίστηκαν συνολικά σε 14 θέσεις (γράφημα 45, πίνακας 5): Αξιοχώρι (σχέδ.106), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα76, 908, 1393, 195), Τσαουζίτσα (σχέδ.10634), Ασπρόβρυση (σχέδ.03), Καλίνδρια (σχέδ , 10766, 10753, 10775), Λαχανόκηπος (σχέδ.160), Καστανά (Hochstetter 1984: εικ.8, 13.6, 13.9,39.8,τύπος Α), Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007:ΚΑΤ68) και στην Ανατολική Μακεδονία Καστρί/Κεντριά (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:πινκ3), Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980), Τούμπα Μανδηλίου (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:480), Τύμβο Εξοχής (Κουκούλη- Χρυσανθάκη 199: 498, Γραμμένος 1979: εικχ,χι), Τύμβο Ποταμών (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: 498, Γραμμένος 1979: εικ) και Φαιά Πέτρα (Valla 007: εικ1) (Πίνακας 5). Στην Ανατολική Μακεδονία στους Τύμβους Εξοχής, Ποταμών και τη Φαιά Πέτρα υπάρχουν μεγάλου μεγέθους αμφορείς, τα οποία διατηρούνται σχεδόν ολόκληρα και ανήκουν στην ΥΥΕΧ. Στους Τύμβους Εξοχής και Ποταμών και στο Καστρί η βάση των αγγείων είναι κωνική ενώ στη Φαιά Πέτρα επίπεδη όπως Κεντρική Μακεδονία. Στην Κεντρική Μακεδονία η διατήρηση των αμφορέων ΑΜ1 είναι αρκετά αποσπασματική και γι'αυτο το μέγεθος των αγγείων δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Τα τυπολογικά στοιχεία, κάθετες 71

80 κυλινδρικές λαβές, εσωστρεφές χείλος, απιόσχημο σώμα και το μεγάλο μέγεθός τους επιβεβαιώνονται από μεμονομένα παραδείγματα (πίνακας 5). Στα πρώιμα παραδείγματα των αμφορέων οι επιφάνειες είναι ανοιχτόχρωμες και σκουρόχρωμες καστανές με τεφρό πυρήνα Β1, Α1 ενώ στην ΥΥΕΧ προτιμώνται οι ανοιχτόχρωμες επιφάνειες με τεφρό αλλά και ομοιόχρωμο πυρήνα Β1,Β. Από την Ανατολική Μακεδονία στο Καστρί και στους Τύβους Εξοχής και Ποταμών αναφέρονται παραδείγματα της ΥΥΕΧ με επίχρισμα γραφίτη (Γραμμένος 1979, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199). Η διακόσμηση των αμφορέων ΑΜ1 στην Ανατολική Μακεδονία βρίσκεται στο σώμα των αγγείων καλύπτοντας πλήρως την κοιλιά τους με μοτίβα καμπυλόγραμμων, σπειροειδών ταινιών και με τριγωνικά και ρομβοειδή μοτίβα στα κενά ενδιάμεσα : ΓΡ1Α,ΓΡ1Ε, ΣΠ4, ΣΠ13, ΓΚ5,ΓΡ, ΓΤ6,ΓΕ5, ΓΤβ, ΓΡ6, ΡΜ5, ΤΡ15, ΤΡ8,ΤΡ3, ΤΡ6β. Στην Κεντρική Μακεδονία τα μοτίβα είναι ίδιων σχημάτων αλλά μικρότερης ποικιλίας: ΓΡ1Α,Β,Ε,Θ, ΓΤ4,ΓΡ3, ΓΤΒ,ΓΡ6, ΓΡ6Γ,ΓΡ3Γ,ΓΡ3Β, ΣΠ1,ΣΠ10, ΤΡ, ΤΡ6Β, ΤΡ14, τα οποία εντοπίστηκαν στο σώμα και στο λαιμό των αμφορέων. Επικρατεί μια ομοιομορφία στην ποικιλία των μοτίβων γεωγραφικά σε αυτόν τον τύπο αμφορέα (πίνακας 4). Στην πρώιμη ΥΕΧ συνολικά επικρατούν τα γεωμετρικά ευθύγραμμα και τριγωνικά σχέδια (πίνακας 5). Συχνός είναι ο συδνυασμός τριγωνικών μοτίβων ΤΡ6Β, ΓΤΒ, ενώ στην ύστερη ΥΕΧ είναι συχνότερα τα καμπυλόγραμμα μοτίβα, χωρίς να εξαφανίζονται τα ευθύγραμμα και τα τριγωνικά μοτίβα. Περιορισμένα, χρονικά και χωρικά, εντοπίστηκε σε αμφορείς τύπου ΑΜ1, η τεχνική 6 με τις διακοπτόμενες εγχαράξεις. Στην ΠΥΕΧ ανήκουν πιθανότατα από το υλικό που μελετήθηκε μακροσκοπικά, δύο αγγεία από την Καλίνδρια (σχέδ.10766,10761). Στις εγχαράξεις υπάρχει πάστα λευκού χρώματος που καλύπτει πλήρως τα μοτίβα των ταινιών. Οι αμφορείς με σφαιρικό σώμα και αποφύσεις (ΑΜ) συμπληρώνουν την ποικιλομορφία των τύπων των αμφορέων στην ΠΥΕΧ. Εντοπίστηκαν μόνο στην Κεντρική Μακεδονία στις θέσεις: Άγιος Μάμας (Hochstetter 007,αριμ. 8745), Καλίνδρια (σχέδ.10673, Heurtley 1939:αριθμ. 375), Αξιοχώρι (σεχδ.10695) (Πίνακας 5). Η γεωγραφική κατανομή αυτού του τύπου ΑΜ σε αντίθεση με τον ΑΜ1 είναι πολύ μικρή. Επίσης τα αγγεία έχουν έντονη ποικοιλία στα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά, με διαφορετικού τύπου αποφύσεις ο καθένας, τετράγωνες, τρίγωνες με οπή ή κερατόσχημες. Στον τύπο αυτό ίσως να ανήκει και τμήμα κλειστού αγγείου από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα76) καθώς θυμίζει την διακόσμηση και την τεχνική, παράδειγμα από το Αξιοχώρι (σχέδ.10695). Τα αγγεία αυτά θυμίζουν τύπους αγγείων που συναντάμε στα Βαλκάνια: σε αμαυρόχρωμα 7

81 αλάβαστρα και αμφορίσκους, στην Νεκρόπολη Ulanci στη FYROM, της ΠΕΣ ή αγγεία από νεκροταφεία στην νοτιοανατολική Αλβανία, της ΥΕΧ (Mitrevski 1997:445, Bejko 007:04, Videski 007:LIVb-d). Πιο συστηματική μελέτη σε αγγεία των περιοχών αυτών ίσως αποκαλύψουν και άλλες τέτοιες ομοιότητες και με τύπους εγχάρακτων αγγείων. Κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι κατά στην ΥΕΧ εντοπίστηκαν συνολικά σε 9 θέσεις (πίνακας 5): Καστρί/Κεντριά (τύπος ΙVA 115), Φαιά Πέτρα, Τύμβος Ποταμών, Σταθμός Αγγίστας, Ντικίλι Τας, Τούμπα Σφελίνου, Ελάφι Αγγίτη, Νικήσιανη, Πεντάλοφος, Χρυσαυγή (σχέδ. 171, 184), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ1399, 76, 495, 1809) Περιβολάκι, Καλίνδρια (σχέδ. 1063, 1061), Τσαουζίτσα (σχέδ.10633), Αξιοχώρι, Αγγελοχώρι Ημαθίας, Αρχοντικό, Άσσηρος, Καστανάς, Άγιος Μάμας, Νέα Φώκαια, Λητή, Δρυμός, Βεργιά, Γαλάτιστα, Τούμπα Ούρδα Σοχού, Τούμπα Ζλάτα, Ασπρόβυση, Άσσηρος (πίνακες 3, 4, 5 γραφήματα, 86, 88, 91, ). Ο κανθαρόσχημος αμφορίσκος με έντονα σφαιρικό σώμα, κωνικό στόμιο και κάθετες υπερυψωμένες λαβές (ΚΑ1) έχει το μεγαλύτερο γεωγραφικό εύρος από όλα τα σχήματα, σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ (πίνακας 5). Παραδείγματα συνολικά εντοπίστηκαν σε 3 θέσεις (χάρτης 4): Φαιά Πέτρα (Βάλλα 00), Τύμβος Ποταμών (Γραμμένος 1979), Νικήσιανη (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980), Ντικίλι Τας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:496) Καστρί/Κεντριά (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:πινκ,7,31), Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη- Χρυσανθάκη 199:σελ 496, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980: εικ1), Τούμπα Σφελίνου (Τόλια- Χριστάκου 008), Πεντάλοφος (σχέδ.153), Χρυσαυγή (σχέδ.171, 184), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα1045, 57, 135, 765, 888, 87, 1636, 1801, 197, 1658, 787, 1733, 1803, 1960, 1979, 1830, 443), Περιβολάκι (σχέδ.10693), Καλίνδρια (σχέδ , 10755, 10759, 10758, 1076), Τσαουζίτσα (σχέδ , 10635, 1066, 1063), Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007, ΚΑΡ164), Καστανά (Hochstetter 1984: 13.3., 13.4, 0.1,.4,.10, 9.10, 31.10, 40.7, 40.9), Αξιοχώρι (10694, 10696), Ασπρόβρυση (Heurtley 1939:4,αριθμ.449), Άγιο Μάμα (Horejs 007: αριθμ.093, 083, 079, 085, 076), Άσσηρο (Wardle 1980:εικ1)Δρυμό (σχέδ.166), Βεργιά (σχέδ.190), Τούμπα Ούρδα Σοχού (σχέδ.188), Τούμπα Ζλάτα (σχέδ.09,10), Αγγελοχώρι Ημαθίας (Στεφανή 1994:εικ18.19). Ο τύπος ΚΑ1 εμφανίζεται σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ με περισσότερα παραδείγματα στην ΠΥΕΧ. Σύμφωνα με τη γεωγραφική κατανομή του τύπου εμφανίζεται με μεγαλύτερο γεωγραφικο εύρος, σε περισσότερες θέσεις κατά την ΥΥΕΧ. Διακρίνεται μεγάλη ποικιλία στα μεγέθη των κανθαρόσχημων αμφορίσκων τύπου ΚΑ1 κυρίως στην πρώιμη ΥΕΧ, όπου καταγράφονται μεγάλα, μεσαία και μικρά αγγεία. Το πιο διαδεδομένο μέγεθος των αγγείων 73

82 χρονολογικά και γεωγραφικά είναι το μεσαίο (γράφημα 110). Τα μεγάλα αγγεία τα οποία εντοπίζονται πάντα μαζί με τα μεσαία, εντοπίζονται σε περιορισμένες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άσσηρος, Καστανάς, Άγιος Μάμας, Καλίνδρια, Τούμπα Ζλάτα, Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, ενώ μικρά αγγεία εντοπίζονται σε περισσότερες: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Χρυσαυγή, Άγιο Μάμα, Καστανά, Τσαουζίτσα, Άσσηρο, Περιβολάκι, Αγγελοχώρι Ημαθίας, Αρχοντικό, Καλίνδρια. Οι θέσεις που εμφανίζουν συνολικά όλη την ποικιλία μεγεθών είναι: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άσσηρος, Καστανάς, Άγιος Μάμας, Καλίνδρια, Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, Χρυσαυγή, Περιβολάκι, Αρχοντικό (πίνακες 3,4,5 γραφήματα, 86, 88, 91, ). Η υποομάδα των κανθαρόσχημων αμφορίσκων με γωνιώδεις κάθετες υπερυψωμένες λαβές (ΚΑ1α) εντοπίστηκε σε περιορισμένες θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας: Τύμβος Ποταμών και Εξοχής (Γραμμένος 1979:εικ1-9), Ντικίλι Τας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:496) και της Κεντρικής Μακεδονίας: Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα9), Τσαουζίτσα (σχέδ.10677,10631), Καστανά (Hochstetter 1984: εικ 8.7,13.5). Η παραλλαγή αυτή εντοπίστηκε και στα πρώιμα και στα ύστερα παραδείγματα της εποχής. Η υποομάδα με ημικυκλικές κάθετες υπερυψωμένες λαβές (ΚΑ1Β) είναι πιο διαδεδομένη και εντοπίστηκε στις θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας: Καστρί/Κεντριά (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:πινκ,7,31), Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:σελ 496, Κουκούλη- Χρυσανθάκη 1980: εικ1), Τούμπα Σφελίνου (Τόλια-Χριστάκου 008) και της Κεντρικής Μακεδονίας: Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα139,138,1654,181), Περιβολάκι (σχέδ.10693), Καλίνδρια (σχέδ.10764), Τσαουζίτσα (σχέδ.1065), Αξιοχώρι (σχέδ.10696,10694), Αγγελοχώρι Ημαθίας (Στεφανή 1994:εικ18.19), Αρχοντικό (Μερούσης 1996 κ.α.: πινκ17), Καστανά (Hochstetter 1984:7.8,47.3,47.,47.1,35.1,18.1), Άγιο Μάμα (Horejs 007:αριθμ.5336), Άσσηρο (Wardle 1980:εικ1), Ασπρόβυση (Heurtley 1939: αριθμ.449). Στην Ανατολική Μακεδονία στις θέσεις με παραδείγματα τύπου ΚΑ1α δεν εντοπίστηκαν παραδείγματα τύπου ΚΑ1β, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία οι υποομάδες συνυπάρχουν. Ως προς τα μεγέθη των αγγείων στις υποομάδες τα μεσαία αγγεία είναι τα πιο διαδεδομένα. Η υποομάδα ΚΑ1α έχει και μεγάλα αγγεία που εντοπίζονται στις θέσεις Τσαουζίτσα και Καστανά ενώ η ΚΑ1β έχει μεγαλύτερη μεγάλα αγγεία από την Άσσηρο, το Αξιοχώρι, τον Καστανά και μικρά αγγεία από την Άσσηρο, το Αρχοντικό, το Περιβολάκι και την Τούμπα Θεσσαλονίκης. 74

83 Συνολικά κατά την ΥΕΧ η επεξεργασία των κανθαρόσχημων αμφορίσκων τύπου ΚΑ1 είναι επιμελημένη με υψηλής ποιότητας εξωτερική στίλβωση συχνά με σαπωνοειδή υφή. Η εσωτερική τους επιφάνεια στην ΥΕΧ έχει πάντα κάποια επεξεργασία στίλβωση ή καλή λείανση. Στην ΥΥΕΧ εμφανίζεται και αδρή. Κάποια αγγεία εμφανίζουν συγκεκριμένο τρόπο διάβρωσης, όπως αναφέρθηκε στο κεφάλαιο 5, ο οποίος εντοπίστηκε περιορισμένα σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους της ΥΥΕΧ με σπειροειδή μοτίβα στη διακόσμηση, στις θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης, Τσαουζίτσα, Καλίνδρια. Αυτή οφείλεται πιθανόν σε ταφονομικούς παράγοντες σε συσχετισμό με το περιεχόμενο του αγγείου. Οι κεραμικές ομάδες των κανθαρόσχημων αμφορίσκων εμφανίζουν μεγαλύτερη ποικιλία στη ΠΥΕΧ, όπου εντοπίστηκαν με ανοιχτόχρωμες και σκουρόχρωμες καστανές και μαύρες επιφάνειες με τεφρό πυρήνα Α1, Β1, ΓΑ1 και πιο σπάνια μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης με ομοιόχρωμο πυρήνα Β, ΓΒ (πίνακας 5, γράφημα 88). Στην ΥΥΕΧ εντοπίστηκαν οι κεραμικές ομάδες Α1, Β1 και πολύ σπάνια η Β. Στην Ανατολική Μακεδονία αναφέρονται παραδείγματα μόνο με σκούρη καστανή έως γκρι επιφάνεια με επίχισμα γραφίτη (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199, Γραμμένος 1989), (πίνακες 3,4,5, γραφήματα 86, 88, 91, ). Η διακόσμηση των κανθαρόσχημων αμφορίσκων τύπου ΚΑ1 συνολικά στην Μακεδονία κατά την ΠΥΕΧ αποτελείται από συνδυασμούς ευθύγραμμων ταινίων, τριγωνικών ρομβοειδών μοτίβων, κυκλικών εμπιέσεων, ενώ οι σπείρες εντοπίστηκαν μικρές, συμπληρωματικά με τα υπόλοιπα μοτίβα: ΓΡ1α,γ, β,ζ,ε ΓΤ4, ΓΤ6 ΓΤ5, ΓΚ3,ΓΤ ΓΤβ, ΓΚ3, ΓΡ3β, ΓΡ6α, ΓΡ6β,γ, ΓΕ,ΓΕ3, ΤΡ1β, ΤΡ,ΤΡ1β, ΤΡ15, ΤΡ6, ΤΡ5,ΤΡ1 ΤΡ6β,ΤΕΤ1, ΜΤ, ΣΠ ΣΠ3, ΣΠ8, ΡΜ5,ΡΜ10, ΣΤ1, ΕΜ, ΕΜ1β, ΕΜ4, Κ. Όπως προκύπτει, στα πρώιμα αγγεία υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στα μοτίβα, τα οποία είναι κυρίως τριγωνικά, ευθύγραμμα, ρομβοειδή και λιγότερο καμπυλόγραμμα. Στην ΥΥΕΧ υπερτερούν τα καμπυλόγραμμα και σπειροειδή μοτίβα: ΓΡ1,α,ε,β,γ,η, ΓΡ6,ΓΡ6α, ΓΕ3, ΓΕ5, ΓΕ1, ΓΤβ, ΤΡ1,ΤΡ3, ΤΡ, ΤΡ6β,ΤΡ5,ΤΡ8, ΣΠ3, ΣΠ6β,ΣΠ9,ΣΠ1, ΣΠ10, ΕΜ1,ΕΜ3,ΡΜ4,ΡΜ11. Αν και υπάρχουν τοπικές διαφοροποιήσεις στα μοτίβα, οι γενικές προτιμήσεις ανά εποχή παραμένουν. Απόλυτη ταύτιση γεωγραφικής περιοχής με μια κατηγορία μοτίβων δε φαίνεται να υπάρχει. Έντονα τυποποιημένη διακόσμηση υπάρχει κατά την ΥΥΕΧ, όπου τα αγγεία διακοσμούνται με σπειροειδή και καμπυλόγραμμα μοτίβα σε πλαίσιο στο σώμα του αγγείου (ΣΠ9, ή Σπ ή ΣΠ10, ΓΡ1,ΓΕ3), σε αρκετές θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας: Τούμπα Θεσσαλονίκης (ΚΑ139, 1960, 1830), Ασπρόβρυση (αριθμ. 449), Καστανάς (Hochstetter 1984: εικ 47.1,7.8 κλπ), Άγιος Μάμας (Horejs 007: αριθμ. 076), Άσσηρος (Wardle 1980: εικ 1). Στην Ανατολική Μακεδονία υπάρχουν αντίστοιχα παραδείγματα στο Καστρί και στον Σταθμό Αγγίστας με διαφοροποιημένο το μοτίβο της σπείρας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: 496, 75

84 πινκ). Παρατηρείται ότι η υποομάδα ΚΑ1α με τις τριγωνικές λαβές συνολικά σχετίζεται μόνο με ευθύγραμμα και κυματιστά μοτίβα. Στην Ανατολική Μακεδονία στην ΥΥΕΧ οι κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι με ημικυκλικές λαβές ΚΑ1β είναι λίγοι και έχουν περισσότερο τριγωνικά και ευθύγραμμα μοτίβα, σε αντίθεση με την Κεντρική Μακεδονία όπου επικρατούν καμπυλόγραμμα μοτίβα. Ο κανθαρόσχημος αμφορίσκος (σχέδ.κα138) από την Τούμπα Θεσσαλονίκης έχει μοναδική διακόσμηση χωρίς παράλληλο από την Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Οι τεχνικές διακόσμησης που χρησιμοποιούνται στους κανθαρόσχημους αμφορίσκους είναι ανάλογες σε ποικιλία με τα μοτίβα. Χρησιμοποιούνται όλες οι τεχνικές, με τις 3 και 4 να είναι οι πιο συχνές (πίνακας 4, γράφημα 1). Η χρονολογική τους κατανομή δε διαφέρει, εκτός από την τεχνική 3 η οποία σχετίζεται με τα καμπυλόγραμμα μοτίβα και εντοπίστηκε περισσότερο στην ύστερη ΥΕΧ και την τεχνική 6 που εντοπίστηκε κυρίως στην ΠΥΕΧ. Η τεχνική 6 επίσης εντοπίζεται περιορισμένα γεωγραφικά με κέντρο την Τσαουζίτσα στο Αξιοχώρι, στη Καλίνδρια και σε κάποια παραδείγματα στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. Η τεχνική εντοπίστηκε επίσης περιορισμένα στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, στη Χρυσαυγή και στον Πεντάλοφο (γραφήματα 91, ). Ένθετη ύλη καλύπτει πάντα τις εγχαράξεις των κανθαρόσχημων αμφορίσκων εκτός από εξαιρέσεις που πρέπει να οφείλονται στη διατήρηση του αγγείου. Είναι λευκού χρώματος εκτός από ένα παράδειγμα από την Τσαουζίτσα που είναι ροζ και ανήκει πιθανόν στη ΥΥΕΧ. Η πάστα υπερκαλύπτει τις εγχαράξεις όταν τα μοτίβα είναι ταινίες και τεχνικών, 3, 4, 5, 6. Στην τεχνική 7 πάστα βρίσκεται μόνο στις εγχαράξεις και εμφανίζεται κυρίως στα πρώιμα παραδείγματα. Κάποια παραδείγματα κανθαρόσχημων αμφορίσκων εμφανίζουν έντονα τυποποιημένη διακόσμηση αλλά και ομοιότητες στα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Οι ομοιότητες αυτές βοηθούν και στη σχετική χρονολόγηση των αγγείων. Παραδείγματα: αγγείο από την Τσαουζίτσα (σχέδ.10677) έχει ίδιο τύπο διακόσμησης, μέγεθος και τυπολογικά χαρακτηριστικά με αμφορίσκο από την Φαιά Πέτρα (Βάλλα 000:εικ7) και από τον Τύμβο Ποταμών (Γραμμένος 1979: 31). Αγγείο από το Αξιοχώρι (σχέδ.10694) έχει ίδιο τύπο διακόσμησης και τυπολογικά χαρακτηριστικά με αγγείο από τον Καστανά (Hochstetter 1984, εικ 35.1) και την Τσαουζίτσα (σχέδ.1066, 1063) αλλά και με παραδείγματα από τα Βαλκάνια, Koprilven, Dragojna, ως προς τα χαρακτηριστικά της διακόσμησης (Alexandrov 00:8, εικ 87,88, Bozhinova et. Al 010: εικ3 αριθμ 1,8). Από την Τούμπα Θεσσαλονίκης κανθαρόσχημος αμφορίσκος (ΚΑ1987) που είναι μοναδικό παράδειγμα ανάμεσα σε αυτά 76

85 που εξετάστηκαν έχει παρόμοια διακόσμηση με αντίστοιχα αγγεία από Koprilven, Dragojna, ως προς τα χαρακτηριστικά της διακόσμησης (Alexandrov 00:8, εικ 87,88, Bozhinova et. Al 010: εικ3 αριθμ 1,8). Αγγείο από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα1399, 135) έχει ίδιο τύπο διακόσμησης και τυπολογικά χαρακτηριστικά με αγγείο από τη Χρυσαυγή (σχέδ.171) και τον Καστανά (Hochstetter 1984: εικ.7,31.10). Αγγείο από την Τσαουζίτσα (σχέδ.10630) έχει παρόμοια διακόσμηση και τυπολογικά χαρακτηριστικά με αγγείο από τον Καστανά (Hochstetter 1984: εικ.47,3) και το Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007: Σ45). Από την Καλίνδρια κανθαρόσχημος αμφορίσκος (σχέδ.10673) έχει έντονες ομοιότητες με αγγείο από το Καστρί στην Ανατολική Μακεδονία (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: πινκ31). Από το Αγγελοχώρι αναφέρονται μικροί σε μέγεθος αμφορίσκοι με τριγωνικά μοτίβα σε σειρά και χωρίς πλαίσιο (Στεφανή 1994:εικ18.19) αντίστοιχα με παραδείγματα στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα87, 384, 888), το Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007: Ρ164) και το Περιβολάκι (σχέδ.10693). Ο κανθαρόσχημος αμφορίσκος (σχέδ.κα138) από την Τούμπα Θεσσαλονίκης σε διακόσμηση δεν εμφανίζει παράλληλο στην περιοχή της Μακεδονίας. Άλλοι τύποι κανθαρόσχημων αμφορίσκων αντιπροσωπεύονται πολύ αποσπασματικά. Ο κανθαρόσχημος αμφορίσκος (ΚΑ3) από το Περιβολάκι αντιπροσωπεύονται με ένα μόνο παράδειγμα (σχέδ.1069) που είναι πιο πιθανό να ανήκει στην ΠΥΕΧ με βάση το μικρό μέγεθος του αγγείου και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά του. Δεν έχει βρεθεί αντίστοιχο σε Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Στην ΠΥΕΧ χρονολογείται πιθανόν και ένα παράδειγμα με τροπιδωτό σώμα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα153) που θυμίζει αγγείο της ΠΥΕΧ από τον Άγιο Μάμα (Horejs 007:αριθμ.095), το οποίο έχει και αυτό τροπιδωτό σώμα και παρόμοια διακόσμηση κάθετων ευθύγραμμων μοτίβων. Πρόχοι εντοπίστηκαν στην ΥΕΧ συνολικά σε 1 θέσεις: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άγιος Μάμας, Τούμπα Σφελινού, Περιβολάκι, Γαλλικός, Δρυμός, Καλίνδρια, Αρχοντικό, Σταθμός Αγγίστας, Φαιά Πέτρα, Καστανάς. Οι πρόχοι συνολικά στην Ανατολική Μακεδονία είναι πολύ σπάνιες. Στην ΠΥΕΧ υπερτερούν τα μόνωτα μικρά ελλειψοειδή αγγεία με κάθετη λαβή (ΠΡ1) και στην ΥΥΕΧ οι πρόχοι με λοξότμητη ή ραμφόστομη προχή (ΠΡ). Στον Άγιο Μάμα συναντάται και ο τύπος πρόχων με εξωστρεφές χείλος (τύπος ΙΙΙ) που ανήκουν στην πρώιμη ΥΕΧ (Horejs 007: αρθμ. 467) αλλά αντίστοιχο αγγείο δεν εντοπίστηκε στην κεραμική που μελετήθηκε (πίνακας 5). Μόνωτα αγγεία (ΠΡ1) εντοπίστηκαν και πρώιμα και ύστερα στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα30,1834), στο Αρχοντικό (Δελιόπουλος 007:ΚΑΡ4), στο Περιβολάκι (σχέδ.10646), στο Γαλλικό (σχέδ.10697), στην Καλίνδρια (Heurtley 1939: αρθμ.378) και από την Ανατολική 77

86 Μακεδονία στη Φαιά Πέτρα (Βάλλα 00: εικ1) (πίνακας 5). Πρόχοι με λοξότμητη, ραμφόστομη προχοή (ΠΡ) εντοπίστηκαν στις θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα171, 146, 994, 109, 66, 160/968, 100, 115), Περιβολάκι (Heurtley 1939: αρθμ.438, σχέδ.10676), Καστανάς (Hochstetter 1984:εικ 40.1,40., κλπ), Άσσηρο (Wardle 1996:εικ3), Σταθμός Αγγίστας (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1980: εικ65). Το μέγεθος των μόνωτων ελλειψοειδών αγγείων ΠΡ1 είναι αποκλειστικά μικρό, ενώ των λοξότμητων πρόχων ΠΡ εντοπίζεται μεσαίο στη ΠΥΕΧ και μεγάλο και μεσαίο στην ΥΥΕΧ. Η διακόσμηση στα μόνωτα ελλειψοειδή αγγεία ΠΡ1 καλύπτει το σώμα με τριγωνικά κυρίως μοτίβα ΤΡ5, ΤΡ8, ΤΡ1, ΤΡ8β, πιο σπάνια με ευθύγραμμα και σπείρες ΓΤ, ΓΚ3, ΓΕ5, ΓΕ, ΓΡ1α, ΣΠ3, ΣΠ5, ΕΜ3, ΕΜ τα οποία εντοπίστηκαν στο Αρχοντικό (Μερούσης κ.α. 1996: πιν7,9) και στο Περιβολάκι (σχέδ.10646, πίνακας 5). Τα παραδείγματα είναι λίγα και περαιτέρω γενικά συμπεράσματα για χρονολογική και γεωγραφική κατανομή των τεχνολογικών χαρακτηριστικών δεν είναι εφικτά για τον τύπο ΠΡ1. Στις πρόχους ΠΡ στην ΠΥΕΧ η διακόσμηση των αγγείων είναι πιο τυποποιημένη με μοτίβα ΓΡ1Α,ΓΤ,ΕΜ. Στην ΥΥΕΧ υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στα μοτίβα με ευθύγραμμα, κυματιστά, τριγωνικά μοτίβα ΓΚ3,ΤΡ3,ΤΡ3β,ΓΡ1Η και εμπιέσεις ΓΕ. Συχνά εντοπίστηκε ο συνδυασμός ευθύγραμμης ταινίας ΓΡ1η από την οποία κρέμονται τρίγωνα ΤΡ3β ή ΤΡ8. Επίσης πολύ συχνά στην εξωτερική πλευρά της προχοής εντοπίστηκαν σειρές από σκαφτά τρίγωνα ή σταγονοειδείς εμπιέσεις ΕΜ,ΕΜ1, ΓΤ1, ΓΤ ΓΕ5,ΓΕ1, ΕΜ4. Κατά την ΥΕΧ η πάστα στις πρόχους καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις. Είναι συνήθως λευκού χρώματος, στην ΥΥΕΧ, πιο σπάνια εντοπίστηκαν παραδείγματα ροζ χρώματος, μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στην αποσπασματικότητα του υλικού. Στην ΥΥΕΧ οι πρόχοι ΠΡ εμφανίζουν μεγαλύτερη ποικιλία στις κεραμικές ομάδες A1,B1,B,ΓB, όπως συμβαίνει κα με τους κανθαρόσχημους αμφορίσκους (πίνακας 5). Οι κεραμικές ομάδες με την ανοιχτόχρωμη επιφάνεια και τον ομοιόχρωμο πυρήνα (Β) που είναι πιο σπάνιες εντοπίστηκαν σε λιγότερες αλλά σε ίδιες θέσεις με των κανθαρόσχημων αμφορίσκων: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άσσηρος, Καστανάς, Σταθμός Αγγίστας. Κατά την ΥΕΧ εντοπίστηκαν σπάνια ευρύστομα αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση. Στο υλικό εντοπίστηκε ένα παράδειγμα με κάθετο χείλος από την Ασπρόβρυση (σχέδ.04), όμοιο με παράδειγμα από τον Καστανά που ανήκει στη ΠΥΕΧ (Hochstetter 1984: εικ 0.3). Υπάρχει και ένα παράδειγμα με εσωστρεφές χείλος από την Καλίνδρια, πιθανόν της ίδιας 78

87 εποχής (σχέδ.10749,10763). Τα λίγα παραδείγματα δεν επιτρέπουν γενικά συμπεράσματα για την γεωγραφική και χρονολογική κατανομή των χαρακτηριστικών ευρύστομων αγγείων. Θραύσματα από πιθοειδή αγγεία, πιθανόν από πιθαμφορείς καταγράφηκαν στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία οι οποίοι ανήκουν στην ΠΥΕΧ και ίσως και πιο πρώιμα. Παραδείγματα βρέθηκαν στις θέσεις: Αρχοντικό (Μερούσης κ.α. 1996, Δελιόπουλος 007), Καστανά (Hochstetter 1984:1.14,3.8), Δοξάτ Τεπέ (Γραμμένος 1980), Βεργιά (σχέδ.194), Ασπρόβρυση (σχέδ.199), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.136, πίνακας 5). Η διακόσμηση τους βρίσκεται στη λαβή με μοτίβα ΓΕ,ΣΠ4,ΕΜ4. Στο υλικό της Τούμπας εντοπίστηκαν λαβές με εμπίεστη διακόσμηση στη ράχη τους ή στη βάση της λαβής. Αυτά τα αγγεία προέρχονται από περιοχές με διαταραγμένη στρωματογραφία. Με βάση στρωματογραφημένα παράλληλα από το Αρχοντικό (Μερούσης κ.α. 1996:εικ 36) ανήκουν πιθανόν στην μετάβαση ΜΕΧ-ΠΥΕΧ (σχέδ. ΚΑ18, 77, 30, 36, 365, 356). Τα λίγα παραδείγματα που εντοπίστηκαν στο υλικό είναι πολύ αποσπασματικά και δεν επιτρέπουν τα γενικά συμπεράσματα για την γεωγραφική και χρονολογική κατανομή των πιθαμφορέων. Παρόλα αυτά μαζί με τα ευρύστομα αγγεία συμπληρώνουν μια εικόνα ποικιλομορφίας σχημάτων στην εποχή αυτή. Τριποδικά σκεύη εντοπίστηκαν με επιφύλαξη κατά την ΠΥΕΧ, στην Τούμπα Θεσσαλονίκης γιατί τα παραδείγματα είναι πολύ αποσπασματικά (σχέδ.κα1346,188). Το ακέραιο παράδειγμα που προέρχεται από τον οικισμό του Αρχοντικού ανήκει στην ΠΥΕΧ (Μερούσης κ.α. 1996:πιν16). Στην Ανατολική Μακεδονία στη θέση Καστρί/Τσιγανάδικα εντοπίστηκαν τμήματα αγγείου κυλινδρικού σχήματος, άωτου, χωρίς πυθμένα, ταυτίζονται με ρυτά από την ανασκαφέα, με εγχάρακτη διακόσμηση και λευκή πάστα. Αντίστοιχο παράδειγμα αγγείου δεν καταγράφεται στην Κεντρική Μακεδονία (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:400,εικ 86). Την ΠΥΕΧ τυποποιημένη διακόσμηση, μοτίβων με σκαφτά τρίγωνα σε σειρά ΕΜ, ΓΤ1,ΓΤ, εμφανίζουν κάθετες λαβές από κλειστά αγγεία. Αυτά εντοπίστηκαν σε αρκετές θέσεις: την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα153), το Αρχοντικό (Μερούσης κ.α 1996: εικ5-53), Περιβολάκι (σχέδ ) και την Καλίνδρια (σχέδ.10751). 79

88 6. Πρώιμη Εποχή του σιδήρου(γραφήματα ) Κατά την εποχή αυτή εντοπίστηκαν κυρίως ανοιχτά αγγεία λεκανίδες και πιο σπάνια φιάλες (γράφημα,4, πίνακας 5). Ένα κύπελλο καταγράφεται αυτή την εποχή από τον Καστανά, το οποίο είναι το μοναδικό παράδειγμα στη Μακεδονία (Hochstetter 1984:εικ στρώμα 10). Από τα κλειστά αγγεία εντοπίστηκαν κυρίως πρόχοι και πιο σπάνια πιθαμφορείς (γράφημα 43). Ο αριθμός των φιαλών μειώνεται κατά πολύ. Εντοπίστηκαν αρκετά αποσπασματικά και μόνο στην Κεντρική Μακεδονία στις θέσεις Βεργιά, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Τούμπα Παιονίας, Κουφάλια, Καστανά, Αξιοχώρι. Οι φιάλες με τις διχαλωτές λαβές στην μετάβαση από την ΥΕΧ στην ΠΕΣ εμφανίζονται στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα160), στο Περιβολάκι (σχέδ.10777), στον Καστανά όπου υπάρχουν και πολλά μεταγενέστερα παραδείγματα (Hochstetter 1984: εικ 93.3, στρ 5-6, 0,), (πίνακας 5, γράφημα 4,6,5). Ο τύπος φιάλης που επικρατεί αυτή την εποχή είναι φιάλη με κωνικό σώμα (Φ3) μεγάλου μεγέθους, με γλωσσοειδείς ή τριγωνικές αποφύσεις στο χείλος ή οριζόντιες λαβές τοποθετημένες στην ίδια ευθεία με το χείλος. Αυτές εντοπίστηκαν στις θέσεις: Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα576), Αξιοχώρι (σχέδ.10737,10736,10739), Κουφάλια (σχέδ.868), Περιβολάκι (σχέδ.10688), Βαλτοχώρι (σχέδ.145). Σε προχωρημένη ΠΕΣ ανήκουν τα παραδείγματα από τον Καστανά (Hochstetter 1984: στρ9 και εξής, Καστανάς τύπος 4β, 9β εικ , 1.41, 3.4, 8.1, 30.5, 41.). Οι λεκανίδες συνολικά αυξάνονται κατά την ΠΕΣ αντίθετα από τις φιάλες. Εντοπίστηκαν σε θέσεις μόνο της Κεντρικής Μακεδονίας: Κουφάλια (σχέδ. 143), Καστανάς (Hochstetter 1984: από το στρ7-8 και εξης, τύπος c ή β.β, εικ 00.8, 164.6, 170.7, 0.6, 3., 3.6, 3.8, 31.6, 31.9, 35.3, 41.6), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ198,3059), Αξιοχώρι (σχέδ ,10735), Περιβολάκι (σχέδ , γραφημα 4, πίνακας 5). Επικρατεί ο τύπος Λ1 με ημισφαιρικό σώμα, συγκλίνοντα τοιχώματα και εσωστρεφές χείλος διατομής Τ (ΓΙΙ4). Τα ανοιχτά αγγεία την ΠΕΣ έχουν λειασμένη ή χαμηλά στιλβωμένη επιφάνεια. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις κεραμικές ομάδες αφού αντιπροσωπεύονται όλες (πίνακας 5, ). Η διακόσμηση των φιαλών βρίσκεται πάνω στο χείλος πολύ συχνά με τον συνδυασμό ευθύγραμμων εμπίστεων μοτίβων σε σχήμα σταγόνας ΓΡ8α και τεχνικής 7β, ΕΜ, ΓΕ1 τεχνική 10,9, ΓΚ3 τεχνική 7β. Βιβλιογραφικά καταγράφονται και τα μοτίβα ΕΜ1γ, ΓΡβ, ΓΤ8α. Στη μετάβαση ΥΕΧ- ΠΕΣ εμφανίζονται παραδείγματα φιαλών με διχαλωτές λαβές (Φ1) 80

89 στα οποία η διακόσμηση βρίσκεται στο σώμα κάτω από το χείλος με μοτίβο εμπίεστων σταγόνων σε σειρά ΓΕ και σπάνια στο σώμα με μοτίβο ΓΡ1 που θυμίζει τα παραδείγματα της ΥΕΧ. Την ΠΕΣ χαρακτηριστικό είναι ότι δεν υπάρχει ένθετη ύλη στις εγχαράξεις. Φαίνεται ότι τα χαρακτηριστικά όπως το χρώμα της επιφάνειας, η επεξεργασία της επιφάνειας, τα μοτίβα, οι τεχνικές, η θέση της διακόσμησης που βρίσκεται κάτω από το χείλος αλλά και ο τύπος αγγείου με κωνικό σώμα που επικρατεί έχουν είναι μια τυποποιημένη μορφή που εμφανίζεται σε όλες τις θέσεις. Η διακόσμηση των λεκανίδων βρίσκεται μόνο πάνω στο χείλος χαρακτηριστικό που εμφανίζει τυποποίηση σε όλες τις θέσεις και συνδυάζονται πολλοί τύποι μοτίβων ΓΡ1β, ΕΜ1, ΓΡ1γ,ΤΡ8,ΤΡ1β ΓΤβ, ΓΚ3, ΓΤ5. Είναι πιθανό σε φιάλες να ανήκουν δύο προχοές της ΠΕΣ από μεγάλου μεγέθους αγγεία που βρέθηκαν μια στο Περιβολάκι (σχέδ.10687) και μια στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ.κα306). Το χρώμα τους είναι τεφρό-καστανό κεραμικής ομάδας Α1, ΓA1. Οι εγχαράξεις τους είναι ρηχές και λεπτές εγχαράξεις τεχνικών 7β, και 4β και τα μοτίβα ΓΚ3,ΤΡ8, ΓΤ5, ΓΡ1γ και στις δύο περιπτώσεις βρίσκεται πάνω στο χείλος της προχοής. Αντίστοιχου τύπου αναφέρονται παραδείγματα από φιάλες στον Καστανά (Hochstetter 1984: τύπος 7, στρ, εικ 35,4). Την ΠΕΣ στην κατηγορία των κλειστών αγγείων αναφέρονται βιβλιογραφικά αμφορείς με χωνοειδή λαιμό από τον Καστανά (Hochstetter 1984:93.6,05.10,8.8, τυπος 1α,α) και με στριφτές λαβές από την Άσσηρο (Wardle et al 1997: 47). Στο υλικό που μελετήθηκε δεν εντοπίστηκαν αμφορείς από αυτή την εποχή. Στον Καστανά τα αγγεία είναι μεγάλου ή μεσαίου μεγέθους αγγεία με λειασμένη επιφάνεια καστανού χρώματος. Η διακόσμηση τους βρίσκεται μόνο στο λαιμό με μοτίβα ευθύγραμμα ΓΡ8α,β και τριγωνικά σε σειρά ΤΡ1, ΤΡ4. Όπως είναι φανερό την εποχή αυτή υπάρχει μεγάλη αλλαγή στην επιλογή των μοτίβων και στη επιλογή θέσης της διακόσμησης με μικρότερη ποικιλία από ότι στην ΥΕΧ. Οι κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι μειώνονται εντυπωσιακά την εποχή αυτή. Παραδείγματα υπάρχουν μεμονωμένα στην Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ5) και τον Καστανά. Ο τύπος ΚΑ με κάθετες υπερυψωμένες λαβές, στόμιο εξωστρεφές και στριφτή λαβή εντοπίστηκε μόνο ΠΕΣ (σχέδ.κα5). Η διακόσμηση του είναι εμπίεστη σε σχήμα σταγόνας ΕΜ4 και βρίσκεται στη βάση του λαιμού. Ένα παράδειγμα με χωνοειδή λαιμό και έντονα σφαιρική κοιλιά αναφέρεται στον Καστανά (Hochstetter 1984:17.1) Οι πρόχοι, αν και μειώνονται συγκριτικά με την ΥΕΧ, υπερτερούν την εποχή αυτή από την κατηγορία των κλειστών αγγείων (πίνακας 5, γράφημα 65). Συνολικά εντοπίστηκαν στις 81

90 θέσεις Καστρί/Βρυσούδες (Κουκούλη 199, εικ5), Καστανάς (Hochstetter 1984: 147.7, 75.4), Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ338, 101, 668, 15, 1971, 454, 117, 395, 616), Περιβολάκι (σχέδ ), Λιμνότοπος, Άσσηρος (Wardle 1996:εικ3). Οι πρόχοι της ΠΕΣ ανήκουν στον τύπο ΠΡ με οπισθότμητες προχοές και μαστοειδείς αποφύσεις στο σώμα και είναι μεγάλου μεγέθους αγγεία (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: εικ5, Wardle 1996:εικ3, σχέδ. ΚΑ15). Επίσης εντοπίστηκαν πρόχοι με στριφτές λαβές μεσαίου μεγέθους αγγεία στην Τούμπα Θεσσαλονίκης και τον Καστανά (σχέδ. ΚΑ117,454,338, Hochstetter 1984: 75.4). Κάποιες πρόχοι της ΠΕΣ έχουν κυλινδρικό χείλος που δεν είναι σαφές αν αυτό απολήγει σε προχοή (σχέδ.κα616). Η ποικιλία των κεραμικών ομάδων που εντοπίστηκε στην ΥΕΧ συνεχίζεται. Εντοπίστηκαν αγγεία κεραμικών ομάδων Α1,Β1,Β και με επίχρισμα ΓA, ΓΒ1. Η επιφάνεια τους είναι στιλβωμένη πολύ καλής ποιότητας με σαπωνοειδή υφή. Η διακόσμηση των οπισθότμητων πρόχων βρίσκεται στο χείλος της προχοής από σειρά εμπίεστων στιγμών ή τριγώνων ΓΕ ή ΓΕ3, όπως συνηθίζεται και στην ΥΕΧ. Στο χείλος σε πρόχους με κυλινδρικό χείλος εντοπίζεται μοτίβο ΓΡ8α, ΕΜ, ΓΤ1. Στο σώμα η διακόσμηση περιορίζεται στο άνω μισό του αγγείου, με μοτίβα πολύ συχνά ευθύγραμμα και τριγωνικά ΓΡ1η, ΤΡ1β, ΓΡ1ε, ΓΡ4, ΓΤ5, ΤΡ4, ΓΚ3. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται είναι ρηχές ή μέτριες εγχαράξεις τεχνικών 4, 7 και εμπιέσεις τεχνικών 9, 10, με λευκή και σπάνια ροζ πάστα που καλύπτει μόνο τις εγχαράξεις. Η διακόσμηση είναι αρκετά τυποποιημένη αυτή την εποχή όπως και ο τύπος της πρόχου κάτι που ισχύει σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές όπου εντοπίζονται παραδείγματα. Ευρύστομα αγγεία εντοπίστηκαν πολύ περιορισμένα στην ΠΕΣ. Έχουν εμπίεστη διακόσμηση στο Περιβολάκι (σχέδ ) και με αντίστοιχη διακόσμηση στον Καστανά (Hochstetter 1984: εικ.13.5). Από πιθοειδή αγγεία υπάρχουν πολύ λίγα παραδείγματα και αποσπασματικά. Στο Περιβολάκι καταγράφεται μια λαβή κυλινδρικής διατομής (σχέδ ) από αγγείο μεγάλου μεγέθους, με εμπιέσεις ΕΜ4, στη ράχη της λαβής τεχνικής 4. Στον Καστανά καταγράφονται επίσης πολύ αποσπασματικά στη μετάβαση από την ΥΕΧ στην ΠΕΣ (Hochstetter 1984: εικ 75.6, 17.3, στρ 1-11) παραδείγματα λαβών και τμήματα σώματος από πιθαμφορείς. 8

91 6.3 Η εγχάρακτη κεραμική από την περιοχή των ηπειρωτικών Βαλκανίων. Η εγχάρακτη κεραμική της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας παρουσιάζει ομοιότητες με αντίστοιχη κεραμική από πολιτισμούς των Βαλκανίων. Συνολικά στην εγχάρακτη κεραμική της ΥΕΧ οι σχέσεις εντοπίστηκαν σε πολιτισμούς που εκτείνονται σε όλο το μήκος του Δούναβη, βόρεια του Δούναβη, νότια έως τη Βουλγαρία και στην περιοχή του Δέλτα του Δούναβη. Οι ακριβείς χρονολογήσεις στα ηπειρωτικά Βαλκάνια είναι προβληματικές. Οι πολιτισμοί Cerkova, Coslogeni, Govora είναι σύγχρονοι και ταυτίζονται με τον Girla Marle και Tei στις πιο προχωρημένες φάσεις τους. Τελευταία δημοσιεύτηκαν και στρωματογραφημένα σύνολα εγχάρακτης κεραμικής από το Koprilven που βοηθούν στη χρονολογική συσχέτιση των θέσεων (Koprivlen Ι ΥeΙ-ΙΙ /1500, ΙΙ ΥΕΙΙΙΒ 1340/ /1180πΧ, Αlexandrov 00: 80). Εκτός συνόρων επίσης στην Τροία, στη φάση VIIb, στην ΥΕΧ υπάρχουν εγχάρακτα θραύσματα με λευκή πάστα που μοιάζουν στο βάθος των εγχαράξων και στα μοτίβα με πρόχους με μοτίβο ΓΤ από την Κεντρική Μακεδονία (σχέδ.κα66) (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:485, Blegen et.al. 1958: εικ83 αριθμ1-17). Σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές αναφορές και παραδείγματα, οι πολιτισμικές ομάδες που εμφανίζουν κοινά πολιτισμικά στοιχεία στα σχήματα και τον τρόπο διακόσμησης με θέσεις της Μακεδονίας είναι: Η ομάδα Zimnicea-Plovdiv ή Cerkovna Gruppe, η οποία καλύπτει σχεδόν όλη τη Βουλγαρία, μέρος της νοτιοανατολικής Ρουμανίας και αποτελείται από 6 οικισμούς (ομαδοποιήθηκαν από τον Hӓnsel το 1976 καθώς σε αυτούς αναγνωρίσε κοινό κεραμικό στιλ). Χρονολογούνται στην ΥΕΧ έως το 1100 πχ. Η ομάδα Coslogeni, ομάδα θέσεων που βρίσκονται βορειοανατολικά του Δούναβη και Βουλγαρίας στη νοτιοανατολική Ρουμανία και στα παράλια της Μαύρης θάλασσας. Η ομάδα Veribicoara ή Govora Gruppe, ομάδα θέσεων που βρίσκονται στην Ολτένια της Ρουμανίας, στη βορειοδυτική Βουλγαρία και βορειοανατολική Γιουγκοσλαβία, οι οποίες χρονολογούνται στην ΥΕΧ ύστερη 13-1οαι πχ. Η ομάδα Girla Mare, ομάδα θέσεων που βρίσκονται στις παραδουνάβιες περιοχές της Ρουμανίας, οι οποίες χρονολογούνται από την ΜΕΧ έως στην ΥΕΧ. Η ομάδα Tei IV-V, ομάδα θέσεων που βρίσκονται στη Μουτένια της Ρουμανίας βόρεια του Δούναβη, οι οποίες χρονολογούνται στην ύστερη ΥΕΧ 13-1ος αι. Η ομάδα Wietenberg-Gruppe, ομάδα θέσεων που βρίσκεται βόρεια του Δούναβη (Hochstetter 198: εικ10, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199, , Horejs 007: 46). Στα βορειοδυτικά Βαλκάνια εντοπίστηκαν σχέσεις στην εγχάρακτη κεραμική της ΥΕΧ αλλά η έρευνα δεν έχει προχωρήσει ακόμα. 83

92 Ο κανθαρόσχημος αμφορίσκος είναι το σχήμα που εμφανίζει τις μεγαλύτερες ομοιότητες με την κεραμική των Βαλκανίων. Συγκεκριμένα ο τύπος ΚΑ1 με σφαρικό σώμα υπερυψωμένες λαβές και κωνικό στόμιο συναντάται διακοσμημένος και ακόσμητος σε πλήθος θέσεων (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:σχεδ13,σελ483, Horejs 007b: 97, PLLXXVb). Οι ομοιότητες στον τύπου του αγγείου ΚΑ1 εντοπίστηκαν στις θέσεις: Koprilven Ι (η θέση βρίσκεται στη κοιλάδα Gotse Delchev - στη κοιλάδα Νευροκοπίου κοντά στον Νέστο (Alexandrov 00:8, εικ 87,88), Dragojna (η θέση βρίσκεται στις βόρειες παρυφές της οροσειράς της Ροδόπης στη Βουλγαρία, χρονολογείται αντίστοιχα των φάσεων Koprivlen I, Καστανάς 14, Άσσηρος φάση 14, Τούμπα θεσσαλονίκης 8-6, Άγιος Μάμας 4) (Bozhinova et. Al 010: εικ3 αριθμ 1,,3,9, εικ 11 αριθμ.8), Krsto Pokrovnik (η θέση βρίσκεται στη Νοτιοδυτική Βουλγαρία) (Stefanovic&Kulov 007:εικ6,σελ39), Kamenska Cuka (η θέση βρίσκεται στην κοιλάδα του Στρυμόνα) ( Horejs 007: 46), στους πολιτισμούς Zimnicea- Plovdiv, Cerkova, Tei (Hӓnsel 198:14 εικ9, Hochstetter 198:106 εικ3,4,5), στους πολιτισμούς Verbiociara-Govora (Krauss 006: εικ3,10), στη θέση Hipodrom στα Σκόπια (Mitrevski 007: 488,εικ6), στη θέση Vratitsa στη Βουλγαρία (Hristova 011: εικ6), στους πολιτισμούς της ένθετης διακόσμησης που βρίσκονται στην περιοχή του κάτω Δούναβη (Shagalova 1995: εικ 4) και στο Gorno Pole (Saru Kaya) στην Ανατολική Ροδόπη (Nekhrizov 1995: 17, εικ1, εικ 3 αριθμ 19,0, εικ,4,5). Άλλα σχήματα που έχουν ομοιότητες με τα Βαλκάνια είναι από πολιτισμούς στην περιοχή του κάτω Δούναβη τους λεγόμενους πολιτισμούς της ένθετης κεραμικής και τους πολιτισμούς Wietenberg, όπου υπάρχουν φιάλες με τριγωνικές αποφύσεις παρόμοιες με αυτές του τύπου Φ1 με των φιαλών με τις διχαλωτές λαβές (Shagalova 1995: εικ αριθμ 8.9, Hӓnsel 198: εικ 14). Εντοπίστηκαν ομοιότητες σε φιάλες με κάθετες λαβές από τη Vishegrad (Kharman Kaya) (Nekhrizov 1995: εικ,αριθμ5,6). Το ελλειπτικό αμφικωνικό σώμα του αμφορίσκου τύπου ΑΜ χωρίς όμως αποφύσεις θυμίζει παραδείγματα από τη νεκρόπολη Orsoya, η οποία ανήκει επίσης στους πολιτισμούς με ένθετη κεραμική (Shagalova 1995: 98, εικ4 αριθμ 6). Ο τύπος αυτός δεν εντοπίζεται αλλού στη Μακεδονία. Η τεχνική με τις διακοπτόμενες εγχαράξεις που αναφέρεται βιβλιογραφικά Furchenstich και ταυτίζεται με την τεχνική 6 στην παρούσα εργασία, εντοπίστηκε πολύ περιορισμένα στις θέσεις της Μακεδονίας αλλά εκτεταμένα σε αρκετές θέσεις των Βαλκανίων. Πολύ συχνά εντοπίζεται στη θέση Dragojna (Bozhinova et al. 010: εικ3.5.8,9,11), στην Ανατολική Ροδόπη στη Kharman Kayan και Stomantsi (Nekhrizov 1995: εικ,4,5 σελ 17), στο Koprilven I, όπου καλύπτεται με λευκή, υποκίτρινη η ρόζ πάστα (Alexandrov 00:εικ87-84

93 88) και στους πολιτισμούς Verbiociara Zimnicea, Plovdiv, Cerkova, Tei, Wietenberg, Catalka (Hӓnsel 198:14 εικ9, Hochstetter 198: 106 εικ3,4,5, Krauss 006:εικ3,10). Εκτός από την τεχνική 6 εντοπίστηκαν και οι τεχνικές διακόσμησης: εγχάρακτη με συνεχόμενες εγχαράξεις, εμπίεστη και σκαφτή τεχνική (Hochstetter 198:103, εικ3-10, Hristova 011:εικ4,6, Alexandrov 00:8, εικ 87,88, Stefanovic & Kulov, 007:39, Bozhinova et al. 010, Krauss 006: εικ3). Τα διακοσμητικά μοτίβα την Κεντρικής Μακεδονίας εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες σε τα μοτίβα των αγγείων από τα ηπειρωτικά Βαλκάνια: Τα μοτίβα από τη νεκρόπολη Orsoya, θέση που ανηκει στον πολιτισμό εγχάρακτης κεραμικής με ένθετη ύλη, αν και διαφέρουν στο σύνολό τους, κάποια που έχουν άγκιστρα στις απολήξεις τους μοιάζουν με μοτίβα ΤΡ16, ΤΡ1α που συναντάμε στην Κεντρική Μακεδονία (σχέδ.179,κα1857,10651) στη Χρυσαυγή, στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, το Περιβολάκι, το Αρχοντικό, το Αγγελοχώρι και στον Καστανά (Shagalova 1995: 30 εικ 6). Σε οικισμούς από την Ανατολική Ροδόπη συναντάμε σκαφτά τρίγωνα στο χείλος (Nekhrizov 1995: εικ 3. αριθμ0) αλλά και τριγωνικά, ευθύγραμμα, ρομβοειδή, σπειροειδή μοτίβα ΡΜ6, ΡΜ6, ΡΜ10, ΤΡ6β, ΤΡ10, ΣΠ5, ΣΠ4, ΣΠ15 με πολλές ομοιότητες με τα αντίστοιχα παραδείγματα από την Κεντρική Μακεδονία (Nekhrizov 1995: εικ 4-5). Στην ομάδα Cerkovna τα καμπυλόγραμμα μοτιβα στο σώμα των κανθαρόσχημων αμφορίσκων και τα ρομβοειδή στις λαβές τους, συμφωνούν με παραδείγματα από τον Καστανά (Hochstetter 1984: στρ17-14), την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ181) και την Άσσηρο (Warlde 1980: εικ1) (Hӓnsel 198: εικ9, Hochstetter 198:εικ3). Στην ομάδα Coslogeni συναντάμε σειρές με εμπιέσεις ΓΕ3, ΤΡ9, που χρησιμοποιούνται ευρέως στην Κεντρική Μακεδονία (Hochstetter 198:εικ3). Στην ομάδα Wietenberg συναντάμε σπειροειδή μοτίβα στο σώμα κανθαρόσχημων αμφορίσκων και σκαφτά τρίγωνα κάτω από το χείλος την άκρη του αγγείου, ανάλογα με παραδείγματα από τον Καστανα (Hochstetter 198: εικ4-5,στρ 19-14β). Στην ομάδα Verbiociara συναντάμε σπειροειδή και ευθύγραμμα μοτίβα που ορίζονται με πλαίσιο στο πλάι και τρίγωνο ΤΡ6 στις λαβές, αυτά θυμίζουν παραδείγματα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ135), τη Χρυσαυγή (σχέδ. 171), την Τσαουζίτσα (σχέδ ) (Hochstetter 198: εικ 3-10, Krauss 006: εικ3). Στην ομάδα Tei ΙΙΙ-V εντοπίστηκαν ταινίες ΓΡ6, που θυμίζουν ανάλογα παραδείγματα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ76) από την Τσαουζίτσα (σχέδ. 1063,1066) και το Αξιοχώρι (σχέδ ) (Hochstetter 198: εικ4, Krauss 006:εικ3). Τέλος το θραύσμα πίθου από την Βεργιά (σχέδ. 194) θυμίζει μοτίβο από τη Psenicevo Gruppe (Hochstetter 198: εικ 7). Στα 85

94 Σκόπια στη θέση Hipodrom τον κανθαρόσχημο αμφορίσκο διακοσμούν στο σώμα σπείρες ΣΠ1, ΣΠ8 από ταινίες μέσα σε πλαίσιο που καλύπτονται πλήρως με πάστα όπως συνηθίζεται σε θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας (Mitrevski 007:εικ6). Στην Ανατολική Βουλγαρία στη θέση Vratista υπάρχουν μοτίβα ρομβοειδή, τριγωνικά, ΡΜ6,ΡΜ6β, ΤΡ1, ΤΡ που θυμίζουν Ανατολική και Κεντρική Ροδόπη και την Άνω Θρακική πεδιάδα (Hristova 011: εικ 8,9,11,) ενώ μια σπείρα από κύπελλο στον οικισμό συναντάται συχνά και σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους της Κεντρικής Μακεδονίας (σχέδ. ΚΑ 1801) (Hristova 011: εικ4). Στο Koprivlen Ι, τα μοτίβα αποτελούνται από ταινίες, τρίγωνα, στιγμές, σιγμοειδή, γραμμές, κύκλους, ζιγκ ζαγκ. Η σύνθεση τους ακολουθεί την σύνταξη της διακόσμησης της Κεντρικής Μακεδονίας (Hochstetter 1984: Taf. 13: 5; 18: 1; 7: 8), το μοτίβο οριοθετείται από πλαίσιο και βρίσκεται κάτω από το χείλος στη πιο μεγάλη διάμετρο του αγγείου. Το χρώμα της επιφάνειας των αγγείων είναι επίσης παρόμοιο μαύρο, γρκι, καστανό και η επεξεργασίας της στιλβωμένη. Αναφέρεται επίχρισμα γραφίτη σε περιπτώσεις πρόχων και αμφορέων, παρόμοιο ίσως με αυτό της Ανατολικής Μακεδονίας (Alexandrov 00:7-74 Εικ.87). Στη θέση Krsto Pokrovnik της Βουλγαρίας τα μοτίβα των κανθαρόσχημων αμφορίσκων μοιάζουν με της Κεντρικής Μακεδονίας όπως και το χρώμα της επιφάνειας γκρι, καστανό (Stefanovich &Kulov 007). Στην θέση Dragojna στους κανθαρόσχημους αμφορίσκους έχουμε ευθύγραμμες ταινίες που σχηματίζουν πλαίσιο στο σώμα αντίστοιχο με τα μοτιβα ΓΡ6,ΓΡ6β και σκαφτά τρίγωνα στο χείλος που θυμίζουν παραδείγματα της Κεντρικής Μακεδονίας. Στις λαβές επίσης υπάρχουν μοτίβα ρομβοειδή και τριγωνικά ΤΡ1,ΤΡ8, που θυμίζουν παραδείγματα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (σχέδ. ΚΑ181) και την Καλίνδρια (σχέδ ) (Bozhinova et. al: 010 εικ4 αριθμ 5, εικ 11, εικ 9,εικ5). Σπειροειδές μοτίβο στο σώμα φιάλης από την ίδια θέση θυμίζει φιάλες από Καστανά (Hochstetter 1984:εικ 5.7). Οι εγχαράξεις στα παραδείγματα των Βαλκανίων καλύπτονται από πάστα λευκού χρώματος, που καλύπτει τις εγχαράξεις πλήρως χωρίς να είναι σαφές αν υπάρχουν και παραδείγματα με κάλυψη μόνο των εγχαράξεων. Ενδιαφέρουσα μελέτη έγινε στην πάστα της κεραμικής πέντε οικισμών που ανήκουν στις πολιτισμικές ομάδες ένθετης κεραμικής με πάστα και βρίσκονται στον κάτω Δούναβη στην περιοχή της Ουγγαρίας. Οι αναλύσεις στην πάστα αγγείων της πΧ, πραγματοποιήθηκαν με XRD (X-ray), FT-IR, SEM (ηλεκτρονικό μικροσκόπιο). Έδειξαν ότι στη μια περίπτωση η πάστα έχει σύσταση από οστά θηλαστικών, χωρίς να μπορεί να διευκρινιστεί αν αυτά είναι ανθρώπινα ή ζωικά. Στην άλλη περίπτωση η σύσταση της πάστας έχει βάση τον άνθρακα. Σε αυτές τις δύο επιλογές δε 86

95 φαίνεται να υπάρχει κάποια γεωγραφική ή χρονολογική προτίμηση σύμφωνα με τους ερευνητές (Roberts et.al 008). Ωστόσο αυτό που σημειώνουν οι ερευνητές είναι ότι τα αποτελέσματα των αναλύσεων αναιρούν τις υποθέσεις τους, ότι η πάστα ήταν από ασβέστη ή θρυμματισμένα όστρεα, όπως επίσης και την τυπολογική - στιλιστική κατανομή των αγγείων στη περιοχή, η οποία ανέδειξε κέντρα κατασκευής και ένα δίκτυο ανταλλαγής των εγχάρακτων αγγείων (Roberts et.al 008). 87

96 Κεφάλαιο 7 ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 7.1 Η εγχάρακτη κεραμική στην ΥΕΧ Η εγχάρακτη κεραμική κατά την ΥΕΧ εντοπίστηκε σε πλήθος θέσεων, σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος στην περιοχή της Μακεδονίας. Συλλέγοντας όλα τα δεδομένα, το δυτικό όριο της εγχάρακτης κεραμικής συνεχίζει να είναι η Ημαθία και η θέση Τούμπα Ζλάτα. Στην Ήπειρο και μέχρι την Αδριατική δεν εντοπίστηκε (Horejs 007:87). Το ανατολικό όριο είναι η Θράκη, όπου εντοπίστηκε εγχάρακτη κεραμική πολύ αποσπασματικά, με μορφολογικά χαρακτηριστικά παρόμοια της κεραμικής της Κεντρικής, Ανατολικής Μακεδονίας και των Βαλκανίων (Horejs 007:87, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199:48,486). Στη νησιωτική χώρα, τα παράλια της Χαλκιδικής, την Τορώνη και τον Μολυβόπυργο, είναι αξιοπρόσεκτη η απουσία εγχάρακτης κεραμικής, εξαιρείται η Θάσος. (Horejs 007: 88). Η εγχάρακτη κεραμική με λευκή πάστα που βρέθηκε στη νησίδα Κουκονήσι στον κόλπο του Μούδρου της Λήμνου και χρονολογείται στην ΥΕΧ (1650 π.χ.-1ος αι.πχ), είναι στιλβωμένη κόκκινη κεραμική με διακοσμητικά μοτίβα που θυμίζουν την εγχάρακτη κεραμική της Μακεδονίας, αλλά διαφέρει στους τύπους των σχημάτων και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων και δε μπορεί να συγκριθεί με αυτή της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας (Μπουλώτης 01). Νότια αναφέρονται παραδείγματα στα Πευκάκια Θεσσαλίας αλλά είναι πολύ αποσπασματικά (Maran 199, Horejs 007:87). Κατά την ΥΕΧ εντοπίστηκε εγχάρακτη κεραμική που έχει αρκετές ομοιότητες με την αντίστοιχη της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας στα κεραμικά σύνολα των θέσεων των ηπειρωτικών Βαλκανίων μέχρι τον ποταμό Δούναβη, όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 6. Παρ'όλα αυτά φαίνεται ότι οι ομοιότητες μεταξύ Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας είναι περισσότερες από ότι των δύο περιοχών με τα Βαλκάνια. Οι ομοιότητες που εντοπίστηκαν ανάμεσα στην κεραμική των περιοχών δείχνουν ότι οι δρόμοι που σχημάτιζαν τα ποτάμια, όπως του Στρυμώνα και του Αξιού ήταν σημαντικοί για την σύνδεση των δύο περιοχών με τα ηπειρωτικά Βαλκάνια, παρ'όλο που δεν υπάρχουν εκτεταμένα ευρήματα στα βόρεια των ποταμών, πιθανότατα λόγω έλλειψης εκτεταμένης έρευνας (Hochstetter 198: , Κουκούλη-Χρυσανθάκη 199: , Horejs 007:88, 007β:98). 88

97 7.1.1 Στοιχεία για τη παραγωγή των εγχάρακτων αγγείων Τα εγχάρακτα αγγεία της Τούμπας Θεσσαλονίκης τοποθετούνται στη γενική κεραμική παράδοση των αγγείων του οικισμού όπως έγινε φανερό και από τη συστηματική μελέτη στη κατασκευή και τεχνολογία των αγγείων του οικισμού από την Κ.Κυριατζή (000:46-48). Εξετάζοντας τα εγχάρακτα αγγεία της Τούμπας Θεσσαλονίκης συγκριτικά με εγχάρακτα αγγεία από θέσεις της υπόλοιπης Κεντρικής Μακεδονίας προκύπτουν στοιχεία που αφορούν την τυποποίηση κάποιων τεχνολογικών χαρακτηριστικών κατά την ΥΕΧ. Αναδεικνύονται κάποιες κοινές πρακτικές στο πλαίσιο παραγωγής των εγχάρακτων αγγείων στους οικισμούς της Μακεδονίας κατά την ΥΕΧ. Επαναλαμβανόμενα τεχνολογικά στοιχεία είναι η καλή επεξεργασία της επιφάνειας με στίλβωση, τα λεπτά τοιχώματα κανθαρόσχημων αμφορίσκων, το μεσαίο και λεπτό μέγεθος των εγκλεισμάτων και κάποια είδη μη πλαστικών λιθικών εγκλεισμάτων που αναγνωρίστηκαν μακροσκοπικά όπως μαρμαρυγίας, χαλαζίας κλπ,. Οι αναγωγικές και μικτές συνθήκες όπτησης σε συνδυασμό με ανοιχτόχρωμη ή σκουρόχρωμη καστανή επιφάνεια (κεραμικές ομάδες Α1 και Β1) είναι οι πιο διαδεδομένες επιλογές διαχρονικά σε όλη την ΥΕΧ και με μεγάλο γεωγραφικό εύρος. Ενδείξεις εξειδίκευσης στην παραγωγή των εγχάρακτων αποτελούν τα αγγεία που ανήκουν στις ομάδες Β και ΓΒ1. Η κεραμική ομάδα Β η οποία αποτελείται από αγγεία με καστανό ανοιχτό χρώμα επιφάνειας και ομοιόχρωμο πυρήνα ξεχωρίζει καθώς εντοπίζεται στην ΠΥΕΧ σε ποικιλία σχημάτων κανθαρόσχημους αμφορίσκους, πρόχους, φιάλες, αμφορείς αλλά σε πολύ περιορισμένες θέσεις: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Περιβολάκι, Καλίνδρια,Πεντάλοφος, Νέα Φώκαια, Γαλάτιστα, Τούμπα Ζλάτα). Η κεραμική ομάδα Β επίσης ξεχωρίζει γιατί σε αυτήν εντοπίστηκαν κάποια διαφορετικού τύπου εγκλείσματα, καστανά στρογγυλά, όστρεο (εικ.1, παράδειγμα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, σχέδ. ΚΑ109) και οργανικά κατάλοιπα (εικ.1, παράδειγμα από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, σχέδ. ΚΑ1700/1731). Η ομάδα Β ενισχύει την ποικιλομορφία των τεχνολογικών επιλογών που αφορούν οξειδωτικές συνθήκες όπτησης, χαμηλή θερμοκρασία όπτησης στις θέσεις όπου εντοπίζεται. Συνολικά στις θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης, Περιβολάκι, Καλίνδρια, όπου διατηρούνται και τα μεγαλύτερα τμήματα αγγείων της ομάδας Β, οι τεχνολογικές αυτές επιλογές οφείλονται σε σκόπιμη επιλογή των παραγωγών κατά την κατασκευαστική διαδικασία. 89

98 Η κεραμική ομάδα αγγείων με ερυθρό επίχρισμα ΓΒ1 εντοπίστηκε στις διχαλωτές φιάλες τύπου Φ1 οι οποίες συνδυάζονται με τυποποιημένη διακόσμηση από τριγώνα στη σειρά ΓΤ1, ΕΜ, τεχνικής 10, πάνω σε ευθύγραμμη ταινία ΓΡ1α, τα οποία βρίσκονται στο άνω σώμα του αγγείου κοντά στο χείλος. Αυτές οι φιάλες εντοπίστηκαν περιορισμένα στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την πρώιμη ΥΕΧ (Τούμπα Θεσσαλονίκης έως φάση 5, Χρυσαυγή, Περιβολάκι, σχέδ. ΚΑ1373, 174, 173, 175, κλπ). Η ποικιλία στις τεχνολογικές επιλογές των αγγείων αποτελεί σκόπιμη επιλογή για περιορισμένη ομάδα οικισμών, οι οποίοι μοιράζονται ειδικές κοινές πρακτικές στο πλαίσιο παραγωγής των εγχάρακτων αγγείων αλλά και στο πλαίσιο χρήσης των αγγείων αυτών. Η περαιτέρω συγκριτική μελέτη σε συνδυασμό με πετρογραφικές αναλύσεις σε κεραμική από επιλεγμένους οικισμούς της Μακεδονίας, μπορούν να αναδείξουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την κατασκευή των εγχάρακτων αγγείων. Σε κοινή παράδοση σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος και εξειδικευμένη παραγωγή παραπέμπει ο μεγάλος βαθμός τυποποίησης εντοπίζονται τα τεχολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά των κανθαρόσχημων αμφορίσκων με κωνικό σώμα και υπερυψωμένες λαβές (ΚΑ1). Στην εξωτερική επιφάνεια εντοπίζεται στίλβωση υψηλής ποιότητας, στην εσωτερική επιφάνεια στίλβωση κατά την ΠΥΕΧ και αδρή επιφάνεια κατά την ΥΥΕΧ. Τα τοιχώματα των αγγείων διαχρονικά είναι λεπτά. Ως προς τις τεχνικές διακόσμησης η τεχνική 3 με τις ταινίες με τις διαπλεκόμενες εγχαράξεις και η τεχνική 5 με τις ταινίες με ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μοτίβα που πλαισιώνονται από μετώπη, συνδέονται συστηματικά σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους σε όλες τις θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας. Η διακόσμηση των κανθαρόσχημων αμφορίσκων εμφανίζει χρονολογική κατανομή στην περιοχή της Μακεδονίας 7. Στην ΠΥΕΧ η διακόσμηση αποτελείται από συδνυασμούς ευθύγραμμων ταινίων, τριγωνικών, ρομβοειδών μοτίβων, κυκλικών εμπιέσεων, ενώ οι σπείρες εντοπίστηκαν μικρές συμπληρωματικά με τα υπόλοιπα μοτίβα. Στην ΥΥΕΧ η ποικιλία των μοτίβων μειώνεται πολύ και υπάρχει μεγαλύτερη τυποποίηση με προτίμηση στις σπείρες. Η κατασκευή του κανθαρόσχημου αμφορίσκου παρουσιάζει μεγάλο βαθμό εξειδίκευσης σε σχέση με τα υπόλοιπα σχήματα. Η εξειδίκευση αυτή ενισχύεται σε γεωγραφικό εύρος καθώς τα τυποποιημένα χαρακτηριστικά του τύπου εντοπίζονται σε όλη τη περιοχή της Μακεδονίας. 7 Αναλυτικά βλ. κεφάλαιο 5. 90

99 Η τυποποίηση στις πρόχους (ΠΡ) έχει περιορισμένο εύρος όπως συμβαίνει και στις φιάλες. Οι πρόχοι έχουν πιο έντονη παρουσία στον οικισμό Τούμπα Θεσσαλονίκης. Ο τυποποιημένος συνδυασμός της τεχνική 7 με τα μοτίβα ΓΤ,ΤΡ3β,ΓΡ1η και η διάταξη της διακόσμησης, εντοπίζεται μόνο στους οικισμούς Τούμπα Θεσσαλονίκης και Περιβολάκι. Με βάση τα παραπάνω γίνεται φανερή μια ειδική σχέση, των δύο οικισμών Τούμπα Θεσσαλονίκης και Περιβολάκι ως προς την παραγωγή εγχάρακτων αγγείων. Στις τεχνικές κατασκευής της διακόσμησης καταγράφεται μια μεγάλη ποικιλομορφία στα αγγεία της ΥΕΧ στην Κεντρική Μακεδονία, η οποία ομαδοποιήθηκε στη κεραμική που μελετήθηκε σε 11 τεχνικές διακόσμησης. Οι τεχνικές αυτές χρησιμοποιούνται παράλληλα, έχουν μεγάλο γεωγραφικό εύρος και δείχνουν μια κοινή παράδοση στην κατασκευή της εγχάρακτης κεραμικής της ΥΕΧ αλλά και της ΠΕΣ στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας (γραφήματα ). Η κοινή παράδοση σχετίζεται με τα εργαλεία και τον τρόπο χρήσης τους, το στιλ των μοτίβων, τη θέση της διακόσμησης και την κάλυψη των εγχαράξεων με πάστα. Μελετώντας τις τεχνικές εγχάραξης σε αγγεία από διάφορους οικισμούς προκύπτουν κάποιες σταθερές σχέσεις ανάμεσα στην τεχνολογική διασικασία της διακόσμησης: η επιλογή τεχνικής εγχάραξης γίνεται σε συνδυασμό με το σχήμα, η τεχνική συνδέεται με την επιλογή του μοτίβου, η σύνταξη του μοτίβου εξαρτάται από το σχήμα του αγγείου, η κάλυψη πάστας σχετίζεται με την τεχνική εγχάραξης και το χρώμα της πάστας σχετίζεται με το σχήμα του αγγείου. Αυτό που έγινε φανερό μέσα από την παρούσα μελέτη είναι πως όλες οι τεχνικές διακόσμησης που καταγράφηκαν συνδυάζονται με πάστα, παρ'όλο που αυτή δεν διατηρείται ικανοποιητικά σε αρκετές περιπτώσεις. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι όλα τα αγγεία κατά την ΥΕΧ καλύπτονταν με πάστα ακόμα και αυτά που δεν διατηρούν ίχνος της σήμερα. Η εγχάρακτη κεραμική στην ουσία θα μπορούσε να ονομάζεται και κεραμική με αλοιφωτή διακόσμηση ή και ένθετη κεραμική αφού οι εγχαράξεις χρησιμοποιούνται ως τεχνική για την στήριξη της πάστας. Η σύσταση της πάστας είναι ασβεστιούχα όπως αναφέρεται βιβλιογραφικά σε σχετική μελέτη (Κυριατζή 000). Ενδιαφέρον είναι ότι αναλύσεις σε XRD, FT-IR και SEM στην λευκή πάστα εγχάρακτων αγγείων από την ομάδα πολιτισμών της ένθετης κεραμικής στην περιοχή του Δούναβη, που ανήκουν στην ΜΕΧ, έδειξαν ότι η σύσταση αποτελείται από οστά ζώων και ανθρώπων (Roberts et.al.008). Ίσως η φαινομενικά ίδια πάστα στα αγγεία της Μακεδονίας εφόσον αναλυθεί συστηματικά να δώσει διαφορετικά αποτελέσματα. 91

100 Η κάλυψη της πάστας επηρεάζει αρκετές τεχνολογικές επιλογές όπως την επιλογή τεχνικής διακόσμησης, την επιλογή των μοτίβων και την επεξεργασία των εγχαράξεων. Όταν τα μοτίβα καλύπτονται πλήρως με πάστα οι εγχαράξεις δεν έχουν επεξεργασία και είναι πιο αδρές, όταν οι εγχαράξεις είναι εμφανείς στο τελικό αποτέλεσμα τότε είναι στιλβωμένες. Η κάλυψη των εγχαράξεων δεν είναι πάντα ίδια, είναι άλλωτε πλήρης και άλλωτε μόνο στις εγχαράξεις κάτι που φαίνεται να εξαρτάται από την τεχνική και το μοτίβο που επιλέγεται. Παράδειγμα στις πρόχους, οι οποίες δεν συνδέονται με τα μοτίβα και τις τεχνικές που συνδέονται με την πλήρη κάλυψη πάστας, δεν εμφανίζουν ποτέ πλήρη κάλυψη των εγχαράξεων τους. Το χρώμα της πάστας είναι συνήθως το λευκό. Το ροζ είναι τοπικό χαρακτηριστικό οικισμών και συνδέεται με την επιλογή του σχήματος καθώς εντοπίζεται μόνο στις πρόχους της Τούμπα Θεσσαλονίκης και σπάνια σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους της Τσαουζίτσας και της Καλίνδριας. Το ροζ χρώμα συνδέεται πιθανότατα με το πλαίσιο χρήσης των εγχάρακτων αγγείων στους οικισμούς. Τα μοτίβα των αγγείων τα οποία συνδέονται με την τεχνική, το σχήμα του αγγείου και την εποχή εμφανίζουν μεγάλη ποικιλομορφία και είναι σε λίγες περιπτώσεις ολόιδια. Οι παραλλαγές στα μοτίβα πιθανότατα σχετίζονται με το συμβολικό νόημα των αγγείων και το ρόλο τους στο πλαίσιο χρήσης τους σε κάθε οικισμό. Η τεχνική διακόσμησης στην περίπτωση της τεχνικής 6 έχει διπλό ρόλο. Η τεχνική καλύπτεται με πάστα η οποία φεύγει εύκολα και αποκαλύπτει την τεχνική εγχάραξης. Η προβολή των κατασκευαστικών χαρακτηριστικών της διακόσμησης ίσως να αποτελούσε σκοπιμότητα στην περίπτωση της τεχνικής 6 για την διάκριση και αναγνώριση των αγγείων από το σύνολο των εγχάρακτων αγγείων. Είναι πολύ χαρακτηριστική τεχνική που εντοπίζεται με έντονη χρήση στον οικισμό Dragojna, σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους κυρίως αλλά και σε ανοιχτά αγγεία. Στην Κεντρική Μακεδονία εντοπίζεται σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους και σπάνια αμφορείς, σε πολύ συγκεκριμένες θέσεις: Τσαουζίτσα, Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Καστανά και σπάνια στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. Η διαφοροποίηση της τεχνικής 6 που εμφανίζεται περιορισμένα στη Μακεδονία θα μπορούσε να είναι ενδεικτική της προέλευσης του αγγείου, της ταυτότητα του παραγωγού ή της ταυτότητα του καταναλωτή. Κάτι ανάλογο στις υπόλοιπες τεχνικές δε φαίνεται να συμβαίνει καθώς αυτές συνδέονται με το σχήμα του αγγείου και το μοτίβο με μεγάλη επαναληπτικότητα στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Με βάση τα παραπάνω οι συσχετισμοί στην κατασκευή και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων δείχνουν διευρυμένη τυποποίηση στην κατασκευή των 9

101 εγχάρακτων αγγείων. Γίνεται φανερό ότι κατά την διαδικασία κατασκευής υπάρχουν επιλογές και πρακτικές που σχετίζονται με μια γενική παράδοση που επικρατεί στη παραγωγή και χρήση των εγχάρακτων αγγείων στην Κεντρική Μακεδονία. Ωστόσο υπάρχουν και συσχετισμοί που εμφανίζουν ένα πιο τοπικό χρακτήρα ανάμεσα σε ένα σύνολο οικισμών. Η εξειδίκευση που απαιτείται στην κατασκευή των εγχάρακτων αγγείων μπορεί να εντοπιστεί σε διάφορα στάδια. Η εξειδικευμένη παραγωγή των αγγείων παραπέμπει σε κατασκευαστές με κοινές αντιλήψεις στο τρόπο κατασκευής των αγγείων. Οι οικισμοί είχαν πρόσβαση στα διακοσμημένα αγγεία αλλά στην κατασκευή συμμετείχε περιορισμένη ομάδα ατόμων και ίσως όχι το σύνολο των κεραμέων που σχετίζονταν με ένα οικισμό. Για να αποσαφηνιστούν ζητήματα που αφορούν την παραγωγική διαδικασία και τις παραγωγικές σχέσεις μεταξύ των οικισμών χρειάζεται περαιτέρω μελέτη Στοιχεία για τη χρήση των εγχάρακτων αγγείων Το μικρό ποσοστό των εγχάρακτων αγγείων, η προΰπαρξη αλλά και η παράλληλη χρήση ακόσμητων αγγείων ίδιων σχημάτων και τύπων, δίνουν ένα ειδικό νόημα στο πλαίσιο χρήσης των εγχάρακτων αγγείων. Η χρήση των εγχάρακτων διακοσμημένων ανοιχτών αγγείων την ΥΕΧ είναι μικρότερης έντασης από αυτή των κλειστών αγγείων, παρ' όλα αυτά τα ανοιχτά εγχάρακτα αγγεία εμφανίζονται σε αρκετές θέσεις της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Κατά την ΠΥΕΧ εντοπίστηκαν κυρίως φιάλες. Η ποικιλία στα χείλη των φιαλών με διχαλωτές λαβές τύπου Φ1 δεν σχετίζεται με την πρακτική της διακόσμησης του αγγείου αλλά με τις πολλαπλές λειτουργίες του αγγείου. Σπάνια εμφανίζονται φιάλες άλλου τύπου όπως με κάθετες λαβές Φ και με σιγμοειδές σώμα Φ4, Φ5. Οι φιάλες με σιγμοειδές σώμα Φ4, Φ5 εμφανίζονται μόνο πρώιμα κατά την ΜΕΧ-ΠΥΕΧ, σε περιορισμένες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας (Τούμπα, Αρχοντικό, Καλίνδρια). Αυτές αντιπροσωπεύουν μια πρωιμότερη κεραμική παράδοση που συνυπάρχει με τη νέα σε αυτούς τους οικισμούς. Αντίστοιχα παραδείγματα σιγμοειδών φιαλών δεν εντοπίστηκαν στην Ανατολική Μακεδονία όπου οι φιάλες προέρχονται από υστερότερες φάσεις της ΥΕΧ. Η τυποποίηση που εμφανίζει στη διακόσμηση και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά η ομάδα φιαλών με διχαλωτές λαβές Φ1 κατά την ΠΥΕΧ, εκτός από κοινά στοιχεία στο πλαίσιο παραγωγής παραπέμπουν σε κοινό πλαίσιο χρήσης, με πρακτικές προσφοράς και κατανάλωσης, ανάμεσα στους οικισμούς Περιβολάκι, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Χρυσαυγή 93

102 (Τούμπα Θεσσαλονίκης έως φάση 5, Χρυσαυγή, Περιβολάκι, σχέδ. ΚΑ1373, 174, 173, 175, κλπ). Η κοντινή γεωγραφική θέση και το μέγεθος των οικισμών αυτών ενισχύουν την υπόθεση της ύπαρξης κάποιων ειδικών σχέσεων μεταξύ των οικισμών, διατήρηση και ενίσχυση δεσμών των κοινοτήτων. με στόχο τη Τα στοιχεία για την ακριβή χωρητικότητα των ανοιχτών αγγείων δεν είναι πολλά γιατί τα αγγεία διατηρούνται αρκετά αποσπασματικά. Στο μέγεθος των φιαλών εντοπίζεται χρονολογική κατανομή. Μεσαία αγγεία εμφανίζονται διαχρονικά σε όλη τη διάρκεια της ΥΕΧ, μικρά υπάρχουν μόνο στα πρωιμότερα παραδείγματα, ενώ προς το τέλος της ΥΕΧ και στην ΠΕΣ εμφανίζονται και μεγάλα αγγεία. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυξάνεται το μέγεθος των ανοιχτών αγγείων ενώ αυτά μειώνονται σε αριθμό. Στην ΥΥΕΧ η ποικιλομορφία των ανοιχτών σχημάτων μεγαλώνει καθώς εντοπίστηκαν με πολύ λιγότερα παραδείγματα λεκανίδες και ένα διπλό αγγείο. Φαίνεται πως την ΥΥΕΧ και έπειτα το πλαίσιο χρήσης των ανοιχτών αγγείων διευρύνεται και υπάρχει μια αλλαγή στις ανάγκες που συνδέονται με την κατανάλωση και προσφορά τροφής. Είναι πιθανόν τα εγχάρακτα αγγεία, καθώς είναι πολύ λίγα σε αριθμό ανά κοινότητα, να συμμετείχαν μαζί με άλλες κατηγορίες διακοσμημένης ή μη κεραμικής σε ένα κοινό πλαίσιο χρήσης. Πιθανόν οι ομοιότητες που εντοπίζονται με την αμαυρόχρωμη κεραμική όπως η φιάλη ΚΑ1781 με την αμαυρόχρωμη φιάλη από την Τούμπα Θεσσαλονίκης και τα μοτίβα της αμαυρόχρωμης κεραμικής (Ψαράκη 004: πινκ 6.19) υποδεικνύουν συσχετισμούς που υπάρχουν συνολικά στο πλαίσιο χρήσης και παραγωγής των διακοσμημένων αγγείων. Η υπόθεση αυτή μπορεί να απαντηθεί μόνο με περισσότερη συγκριτική μελέτη των αγγείων από τις διακοσμημένες κατηγορίες κεραμικής. Στην Ανατολική Μακεδονία αντίθετα από την Κεντρική οι φιάλες με διχαλωτές λαβές έχουν διαφορετικά τυπολογικά χαρακτηριστικά. Έχουν διακόσμηση που συναντάται πιο συχνά σε κανθαρόσχημους αμφορίσκους της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την ΥΥΕΧ, με σπειροειδή μοτίβα ταινιών στο σώμα. Η καμπυλόγραμμη διακόσμηση σε φιάλες θυμίζει παραδείγματα από κεραμικά σύνολα των Βαλκανίων όπως από το Koprilven και τη Cerkovna (Alexandrov 00:8,εικ87,88, Hӓnsel 198: εικ9, Hochstetter 198:εικ3). Οι ομοιότητες αυτές παραπέμπουν σε κοινές πρακτικές στη χρήση των αγγείων αυτών μεταξύ πολιτισμών της Ανατολικής Μακεδονίας και των Βαλκανίων. Τα αγγεία της Ανατολικής Μακεδονίας που εντοπίστηκαν σε νεκροταφεία έχουν ένα εδικό συμβολικό νόημα. Οι ομοιότητες στα μοτίβα των αγγείων σε αυτές τις δύο περιοχές ενισχύουν το συμβολικό περιεχόμενο των φιαλών, των αμφορέων και κυρίως των κανθαρόσχημων αμφορίσκων. 94

103 Η χρήση των κλειστών εγχάρακτων αγγείων παρουσιάζει μεγάλο γεωγραφικό εύρος σε όλη την Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Εντοπίστηκαν κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι, αμφορείς, πρόχοι και σπάνια ευρύστομα και πιθοειδή αγγεία που συνθέτουν την ποικιλομορφία των σχημάτων. Η μεγάλη ποικιλία των σχημάτων σχετίζεται με την αποθήκευση και τη μεταφορά υγρών. Ειδικά η πρακτική της αποθήκευσης είναι η μεγαλύτερη σε ένταση πρακτική που συνδέεται με τα εγχάρακτα αγγεία. Οι κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι με σφαιρικό σώμα και υπερυψωμένες λαβές (ΚΑ1) είναι το πιο διαδεδομένο σχήμα την ΥΕΧ. Είναι το σχήμα που εμφανίζει την μεγαλύτερη τυποποίηση στα μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά του. Η ευρεία χρήση του τύπου σε συνδυασμό με τα στοιχεία που παρατέθηκαν για την εξειδικευμένη κατασκευή και την τυποποίηση των τεχνολογικών χαρακτηριστικών, παραπέμπουν σε μια ειδική λειτουργία των αγγείων αυτών με έντονο συμβολισμό στην πρακτική της αποθήκευσης. Φαίνεται πιθανή η συμμετοχή των κανθαρόσχημων αμφορίσκων τύπου ΚΑ1 σε ένα δίκτυο που έχει αναπτυχθεί ανάμεσα σε κοινωνίες που μοιράζονται κοινές πρακτικές και κοινά πλαίσια χρήσης. Αυτό το δίκτυο επικοινωνίας μπορεί να αφορούσε κινητικότητα αγγείων, ανθρώπων ή περιεχομένου των αγγείων. Χημικές αναλύσεις που έγιναν σε ομάδα κανθαρόσχημων αμφορίσκων από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, έδειξαν την περιεκτικότητά τους σε αλοιφές ή λάδι, φυτικής και ζωικής προέλευσης. Βάσει αυτών ενισχύεται η υπόθεση για την ύπαρξη ενός δικτύου σε μια κοινή πρακτική χρήσης των αγγείων που σχετίζεται με: την αποθήκευση, τη διακίνηση των αγγείων και το περιεχόμενο τους (Andreou et al.010: 1-14). Το πλαίσιο χρήσης όμως των κανθαρόσχημων αμφορίσκων είχε διαφορετικό χαρακτήρα στην Ανατολική Μακεδονία αφού εντοπίστηκε σε διαφορετικά πλαίσια χρήσης. Η χρήση τους ως κτέρισμα ενισχύει το συμβολικό περιεχόμενο τους και εμφανίζει περισσότερα κοινά με το πλαίσιο χρήσης των πολιτισμών των Βαλκανίων. Ωστόσο δεν αποκλείεται η συμμετοχή και αυτών των αγγείων στο ίδιο δίκτυο. Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτή την υπόθεση μπορούν να εντοπιστούν με πιο συστηματική έρευνα στο περιεχόμενο των κανθαρόσχημων αμφορίσκων σε μεγαλύτερο γεωγραφικό εύρος. Το μέγεθος των κανθαρόσχημων αμφορίσκων που επικρατεί διαχρονικά και με μεγαλύτερο γεωγραφικό εύρος είναι το μεσαίο, ενώ υπάρχει χρονολογική κατανομή των υπόλοιπων μεγεθών αφού στα πρώιμα παραδείγματα εντοπίζονται μεσαία και μικρά αγγεία ενώ στα ύστερα εντοπίζονται μεσαία και μεγάλα. Στην Ανατολική Μακεδονία που 95

104 έχουμε μόνο ύστερα παραδείγματα (ΥΥΕΧ) δεν υπάρχουν καθόλου μικρά αγγεία. Αν εξετάσουμε ειδικά το ιστορικό πλαίσιο των οικισμών της Κεντρικής Μακεδονίας και των θέσεων στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και του Αξιού, θα δούμε ότι εντοπίστηκαν κατά την ΥΥΕΧ μεγάλοι αμφορείς (Αξιοχώρι, Καλίνδρια, Τσαουζίτσα) και μεγάλοι κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι σε πολύ συγκεκριμένους οικισμούς (Τούμπα Θεσσαλονίκης, Καστανάς, Άγιος Mάμας, Τσαουζίτσα, Τούμπα Ζλατα, Άσσηρος). Οι θέσεις αυτές που εμφανίζουν ποικιλία μεγεθών αποκαλύπτουν ένα διευρυμένο πλαίσιο χρήσης των εγχάρακτων κλειστών αγγείων με πιο εντατικό χαρακτήρα στην πρακτική της αποθήκευσης. Η συμμετοχή τέτοιων θέσεων σε ένα δίκτυο, εφόσον δεχτούμε την ύπαρξή του, θα είχε κεντρικό ρόλο. Σε θέσεις που υπάρχουν μόνο μικρού μεγέθους κανθαρόσχημα αγγεία (Αρχοντικό, Αγγελοχώρι) οι πρακτικές χρήσης είναι μικρότερης έντασης και πιθανόν οι ανάγκες σε μια πρακτική χρήσης να συμπληρωνόταν από άλλες κατηγορίες κεραμικής. Κατά την ΥΥΕΧ αυξάνεται η ποικιλία των κλειστών αγγείων, διευρύνεται το πλαίσιο χρήσης εγχάρακτων αγγείων που σχετίζονται με την αποθήκευση (κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι και αμφορείς) και την προσφορά υγρών (πρόχοι). Στην Κεντρική Μακεδονία η χρήση των αμφορέων ΑΜ1 εντοπίστηκε περιορισμένη στους οικισμούς (Αξιοχώρι, Τσαουζίτσα, Καλίνδρια) ενώ στην Ανατολική Μακεδονία καταγράφονται σε ταφικά σύνολα μεγάλου μεγέθους αγγεία με τυποποιημένη διακόσμηση καμπυλόγραμων μοτίβων και επίχρισμα γραφίτη. Εξειδικευμένο ρόλο σε πρακτικές που σχετίζονται με την προσφορά υγρών είχαν οι πρόχοι με λοξότμητη προχοή ΠΡ, οι οποίες είναι μεγάλου μεγέθους και εμφανίζονται στην ΥΥΕΧ κυρίως, με ελάχιστα παραδείγματα και περιορισμένα μόνο στην Τούμπα Θεσσαλονίκης και στο Περιβολάκι. Αυτές εμφανίζουν μεγάλη τυποποίηση στις τεχνικές και στα μοτίβα διακόσμησης. Συνδέονται με μικρότερου εύρους πρακτικές σχετικά με την προσφορά και μεταφορά υγρών. Τα μικρά μόνωτα ελλειψοειδή αγγεία (ΠΡ1) ανήκουν σε μια πρωιμότερη κεραμική παράδοση και σε ένα παλιό πλαίσιο χρήσης που συνυπάρχει με τις νέες πρακτικές. Ενδιαφέρουσα είναι η ομοιότητα του αμφορέα με αποφύσεις ΑΜ, της ΥΥΕΧ με: αμαυρόχρωμους αμφορίσκους με αποφύσεις από την Νεκρόπολη Ulanci της FYROM που χρονολογούνται στην ΠΕΣ και με νεκροταφεία της ΥΕΧ στην νοτιοανατολική Αλβανία (Mitrevski 1997:445, L.Bejko 007: 10 κ.ε.). Ο τύπος αυτός δε συναντάται αλλού στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Οι ομοιότητες με τα Βαλκάνια εντοπίστηκαν σε διάφορα επίπεδα, σε σχήματα όπως φιάλες Φ1, αμφορείς ΑΜ, σε τουλάχιστον δύο 96

105 τεχνικές: την 6 και την 10 αλλά οι κανθαρόσχημοι αμφορίσκοι έχουν κεντρικό ρόλο στις σχέσεις των περιοχών αυτών. Η ύπαρξη κάποιας σχέσης ή δικτύου, όσον αφορά τα αποθηκευτικά αγγεία και το περιεχόμενό τους, στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία και προεκτείνεται και στα Βαλκάνια φαίνεται μια ισχυρή υπόθεση, αφού οι περιοχές αυτές φαίνεται να μοιράζονται κοινά στοιχεία πλαισίου παραγωγής και χρήσης των εγχάρακτων αγγείων. Περισσότερα στοιχεία για τη μορφή της σχέσης αυτής της εγχάρακτης κεραμικής της Μακεδονίας με τους πολιτισμούς των Βαλκανίων μπορούν να αποκαλυφθούν μόνο μέσω της συστηματικής συγκριτικής έρευνας των εγχάρακτων αγγείων. Η εγχάρακτη διακόσμηση με πάστα εντοπίστηκε επίσης με παρόμοια μοτίβα σε αντικείμενα πέραν της κεραμικής όπως σφονδύλια. Η χρήση της διακόσμησης με τα ίδια χαρακτηριστικά σε αντικείμενα που σχετίζονται με διαφορετικά πλαίσια χρήσης διευρύνει τον συμβολισμό που είχε η διακόσμηση αυτή. Μια υπόθεση ερμηνείας του συμβολισμού της εγχάρακτης διακόσμησης είναι η σύνδεσή της με το πλαίσιο χρήσης κάποιας τροφής και τις πρακτικές που σχετίζονται με αυτήν. Ο λιναρόσπορος για παράδειγμα έχει αναγνωριστεί στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα του οικισμού Τούμπας Θεσσαλονίκης και άλλων της Κεντρικής Μακεδονίας και έχει επίσης συνδεθεί ως συστατικό με το περιεχόμενο των κανθαρόσχημων αμφορίσκων σε μορφή λαδιού (Andreou et al.010: 1-14). Είναι πιθανή και η επεξεργασία του και σε νήμα με τα εγχάρακτα σφονδύλια στις λίγες θέσεις όπου αυτά εντοπίστηκαν: Τούμπα Θεσσαλονίκης, Άσσηρος και Καλίνδρια. Για να εξεταστεί το διευρυμένο πλαίσιο χρήσης ωστόσο και για να υπάρχουν πιο ασφαλή συμπεράσματα, χρειάζεται μια συστηματική μελέτη που να συμπεριλαμβάνει όλα τα αντικείμενα με εγχάρακτη διακόσμηση. 7. Η εγχάρακτη κεραμική στην ΠΕΣ Συνολικά κατά την ΠΕΣ οι θέσεις με εγχάρακτη κεραμική μειώνονται, οι τύποι των σχημάτων περιορίζονται σημαντικά και η εγχάρακτη κεραμική αλλάζει τελείως όψη. Εντοπίζονται νέα τυπολογικά στοιχεία όπως η στριφτή λαβή, η οποία εντοπίζεται και σε άλλες κατηγορίες κεραμικής της εποχής. Η κεραμική ύλη των εγχάρακτων εντοπίζεται μόνο λεπτόκκοκη και η επιφάνεια των αγγείων εντοπίζεται λειασμένη ή στιλβωμένη χαμηλής ποιότητας. Οι τεχνικές διακόσμησης περιορίζονται σημαντικά, τώρα υπερτερεί η τεχνική 7 με πιο λεπτές και ρηχές εγχαράξεις. Η μεγάλη ποικιλία των μοτίβων και η μεγάλη ποικιλία 97

106 στη θέση της διακόσμησης που υπήρχε στην ΥΕΧ εξαφανίζεται και τα μοτίβα δεν καλύπτονται πλέον με πάστα. Από τα ανοιχτά αγγεία τώρα προτιμούνται οι λεκάνες Λ1 μεγάλου μεγέθους. Εντοπίζονται όμως σε περιορισμένες θέσεις: Κουφάλια, Καστανάς, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Αξιοχώρι, Περιβολάκι. Η αύξηση των λεκανίδων συνδυάζεται με τυποποιημένα χαρακτηριστικά στη διακόσμησή τους, στη θέση της διακόσμησης, στην επιλογή μοτίβων και των τεχνικών. Ο τύπος φιάλης Φ1 αλλάζει επίσης μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά στην ΠΕΣ. Το μέγεθος των φιαλών είναι μεγάλο, η διακόσμηση βρίσκεται στην ίδια θέση κάτω από το χείλος αλλά με διαφορετικό μοτίβο σταγονοειδών εμπιέσεων. Τα στοιχεία που μοιράζονται οι θέσεις Τούμπα Θεσσαλονίκης και Περιβολάκι ως προς το πλαίσιο παραγωγής και χρήσης των διχαλωτών φιαλών διατηρείται και στην ΠΕΣ. Ο πιο διαδεδομένος τύπος φιάλης τώρα είναι οι φιάλες με κωνικό σώμα (Φ3) οι οποίες παρουσιάζουν κι αυτές τυποποιημένη διακόσμηση και εντοπίστηκαν σε πολλές θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας. Τα κλειστά αγγεία κατά την εποχή αυτή σχεδόν εξαφανίζονται. Υπάρχουν μεμονωμένα παραδείγματα κανθαρόσχημων αμφορίσκων, αμφορέων και ευρύστομων. Πιο συχνά, αλλά σε περιορισμένες θέσεις (Τούμπα Θεσσαλονίκης, την Άσσηρο και το Καστρί/Βρυσούδες), εντοπίστηκαν μεσαίου και μεγάλους μεγέθους οπισθότμητες πρόχοι που σχετίζονται με τη μεταφορά υγρών. Όπως γίνεται φανερό κατά την εποχή αυτή υπάρχουν τεχνολογικές τομές στα εγχάρακτα αγγεία που σχετίζονται με το διαφοροποιημένο πλαίσιο παραγωγής των εγχάρακτων αγγείων στην ΠΕΣ. Φαίνεται πως οι αλλαγές αυτές σχετίζονται και με αλλαγές στο πλαίσιο χρήσης των εγχάρακτων αγγείων καθώς τα αγγεία που συναντάμε την ΠΕΣ σχετίζονται περισσότερο με πρακτικές που αφορούν την προσφορά και τη μεταφορά τροφής και υγρών και λιγότερο την αποθήκευση. Πιο συστηματική έρευνα στα εγχάρακτα αγγεία της ΠΕΣ μπορεί να δώσει περισσότερα στοιχεία για το πλαίσιο παραγωγής και χρήσης της εγχάρακτης κεραμικής κατά την εποχή αυτή. 98

107 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alexandrov, S. (00) The Late Bronze Age Settlement in Koprivlen. In A.Bozkova, P.Delev, Koprivlen Volume I Rescue Archaeological Investigations along the Gotse Delchev - Drama Road , Archaeological Institute, Bulgarian Academy Science. Andreou, S. (001) Exploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of Northern Greece. In K. Branigan (ed) Urbanism in the Aegean Bronze Age, Sheffield Academic Press, Sheffield: Andreou, S. (00) Macedonian politics and Aegean encounters: The social context of Mycenaean and Protogeometric pottery in Central Macedonia, Greece. Bulletin of the Institute of Classical Studies, 46, 1-. Mycenaean Seminar Institute of Classical Studies, School of Advanced Study, University of London. Andreou, S. (010) Northern Aegean, In: E. Cline (ed) Oxford Handbook of Bronze Age Aegean(ca BC): New York, Oxford, Oxford University Press. Ανδρέου, Σ. & Ευκλείδου, K. (007) Η ανασκαφή στην Τούμπα Θεσσαλονίκης , Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 1: Ανδρέου, Σ. & Ευκλείδου, K. (008) Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης το 008, Tο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη,. Ανδρέου, Σ. & Κωτσάκης, K. (1987) Οι διαστάσεις του χώρου στην Κεντρική Μακεδονία Αποτύπωση της ενδοκοινοτικής και διακοινοτικής χωροοργάνωσης. Στο Aμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη. Andreou, S. & Kotsakis, K. (1994) Prehistoric rural communities in perspective. In N. K. Doukelis & L. Mendoni (eds) Structures Rurales et Societes Antiques, Paris: Les Belles Letres. Ανδρέου, Σ & Κωτσάκης, K. (1996) Η προϊστορική Tούμπα Θεσσαλονίκης. Παλιά και νέα ερωτήματα. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία καιθράκη 10Α: Ανδρέου Σ. & Κωτσάκης, K. (1999) Μυκηναϊκή παρουσία; Μυκηναϊκή περιφέρεια; Η Τούμπα Θεσσαλονίκης μια θέση της εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία, Στο Ν. Κυπαρίσση Αποστολίκα, Μ. Παπακωνσταντίνου (επιμ) Η Περιφέρεια Του Μυκηναϊκού Κόσμου". 99

108 Πρακτικά Α' Διεθνούς Διεπιστημονικού. Συμποσίου Λαμία Επιμ. ΥΠΠο & ΙΔ' ΕPKA, Λαμία: ΙΔ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων: Andreou, S. & Kotsakis, K. (1999) Counting people in an artifact poor landscape: The Langadas case, Macedonia, Greece. In J. Bintliff & k. Sbonias (eds) Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe (3000 B.C. - A.D. 1800), Oxford: Oxbow Books. Andreou, S. & Psaraki, E. (007) Tradition and Innovation in the Bronze Age Pottery of the Thessaloniki Toumba In H. Todorova, M. Stefanovich and G. Ivanov (eds) The Struma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil Blagoevgrad (Bulgaria), Serres Amphipolis (Greece) In the Steps of James Harvey Gaul, Volume : Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Ανδρέου, Σ. & Τριανταφύλλου, Σ. (009) Πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης το 009. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη,3. Andreou, S., Fotiadis, M. & Kotsakis, K. (1996) Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. American Journal of Archaeology, 100: Andreou, S., Fotiadis, M. & Kotsakis, K. (001) The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. Addendum American Journal of Archaeology Supplement 1: Andreou, S., Dimitriadis, S., Kilikoglou, V., Kiriatzi, Ε., Kotsakis, Κ. & Tsolakidou Α. (00) Measuring demand and supply of Mycenaean and Protogeometric style pottery in Late Bronze Age Macedonia with special reference to Thessaloniki Toumba. In K. Polinger, R. Laffineur (eds), Proceedings of the 9th International Aegean Conference METRON: Measuring the Aegean Bronze Age, Yale University, 8-1 April, Aegaeum 4. Andreou, S., Heron,C., Jones,G., Kiriatzi, E., Psaraki,K., Roumbou M. & Valamoti S.M. (010) Smelly barbarians or perfumed natives? An investigation of oil and ointment in use in Late Branze Age Northern Greece. In S. Voutsaki & S.M. Valamoti (eds), Diet, Economy and Society in the Ancient Greek World: Towards a better integration of Archaeology and Science, Leuven: Peeters. 100

109 Appadurai, Α. (1986) Introduction: Commodities and the Politics of Value. In Appadurai Α. (ed) The social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective. Cambridge University Press, Cambridge: Arnold, B. (1999) Drinking the Feast: Alcohol and the Legitimation of Power in Celtic Europe. Cambridge Archaeological Journal 9(1): Aslanis, I. (1985) Kastanas. Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze-und Eisenzeit Makedoniens Die Frühbronzezeitlichen Funde und Befunde. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa Band 4. Berlin: Wissenschaftsverlag Volker Spiess. Bankoff, H. A., Meyer,N. & Stefanovich, M. (1996) Handmade burnished ware and the late Bronze Age of the Balkans. Journal of Mediterranean Archaeology, 9: Βάλλα, Μ. (000) Σωστική έρευνα σε νεκροταφείο Ύστερης Εποχής Χαλκού στη Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 14: Βάλλα, Μ. (00) Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου: Νεότερα Ευρήματα από την πρόσφατη έρευνα στο νεκροταφείο της Ύστερης Εποχής Χαλκού, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 16: Bejko, L. (007) Expression of identities in the Late Bronze and Early Iron Age Southeastern Albania, In H. Todorova, M. Stefanovich and G. Ivanov (eds) The Struma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil Blagoevgrad (Bulgaria), Serres Amphipolis (Greece) In the Steps of James Harvey Gaul, Volume, Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Βεροπουλίδου, Ρ. (011) Όστρεα από τους οικισμούς του Θερμαϊκού Κόλπου. Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού. Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Blegen, C.W., Boulter, J.L. & Rawson, M. (1958) Troy Settlements VIIa,VIIb and VIII.Volume IV. Part 1&. The University of Cincinnati. Princeton University Press. Bourdieu, P (1998) Distinction. A Social Critique of the Judgement of Taste, Translated by Richard Nice. Routledge, London. 101

110 Βουβαλίδης, Κ., Συρίδης, Γ. & Αλμπανάκης, Κ. (003) Geomorphological changes in Thessaloniki gulf due to the sea level rise the last years. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 17. Bozhinova, E., Jung, R. & Mommsen, H. (013) Dragojna. Eine spatbrozezeitliche Hohensiedlung in den bulgarischen Rhodopen mit importierter mykenischer Keramik. Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts, Athenische Abteilung, Band 15. Braun, D.P. (001) Why decorate a pot? Midwestern Household Pottery, Journal of Anthropological Archaeology 10 (4 December): Casson, S. (193) The Bronze Age in Macedonia. Archaeologia 74: Casson, S. (193-5) Excavations in Macedonia II. Annual of the British School at Athens, BSA 6: 1-9. Casson, S. (196) Excavations in Macedonia. Antiquaries Journal 6: Casson, S. (196) Macedonia, Thrace, Illyria. Their Relations to Greece from the Earliest Times Down to the Time of Phillip Son of Amyntas. Clarendon Press, Oxford. Chapman, J. (1994) The living, the dead and the ancestors: life cycles and the mortuary domain in later European prehstory. In J.Davies (ed) Ritual and Remebrance: responses to death in human societies, Sheffield Academic Press, Sheffield. Cumberpatch, C. (1997a) Towards a Phenomenological Approach to the Study of Medieval Pottery. In C.G Cumberpatch and P.W. Blinkhorn (eds.) Not So Much a Pot, More a Way of Life, Oxbow Books, Oxford: Cumberpatch, C. (1997b) The Concepts of Economy and Habitus in the Study of Later Medieval Ceramic Assemblages. Archaeological Review from Cambridge 14(): 9-. Cuttle, W.L. (196/7) Excavations at Vardaroftsa II, Annual of the British School at Athens, BSA 8: David N., Sterner, J. & Gavua, K. (1988) Why pots are decorated. In Current Anthropology, vol. 9(3) June 1988:

111 Δελιόπουλος, Γ. (007) Η κεραμική της φάσης των οικημάτων με λίθινα θεμέλια στον προϊστορικό οικισμό Αρχαοντικό Γιαννιτσών. Μεταπτυχιακή Εργασία ΑΠΘ. Δελιόπουλος, Γ. (010) Η εγχάρακτη κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών. Στο N. Μερούσης, E. Στεφανή, M. Νικολαΐδου, K. Σφακιανάκη (επιμ.) Ίρις: Μελέτες στη μνήμη της καθηγήτριας Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου από τους μαθητές της στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Dietler, M. (1990) Driven by Drink: The Role of Drinking in the Political Economy and the Case of Early Iron Age France. Journal of Anthropological Archaeology 9: Dietler, M. & Herbich, I. (1989) Tich Matek: The Technology of Luo Pottery Production and the Definition of Ceramic Style. World Anthropology 1(1): Dietler, M. & Herbich, I. (1998) Habitus, Techniques, Style: an integrated approach to social understanding of material culture and boundaries. In M.T. Stark (ed) The archaeology of social Boundaries. Smithsonian Institution Press Washington DC: Dobres, M.A. (010) Archaeologies of Technology. Cambridge Journal of Economics 34, Dobres, M.A. & Robb, J.E. (000) Agency in Archaeology. Routledge, London and New York. Evers, M.T. & Huffman, T.N. (1988) Why pots are decorated the way they are. Current Anthropology 9. French, D. (1967) Index of prehistoric sites in Central Macedonia and Catalogue of Sherd Material in the University of Thessaloniki. Athens. University of Thessaloniki, Dep. of Archaeology Γεωργιάδου, Α. (υπο δημοσίευση) Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τον οικισμό της Αψάλου Αλμωπίας, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 015 Gimatzidis, S. (011) The northwest Aegean in the EIA. In A.Mazarakis -Aineian (ed) The Dark Ages. Revisited. Acts of an International Symposium in Memory of Williams D.E. Coulson. University of Thessaly, Volos, June 007, Volos University of Thessaly Press:

112 Γιματζίδης, Σ. & Hänsel, B. (01) Η Τούμπα του Καστανά στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου. Resources/ ancient_greek/ macedonia/ cities/ page_060.html? prev=true Gosselain, O.Ρ. (1998) Social and Technical Identity in a Clay Crystal Ball. In M. T. Stark (ed.) The Archaeology of Social Boundaries. Smithsonian Institution Press, Washington: Gosselain, O.P. (000) Materializing Identities. An African Perspective. Journal of Archaeological Method and Theory 7(3): Grammenos, D. (003) Recent research in the prehistory of the Balkans Archeological institute of northern Greece, Thessaloniki: Γραμμένος, Δ. (1975) Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Ανατολικής Μακεδονίας Αρχαιολογικό Δελτίο 30. Γραμμένος Δ. (1979) Οι τύμβοι της ύστερης εποχής του χαλκού και άλλες αρχαιότητες στη περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας, Αρχαιολογική Εφημερίς 1979 (1981), Χρονικά :6-71 Γραμμένος, Δ. (1980) Συμπεράσματα από τη μελέτη των προϊστορικών οικισμών της Ανατολικής Μακεδονίας, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Γραμμένος, Δ. (004) Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Κοινωφελές Ι.Σ.Λάτση, εκδόσεις Ολκος, Αθήνα. Ίδρυμα Γραμμένος, Δ. & Φωτιάδης, Α. (1980) Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Ανατολικής Μακεδονίας, Ανθρωπολογικά : Γραμμένος, Δ., Μπέσιος, Μ., Κώτσος, Σ. (1997) Από τους προϊστορικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονία, Μακεδονική Βιβλιοθήκη: Δημοσιεύμεατα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Τόμος 88, Θεσσαλονίκη. Halstead, P. (1994) The north-south divide: Regional paths to complexity in prehistoric Greece. In C. Mathers & S. Stoddart (ed.) Development and Decline in the Mediterranean Bronze Age, Sheffield Archaeological Monographs 8, Sheffield: J. R. Collis: Hänsel, B. (198) Südosteuropa zwischen 1600 und 1000 v. Chr, Prähistorische Archäologie in Südosteuropa, Band 1, Berlin. 104

113 Hänsel, B. (1989) Kastanas. Ausgrabungen in einem Siedlugshügel der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens Die Grabung und der Baubefund. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa 7, Berlin: Wissenschaftsverlag Volker Spiess. Hänsel, B. & Aslanis, I. (010) Das Prahistorische Olynth, Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas : Die Grabung und der Baubefund. Prahistorische Archaologie in Sudosteuropa, vol. 3, Rahden: VML Verlag Marie Leidorf GmbH. Hellstrom, P. & Holmberg, E.J. (1978) Excavation at Paradeisos, Opuscula Atheniensia 1, pp Heurtley, W.A. (195/196) Report on an excavation at the Toumba of Vardino Macedonia, Annals of Archaeology and Anthropology 1-13 : Heurtley, W.A (197) A Prehistoric Site in Western Macedonia and the Dorian Invasion. Annual of the British School at Athens BSA 8. Heurtley, W.A ( ) Report on excavation at the Toumba of Saratse, Macedonia, Annual of the British School at Athens BSA 30: Heurtley, W.A. (1939) Prehistoric Macedonia. An Archaeological Reconnaissance of Greek Macedonia (West of Struma) in the Neolothic, Bronze and Early Iron Ages, Cambridge University Press, Cambridge. Heurtley, W.A. & Hutchinson, R.W. (195/6) Report of excavations at the Toumba and Table of Vardaroftsa I, Annual of the British School at Athens BSA 7,(195-6): Heurtley, W.A & Radford, R.C.A. ( ) Two Prehistoric sites in Chalcidice, Annual of the British School at Athens BSA 30: Hochstetter, A. (198) Spätbrozezeitliches und früheisenzeitliches Formengut in Makedonien und im Balkanraum, In B. Hänsel (ed) Südosteuropa Zwischen v. Chr. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa vol 1, Hochstetter, A. (1984) Kastanas: Ausgrabungen in einem Siedlungshügel der Bronze - und Eisenzeit Makedoniens, : Die Handgemachte Keramik. Schichten 19 bis 1. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa, Band 3, Berlin, Verlag Volker Spiess. 105

114 Hodder, I. (00) Διαβάζοντας το παρελθόν. Τρέχουσες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην αρχαιολογία. Μετάφραση Ν. Κούρκουλος. η Eλληνική Έκδοση, Αθήνα. Eκδόσεις 1ου αιώνα, Horejs, B. (007a) Das Prähistorische Olynth. Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas Die spätbronzezeitliche handgemachte Keramik der Schichten 13 bis 1. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa. Vol. 1. Rahden/Westfalia. Rahden/Westf.: Verlag Marie Leidorf GmbH. Horejs, B. (007b) Between The Aegean And Baltic Seas Prehistory Across Borders Ιn I. Galanaki, H.Tomas, Y. Galanakis and R. Laffineur, Proceedings of the International Conference, Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, April 005: 1 vol. 493, pp 13. Horejs, B. (010) Possibilities and Limitations in Analyzing Ceramic Wares, In B. Horejs, R. Jung, P. Pavuk, Analyzing Pottery. Processing, Classification, Publication. Bratislava. Hristova, P. (011) Late Bronze Age Pottery from the Site of Vratitsa, Eastern Bulgaria: Definition, Chronology and its Aegean affinities. Jones, G., Wardle, K., Halstead, P. & Wardle, D. (1986) Crop storage at Assiros. Scientific American 54 (3): Jones, S. (1997) The Archaeology of Ethnicity. Constructing Identities in the Past and Present. Routledge, London and New York. Jones, S. (00) Archaeological theory and scientific practice, Cambridge: Jung, R., Andreou, S. & Weninger, B. (009) Synchronisation of Kastanas and Thessaloniki Toumba at the end of the Bronze and the beginning of the Iron Age, In: S. Deger-Jakotzy & A. Baehle (eds) LH III C Late and the Transition to the Early Iron Age. International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, , pp (Wien, Verlag der Oesterreichen Akademie der Wissenschaften). 106

115 Kiriatzi, E., Andreou, S., Dimitriadis, S. & Kotsakis, K. (1997) Co-existing traditions: Handmade and wheel made pottery in Late Bronze Age central Macedonia. In R. Laffineur & P. P. Betancourt (eds) ΤΕΧΝΗ: Craftswomen, Craftsmen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 6th International Aegean Conference. Philadelphia Temple University, 18-1 April 1996, Aegeum 16, pp Universite de Liege, Histoire de l'art et archaeologie de la Grece antique; University of Texas at Austin, Program in Aegean Scripts and Prehistory. Kotsakis, Κ. (1991) The powerful past. Theoritical trends.in I.Hodder (ed) Archaeologiacal theory in Europe: The Last Three Decades, London, pp Kotsakis, K. (1999) What tells can tell, In P. Halstead (ed.), Neolithic Society in Greece, Sheffield: Sheffield Academic Press: Koυκούλη-Χρυσανθάκη, Χ. (1981) Οικισμός της Ύστερης Eποχής του Χαλκού στον Σταθμό Αγγίστας Σερρών, Ανθρωπολογικά 1. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χ. (199) Πρωτοϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του οικισμού Κστρί. Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, τομ. 45. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Koukouli-Chrysanthaki, C. (1993) Macedonia in Bronze Age. In I. Vokotopoulou (ed) Greek civilization. Macedonia Kingdom of Alexander the Great, Athens, pp Krauss, R. (006) Indizien Fur Mittelbronzezeit in Nordbulgarien, Archaeologia Bulgarica X, 3, Sofia, pp3-6. Κυριατζή, Ε. (000) Κεραμική Τεχνολογία και παραγωγή. Η κεραμική της ύστερης εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης, Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Κωτσάκης, Κ. (1983) Κεραμεική Τεχνολογία και Κεραμεική Διαφοροποίηση. Προβλήματα της Γραπτής Κεραμεικής της Μέσης Νεολιθικής Εποχής του Σέσκλου. Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκης. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο 107

116 Κωτσάκης, Κ. (00) Εισαγωγή στην ελληνική μετάφραση του Διαβάζοντας το Παρελθόν του I.Hodder. Αθήνα: Εκδόσεις του 1ου Μετάφραση Ν. Κούρκουλος. η ελληνική έκδοση. Αθήνα εκδόσεις 1ου αιώνα. Κωτσάκης, Κ. & Ανδρέου, Σ. (1989) Προκαταρκτικές Παρατηρήσεις στις Αρχιτεκτονικές Φάσεις του Οικισμού της Τούμπας Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 3: Lemonieur, P. (1986) The Study of Material Culture Today: Toward an Anthropology of Technical Systems, Journal of Anthropological Archaeology 5( June): Lemonieur, P. (1993) Introduction, Ιn P. Lemonnier (ed) Technological Choices. Transformation in material cultures since the Neolithic, London and New York: Routledge, pp Loney, H.L. (000) Society and Technological Control: A Critical Review of Models of Technological Change in Ceramic Studies, American Antiquity, Vol. 65, No. 4, pp Maran, J. (199) Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia- Magula in Thessalien III: Die Mittlere Bronzezeit. Bonn: Rudolf Habelt GHBH. Margomenou, D. (005) Food Storage, Surplus and the Emergence of Institutionalized Inequality: A study of Storage Jars and Food storage for Central Northern Greece on the Late Bronze Age and Early Iron Age, Phd.Diss., University of Michigan. Mathew A.J., Woods, A.J., Oliver, C. (1991) Spots before the eyes: new comparison charts for visual percentage estimation in archaeological material, In A.P. Middleton and I.C. Freestone (eds), Recent developments in ceramic petrology, British Museum Occasional Paper 81, London, British Museum. Μερούσης Ν. & Στεφανή, E. (1994) Προϊστορικοί οικισμοί του Νομού Ημαθίας, Μακεδονικά ΚΘ. Α' Μερούσης Ν., Μποβόλη, E. & Στεφανή, E. (1996) Εγχάρακτη κεραμική της εποχής του Χαλκού από το Αρχοντικό Πέλλας, Α' Μακεδονικά, Τόμος 30, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών: Miller, D. (198) Artefacts as Products of Human Categorisation Processes. In I. Hodder (ed.) Symbolic and Structural Archaeology, Cambridge University Press, Cambridge:

117 Miller, D. (1985) Artefacts as Categories: A Study of Ceramic Variability in Central India,Cambridge University Press, Cambridge. Mitrevski, D. (003) Prehistory in Republic of Macedonia F.Y.R.O.M. In D. Grammenos (ed.) Recent Research in the Prehistory of the Balkans, Thessaloniki: Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece Archaeological Research Fund 3. Μπουλώτης, Χ. (01) Ο προϊστορικός οικισμός στο Κουκονήσι Λήμνου, F%8A%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%8-%CE%BF %CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%8-%CF%83%CF%84%CE%BFk%CE%BF%CF%85%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%AE%CF%83%CE%B9/ Nekhrizov, G. (1995) Late Bronze Age Pottery in the Eastern Rhodopes, In D. W. Bailey and I. Panayotov (eds) Prehistoric Bulgaria, Madison Wisconsin: Orton, C., Tyers, P.& Vince, A. (1993) Pottery in Archaeology. Cambridge University Press, Cambridge. Ούρεμ - Κώτσου, Ντ. Χ. (006) Νεολιθική Κεραμική του Μακρύγιαλου. Διατροφικές σνήθειες και οι κοινωνικές διαστάσεις της κεραμικής, Τόμος Ι, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πάντος, Π.Α. (1975/1976) Ιστορική Τοπογραφία του Νομού Ξάνθης, Θρακικά Χρονικά 3. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., Πιλάλη Παπαστερίου, A., Παπαδοπούλου, E., Μπασογιάννη, Δ., Τσαγκαράκη, Ε. & Φάππας, Ι. (003) Οικήματα και «Νοικοκυριά» της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στο Αρχοντικό Γιαννιτσών. ΑΕΜΘ 15 (001): Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., Πιλάλη Παπαστερίου, Α., (004) Ανασκαφή στη Τούμπα του Αρχοντικού, ΑΕΜΘ 18. Παπαδόπουλος, Σ. (010) Η Ύστερη εποχή του Χαλκού στην Ανατολική Μακεδονία: παλαιά και νέα δεδομένα, Στο Ν. Μερούσης, Μ.Νικολαϊδου και Λ. Στεφανή (επιμ), Ίρις τόμος στη μνήμη της Α. Πιλάλη Παπαστεργίου, Θεσσαλονίκη. 109

118 Πεντεδέκα, Α. (008) Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής κατά τη Μέση και Νεότερη Νεολιθική στη Θεσσαλία, Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Renfrew, C. (003) Prehistoric sites in the plain of Drama, In E. Elster & C. Renfrew (eds) Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northern Greece, Volume : The Final Report, Los Angeles, Cotsen Institute of Archaeology, University of California, pp Rey, L. (1919) Observations sur les premiers habitats de la Macedoine. Recueillies par le service archeologique de l armee d' orient BCH Rice, P. M. (1987) Pottery Analysis. A Sourcebook. Chicago and London: The University of Chicago Press. Roberts S., Sofaer, J. & Kiss, V. (008) Characterization and Textual Analysis of Middle Bronze Age Transdanubian Inlaid Wares of the Encrusted Pottery Culture Hungary: A Preliminary Study, Journal of Archaeological Science 35: Roumbou, M., Heron, C., Andreou, S. & Kotsakis, Κ. (003) Organic residues in storage vessels from the Toumba Thessalonikikis, In A. Gibson (ed.) Prehistoric Pottery: People, Pattern and Purpose, BAR International Series, vol. 1156, Oxford: Archaeopress, pp Rye, O. S. (1981) Pottery Technology. Principles and Reconstruction. Taraxacum, Washington D.C. Seferiades, M. (1983) Dikili Tash, Introduction a la prehistoire de la Macedoine orientale, BCH CVII: Schiffer, M. & Skibo, J. (1987) Theory and Experiment in the Study of Technological Change. Current Anthropology 8 (5 December): pp Schiffer, M. & Skibo, J. (1997) The Explanation of Artifact Variability. American Antiquity 6(1) pp7-50. Shalganova, T. (1995) The lower Danube Incrusted Pottery Culture, In D.W. Bailey and I. Panayotov (eds) Prehistoric Bulgaria, Madison Wisconsin, Shanks, M. & Tilley, C. (1987) Social Theory and archaeology, Polity Press Cambridge. 110

119 Shepard, A.O (1956) Ceramics for the Archaeologist. Washington, D.C. Carnegie Institution of Washington, Publication 609. Σκουρτοπούλου, Κ., (00) Θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προβληματισμοί σχετικά με την μελέτη των τεχνολογικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια της ελληνικής νεολιθικής. Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προβληματισμοί. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου στη μνήμη του Δ.Ρ. Θεοχάρη. Καστοριά. Σουκάντος, Γ., Θερμός,Σ., Μαλαμίδου, Δ. & Πατέλη, Α. (υπό έκδοση) Τούμπα Ορφυνίου : οικισμός της ΥΕΧ στις παρυφές του Παγγαίου, ΑΕΜΘ 6 (013). Stark, M. (1998) Technical Choices and social boundaries in material culture patterning : An introduction, In M. Stark (ed) The archaeology of Social Boundaries, Smithsonian Institution Press, pp Στεφανή, Ε. (1994) Οικισμός της ΥΕΧ στο Αγγελοχώρι Ημαθίας η πρώτη ανασκαφική έρευνα, ΑΕΜΘ 8. Στεφανή, Ε. (010) Αγγελοχώρι Ημαθίας Οικισμός της ΥΕΧ,Τομος Ι, Αδελφοί Κυριακίδη Αθήνα. Stefani, L. & Merousis, Ν.(1997) Incised and matt-painted pottery from Late Bronze Age settlements in Western Macedonia. In R. Laffineur & P. P. Betancourt (eds.) TEXNH: Craftsmen, Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 6th International Aegean Conference. Philadelphia, Temple University, 18-1 April 1996.,. Aegaeum 16, pp Universite de Liege, Histoire de l'art et archaeologie de la Grece antique; University of Texas at Austin, Program in Aegean Scripts and Prehistory. Στεφανή, Λ. & Μερούσης, Ν. (003) Τοπίο στην ομίχλη. Η η χιλιετία στην Κεντρική Μακεδονία. Στο Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Μ. Παπακωνσταντίνου (επιμ) Η Περιφέρεια Του Μυκηναϊκού Κόσμου, Πρακτικά Α' Διεθνούς Διεπιστημονικού. Συμποσίου Λαμία 1994.Επιμ. ΥΠΠο & ΙΔ' ΕPKA, Λαμία: ΙΔ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων: 8-4. Stefanovich M. & Kulov, I. (007) Krsto Pokrovnik Excavations at a Late Bronze Age Site in the Middle Struma River Valley, Southwest Bulgaria. Preliminary results- 004 season, Ιn I. Galanaki, H.Tomas, Y. Galanakis and R. Laffineur, Proceedings of the International Conference, Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments 111

120 between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, April 005.: 1 vol Τόλια-Χριστάκου, Μ. (008) Τούμπες εποχής χαλκού στην κάτω κοιλάδα του Στρυμόνα και πρώτες ειδήσεις από την ανασκαφή της τούμπας Σφελινού του Νομού Σερρών, ΑΕΜΘ 3. Τριαντάφυλλος, Δ. (1973/74) Αρχαιότητες και μνημεία Θράκης, ΑΔ4, Χρονικά: Triantaphyllou M.V., Ziver, P., Gogou, A., Marino, G., Lykousis, V., Bouloubassi, I., Emeis, K.C., Kouli, K., Dimiza, M., Rosell-Melle, Α., Papanikolaou, M., Katsouras, G.,& Nunez, N. (009) Late Glacial-Holocene Climate Variability at the South-Eastern Margin of the Aegean Sea. Marine Geology 66: Trigger, B.G. (005) Μια ιστορία της αρχαιολογικής σκέψης, εκδ. Αλεξάνρεια, Αθήνα. Valla, M. (007) A Late Bronze Age Cemetry in Faia Petra. In H. Todorova, M. Stefanovich and G. Ivanov (eds) The Struma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil Blagoevgrad (Bulgaria), Serres Amphipolis (Greece) Volume Sofia. van der Leeuw, S. (1993) Giving the potter a choice conceptual aspects of pottery techniques In P. Lemonnier (ed) Technological choices Transformations in material cultures since the Neolithic, Routledge. Videski, Z. (005) The Bronze Age at Vardarski Rid, In D. Mitrevski (ed) Vardarski Rid, Skopje: Foundation Vardarski Rid-Skopje Institute for History of Art and Archaeology-Faculty of Philosophy-Skopje: Wardle, K.A. (1980) Excavations at Assiros Toumba A preliminary report. Annual of the British School at Athens 76, Wardle, K.A. (1987) Excavation at Assiros Toumba 1986: A preliminary report, Annual of the British School at Athens, 8, 1987, Wardle, K.A. (1988) Excavation at Assiros Toumba 1987: A preliminary report, Annual of the British School at Athens, 83, 1988,

121 Wardle, K.A. (1989) Excavation at Assiros Toumba 1988: A preliminary report', Annual of the British School at Athens, 84, 1989, Wardle, Κ.A. (1993) Mycenaean Trade and Influence in Northern Greece, In C. Zerner, P. Zerner and J. Winder (eds) Wace and Blegen. Pottery as Evidence for Trade in the Aegean Bronze Age, : Proceedings of the International Conference Held at the American School of Classical Studies at Athens, December -3, Wardle, K.A. (1997) Change or continuity: Assiros Toumba at the transition from Bronze to Iron Age, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10A, Wardle, K. & Wardle, D. (007) Assiros Toumba. A brief history of the settlement. In H. Todorova, M. Stefanovich and G. Ivanov (eds) The Struma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil Blagoevgrad (Bulgaria), Serres Amphipolis (Greece) , Volume : Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Χριστάκου, Μ.Τ. (υπό έκδοση) Η Τούμπα Σφελινού, ΑΕΜ6 (υπό έκδοση). Ψαράκη, Κ. (004) Υλική και κοινωνική διάσταση του στιλ της κεραμικής: Η χειροποίητη κεραμική της εποχής του Χαλκού από την Τούμπα της Θεσσαλονίκης, Διδακτορική Διατριβή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 113

122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Κατάλογοι

123 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1.1 Κεραμικές ομάδες Εικόνα 1.. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες Εικόνα. Τεχνικές Διακόσμησης ΣΧΕΔΙΑ 1.Μοτίβα.Τύποι Αγγείων. ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1. Θέσεις Κεντρικής Μακεδονίας με εγχάρακτη κεραμική Χάρτης. Θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας με εγχάρακτη κεραμική. Χάρτης 3. Θέσεις με φιάλες τύπου Φ1. Χάρτης 4. Θέσεις με κανθαρόσχημους αμφορίσκους τύπου ΚΑ1. ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Γράφημα 1: Συχνότητα ανοιχτών και κλειστών αγγείων Γράφημα : Χρονολογική Κατανομή ανοιχτών και κλειστών αγγείων. Γράφημα 3: Συχνότητα σχημάτων. Γράφημα 4: Χρονολογική Κατανομή ανοιχτών αγγείων. Γράφημα 5: Συχνότητα τύπων φιαλών Γράφημα 6:Χρονολογική κατανομή φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 7: Μέγεθος φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 8: Χρονολογική κατανομή μεγέθους φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 9: Τύποι χείλους φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 10: Χρονολογική κατανομή τύπων χείλους, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 11: Τύποι αποφυσης, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 1: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 13: Ποιότητα στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 14:Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ1.

124 Γράφημα 15: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 16: Τεχνικές διακόσμησης φιάλες τύπου Φ1 Γράφημα 17: Χρονολογική κατανομή τεχνικών διακόσμησης φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 18: Πάστα στις φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 19: Τύποι χείλους, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 0: Μέγεθος, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 1: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ3 Γράφημα :Ποιότητα στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 3: Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 4: Τεχνικές διακόσμησης, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 5A:Χρονολογική κατανομή τύπου Φ4. Γράφημα 5B: Τύποι χείλους, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 6:Μεγέθος, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 7: Τύποι λαβών φιάλες τύπου Φ4 Γράφημα 8: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ4 Γράφημα 9: Ποιότητας στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 30: Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 31: Τεχνικές διακόσμησης, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 3: Χρονολογική κατανομή,αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα 33: Μέγεθος, αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα34: Ποιότητα στίλβωσης, αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα 35:Τεχνικές διακόσμησης, αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα 36: Κατανομή τύπων λεκανίδων. Γράφημα 37: Μέγεθος λεκανίδες. Γράφημα 38: Επεξεργασίας εξωτερικής επιφάνειας στις λεκανίδες. Γράφημα 39: Ποιότητα στίλβωσης εξωτερικής επιφάνειας. Γράφημα 40: Κεραμικές ομάδες, λεκανίδες.

125 Γράφημα 41: Ποσότητα εγκλεισμάτων,λεκανίδες Γράφημα 4: Τεχνικές διακόσμησης, λεκανίδες. Γράφημα 43:Χρονολογική κατανομή κλειστών αγγείων. Γράφημα 44: Συχνότητα τύπων. Γράφημα 45: Χρονολογική κατανομή τύπων αμφορέων. Γράφημα 46: Τύποι χείλεων τύπου ΑΜ1. Γράφημα 47: Τύποι λαβών, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 48: Χρονολογική κατανομή λαβών, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 49: Μέγεθος, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 50: Χρονολογική κατανομή μεγέθους, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 51: Ποιότητα στιλβωσης τύπου ΑΜ1. Γράφημα 5: Χρονολογική Κατανομή ποιότητας στίλβωσης, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 53:Επεξεργασίας εσωτερικής επιφάνειας τύπου ΑΜ1. Γράφημα 54: Κεραμικές ομάδες τύπου ΑΜ1. Γράφημα 55: Κεραμικές ομάδες τύπου ΑΜ1 Γράφημα 56:Ποσότητα εγκλεισμάτων τύπου ΑΜ1. Γράφημα 57: Τεχνικές διακόσμησης, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 58: Συχνότητα τύπων πρόχων. Γράφημα 59: Τύποι χείλων, τύπου ΠΡ1. Γράφημα 60: Τύποι βάσεων, τύπου ΠΡ1. Γράφημα 61: Κεραμικές ομάδες τύπου ΠΡ1. Γράφημα 6: Ποιότητα στίλβωσης τύπου ΠΡ1. Γράφημα 63: Τεχνικές διακόσμησης τύπου ΠΡ1. Γράφημα 64:Τύπου πρόχων, τύπου ΠΡ. Γράφημα 65: Χρονολογική κατανομή πρόχων, τύπου ΠΡ. Γράφημα 66:Χρονολογική κατανομή τύπου ΠΡ. Γράφημα 67: Μέγεθος, τύπος ΠΡ. Γράφημα 68: Χρονολογική κατανομή μεγέθους, τύπου ΠΡ.

126 Γράφημα 69:Κεραμικές ομάδες τύπου ΠΡ. Γράφημα 70: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, τύπου ΠΡ Γράφημα 71:Ποσότητα εγκλεισμάτων, τύπος ΠΡ. Γράφημα 7: Ποιότητα στίλβωσης, τύπου ΠΡ Γράφημα 73:Συχνότητα τεχνικών, τύπου ΠΡ. Γράφημα 74: Συχνότητα πάστας, τύπου ΠΡ. Γράφημα 75: Χρονολογική κατανομή χρώματος πάστας. Γράφημα 76: Συχνότητα συνδυασμού τεχνικών πάστας. Γράφημα 77: Χρονολογική κατανομή αδιάγνωστων πρόχων. Γράφημα 78: Συχνότητα τύπων κανθαρόσχημων αμφορίσκων. Γράφημα 79: Τύποι στομίου, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 80: Χρονολογική κατανομή τύπων στομίων, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 81: Κατανομή τύπων λαβής, τύπου ΚΑ1 και υποομάδων Κα1α-β. Γράφημα 8:Τύποι Βάσεων. Γράφημα 83: Μέγεθος τύπου ΚΑ1 και υποομάδων ΚΑ1α-β. Γράφημα 84:Χρονολογική Κατανομή μεγέθους τύπου ΚΑ1. Γράφημα 85: Ποιότητα στίλβωσης εξωτερικής επιφάνειας τύπου ΚΑ1. Γράφημα 86: Χρονολογική κατανομή επεξεργασίας εσωτερικής επιφάνειας, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 87: Κεραμικές ομάδες, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 88: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, τύπους ΚΑ1. Γράφημα 89: Ποσότητα εγκλεισμάτων τύπου Κα1. Γράφημα 90: Τεχνικές διακόσμησης, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 91: Χρονολογική κατανομή τεχνικών διακόσμησης, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 9: Χρώμα πάστας, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 93: Τεχνικές διακόσμησης σε συνδυασμό με χρώμα πάστας, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 94:Τύπου χείλους ευρύστομων. Γράφημα 95: Επεξεργασία εξωτερικής επιφάνειας πίθων.

127 Γράφημα 96: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχημάτων. Γράφημα 97: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχηματων. Γράφημα 98: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχηματων. Γράφημα 99:Συχνότητα κεραμικών ομάδων. Γράφημα 100: Κατανομή κεραμικών ομάδων ανά σχήμα. Γράφημα 101: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων. Γράφημα 10: Γεωγραφική Κατανομή κεραμικών ομάδων Γράφημα 103: Συχνότητα τεχνικών διακόσμησης. Γράφημα 104: Κατανομή τεχνικών διακόσμησης ανά σχήμα Γράφημα 105: Χρονολογική Κατανομή τεχνικών διακόσμησης. Γράφημα 106: Γεωγραφική κατανομή τεχνικών διακόσμησης. Γράφημα 107: Κατανομή πάστας στις τεχνικές διακόσμησης και κάλυψη τεχνικών με πάστα. Γράφημα 108: Συχνότητα κεραμικών ομάδων/χρώματος επιφάνειας ανά σχήμα. Γράφημα 109: Γεωγραφική κατανομή κεραμικών ομάδων κανθαρόσχημων αμφορίσκων της ΥΕΧ. Γράφημα 110: Γεωγραφική κατανομή μεγέθους κανθαρόσχημων αμφορίσκων ΥΕΧ. Γράφημα 111: Κατανομή ανοιχτών κλειστών αγγείων ανά τεχνική. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1.Το υλικό μελέτης της παρούσας εργασίας. Πίνακας. Τα χαρακτηριστικά των κεραμικών ομάδων. Πίνακας 3. Τα χαρακτηριστικά των τεχνικών διακόσμησης. Πίνακας 4. Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή των τεχνολογικών χαρακτηριστικών των αγγείων. Πίνακας 5. Η φόρμα καταγραφής. Πίνακας 6 Χρονολογικός πίνακας

128 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Εικόνες- Σχέδια-Χάρτες

129 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1.1. Κεραμικές ομάδες Ομάδα Α ΚΑ1978 ΚΑ1960 ΚΑ1987 ΚΑ Ομάδα Β1 ΚΑ15 ΚΑ908 ΚΑ ΚΑ1974 ΚΑ146 Ομάδα Β ΚΑ1045 ΚΑ183 ΚΑ ΚΑ

130 Ομάδα ΓΑ1 ΚΑ ΚΑ1636 ΚΑ1507 ΓΒ ΚΑ1373 ΚΑ1809 Ομάδα ΓΒ ΚΑ197 ΚΑ1700/1731 ΚΑ1704 Ομάδα Δ 194 Εικόνα 1.. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες ΚΑ ΚΑ135 ΚΑ338

131 Εικόνα. Τεχνικές Διακόσμησης 1. ΚΑ ΚΑ ΚΑ1654

132 ΚΑ ΚΑ ΚΑ171 ΚΑ156 ΚΑ1719 ΚΑ ΚΑ356

133 ΣΧΕΔΙΑ 1. ΜΟΤΙΒΑ Ευθύγραμμα ΓΡ1 ΓΡ1Α ΓΡ1Β ΓΡ1Γ ΓΡ1Ζ ΓΡ1Η ΓΡ1Θ ΓΡ ΓΡ3 ΓΡ3β ΓΡ3γ ΓΡ8Α ΓΡ8Β ΓΡ6 ΓΡ6α ΓΡ6γ ΓΡ7α ΓΡ7β Κυματιστά ΓΚ1 ΓΚ ΓΚ3 ΓΚ4 ΓΚ5 Καμπυλόγραμμα ΓΡ1ε ΓΡ6β ΓΡ7γ

134 Κυκλικά Τετράγωνο Αβακωτό Κ Κ3 Κ4 Κ5 ΤΕΤ1 ΑΒ Σταυροειδή και Χ ΣΤ1 ΣΤ ΣΤ3 Χ1 Ρόμβοι ΡΜ3 ΡΜ4 ΡΜ5 ΡΜ6 ΡΜ6β ΡΜ7 ΡΜ10 ΡΜ11 ΡΜ14 Τρίγωνα ΤΡ1 ΤΡ1β ΤΡ ΤΡ5 ΤΡ6 ΤΡ6Β ΤΡ7 ΤΡ8 ΤΡ8β ΤΡ10 ΤΡ10β ΤΡ1α ΤΡ13α ΤΡ13β ΤΡ14 ΤΡ15

135 ΤΡ16 ΓΤβ ΓΤ5 ΓΤ6 Σπείρες ΣΠ1 ΣΠ ΣΠβ ΣΠ4 ΣΠ5 ΣΠ6 ΣΠ6β ΣΠ7 ΣΠ8 ΣΠ9 ΣΠ10 ΣΠ11 ΣΠ13 ΣΠ15 Β Εγχάρακτα - Εμπιέστη-Σκαφτή-Στικτή, συνδυασμός τεχνικών ΓΕ1 ΓΕ ΓΕ3 ΓΕ4Α ΓΤ1 ΓΤ ΓΕ5 ΜΤ1 ΜΤ ΡΜ ΡΜ16 ΤΡ3 ΤΡ3β ΤΡ4 ΤΡ9 ΤΡ9β ΤΡ1β ΣΠ3 ΣΠ7Α ΣΠ7Β Κ1

136 Γ Αυτόνομες εμπιέσεις ΓΡ4 ΕΜ1 ΕΜ ΕΜ3 ΕΜ4 ΕΜ1β ΕΜ1γ ΕΜ1δ ΓΤ4. ΤΥΠΟΙ ΑΓΓΕΙΩΝ.1. Χείλη Ανοιχτών Αγγείων AI1, AIV1, AVII1,BI,BII1, ΒΙΙ, BII3,BII4,BIV,BVII1, CI1, CΙΙ4*, CIV, DI1, DII1,DII3, DIV,DVI1,DVII,DVII3,DVII4,DVII5,DVII6 ZVII1,ZVII..Χείλη Κλειστών Αγγείων ΑΙ1,AI3,BI1, BI, BI3, BI4, CI1 CI, CI4, CI5, DI1, ΕIV1,ZIII1,ZIV1 *Τα σχέδια των χειλέων προέρχονται από τυπολογία της Ψαράκη 004.

137 ΦΙΑΛΕΣ ΚΑ1179 ΚΑ1771 ΥΥΕΧ

138 ΚΑ438 ΤΥΠΟΣ Φ1 ΠΥΕΧ ΚΑ

139

140 ΚΑ1541 ΚΑ

141 ΚΑ1605 ΥΥΕΧ (Heurtley 1939,374) 10756

142 10777 ΚΑ160 ΤΥΠΟΣ Φ ΚΑ1730

143 ΤΥΠΟΣ Φ

144 ΚΑ

145 ΤΥΠΟΣ Φ4 ΚΑ ΚΑ1033 ΚΑ44

146 ΤΥΠΟΣ Φ ΛΕΚΑΝΙΔΕΣ ΤΥΠΟΣ Λ

147 ΚΑ198

148 ΚΑ3059 ΤΥΠΟΣ Λ

149 ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΓΓΕΙΑ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΚΑ ΚΑ306

150 ΑΜΦΟΡΕΙΣ ΑΜ ΚΑ

151

152

153 ΑΜ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΙ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΙ ΚΑ1 ΠΥΕΧ

154 ΚΑ

155 10758 ΚΑ

156

157 KA 888

158 09

159 ΚΑ1Α

160 ΚΑ1Β ΚΑ

161 ΥΥΕΧ 166 ΚΑ

162 ΚΑ1Α ΚΑ1Β (Heurtley 1939,403) (Heurtley 1939,449) ΚΑ1740

163 1065

164 ΚΑ ΚΑ5 ΚΑ ΠΡΟΧΟΙ ΠΡ1 ΠΥΕΧ (Heurtley 1939,378) 10697

165 10646 ΚΑ1834 ΠΡ ΥΥΕΧ

166

167 10676

168 ΠΕΣ ΚΑ15

169 ΠΕΣ ΚΑ616 ΚΑ454 ΚΑ KA 338

170 ΕΥΡΥΣΤΟΜΑ

171 ΠΙΘΟΙ ΚΑ18 ΚΑ77 ΚΑ30 ΚΑ36 ΚΑ365 ΚΑ:356 # cm

172 ΚΛΕΙΣΤΑ ΑΓΓΕΙΑ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΚΑ:87 # cm 1357 ΚΑ ΚΑ

173 ΚΑ1809

174 ΚΑ ΠΕΣ ΤΡΙΠΟΔΙΚΟ ΣΚΕΥΟΣ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΚΑ448 ΚΑ3048 ΚΑ1574 ΚΑ ΚΑ370

175 Χάρτης 1.Θέσεις Κεντρικής Μακεδονίας με εγχάρακτη κεραμική. Χάρτης. Θέσεις Ανατολικής Μακεδονίας με εγχάρακτη κεραμική. *με κίτρινο σημειώνονται οι θέσεις με επιφανειακά ευρήματα, ενώ με κόκκινο οι ανασκαμμένες θέσεις

176 Χάρτης 3. Θέσεις με φιάλες τύπου Φ1. Χάρτης 4. Θέσεις με κανθαρόσχημους αμφορίσκους τύπου ΚΑ1.

177 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Γραφήματα- Πίνακες

178 ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΝΟΙΧΤΩΝ/ΚΛΕΙΣΤΩΝ % 3 1% % ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΑΝΟΙΧΤΑ ΚΛΕΙΣΤΑ (blank) ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΑΝΟΙΧΤΑ ΚΛΕΙΣΤΑ (blank) Γράφημα 1: Συχνότητα ανοιχτών και κλειστών αγγείων. Γράφημα : Χρονολογική κατανομή ανοιχτών και κλειστών αγγείων. 1% 38 1% 1 4% 8 3% 57 18% ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΑΜΦΟΡΕΑΣ 78 4% % 4 1% 14 4% ΕΥΡΥΣΤΟΜΟ ΑΓΓΕΙΟ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΣ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΣ ΛΕΚΑΝΙΔΑ ΠΙΘΟΣ ΠΡΟΧΟΥΣ ΤΡΙΠΟΔΙΚΟ ΣΚΕΥΟΣ- ΥΠΟΣΤΑΤΟ ΦΙΑΛΗ (blank) ΛΕΚΑΝΙΔΑ ΦΙΑΛΗ Γράφημα 3: Συχνότητα σχημάτων. Γράφημα 4: Χρονολογική κατανομή ανοιχτών αγγείων. ΦΙΑΛΕΣ 1 10 % % 5% 1% 3% 3 40% F F1 F F3 F4 F ΠΕΣ ΠΥΕΧ ΥΥΕΧ (blank) F1 (blank) Γράφημα 5: Συχνότητα τύπων φιαλών. Γράφημα 6:Χρονολογική κατανομή φιάλες τύπου Φ ,00% 13 0,00% 15,00% 4 3 ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΕΣ Γράφημα 7: Μέγεθος φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 8: Χρονολογική κατανομή μεγέθους φιάλες τύπου Φ1.

179 ΧΕΙΛΗ Φ AI1 AIV1 AVII1 BII1 BII3 BII4 ΒVII1 ΒΙ ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΕΣ Γράφημα 9: Τύποι χείλους φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 10: Χρονολογική κατανομή τύπων χείλους, φιάλες τύπου Φ1. ΚΕΡ.ΥΛΗ Φ1 ΑΠΟΦΥΣΕΙΣ Φ ΛΕΠΤΟ 0 ΜΕΣΑΙΟ 3,5 3,5 1,5 1 0, AP4A AP4B AP4c Γράφημα 11: Τύποι απόφυσης, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 1: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ1. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΙΛ.Φ1 ΚΕΡ.ΟΜΑΔΕΣ Φ ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ A1 B1 B CB1 Γράφημα 13: Ποιότητα στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ1. Γράφημα 14:Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ ΠΕΣ ΠΥΕΧ ΥΥΕΧ CB1 B B1 A ,9% 5,71% ,43% 8,57% 5,71% 5,71% 4 5,71% 3,86% Γράφημα 15: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, Γράφημα 16: Τεχνικές διακόσμησης φιάλες τύπου Φ1. φιάλες τύπου Φ1.

180 14 1 ΠΑΣΤΑ ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΕΣ ΛΕΥΚΟ 13 ΟΧΙ Γράφημα 17: Χρονολογική κατανομή τεχνικών διακόσμησης, Γράφημα 18: Πάστα στις φιάλες τύπου Φ1. φιάλες τύπου Φ1.,5 ΜΕΓΕΘΟΣ Φ3 1,5 1 0, AI1 AVII1 CIV DIV DVII 3,5 3,5 1,5 1 0,5 0 ΜΕΓΑΛΟ 3 ΜΕΣΑΙΟ Γράφημα 19: Τύποι χείλους, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 0: Μέγεθος, φιάλες τύπου Φ3. ΚΕΡ.ΥΛΗ Φ3 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΙΛΒΩΣΗΣ Φ ΛΕΠΤΟ ΜΕΣΑΙΟ 0 ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ Γράφημα 1: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ3 Γράφημα :Ποιότητα στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ3. ΚΕΡ.ΟΜΑΔΕΣ Φ3 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗΣ Φ A1 B1 B Γράφημα 3: Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ3. Γράφημα 4: Τεχνικές διακόσμησης, φιάλες τύπου Φ3.

181 ΧΕΙΛΗ Φ ,5 1,5 1 0, ΜΕΧ,ΠΥΕΧ ΠΥΕΧ ΥΕΧ 0 BVII1 CI5 DVI1 DVII3 DVII4 DVII5 Γράφημα 5A:Χρονολογική κατανομή τύπου Φ4. Γράφημα 5B: Τύποι χείλους, φιάλες τύπου Φ ΜΕΓΕΘΟΣ Φ ΛΑΒΕΣ Φ4 1 0 ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ 0 LKI1 LKI1B LKID Γράφημα 6:Μεγέθος, φιάλες τύπου Φ4. ΚΕΡ.ΥΛΗ Φ4 Γράφημα 7: Τύποι λαβών φιάλες τύπου Φ4 ΠΟΙΟΤ.ΣΤΙΛΒΩΣΗΣ Φ ΛΕΠΤΟ ΜΕΣΑΙΟ ΧΟΝΤΡΟ 0 ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ Γράφημα 8: Ποσότητα εγκλεισμάτων, φιάλες τύπου Φ4 Γράφημα 9: Ποιότητα στίλβωσης, φιάλες τύπου Φ ΚΕΡ.ΟΜΑΔΕΣ Φ4 6 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΚ. Φ A1 B CA1 CB Γράφημα 30: Κεραμικές ομάδες, φιάλες τύπου Φ4. Γράφημα 31: Τεχνικές διακόσμησης, φιάλες τύπου Φ4. ΑΔΙΑΓΝ ΤΥΠΟΥ ΦΙΑΛΕΣ ΑΔΙΑΓΝ ΤΥΠΟΥ ΦΙΑΛΕΣ YEX ΜΕΧ ΠΕΣ ΥΕΧ-ΜΕΧ 0 ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ Γράφημα 3: Χρονολογική κατανομή,αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα 33: Μέγεθος, αδιάγνωστου τύπου φιάλες

182 ΑΔΙΑΓΝ ΤΥΠΟΥ ΦΙΑΛΕΣ ,00% 30,00% 0,00% 10,00% ΑΔΙΑΓΝ ΤΥΠΟΥ ΦΙΑΛΕΣ 37,50% 18,75% 1,50% 1,50% 6,5% 6,5% 6,5%. 0 ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ 0,00% Γράφημα34: Ποιότητα στίλβωσης, αδιάγνωστου τύπου φιάλες. Γράφημα 35:Τεχνικές διακόσμησης, αδιάγνωστου τύπου φιάλες. 7 5,00 % ΛΕΚΑΝΙΔΕΣ 75,00 % L1 L L1 L ΜΕΣΑΙΟ ΜΕΓΑΛΟ L1 L ΣΤΙΛΒΩ ΜΕΝΗ ΛΕΙΑΣΜΕ ΝΗ Γράφημα 36: Κατανομή τύπων λεκανίδων. Γράφημα 37: Μέγεθος λεκανίδων. Γράφημα 38: Επεξ. Εξωτερ. Επιφ.λεκανίδων L1 1 1 L ΧΑΜΗΛΗ ΥΨΗΛΗ ΜΕΣΑΙΑ L1 L 1 1 CA1 B1 A1 Γράφημα 39: Ποιότητα στίλβωσης εξωτερικής επιφάνειας. Γράφημα 40: Κεραμικές ομάδες, λεκανίδων. 4,5 4 3,5 3,5 1,5 1 0,5 0 L1 4 1 L 1 ΜΕΣΑΙΟ ΜΕΣΑΙΟ ΛΕΠΤΟ L1 1 1 L 9,4 7,9 7 Γράφημα 41: Ποσότητα εγκλεισμάτων,λεκανίδων. Γράφημα 4: Τεχνικές διακόσμησης, λεκανίδων.

183 ΜΕΧ,ΠΥΕΧ ΠΕΣ ΠΥΕΧ ΥΕΧ ΥΥΕΧ Γράφημα 43:Χρονολογική κατανομή κλειστών αγγείων. 14% ΑΜΦΟΡΕΙΣ 1 86% AM1 AM ΠΥΕΧ ΥΕΧ ΥΥΕΧ AM AM1 Γράφημα 44: Συχνότητα τύπων. ΧΕΙΛΗ ΑΜ1 Γράφημα 45: Χρονολογική κατανομή τύπων αμφορέων. ΛΑΒΕΣ ΑΜ1,5 1,5 1 0,5 0 33,33% 33,33% 16,67% 16,67% 1 1 CI1 CI CI4 CIII LKI 3 LKI4 Γράφημα 46: Τύποι χείλεων τύπου ΑΜ1. Γράφημα 47: Τύποι λαβών, τύπου ΑΜ1. 4 ΜΕΓΕΘΟΣ ΑΜ LKI LKI4 10 ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ 5 58,33% 7 0 ΜΕΓΑΛΟ 41,67% 5 ΜΕΣΑΙΟ Γράφημα 48: Χρονολογική κατανομή λαβών, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 49: Μέγεθος, τύπου ΑΜ ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ Γράφημα 50: Χρονολογική κατανομή μεγέθους, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 51: Ποιότητα στιλβωσης τύπου ΑΜ1.

184 8 ΕΠΕΞ.ΕΣΩΤ.ΕΠΙΦ. ΑΜ ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ 10 ΥΥΕΧ 5 36,36% ΠΥΕΧ 4 0 ΑΔΡΗ 9,09% 1 ΑΔΡΗ ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ 54,55% 6 ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ Γράφημα 5: Χρονολογική Κατανομή ποιότητας στίλβωσης, τύπου ΑΜ1. Γράφημα 53:Επεξεργασίας εσωτερικής επιφάνειας τύπου ΑΜ1. ΚΕΡ.ΟΜΑΔΕΣ ΑΜ ,67% 5,00% 8 3 8,33% 1 A1 B1 B A1 B1 B ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ Γράφημα 54: Κεραμικές ομάδες τύπου ΑΜ1. Γράφημα 55: Κεραμικές ομάδες τύπου ΑΜ ,33% 4 3 1,43% 1,43% 4 0 5,00% ,67% ΛΕΠΤΟ ΜΕΣΑΙΟ ΧΟΝΤΡΟ ,9% 14,9% 14,9% 14,9% Γράφημα 56:Ποσότητα εγκλεισμάτων τύπου ΑΜ1. ΠΡΟΧΟΙ Γράφημα 57: Τεχνικές διακόσμησης, τύπου ΑΜ1. ΧΕΙΛΗ ΠΡ1 5,63% 34,1% PR PR1 PR ,16% 0 EIV1 ZIII1 Γράφημα 58: Συχνότητα τύπων πρόχων. Γράφημα 59: Τύποι χείλων, τύπου ΠΡ1. ΒΑΣΕΙΣ ΠΡ1 ΚΕΡ.ΟΜΑΔΕΣ ΠΡ1,5 1,5 1 0, B1 B3 B6,5 1,5 1 0,5 0 1 A1 B B Γράφημα 60: Τύποι βάσεων, τύπου ΠΡ1. Γράφημα 61: Κεραμικές ομάδες τύπου ΠΡ1.

185 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΙΛΒΩΣΗΣ ΠΡ1 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΚ. ΠΡ1,5 1,5 1 0, ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ Γράφημα 6: Ποιότητα στίλβωσης τύπου ΠΡ1. Γράφημα 63: Τεχνικές διακόσμησης τύπου ΠΡ ,11% 36,84% 15,79% ,6% 1 PR PR3 PR4 PR PR5 PR4 PR3 PR Γράφημα 64:Τύπου πρόχων, τύπου ΠΡ. Γράφημα 65: Χρονολογική κατανομή πρόχων, τύπου ΠΡ PR ΜΕΓΑΛΟ ΠΡ 11 ΜΕΣΑΙΟ Γράφημα 66:Χρονολογική κατανομή τύπου ΠΡ. Γράφημα 67: Μέγεθος, τύπος ΠΡ ΜΕΧ,ΠΥΕΧ ΠΕΣ ΠΥΕΧ ΥΕΧ ΥΥΕΧ ,00% 5 5,00% 1 45,00% 9 15,00% 5,00% 3 1 5,00% 1 A A1 B B1 B CB1 Γράφημα 68: Χρονολογική κατανομή μεγέθους, τύπου ΠΡ. Γράφημα 69:Κεραμικές ομάδες τύπου ΠΡ.

186 A1 B B1 B CB1 ΥΥΕΧ-ΠΕΣ ΥΥΕΧ ΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΕΣ ,00% 40,00% ,00% 1 ΛΕΠΤΟ ΜΕΣΑΙΟ ΧΟΝΤΡΟ Γράφημα 70: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, τύπου ΠΡ Γράφημα 71:Ποσότητα εγκλεισμάτων, τύπος ΠΡ ,89% 31,58% ,53% ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ ,14% 5,00% 5,00% ,14% 7,14% 3,57% Γράφημα 7: Ποιότητα στίλβωσης, τύπου ΠΡ Γράφημα 73:Συχνότητα τεχνικών, τύπου ΠΡ. 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 0,00% 10,00% 0,00% ΠΑΣΤΑ ΠΡ 50,00% 50,00% ΛΕΥΚΟ ΡΟΖ ΛΕΥΚΟ ΡΟΖ ΥΥΕΧ-ΠΕΣ ΥΥΕΧ ΥΕΧ ΠΕΣ Γράφημα 74: Συχνότητα πάστας, τύπου ΠΡ. Γράφημα 75: Χρονολογική κατανομή χρώματος πάστας ΠΡΟΧΟΙ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ (blank) ΡΟΖ 60,00% 40,00% 53,85% ΛΕΥΚΟ 3,08% 3,08% 0,00% 0,00% ΜΕΧ ΠΕΣ ΥΕΧ Γράφημα 76: Συχνότητα συνδυασμού τεχνικών πάστας. Γράφημα 77: Χρονολογική κατανομή αδιάγνωστων πρόχων.

187 (blank) ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΕΣ ,48% 3,81% 17 14,9% 11,90% 10 9,5% BI BI1 BI BI3 BI4 Γράφημα 78: Συχνότητα τύπων κανθαρόσχημων αμφορίσκων. Γράφημα 79: Τύποι στομίου, τύπου ΚΑ BI BI1 BI BI3 BI4 ΥΥΕΧ ΥΕΧ ΠΥΕΧ CA1 CA1A CA1B LKI4 LKIz LKIc LKI LKI Γράφημα 80: Χρονολογική κατανομή τύπων στομίων, Γράφημα 81: Κατανομή τύπων λαβής, τύπου ΚΑ1 και υποομάδων Κα1α-β. τύπου ΚΑ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑ1 4 1 B1 B B ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ CA1B CA1A CA1 Γράφημα 8:Τύποι Βάσεων. Γράφημα 83: Μέγεθος τύπου ΚΑ1 και υποομάδων ΚΑ1α-β ΜΕΓΑΛΟ ΜΕΣΑΙΟ ΜΙΚΡΟ ΥΥΕΧ ΠΥΕΧ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΙΛΒΩΣΗΣ ΕΞ.ΕΠΙΦ ΜΕΣΑΙΑ ΥΨΗΛΗ ΧΑΜΗΛΗ Γράφημα 84:Χρονολογική Κατανομή μεγέθους τύπου ΚΑ1. Γράφημα 85: Ποιότητα στίλβωσης εξωτερικής επιφάνειας τύπου ΚΑ1.

188 ΠΥΕΧ ΥΥΕΧ ΣΤΙΛΒΩΜΕΝΗ ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ ΣΤΙΛΒΩΜΕΝΗ ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ ΑΔΡΗ ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ ΑΔΡΗ A1 B1 B CA1 CB Γράφημα 86: Χρονολογική κατανομή επεξεργασίας εσωτερικής επιφάνειας. Γράφημα 87: Κεραμικές ομάδες, τύπου ΚΑ1. τύπου ΚΑ1. 50 ΚΕΡ.ΥΛΗ ΚΑ ΠΥΕΧ 13 1 ΥΥΕΧ CB CA1 B B1 A ΛΕΠΤΟ 4 ΜΕΣΑΙΟ Γράφημα 88: Χρονολογική κατανομή κεραμικών ομάδων, τύπους ΚΑ1. Γράφημα 89: Ποσότητα εγκλεισμάτων τύπου Κα ,95% 1 10,48% 6,67% ,95% 1 3,81% 5 15,4% 13,33% 14,9% 16 8,57% ,71% 9 6 0,00% ΠΥΕΧ ΥΕΧ ΥΥΕΧ Γράφημα 90: Τεχνικές διακόσμησης, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 91: Χρονολογική κατανομή τεχνικών διακόσμησης, τύπου ΚΑ ΚΑ ΛΕΥΚΟ ΟΧΙ ΡΟΖ ΡΟΖ ΟΧΙ ΛΕΥΚΟ Γράφημα 9: Χρώμα πάστας, τύπου ΚΑ1. Γράφημα 93: Τεχνικές διακόσμησης σε συνδυασμό με χρώμα πάστας, τύπου ΚΑ1.

189 CI ΕΥΡΥΣΤΟΜΑ 1 ZIV ,00% 3 ΛΕΙΑΣΜΕΝΗ 10,00% 1 ΣΑΡΩΜΕΝΗ ΑΔΡΗ 60,00% 6 ΣΤΙΛΒΩΜΕΝΗ Γράφημα 94:Τύπου χείλους ευρύστομων. Γράφημα 95: Επεξεργασία εξωτερικής επιφάνειας πίθων ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΣ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΣ ΠΙΘΟΣ 4 1 ΠΡΟΧΟΥΣ 0 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΦΙΑΛΗ ΜΕΧ,ΠΥΕΧ Γράφημα 96: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχημάτων ΥΕΧ ΥΕΧ ΥΕΧ-ΠΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΦΙΑΛΗ ΤΡΙΠΟΔΙΚΟ ΣΚΕΥΟΣ- ΥΠΟΣΤΑΤΟ ΡΥΤΟ ΠΩΜΑ ΠΡΟΧΟΥΣ ΠΙΘΟΣ ΛΕΚΑΝΙΔΑ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΣ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΣ ΕΥΡΥΣΤΟΜΟ ΑΓΓΕΙΟ ΔΙΠΛΟ ΑΓΓΕΙΟ ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟ Γράφημα 97: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχηματων.

190 ΦΙΑΛΗ 160 ΠΩΜΑ 140 ΠΡΟΧΟΥΣ ΠΙΘΟΣ 80 ΛΕΚΑΝΙΔΑ 60 ΚΥΠΕΛΛΟ ΠΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΠΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΣ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΣ ΕΥΡΥΣΤΟΜΟ ΑΓΓΕΙΟ ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟ Γράφημα 98: Χρονολογική και γεωγραφική κατανομή σχημάτων. Κεραμικές ομάδες Γράφημα 99:Συχνότητα κεραμικών ομάδων A1 B B1 B CA1 CB1 CB D D1 D (blank) ΦΙΑΛΗ ΤΡΙΠΟΔΙΚΟ ΣΚΕΥΟΣ ΠΡΟΧΟΥ ΠΙΘΟΕΙΔΗ ΛΕΚΑΝΙΔΑ ΚΛΕΙΣΤΑ ΚΑΝΘΑΡΟΣΧΗΜΟΣ ΑΜΦΟΡΙΣΚΟΣ ΕΥΡΥΣΤΟΜΟ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟ Γράφημα 100: Κατανομή κεραμικών ομάδων ανά σχήμα.