Τοξικολογία- Διατροφή

Transcript

1 Τοξικολογία- Διατροφή 1

2 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Σκοπός του πονήματος αυτού είναι να συμβάλλει στην βασική εκπαίδευση του διαιτολόγου με στοιχειώδεις γνώσεις για την βλαπτική επίδραση διαφόρων ουσιών στον άνθρωπο. Οι γνώσεις αυτές ανήκουν στον τομέα της τοξικολογίας, η οποία ως επιστήμη είναι διαρκώς εξελισσόμενη με αποτέλεσμα τον συνεχή εμπλουτισμό της με σημαντικές πληροφορίες. Από το πλήθος των ουσιών που κυκλοφορούν σε διάφορα προϊόντα του εμπορίου, στο πόνημα αυτό περιλαμβάνονται μόνο οι πλέον αντιπροσωπευτικές, που βρίσκονται στην καθημερινή χρήση και είναι ενδεχόμενο να προκαλέσουν κάποιες ανεπιθύμητες ενέργειες ή και βλάβες στον οργανισμό. Η παρουσίασή τους γίνεται με σύντομο και σαφή τρόπο ώστε να προβάλλονται και να αφομοιώνονται τα πλέον αξιόλογα τοξικολογικά χαρακτηριστικά τους και να καταγράφεται η γενική κλινική εικόνα των ανεπιθύμητων ενεργειών ή και των δηλητηριάσεων που η κάθε μία τους προκαλεί. Ευχαριστούμε θερμά τον φαρμακοποιό Π. Παπαφράγκου και τον καθηγητή Λ. Πούλο για τις εύστοχες παρατηρήσεις τους. Το πόνημα αυτό δεν θα μπορούσε να κυκλοφορήσει χωρίς την μεγάλη βοήθεια που παρείχε κατά την συγγραφή ο φαρμακοποιός Σ. Τσόνας, η διαιτολόγος Μαρία Τόιλου και η Αναστασία Γκέγκα (Food& Human Nutrition BSc). Σεμπτέβριος 2015 Μαρία Σκουρολιάκου 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΜΕΡΟΣ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Μ. Σκουρολιάκου ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΞΙΚΟΚΙΝΗΤΙΚΗ ΟΔΟΙ ΕΚΘΕΣΗΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΒΙΟΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ ΒΙΟΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΑΠΕΚΚΡΙΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΤΩΝ ΤΟΞΙΝΩΝ ΤΕΣΤ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΟΡΦΕΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΊΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΕΠΕΙΓΟΝΤΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΑΛΛΑ ΓΕΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Μ. Σκουρολιάκου Σ. Τσόνας ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΥΡΕΩΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕΝΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ 42 ΤΡΙΚΥΚΛΙΚΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΑ ΕΚΛΕΚΤΙΚΟΙ ΑΝΑΣΤΟΛΕΙΣ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΣΕΡΟΤΟΝΙΝΗΣ ΘΕΟΦΥΛΛΙΝΗ ΒΕΝΖΟΔΙΑΖΕΠΙΝΕΣ ΣΑΛΙΚΥΛΙΚΑ ΠΑΡΑΚΕΤΑΜΟΛΗ ΙΒΟΥΠΡΟΦΑΙΝΗ ΣΙΔΗΡΟΣ ΑΛΑΤΑ ΛΙΘΙΟΥ ΓΛΥΚΟΣΙΔΕΣ ΔΑΚΤΥΛΙΤΙΔΑΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΑΛΚΟΟΛΕΣ

4 ΓΕΝΙΚΑ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΒΙΟΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ- ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΟΞΕΙΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΧΡΟΝΙΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ ΑΛΚΟΟΛΙΣΜΟΣ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΚΑΝΝΑΒΙΣ LSD ΑΜΦΕΤΑΜΙΝΕΣ ΚΟΚΑΪΝΗ ΟΠΙΟΕΙΔΗ ΜΟΡΦΙΝΗ ΗΡΩΙΝΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΖΩΑ ΦΥΤΟΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ ΑΛΚΑΛΟΕΙΔΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗ ΦΥΤΑ ΦΥΤΟΤΟΞΙΝΕΣ ΑΜΒΛΩΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΜΕ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΟ ΔΡΑΣΗ ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΓΑΝΟΦΩΣΦΟΡΙΚΟΙ ΚΑΙ ΚΑΡΒΑΜΙΔΙΚΟΙ ΕΣΤΕΡΕΣ PARAQUAT ΧΛΩΡΙΩΜΕΝΟΙ ΥΔΡΟΓΟΝΑΝΘΡΑΚΕΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΟΙΚΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΠΟΡΡΥΠΑΝΤΙΚΑ ΣΑΠΩΝΕΣ ΛΕΥΚΑΝΤΙΚΑ ΑΝΤΙΣΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΜΕ ΜΙΚΡΗ ΤΟΞΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Μ. Τόιλου Α.Γκέγκα ΤΡΟΦΙΚΕΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΛΛΕΡΓΙΟΓΟΝΑ ΦΥΣΕΙ ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗ ΤΡΟΦΙΜΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΕΠΙΒΛΑΒΕΙΣ ΠΡΟΣΜΙΞΕΙΣ ΤΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΑΛΛΟΙΩΘΕΝΤΑ ΑΠΟ ΠΑΡΑΣΙΤΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ΜΙΚΡΟΒΙΑΚΗΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΠΙΦΕΡΟΥΝ ΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΟΞΙΝΕΣ ΚΑΙ ΔΙΒΕΝΖΟΦΟΥΡΑΝΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΜΕΡΟΣ Α ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Η ανάγκη του ανθρώπου για ασφαλή επιλογή της τροφής, του έδωσε τις πρώτες εμπειρίες γύρω από τις δηλητηριώδεις ουσίες. Ο άνθρωπος της προϊστορικής εποχής βασισμένος κατ αρχήν στην γευστική του εμπειρία, άρχισε σταδιακά να κωδικοποιεί τη γνώση του και να προφυλάσσει τη ζωή του όχι μόνο από δηλητήρια που είχαν σχέση με τη τροφή του, αλλά και από οποιεσδήποτε δηλητηριώδεις ουσίες του περιβάλλοντος. Η αποκτηθείσα γνώση για τα δηλητήρια βοήθησε στη συγκρότηση εμπειριών γύρω από τις θεραπευτικές ιδιότητές τους. Είναι βέβαια σαφές ότι δεν ήταν καθορισμένα τα όρια μεταξύ βλαπτικού και θεραπευτικού υπό τη σημερινή έννοια, ότι δηλαδή τα περισσότερα φάρμακα, όταν κανείς προβεί σε υπέρβαση της δοσολογίας τους, αντί για το επιθυμητό θεραπευτικό αποτέλεσμα μπορεί να εκδηλώσουν δηλητηριώδη ενέργεια. Μαρτυρίες για τις γνώσεις περί δηλητηρίων στους αρχαίους πολιτισμούς έχουμε σε παπύρους, όπως π.χ. στον πάπυρο Ebers, έναν κατά κάποιο τρόπο κατάλογο δηλητηρίων της εποχής με τα σχετικά αντίδοτα. Σε αιγυπτιακούς παπύρους γίνεται λόγος για χορήγηση δηλητηρίων από φυτικά εκχυλίσματα σε καταδικασθέντες σε θάνατο. Η πολεμική τέχνη, επίσης, ωφελήθηκε από τη γνώση των δηλητηρίων, χρησιμοποιώντας τα για να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα των τότε οπλικών μέσων, κυρίως των τόξων. Οι δηλητηριώδεις ουσίες φέρουν την ονομασία τοξικές γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, δηλαδή επειδή επάλειφαν με αυτές τις αιχμές των βελών των τόξων. Για παράδειγμα, οι Ιθαγενείς της Αμερικής, χρησιμοποιούσαν γλυκοσίδες από τοξικούς φυτικούς σπόρους, ως όπλα. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία και γραμματεία πολλές αναφορές γίνονται για χρήση δηλητηρίων σε θεραπευτικές διαδικασίες, εγκληματικές ενέργειες αλλά και σε επίσημες θανατώσεις καταδικασμένων προσώπων. Έτσι ο Ηρακλής, ο Οδυσσέας και άλλα μυθικά πρόσωπα φέρονται να έχουν υποστεί τις δράσεις των δηλητηρίων, ενώ άλλοι, όπως ο Ερμής, ή η Μήδεια, να γνωρίζουν καλά δράσεις, αντιδράσεις και αντίδοτα. Είναι γνωστό ότι ο 5

6 Σωκράτης εκτελέσθηκε με τη λήψη του δηλητηριώδους φυτού κωνείου, ενώ για μεγάλες φυσιογνωμίες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Μέγας Αλέξανδρος, φημολογείται, από την αρχαιότητα ακόμα, ότι δηλητηριάσθηκαν*. Ο Διοσκουρίδης (1 ος αι. π.χ.) προσδίδει επιστημονικότητα με τις καταγραφές του στην άτυπη ως τότε επιστήμη των δηλητηρίων. Είναι η πρώτη για την εποχή της εργασία, μετά την «περί φαρμάκων δημηγορίαν» του Αντιφώντα. Ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε τοξίνες στη θεραπεία συγκεκριμένων ασθενειών, και με αυτόν τον τρόπο πρόσθεσε τον τομέα των τοξίνων στην Ιατρική. Έβαλε τις βάσεις για βιομηχανική υγεία και τοξικολογία. Ο Γαληνός (1 ος αι. μ.χ.) πραγματεύεται και αυτός το θέμα των δηλητηρίων, διευρύνοντας περαιτέρω τις απόψεις του Διοσκουρίδη. Στους ρωμαϊκούς χρόνους, οι ιστορικές μαρτυρίες βεβαιώνουν ότι οι δηλητηριάσεις ως εγκληματικές ενέργειες αποτελούσαν τον φόβο και τον τρόμο κάθε αξιωματούχου με επίφθονη κοινωνική θέση. Το ίδιο και κατά την μεσαιωνική περίοδο, τόσο στη Δύση όσο και στο Βυζάντιο, όταν οι δηλητηριάσεις επιφανών ηγεμόνων βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Η λειτουργία άλλωστε ειδικών δικαστηρίων για την εκδίκαση τέτοιων υποθέσεων, επιβεβαιώνει τη συχνότητα τέτοιων περιστατικών. Ο Παράκελσος ( μ.χ.), έδωσε έμφαση στην τοξική ουσία και έδωσε έμφαση στη σχέση χημικής σύστασης και τοξικότητας. Υποστήριξε επίσης τον διαχωρισμό μεταξύ θεραπευτικής και τοξικής ιδιότητας μιας ουσίας. Στα νεότερα χρόνια ο Matthieu Bonaventura ( μx) έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης τοξικολογίας. Ανακάλυψε τη χημική και βιολογική επίδραση των τοξινών στον οργανισμό. Ιδιαίτερα, συνέβαλε στην ανακάλυψη ότι οι τοξίνες δεν συσσωρεύονται στο στομάχι, αλλά και σε άλλα όργανα του σώματος. Η επιστήμη της Χημείας ώθησε έκτοτε την ραγδαία εξέλιξη της Τοξικολογίας, με αποτέλεσμα την απομόνωση και τον προσδιορισμό μιας πλειάδας δηλητηριωδών ουσιών. Οι επιστήμες της Βιολογίας και της Βιοχημείας φυσικά συνέβαλαν τα μέγιστα στην κατανόηση και του μηχανισμού δράσης των δηλητηρίων και του ενδεικνυόμενου τρόπου της θεραπευτικής αντιμετώπισης των δηλητηριάσεων. Έτσι, σήμερα, η διευρυμένη Τοξικολογία, μελετά τη φύση, τη δράση και τις συνέπειες κάθε ουσίας επί ζωντανών οργανισμών, με έμφαση στις ανεπιθύμητες ενέργειες που η χρήση της προκαλεί. Το πλαίσιο έρευνας αυτής της επιστήμης περιλαμβάνει επίσης τις δυνατότητες προφύλαξης από τον κίνδυνο δηλητηρίασης, καθώς και πολλά άλλα θέματα που έχουν σχέση με την οικολογία, την κοινωνία, την οικονομία, τη θεσμοθέτηση κανόνων χρήσης, ανεκτών ορίων κ.α. 6

7 * «φάρμακον επέμφθη πάρα Αντιπάτρου Αλεξάνδρω, και εκ του φαρμάκου ότι απέθανε» (Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις Ζ27) Η εκδοχή αυτή του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου έχει ως εξής: Ο Αριστοτέλης, χολωμένος από την θανάτωση του ανηψιού του, Καλλισθένη, με την κατηγορία της συνομωσίας, φέρεται να απέστειλε ένα δηλητήριο στον Αντίπατρο (κρυμμένο «εν ημιόνου οπλή», διότι τα κανονικά δοχεία δεν μπορούσαν να αντέξουν την ψυχρότητα και την δριμύτητα του δηλητηρίου) που εποφθαλμιούσε την ισχύ και την δόξα του Αλεξάνδρου. Αυτός φρόντισε να αναμειχθεί με το κρασί που θα έπινε ο τελευταίος στο συμπόσιο για την γιορτή του Ηρακλή, στη Βαβυλώνα. 7

8 Η ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Η Τοξικολογία σήμερα ως επιστήμη έχει εξαιρετικά διευρυσμένους προσανατολισμούς, αφού οι ανεπιθύμητες επιπτώσεις οποιασδήποτε τοξικής ουσίας δεν αφορούν μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στο οικολογικό και οικονομικό του περιβάλλον. Οι βασικοί προσανατολισμοί είναι τρεις: Περιγραφική- Αναλυτική Τοξικολογία: Μελετά κυρίως τη φύση και τις ιδιότητες μιας τοξικής ουσίας. Δικαστική Τοξικολογία: Σκοπό έχει να συμβάλλει στην υποστήριξη του έργου της δικαιοσύνης σε περιπτώσεις διαλεύκανσης πιθανών αιτίων θανάτου από τοξική ουσία. Κλινική Τοξικολογία: Επισημαίνει κυρίως τα διαγνωστικά σημεία και τα προβλήματα διαφορικής διάγνωσης και καθορισμού της θεραπευτικής αγωγής σε περιπτώσεις δηλητηριάσεων. Η εξειδίκευση των παραπάνω γενικών κατευθύνσεων οδηγεί σε ανάπτυξη πολλών επιμέρους κλάδων, όπως: 1. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ή ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ Μελετά την επίδραση στα έμβια όντα, και ειδικότερα στον άνθρωπο, χημικών ουσιών που βρίσκονται στο βιομηχανικό ή γενικότερα στο εργασιακό περιβάλλον. 2. ΒΙΟΧΗΜΙΚΗ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ Εξετάζει την αντίδραση των τοξικών ουσιών σε έναν οργανισμό (την απορρόφηση, κατανομή, βιομετατροπή και απέκκριση μιας ουσίας), σε μοριακό επίπεδο, και θέτει τις βάσεις για τις άλλες κατηγορίες της τοξικολογίας. 3. ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ Μελετά την επίδραση χημικών και φυσικών παραγόντων στις διαδικασίες και στους μηχανισμούς της κληρονομικότητας, όπως π.χ. με μελέτες τερατογενέσεων. 8

9 4. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ Ερευνά την επίδραση των τοξικών ουσιών στο άμεσο και έμμεσο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Είναι ουσίες που μολύνουν τον αέρα, τα ύδατα, το έδαφος και το φαγητό κατά την διάρκεια παραγωγής του. Για παράδειγμα, η μόλυνση του αέρα προέρχεται από ουσίες από προϊόντα καύσης, καμινάδες, καυσαέρια, αυτοκίνητα, πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες και πυρκαγιές. Η μόλυνση, έχει βλαβερές επιπτώσεις στους διάφορους οργανισμούς και στον άνθρωπο. 5. ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Είναι υποκλάδος της περιβαλλοντικής τοξικολογίας που μελετά τους τομείς που έχουν σχέση με την βλαπτική επίδραση ουσιών ή και ζωντανών οργανισμών πάνω στα τρόφιμα, όπως λχ. προσθετικές ύλες, χρωστικές ουσίες, ρυπαντές υδάτινων πόρων που επηρεάζουν την αγνότητα των τροφών. 6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΑ Ασχολείται με την μελέτη της βλαπτικής επίδρασης ενός χημικού προϊόντος εκλεκτικά επί ενός ζώντος οργανισμού, με σκοπό την επίτευξη ενός οικονομικού αποτελέσματος, πχ. παρασιτοκτόνα, χημειοθεραπευτικά φάρμακα κλπ. Πολλές φυσικές και σύνθετες χημικές ουσίες έχουν τοξική επίδραση σε μικροοργανισμούς όπως βακτήρια, ιούς και μήκυτες, καθυστερούν ή εμποδίζουν την ανάπτυξη τους χωρίς να επηρεάζουν τον ανθρώπινο οργανισμό. Εδώ η γνώση των κλινικών στοιχείων είναι απαραίτητο να συνδυαστεί με τη δυνατότητα τοξικολογικών αναλύσεων, που θα σηματοδοτήσουν, τελικά την ένδειξη χορήγησης. 9

10 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ δηλητήριο: δηλητηρίαση: τοξικότητα: δόση: οριακή δόση: Είναι ουσία η οποία μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες ενέργειες, επιδείνωση στην υγεία ή θάνατο, όταν κατά οποιονδήποτε τρόπο εισαχθεί στον οργανισμό. Θεωρητικά πολλές ουσίες έχουν αυτή τη δυνατότητα, να προκαλέσουν δηλαδή παροδική διαταραχή ή νόσηση. Για τον άνθρωπο όμως ως δηλητήρια λογίζονται μόνο οι ουσίες εκείνες οι οποίες προκαλούν βλάβη ή οριστική κατάλυση των λειτουργιών του οργανισμού, με αποτέλεσμα το θάνατο, χορηγούμενες εφάπαξ σε δόσεις κάτω των 50γρ. Ισχυρά δηλητήρια θεωρούνται εκείνα τα οποία εκδηλώνουν τη βλαπτική τους δράση όταν λαμβάνονται σε ποσότητες μικρότερες των 5γρ. Είναι η μη αντισταθμιζόμενη διαταραχή μιας θεμελιώδους λειτουργίας του οργανισμού εξαιτίας της παρουσίας σ αυτόν μιας τοξικής, ξένης προς αυτόν ουσίας. Η τοξική ουσία μπορεί να προέρχεται από φυσική πηγή (μικροοργανισμό, φυτικό, ζωικό, ή ορυκτό προϊόν), ή να αποτελεί συνθετικό χημικό προϊόν. Η ουσία αυτή θα παρέμβει στο φυσιολογικό μεταβολισμό της ζώσας ύλης και θα επιδράσει αποφασιστικά σε ένα τουλάχιστον σύστημα ενζυμικών συστημάτων, τα οποία τον εξυπηρετούν. Πρακτικά, μια ουσία αποβαίνει τοξική, όταν λόγω της επίδρασής της, μπορεί να αναστέλλει τη δράση κάποιου ενζυμικού μηχανισμού, ο οποίος εξυπηρετεί μια θεμελιώδη λειτουργία για τον οργανισμό αυτό. Είναι η ικανότητα μιας ουσίας να επηρεάζει τις ζωτικές λειτουργίες ενός ζώντος οργανισμού. Το σχήμα το οποίο ακολουθεί ο μεταβολισμός της ενέργειας είναι κοινό για όλες τις μορφές της ζώσας ύλης. Κατά συνέπεια, ελάχιστες και σπάνιες αναμένεται να είναι οι περιπτώσεις εκλεκτικής τοξικότητας μεταξύ των ζωικών ειδών. Όπου παρατηρείται διαφοροποίηση είναι συνήθως φαινομενική. Οφείλεται στις μορφολογικές και βιολογικές διαφορές και σε άλλους παράγοντες, ενώ συχνά είναι ποσοτικού χαρακτήρα. Η ποσότητα της τοξικής ουσίας που όταν εισαχθεί στον οργανισμό μπορεί να προκαλέσει την εμφάνιση κάποιας βιολογικής αντίδρασης. Η μέγιστη ποσότητα της τοξικής ουσίας, η οποία ουδεμία ανεπιθύμητη ενέργεια μπορεί να επιφέρει στον οργανισμό. 10

11 Θερ/κός δείκτης: Ο λόγος της μέσης δόσης που απαιτείται για να προκληθεί η εμφάνιση τοξικών φαινομένων προς τη δόση που απαιτείται για να υπάρξει θεραπευτικό αποτέλεσμα T1=LD50/ED50 ή TD50/ED50 της μέσης θανατηφόρου δόσης (μέσης τοξικής δόσης) Ή διαφορετικά, ο λόγος προς τη μέση θεραπευτική δόση (μέση αποτελεσματική δόση) 11

12 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ Γενικά η συμπεριφορά μιας τοξικής ουσίας, μεταξύ των ζωικών ειδών, δεν υπαγορεύεται από την ειδική ποιότητά της, αλλά από μια ποσοτική εκλεκτικότητα. Με άλλα λόγια, όλοι οι χημικοί παράγοντες μπορούν να έχουν ανεπιθύμητη επίδραση πάνω σε ένα βιολογικό σύστημα, εάν μια αρκούντως μεγάλη συγκέντρωση της χημικής ουσίας, επιτύχει να έλθει σε επαφή με το βιολογικό αυτό σύστημα. Έτσι, ουσίες τοξικές για τα ζώα, θα ήταν άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο δηλητηριώδεις και για τον άνθρωπο. Μια ένδειξη σχετικά με την τοξικότητα μιας ουσίας και μέτρο σύγκρισης μεταξύ τους δίνει η μέση θανατηφόρος δόση (LD50) μιας καθαρής ουσίας σε mg/kg βάρους, η οποία όταν χορηγηθεί από το στόμα σε πειραματόζωα, θα θανατώσει το 50% από αυτά. Αν και οι διαφορές μεταξύ ποντικού και ανθρώπου είναι σημαντικές και η συμπεριφορά της τοξικής ουσίας επηρεάζεται από ποικίλους πάραγοντες, εν τούτοις στην πράξη η LD50 παρέχει μια αδρή αντίληψη για το πόσο δραστικό είναι ένα δηλητήριο. Έτσι πρακτικά, ουσίες των οποίων οι LD50 είναι μικρότερες των 5mg/Kg, αναμένεται με λίγες σταγόνες να θανατώσουν έναν ενήλικα. Εάν κυμαίνεται μεταξύ 5 και 50 mg/kg, ένα κουταλάκι του γλυκού θα ήταν αρκετό να επιφέρει το αποτέλεσμα. Τέλος, αν η LD50 έχει καθοριστεί μεταξύ 50 και 500 mg/kg, μια εως δυο κουταλιές της σούπας θα μπορούσαν να είναι θανατηφόρες. Οι θανατηφόρες δόσεις υπολογίζονται με βάση τις καθαρές δραστικές ουσίες. Όμως καθαρές ουσίες, ουδέποτε βρίσκονται αυτούσιες στα διάφορα σκευάσματα, αλλά μαζί με άλλες οι οποίες είτε είναι αδρανείς, είτε έχουν την ίδια τοξικότητα, είτε με τις φυσικές ή χημικές ιδιότητές τους, συνεργούν ή διευκολύνουν τη δράση του πρωτεύοντος δηλητηρίου ή και μειώνουν συχνά την δραστικότητα του. Έτσι είναι προφανές, ότι ο όρος θανατηφόρος δόση δεν είναι απόλυτα καθορισμένος λόγω της διαφορετικής ανταπόκρισης των βιολογικών μονάδων του ίδιου είδους στην ίδια δόση. Ο όρος μέση θανατηφόρος δόση (LD50), δεν αποτελεί ακριβές μέγεθος και η χρησιμότητά του έχει αξία στις ακόλουθες περιπτώσεις: 1. όταν συγκρίνεται με τις LD50 άλλων ουσιών 2. όταν προσδιορίζεται η τοξικότητα μιας ουσίας ανάλογα με την οδό χορήγησης. 3. όταν συγκρίνεται με τις LD50 άλλων ειδών πειραματοζώων Σήμερα είναι αναγκαίο να εξασφαλιστεί η ακριβέστερη μεθοδολογία για τον προσδιορισμό της LD50, γιατί οι γνωστές μέθοδοι απαιτούν ένα μεγάλο 12

13 αριθμό πειραματόζωων, σε αντίθεση με νεώτερες που απαιτούν μικρότερο χωρίς να θεωρούνται εξαιρετικά αξιόπιστες. Ο προσδιορισμός της LD50 θεωρείται απαραίτητος, όχι μόνο για την έκφραση της τοξικότητας μιας ουσίας, αλλά και για την επικινδυνότητά της. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο καθορισμός της τοξικότητας είναι δύσκολος όταν η ουσία εισπνέεται ή όταν η έκθεση σ αυτήν γίνεται μέσω του υδατικού περιβάλλοντος. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιείται η LC50, ως η τιμή που εκφράζει την συγκέντρωση της ουσίας στον αέρα ή στο νερό που μπορεί να θανατώσει το 50% των πειραματόζωων. Για τον προσδιορισμό της LD50 επίσης πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν η χρονική διάρκεια έκθεσης. Η LD50 και LC50 επηρεάζονται επίσης από παράγοντες όπως, το είδος, το φύλο, η ηλικία, η ταυτόχρονη έκθεση σε άλλες ουσίες κ.α. Υπάρχουν και ορισμένες παράμετροι που έχουν επίσης ιδιαίτερη σημασία για την τοξικότητα μιας ουσίας, π.χ. όταν μια ουσία χορηγείται από το στόμα, προσαυξάνεται η τοξικότητά της αν αυτή ληφθεί με τη μορφή διαλύματος. Τόσο μεγαλύτερη είναι η τοξικότητα, όσο η τοξική ουσία είναι περισσότερο αραιωμένη αφού αυτό διευκολύνει την απορρόφησή της. Πολλές αναφορές επίσης γίνονται και για την οδό χορήγησης, π.χ. εντερικά ή παρεντερικά, όπως επίσης για την κατανομή της χορηγούμενης δόσης σε υποδόσεις. Επίσης, η διάρκεια έκθεσης σε ένα τοξικό παράγοντα παίζει σημαντικό ρόλο στην βαρύτητα της βλάβης στον οργανισμό. Η χρονική στιγμή, ακόμη, φαίνεται να έχει σημασία για τις μεταβολές της τοξικότητας σε ημερήσιο επίπεδο. Έχει δειχθεί ότι οι διατροφικές συνήθειες σχετίζονται με τις μεταβολές αυτές. Αλλαγές στην ανταπόκριση σχετίζονται επίσης με το χρόνο, την εποχή, τη μέρα ή νύχτα, στη διάρκεια ή όχι του ύπνου. 13

14 Παράγοντες που καθορίζουν την τοξικότητα μιας ουσίας: Σε σχέση με τον τοξικό παράγοντα Χημική σύσταση Καθαρότητα Φυσικά χαρακτηριστικά Διαλυτότητα Έκδοχα Σε σχέση με τις συνθήκες έκθεσης Δόση Απορρόφηση Κατανομή Απέκκριση Βιομετατροπή Συχνότητα έκθεσης Χρόνος έκθεσης Σε σχέση με το βιολογικό σύστημα Είδος Φύλο Φυλή Ηλικία Βάρος σώματος Διατροφική κατάσταση Ιδιοσυγκρασία Εξάρτηση Συνέργια ή ανταγωνισμός Σε σχέση με το περιβάλλον Θερμοκρασία Βαρομετρική πίεση Ακτινοβολία 14

15 Έκθεση στην τοξική ουσία, είσοδος της τοξικής ουσίας στον οργανισμό και απορρόφηση της μέσω της κυτταρικής μεμβράνης. Κατανομή της τοξικής ουσίας στον οργανισμό, συσσώρευση και μετατόπιση. Μεταβολισμός (Βιομετατροπή) της τοξικής ουσίας. Τοξικές επιδράσεις. Απέκκριση των μεταβολιτών της τοξικής ουσίας. Σχεδιάγραμμα 1: Στάδια Τοξικότητας στον οργανισμό. 15

16 ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΜΙΑΣ ΟΥΣΙΑΣ Στους διάφορους ζωικούς οργανισμούς η τοξική δράση μιας ουσίας διαφέρει. Αυτό οφείλεται σε παράγοντες που σχετίζονται με το είδος του οργανισμού, (πχ. ζώα, άνθρωπος), με την ηλικία (τα παιδιά και οι υπερήλικες παρουσιάζουν διαφορετική ευαισθησία), με το φύλο (σε έρευνες έχει αποδειχθεί ότι σε ορισμένες ουσίες τα άρρενα άτομα είναι περισσότερο ή λιγότερο ευαίσθητα από τα θήλεα). Πολλά στοιχεία επίσης συνηγορούν σχετικά με την άποψη ότι οι διάφορες φυλές έχουν διαφορετική ανταπόκριση στα δηλητήρια. Η (γενετικά προκαθοριζόμενη) ιδιοσυγκρασία του ατόμου μπορεί κάποτε να αποτελέσει πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση υπερευαισθησίας, όπως και ορισμένων τοξικών φαινομένων (πχ. ανεπάρκειες του ενζύμου G-6PD) σε απλή και μόνο επαφή με ουσίες θεωρούμενες αβλαβείς Η παρουσία νόσων τροποποιεί τα αποτελέσματα της λήψης μιας ξένης ουσίας. Για παράδειγμα, βλάβη στο ήπαρ εμποδίζει τον μεταβολισμό και την απομάκρυνση του δηλητηρίου, με αποτέλεσμα μεγαλύτερο χρόνο παραμονής στον οργανισμό και συνεπώς μεγαλύτερη επίδραση και βλάβες στην υγεία. Η εξάρτηση και ο εθισμός που παρουσιάζουν διάφοροι οργανισμοί από μια ουσία, είναι δύο ακόμα από τους παράγοντες επιρροής. Δυο άλλοι, επίσης σημαντικοί παράγοντες, είναι το βάρος του σώματος και η διαιτητική κατάσταση που επηρεάζουν την τοξικότητα με πολλούς τρόπους. Η χορήγηση φαρμάκων και ο υπολογισμός των δόσεων σήμερα γίνεται συνήθως με βάρος ουσίας ανά χιλιόγραμμο βάρους σώματος, έτσι ώστε τα ευτραφέστερα άτομα να παίρνουν μεγαλύτερη συνολικά ποσότητα. Αντίστοιχα είναι τα πράγματα και με τις δηλητηριώδεις ουσίες. Η θανατηφόρα δόση μπορεί να εκφραστεί επίσης σε γραμμάρια ανά χιλιόγραμμο βάρους σώματος. Σε μερικά όμως άτομα, η εκτίμηση της ενέργειας ενός δηλητηρίου ενδέχεται να είναι και λανθασμένη, αν για παράδειγμα το μετρούμενο βάρος σώματος αποτελείται εν μέρει από οίδημα. Συχνά επίσης, παρατηρείται κάποια δυσαναλογία μεταξύ βάρους και τοξικών φαινομένων. Έτσι προτάθηκε αντί του βάρους ο υπολογισμός των τοξικών δόσεων να γίνεται με κριτήριο την επιφάνεια σώματος ή με τον υπολογισμό των 2/3 του βάρους σώματος (που υπολογίζεται ότι είναι το ενεργό μεταβολικά βάρος), άποψη που σίγουρα δεν είναι εξαιρετικά ασφαλής, και γι αυτό δεν υιοθετήθηκε επισήμως. Η διαιτητική κατάσταση μπορεί να επηρεάσει την τοξικότητα με πολλούς τρόπους. Η νηστεία είναι γνωστό ότι επηρεάζει τη δραστικότητα πολλών ενζύμων, υπεύθυνων για το μεταβολισμό φαρμάκων, επηρεάζοντας έτσι και την τοξικότητά τους. Πειράματα σχετικά με την τοξικότητα της καφεΐνης, έχουν δείξει ότι αυτή αυξάνεται όταν η δίαιτα είναι υποθερμιδική. Αντίθετα, δίαιτα με χαμηλή συμμετοχή πρωτεΐνης στη διαμόρφωση της ενεργειακής πρόσληψης, προστατεύει πειραματόζωα (επίμυες) από την ηπατοτοξική θανατηφόρο δόση του τετραχλωράνθρακα, αλλά δεν τα προστατεύει από αντίστοιχη δράση 16

17 άλλων τοξικών ουσιών. Για τις διαφορές αυτές ευθύνεται το μικροσωμικό ενζυμικό σύστημα. Μια δίαιτα πλούσια σε υδατάνθρακες και πρωτεΐνη, επηρεάζει την τοξικότητα διαφόρων ουσιών σε ασθενείς με ηπατική νόσο ή δυσλειτουργία του ήπατος εξαιτίας κάποιου τοξικού παράγοντα. Ακόμα, η ελλιπής πρόσληψη βιταμίνης C επηρεάζει τον ρυθμό μεταβολισμού διαφόρων φαρμάκων. Η πληρότητα του στομάχου, τέλος, μπορεί να έχει ως συνέπεια, εκτός από την επιβράδυνση της απορρόφησης του τοξικού παράγοντα, και την αδρανοποίηση του. Ποικίλες, περίπλοκες και υπό έρευνα είναι οι σχέσεις που υφίστανται μεταξύ τοξικότητας και διαιτητικής κατάστασης. Απ ότι φαίνεται, πάντως, η δράση των δηλητηρίων τροποποιείται ανάλογα με την διαιτητική κατάσταση του ασθενούς. Η ταυτόχρονη παρουσία δύο ή περισσοτέρων χημικών ουσιών στον οργανισμό, έχει σε μερικές περιπτώσεις ως αποτέλεσμα την τροποποίηση της τοξικής τους ενέργειας που θα εκδηλωνόταν αν αυτές είχαν χορηγηθεί χωριστά. Η συνέργια δύο ή περισσοτέρων ουσιών μπορεί να είναι αθροιστική ή δυναμική. Αντίθετο φαινόμενο της συνέργιας είναι ο ανταγωνισμός, ο οποίος διακρίνεται σε χημικό, σε ανταγωνισμό βιοδιαθεσιμότητας, σε λειτουργικό και ανταγωνισμό για τους υπο-δοχείς. ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ ΜΙΑΣ ΟΥΣΙΑΣ Η θερμοκρασία του περιβάλλοντος επηρεάζει την τοξική δράση ορισμένων ουσιών. Η ένταση μιας τοξικής αντίδρασης ενός βιολογικού συστήματος είναι ανάλογη της θερμοκρασίας, ενώ η διάρκεια της αντίδρασης είναι αντιστρόφως ανάλογη της θερμοκρασίας. Επίσης, η βαρομετρική πίεση και η ακτινοβολία επηρεάζουν την κατανομή, τον μεταβολισμό και την απέκκριση φααρμάκων και τοξικών παραγόντων. 17

18 ΤΟΞΙΚΟΚΙΝΗΤΙΚΗ ΟΔΟΙ ΕΚΘΕΣΗΣ Η τοξικότητα μιας ουσίας μπορεί να διαφοροποιηθεί ανάλογα με την οδό εισόδου της ουσίας στον οργανισμό. Παράγοντες επίσης που μπορούν να την επηρεάσουν είναι η θέση εφαρμογής, το μέσον μεταφοράς, η ταχύτητα απορρόφησης. Στον οργανισμό οι διάφορες τοξικές ουσίες μπορούν να εισέλθουν από μια ή και περισσότερες οδούς π.χ. από την πεπτική ή την αναπνευστική οδό, ή και από το δέρμα. Η δυνατότητα απορρόφησης από κάθε μια από τις παραπάνω οδούς εξαρτάται από τις φυσικές και χημικές ιδιότητες της τοξικής ουσίας και τους ειδικούς κάθε φορά συνυπάρχοντες παράγοντες. Παλαιότερες απόψεις θεωρούσαν ότι το δέρμα ήταν αδιαπέραστο στις χημικές ουσίες. Τώρα είναι παραδεκτό ότι ανάλογα με τη θέση εφαρμογής, τη φυσικοχημική και χημική συμπεριφορά της ουσίας, την παρουσία κατάλληλου φορέα, μια ουσία είναι δυνατόν να διαπεράσει τις διάφορες στοιβάδες: κερατίνη, επιθηλιακή κλπ. και να μπεί στην κυκλοφορία. Όμως, σημασία προς τούτο έχει η διαπερατότητα και η δομή της κυτταρικής μεμβράνης. Η διαπερατότητα αποτελεί και την κύρια προϋπόθεση για την τύχη μιας τοξικής ουσίας στον οργανισμό. Ιδιαίτερη σημασία στην τοξικολογία έχει η εκλεκτική διαπερατότητα, σε σχέση με τους διάφορους μηχανισμούς με τους οποίους τελικώς γίνεται η μεταφορά των τοξικών ουσιών μέσω των βιολογικών μεμβρανών, όπως η διήθηση, η παθητική μεταφορά, η ενεργός μεταφορά, η διευκολυνόμενη διάχυση και η φαγοκυττάρωση. 18

19 ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ Η είσοδος μιας τοξίνης στο κυκλοφοριακό σύστημα μέσω της κυτταρικής μεμβράνης, ορίζεται ως «απορρόφηση». Η μεταφορά των τοξικών ουσιών γίνεται μέσα από τέσσερεις βασικούς μηχανισμούς: 1. Διάχυση: Ουσίες οι οποίες είναι λιποδιάλυτες διέρχονται μέσα τις μεμβράνες με μεγαλύτερη ευκολία και διαχέονται στην υδατική φάση στην άλλη μεριά της μεμβράνης. 2. Διήθηση: Τα μικρού μεγέθους μόρια (μοριακό βάρος<200) διαλύονται στη υδατική φάση μπορούν να περάσουν μέσα από τα κενά τηε κυτταρικής μεμβράνης. 3. Ενεργός μεταφορά: Λιποδιάλυτες ουσίες με μεγάλο αριθμό μοριακού βάρους, δεν μπορούν να περάσουν την κυτταρική μεμβράνη με τους παραπάνω μηχανισμούς, γι αυτό άλλα μέσα ειδικών μηχανισμών είναι αναγκαία. 4. Ενδοκυττάρωση: Διαδικασία εγκόλπωσης ουσιών με μεγάλο μοριακό βάρος ή κολλοειδή σωματίδια. Η απέκκριση των ουσιών από το κύτταρο ονομάζεται «εξωκυττάρωση». Απορρόφηση από το γαστρεντερικό σύστημα Η σημαντικότερη από τοξικολογική άποψη οδός θεωρείται η είσοδος από το στόμα και το γαστρεντερικό σύστημα, η οποία είναι και η πλέον συνήθης. Στους βλεννογόνους του πεπτικού συστήματος μια χημική ουσία μπορεί να προκαλέσει βλάβη, ερεθιστική ή καυστική, ανάλογα με τη συγκέντρωση, δεν μπορεί όμως να εκδηλώσει συστηματική δράση αν δεν απορροφηθεί. Η απορρόφηση δεν είναι ομοιομερής. Από το βλεννογόνο του στόματος και του οισοφάγου είναι σχεδόν μηδαμινή για όλες τις χημικές ουσίες, λόγω της ταχύτητας με την οποία διέρχεται η ουσία από τις περιοχές αυτές. Γενικώς πιστεύεται ότι υπάρχει προοδευτική αύξηση της απορρόφησης κατά την διέλευση από τον πεπτικό σωλήνα, που αποδίδεται σε παράγοντες όπως ο χρόνος παραμονής της ουσίας στα επιμέρους τμήματα του γαστρεντερικού κ.α. Το ph επίσης καθορίζει σημαντικά την απορρόφηση μιας ουσίας στα διάφορα τμήματα του γαστρεντερικού συστήματος, όπως και η λιποδιαλυτότητα της ουσίας. Εκτός των παραπάνω η πληρότητα ή κενότητα του στομάχου, το είδος της τροφής, όπως και τα διάφορα πεπτικά ένζυμα ασκούν αποφασιστική επίδραση στην τοξικότητα μιας χημικής ουσίας. Η ενδεχόμενη επιβράδυνση, επιτάχυνση, ή μεταβολή του βαθμού της απορρόφησης της τοξικής ουσίας, όπως και η εξουδετέρωσή της δια προσροφήσεως, γεγονότα που εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες, καθορίζουν πολλές παραμέτρους της τοξικής δράσης. 19

20 Μετά το φράγμα του εντερικού βλεννογόνου, η περαιτέρω μεταφορά δια της πυλαίας κυκλοφορίας, ή δια του λεμφικού συστήματος, επίσης ελέγχει τον βαθμό τοξικότητας. Από την πυλαία κυκλοφορία η χημική ουσία μεταφέρεται απευθείας στο ήπαρ, υφίσταται σ αυτό τις συνήθεις βιομετατροπές και στη συνέχεια μπορεί να απεκκριθεί μέσω της χολής στο έντερο, όπου και να επαναρροφηθεί. Ο κύκλος αυτός είναι γνωστός ως «εντεροηπατική κυκλοφορία», και η εγκατάσταση αυτού του κύκλου σε ενδεχόμενη δηλητηρίαση επιβαρύνει σημαντικά το ήπαρ. Η απορρόφηση ενός δηλητηρίου από τον βλεννογόνο του απευθυσμένου είναι ταχύτερη και δεν επιβαρύνει το ήπαρ, διότι η τοξική ουσία μπαίνει απευθείας στην κυκλοφορία, ωστόσο οι περιπτώσεις αυτές αφορούν τις ελάχιστες περιπτώσεις δηλητηριάσεων όπου η τοξική ουσία έχει χορηγηθεί με τη μορφή υπόθετου. Απορρόφηση από το αναπνευστικό σύστημα Η απορρόφηση από τους πνεύμονες προϋποθέτει ότι η τοξική ουσία, είτε είναι αέριος, είτε είναι πτητική και έχει μεγάλη τάση ατμών στην συνήθη θερμοκρασία, είτε είναι στερεά ή υγρή που βρίσκεται σε λεπτό καταμερισμό, ως νέφος σκόνης ή σταγονιδίων στον εισπνεόμενο αέρα, διαμέτρου της τάξεως των 1-2 μm ώστε εισπνεόμενη να φτάνει στις πνευμονικές κυψελίδες. Η ταχύτητα της απορρόφησης εξαρτάται από την συγκέντρωση της ουσίας στον εισπνεόμενο αέρα, την μερική πίεση, το βάθος και τον ρυθμό εισπνοής. Η επαφή μιας τοξικής ουσίας με τον πνευμονικό βλεννογόνο, ακόμα κι αν δεν απορροφηθεί, μπορεί να τον ερεθίσει τοπικά προκαλώντας χημική πνευμονίτιδα, επακολούθως δε πνευμονικό οίδημα όπως π.χ. στην περίπτωση εισπνοής χλωρίου. Απορρόφηση από το δέρμα Το δέρμα έχει μεγάλη διαθέσιμη επιφάνεια, αλλά και μικρή απορροφητική ικανότητα. Αυτό συμβαίνει λόγω της μικρής αιμάτωσης, της ειδικής κατάσκευής της επιδερμίδας, και του σμήγματος. Σημαντικός παράγοντας για την απορρόφηση μιας ουσίας από το δέρμα είναι η λιποδιαλυτότητά της αφ ενός, και η ακεραιότητα της επιδερμίδας αφ ετέρου. Η απορρόφηση εδώ γίνεται κατά φάσεις. ΚΑΤΑΝΟΜΗ Μετά την απορρόφηση η τοξική ουσία εισέρχεται στην συστηματική κυκλοφορία διαμέσου του αγγειακού συστήματος που αντιστοιχεί στη θέση απορρόφησης. Η συγκέντρωση μιας ουσίας στο πλάσμα και η καμπύλη μετα- 20

21 βολής της συγκέντρωσής της στο μέσο αυτό, συναρτήσει του χρόνου, αποτυπώνουν και την κατανομή της ουσίας. Σημαντικές παράμετροι που σχετίζονται με την κατανομή είναι: Ο φαινόμενος όγκος κατανομής που υποδηλώνει τον όγκο των βιολογικών υγρών στα οποία η τοξική ουσία κατανέμεται. Η συγκέντρωση της ουσίας στο πλάσμα. Ο χρόνος ημίσειας ζωής της ουσίας (t 1/2 ). Αυτό αποτελεί σημαντική παράμετρο της τοξικότητας και μπορεί να αφορά μόνο το πλάσμα ή ολόκληρο τον οργανισμό. Ουσίες με μεγάλο χρόνο ημίσειας ζωής συσσωρεύονται στη διάρκεια μακράς έκθεσης με αποτέλεσμα μεγαλύτερο χρόνο παραμονής της ουσίας στον οργανισμό και μεγαλύτερες πιθανότητες εκδήλωσης τοξικής δράσης. Σημαντική επίσης είναι και η αλληλεπίδραση των τοξικών ουσιών με τις πρωτεΐνες του πλάσματος ή των ιστών. Η κατανομή μιας τοξικής ουσίας μειώνεται ύστερα από τη σύνδεσή της με μακρομόρια των πρωτεϊνών τα οποία δυσκολεύονται να μπουν με διάχυση μέσω των μεμβρανών. Η σύνδεση αυτή μπορεί να επιτευχθεί με ιοντικούς δεσμούς, δεσμούς υδρογόνου, υδρόφοβους δεσμούς, δυνάμεις van der waals. Συνήθως οι τοξικές ουσίες συνδέονται με την αλβουμίνη, αλλά μερικές λιπόφιλες συνδέονται με τις λιποπρωτεϊνες του πλάσματος. ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ Οι τοξικές ουσίες ανάλογα με τις ιδιότητες, που διαθέτουν, συσσωρεύονται σε διάφορα μέρη του σώματος. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι η τοξική ουσία δεσμεύεται σε ένα καθορισμένο σημείο ή είναι λιποδιάλυτη. Προκειμένου να δράσει η ουσία, θα πρέπει να απομακρυνθεί από το σημείο στο οποίο έχει συσσωρευτεί για να φτάσει στο στόχο της. ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ Το πρώτο σημείο συσσώρευσης σχετίζεται με τον υψηλό βαθμό της κυκλοφορίας του αίματος, με τη διαπερατότητα του ιστού στην τοξική ουσία καθώς επίσης και με το σημείο που είναι κατάλληλο για προσδεθεί η τοξική ουσία για να συσσωρευτεί. Όταν η τοξική ουσία μετακινείται σε άλλο σημείο που υπάρχει λιγότερη ροή αίματος, αλλά είναι καταλληλότερο για συσσώρευση, η μετακίνηση αυτή της τοξικής ουσίας ονομάζεται μετατόπιση. ΒΙΟΜΕΤΑΤΡΟΠΗ 21

22 Με τον όρο βιομετατροπή αναφερόμαστε στον παλαιότερα χρησιμοποιούμενο όρο του μεταβολισμού. Ενώ ο όρος «μεταβολισμός» υποδηλώνει τις διεργασίες μετατροπής των απαραίτητων για τη ζωή ουσιών και την εξασφάλιση της λειτουργίας του κυττάρου, ο όρος «βιομετατροπή» υποδηλώνει τις βιοχημικές εκείνες διεργασίες, στις οποίες υπόκειται μια ξένη (τοξική ή μη) ουσία για τον οργανισμό, με αποτέλεσμα τον σχηματισμό υδατοδιαλυτών προϊόντων, χημικά διαφορετικών από την αρχική ουσία. Η βιομετατροπή μιας ουσίας έχει ως αποτέλεσμα: την μειωμένη κατανομή της στους ιστούς την ελαττωμένη επαναρρόφησή της την προαγωγή της απέκκρισής της Παράγοντες που επηρεάζουν τον ρυθμό με τον οποίο γίνεται η βιομετατροπή: -Ηλικία -Φύλο -Είδος -Γένος - Διατροφική κατάσταση -Παθολογικές καταστάσεις - Eνζυμική επαγωγή Στην πραγματικότητα πρόκειται για διαδικασίες αποτοξίνωσης, απαλλαγής δηλαδή του οργανισμού από την τοξική ουσία. Τα τελικά προϊόντα βιομετατροπής μιας τοξικής ουσίας απεκκρίνονται με μεγαλύτερη ευκολία από τον οργανισμό. Ωστόσο, η υδατοδιαλυτότητα μιας ξένης ουσίας δεν σημαίνει απαραίτητα μικρότερη τοξικότητα. Η βιομετατροπή μιας ουσίας πραγματοποιείται σε διάφορες φάσεις και με διάφορες χημικές αντιδράσεις, κυριότερες απ αυτές είναι η οξείδωση, η αναγωγή, η υδρόλυση, η ενυδάτωση και αφαλογόνωση. Για κάθε ουσία υπάρχουν περισσότερες από δύο οδοί αποτοξίνωσης. Αν μια οδός βιομετατροπής κορεσθεί, τότε η ουσία διοχετεύεται προς άλλες. Τα ενδιάμεσα ή τελικά προϊόντα δεν είναι πάντα λιγότερο τοξικά απ την αρχική ουσία. ΑΠΕΚΚΡΙΣΗ Η απομάκρυνση μιας τοξικής ουσίας από τον οργανισμό αποτελεί σημαντικό παράγοντα που προσδιορίζει την βιολογική της δράση. Η ταχεία απομάκρυνση μειώνει την πιθανότητα εκδήλωσης της τοξικότητάς της. Η απομάκρυνση σχετίζεται με τον χρόνο ημίσειας ζωής στο πλάσμα και στον οργανισμό. 22

23 Η πιο σημαντική οδός απέκκρισης είναι η νεφρική. Εδώ, γίνεται κυρίως απέκκριση μικρών, υδατοδιαλυτών μορίων. Οι μεγαλομοριακές ενώσεις, ως γνωστόν, επαναρροφώνται από τα νεφρικά σωληνάρια. Η απομάκρυνση των τοξικών ουσιών μέσω της χολής αποτελεί σημαντική οδό απέκκρισης που εξαρτάται κυρίως από το μοριακό βάρος και τη λιποδιαλυτότητά τους. Συνέπεια της απέκκρισης μιας ουσίας μέσω της χολής είναι και η ενδεχόμενη επαφή της με την χλωρίδα του εντέρου. Τα βακτηρίδια μεταβολίζοντάς την δύνανται να την καταστήσουν αδρανή, ή και τοξικότερη. Δεδομένου ότι είναι πιθανή η επαναρρόφηση και η επιστροφή της ουσίας, αυτούσιας ή με τη μορφή των μεταβολιτών της μέσω της εντεροηπατικής κυκλοφορίας στο ήπαρ και στον οργανισμό, καθίσταται φανερό ότι επαυξάνεται η πιθανότητα επαύξησης της αρχικής τοξικής δράσης. ΑΠΕΚΚΡΙΣΗ ΜΙΑΣ ΟΥΣΙΑΣ ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΗΣ ΧΟΛΗΣ αύξηση του χρόνου ημίσειας ζωής παραγωγή τοξικών μεταβολιτών στον γαστρεντερικό σωλήνα αύξηση του χρόνου παραμονής της ουσίας στο ήπαρ ηπατική βλάβη Η απέκκριση από τους πνεύμονες αφορά κυρίως πτητικές και αέριες ενώσεις. Η απέκκριση αυτή γίνεται με παθητική διάχυση από το αίμα προς τις πνευμονικές κυψελίδες. Η οδός αυτή θεωρείται μια πολύ ικανοποιητική απεκκριτική οδός για τις λιποδιαλυτές ενώσεις, επειδή τα τριχοειδή και οι μεμβράνες των κυψελίδων, που είναι λεπτές, βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους, επιτρέποντας την κανονική ανταλλαγή των αερίων που επιτελείται με την αναπνοή. Υπάρχουν και άλλες απεκκριτικές οδοί τοξικών ουσιών, όπως αυτή του μητρικού γάλακτος, που έχει εξαιρετικό τοξικολογικό ενδιαφέρον και θεωρείται ως μια αξιόλογη απεκκριτική οδός ιδιαίτερα για τις λιποδιαλυτές ενώσεις. Τοξικές ουσίες μπορούν επίσης να απεκκριθούν σε άλλα βιολογικά υγρά όπως π.χ. στο σπέρμα, στο σίελο, στον ιδρώτα κ.α. 23

24 ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΤΩΝ ΤΟΞΙΝΩΝ Οι τοξίνες επιδρούν στους οργανισμούς με χημικούς και φυσικο-χημικούς τρόπους που έχουν σαν αποτέλεσμα επιβλαβείς επιπτώσεις για την υγεία. Αυτοί οι μηχανισμοί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις ομάδες: 1. Επιλεκτικές χημικές επιδράσεις. 2. Μη ειδικές χημικές επιδράσεις. 3. Ειδικές τοξικές επιδράσεις. ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΕΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Όταν χημικές ουσίες κάτω από τη θανατηφόρο δόση και σε συγκεκριμένες συγκεντρώσεις βρεθούν σε σημεία στόχους του οργανισμού εκδηλώνουν την τοξικότητα τους. ΜΗ ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΞΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Μερικές χημικές ουσίες δεν επιδρούν τοξικά σε συγκεκριμένα όργανα και ιστούς, αλλά σε εκτεταμένο βαθμό, σε όλο το σώμα. Για παράδειγμα, ισχυρά οξέα και βάσεις είναι ικανά να καταστρέψουν όλα τα κύτταρα, ένα αποτέλεσμα που βασίζεται στη μετουσίωση και κατακρήμνιση των πρωτεΐνων στις κυτταρικές μεμβράνες. ΕΙΔΙΚΕΣ ΤΟΞΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Οι ειδικές τοξικές επιδράσεις κατηγοριοποιούνται σε τρεις ομάδες, τη μεταλλαξεογένεση, την καρκινογένεση και τη τερατογένεση. Μεταλλαξεογένεση: Η διαδικασία αλλαγών στην αλληλουχία του DNA στη περιοχή ενός γονιδίου (Gene-locus mutation). Τοξικές ουσίες που δημιουργούν διαφοροποιήσεις στο γενετικό υλικό ονομάζονται γενετικές τοξίνες. Πολλές γενετικές ασθένειες στους ανθρώπους έχουν προκληθεί σαν αποτέλεσμα αλλαγών στη δομή του DNA και στη δομή ή στον αριθμό των χρωμοσωμάτων. 24

25 Καρκινογένεση: Ως καρκινογένεση ορίζεται η μη φυσιολογική ανάπτυξη και αύξηση των κυττάρων του οργανισμού. Καρκινογόνες ονομάζονται οι ουσίες που προκαλούν καρκινογένεση. Παράγοντες που προκαλούν ή ευνοούν την καρκινογένεση είναι : χημικοί (χημικές ουσίες), φυσικοί (ακτινοβολίες) ή βιολογικοί (ιοί). Ιστορικά, διάφοροι τύποι χημικών έχουν ανακαλυφθεί σε μελέτες με την δυνατότητα πρόκλησης καρκινογένεσης. εφόσον είχαν πρώτα κινήσει τις υποψίες για δημιουργία καρκίνου σε ανθρώπους. Οι καρκινογόνες ουσίες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο ομάδες: τις γονιδιοτοξικές και τις επιγενετικές ουσίες. Οι γονιδιοτοξικές ουσίες δρούν αποτελεσματικά ακόμη και μετά από μια εκθεσή του οργανισμού σε αυτές και δρουν συσσωρευτικά στο γενετικό υλικό προκαλώντας βλάβη στον άνθρωπο. Τα επιγενετικά καρκινογόνα δεν αντιδούν με το γονιδιακό υλικό αλλά δρούν μέσω άλλων μηχανισμών. Χρειάζονται συχνή έκθεση του οργανισμού σε αυτά και προκαλούν ανωμαλίες, ορμονικές διαταρραχές και τραυματισμούς στους ιστούς. Προϊόντα, τα οποία προέρχονται από φυτά καθώς και ζώα έχουν βρέθει ως καρκινογόνα σε μελέτες που διεξήχθησαν σε ζώα. Καρκινογόνες ουσίες βρίσκονταο και κατά την προετοιμασία τροφίμων. Σημαντικό είναι να σημειωθεί όμως, ότι η δοσολογία παίζει ρόλο για τα αποτελέσματα των ερευνών καθώς και για να κατορθώσει μια ουσία να είναι καρκινογόνος. Τερατογένεση: Ο όρος περιλαμβάνει τόσο τις ανωμαλίες περί τη διάπλαση όσο και τις μεταβολικές ή φυσιολογικές δυσλειτουργίες ή αλλαγές στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά του νεογνού από τη γέννηση μέχρι και την εφηβεία. 25

26 ΤΕΣΤ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ Σκοπός της εξέτασης της τοξικότητας είναι να καθορίσει τις επιδράσεις των χημικών σε βιολογικά συστήματα και μέσω των αποτελεσμάτων να αποκτηθούν στοιχεία για στις δοσοεξαρτώμενες αντιδράσεις του οργανισμού στα χημικά. Ο ορισμός «δόση» χρησιμοποιείται ούτως ώστε να προσδιοριστεί η ποσότητα της χημικής ουσίας που χορηγείται, και συνήθως εκφράζεται ανα μονάδες του σωματικού βάρους. Οι όροι δράση- αντίδραση χρησιμοποιούνται εναλλακτικά για να δηλώσουν μια βιολογική αλλαγή που σχετίζεται με την έκθεση ή δόση της ουσίας, είτε σε ατομικό είτε σε πληθυσμιακό επίπεδο. IN VIV ΤΕΣΤ Τα κριτήρια τα οποία πρέπει να πληρούνται για να διεξαχθούν in vivo εξετάσεις τοξικότητας είναι τα ακόλουθα: - Σε ομάδες υγιών ζώων, στεγασμένων σε κατάλληλες συνθήκες, χορηγείται σε υπολογισμένες δόσεις, η εξεταζόμενη χημικής ουσία. - Κυρίως χρησιμοποιούνται τρωκτικά, όπως ποντίκια, ινδικά εγχειρίδια. ενώ σε κάποιες περιπτώσεις και άλλα είδη. - Συνήθως δύο ομάδες χρησιμοποιούνται: μια ομάδα ελέγχου και μια ομάδα που της χορηγούνται οι εξεταζόμενες ουσίες. - Εφόσον ολοκληρωθούν τα τεστ, όλα τα ζώα και οι ομάδες ελέγχου,υποβάλλονται σε παθολογικές εξετάσεις και τα στοιχεία συλλέγονται με στατιστικές μεθόδους και αναλύονται. - Τα πειραματόζωα θα πρέπει να είναι γενετικά σταθερά και επαρκώς προσδιορισμένα. Τα ζώα στις ομάδες ελέγχου και στις ομάδες που χορηγήθηκαν οι ουσίες θα πρέπει να προέρχονται από τα ίδια στέλεχη και είδη, ηλικία και κλίμακα βάρους. Η διατροφή των ζώων θα πρέπει να είναι επαρκής σε θρεπτικά συστατικά και να μην περιέχει τοξικές χημικές ουσίες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα της έρευνας. 26

27 Τα in vivo τεστ κατηγοριοποιούνται σε: οξέιας τοξικότητας τεστ, υποξείας/ υποχρόνιας τοξικότητας και χρόνιας τοξικότητας τεστ. Οξείας τοξικότητας τεστ: Επιδράσεις οξείας τοξικότητας ορίζονται ως οι δυσμενείς επιδράσεις που προκαλούνται σε μικρό χρονικό διάστημα σε μικρές ή πολλαπλές δόσεις που χορηγήθηκαν εντός 24 ωρών. Υποξείας/ Υποχρόνιας τοξικότητας τεστ: Πρόκειται για τεστ που περιλαμβάνουν την καθημερινή και συχνή έκθεση στην ουσία για χρονικό διάστημα 90 ημερών εως και 3 μηνών. Χρόνιας τοξικότητας τεστ: Η χρόνια τοξικότητα αναφέρεται στις δυσμενείς επιδράσεις που προαπαιτούν ένα χρονικό διάστημα για να εμφανιστούν. ΜΙΚΡΗΣ ΧΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ (IN VITR) ΤΕΣΤ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΙΓΕΝΕΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ Μικρής διάρκειας in vitro μελέτες πραγματοποιούνται για να προσδιορίσουν τις μεταλλαξιογόνες και καρκινογενείς πιθανές επιδράσεις ενός προϊόντος.το τεστ Ames έχει σχεδιαστεί για να ελέγχει την μεταλλαξιγένεση και τις αλλαγές στο γενετικό υλικό. Τα τεστ in vitro χρησιμοποιούνται ως δείκτες της πιθανής καρκινογενής ιδιότητας των χημικών καθώς υπάρχει σχέση μεταξύ γενετικών βλαβών και καρκίνου. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι μελέτες και στον άνθρωπο, είναι να δυνατό να πραγματοποιηθούν μέσω των παραπάνω τεστ, εφόσον τα στοιχεία από μελετές σε ζώα διαφέρουν ιδιαίτερα από αυτά σε ανθρώπους. Οι ανθρώπινες μελέτες χωρίζονται σε επιδημιολογικές μελέτες και έρευνες των βιοδεικτών (μελέτη και ανάλυση μέσω των βιοχημικών εξετάσεων). Οι επιδημιολογικές μελέτες: Οι επιδημιολογικές μελέτες πραγματοποιούνται με σκοπό την αξιολόγηση των σχέσεων μεταξύ της έκθεσης σε τοξικες ουσίες και συγκεκριμένες χρόνιες επιδράσεις. Κάποια παραδείγματα επιδημιολογικών μελετών, σχετίζουν ουσίες όπως οι χρωστικές τροφίμων, π.χ. την ταρταζίνη με αλλεργικές αντιδράσεις σε ορισμένους ανθρώπους, την αφλατοξίνη B1 με τον καρκίνο του ήπατος, και την πρόληψη του καρκίνου του πνεύμονα με την κατανάλωση της β-καροτίνης. 27

28 ΜΟΡΦΕΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ Οι δηλητηριάσεις από διαγνωστικής πλευράς μπορούν να διακριθούν σε περιπτώσεις που το άτομο: εξετέθη στην επίδραση γνωστού δηλητηρίου εξετέθη στην επίδραση άγνωστης ουσίας, ενδεχομένως δηλητηριώδους εμφανίζει νοσηρή κατάσταση, άγνωστης αιτιολογίας όπου το ενδεχόμενο της δηλητηρίασης πρέπει να ληφθεί υπόψη στη διαφορική διάγνωση Η δηλητηρίαση είναι μια κοινή και σημαντική επείγουσα κατάσταση, η οποία αντιπροσωπεύει το 10% των επειγουσών εισαγωγών στα νοσοκομεία. Οι αιτίες των δηλητηριάσεων μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις ομάδες: 1. Σκόπιμη-εκούσια 2. Τυχαία-ακούσια (συχνή στα παιδιά) 3. Απόπειρα ανθρωποκτονίας Η σκόπιμη περιλαμβάνει τόσο τις γνωστές απόπειρες αυτοκτονίας που οφείλονται κυρίως σε ψυχολογικές διαταραχές, όσο και τις μη γνήσιες, «υποκρινόμενες αυτοκτονίες», οι οποίες στοχεύουν να μεταβάλλουν ατομικές καταστάσεις και συνθήκες. Η ακούσια περιλαμβάνει υπερβολική δόση φαρμάκων, τροφικές δηλητηριάσεις, δηλητηριάσεις από ουσίες του επαγγελματικού περιβάλλοντος κ.α. Υπάρχουν σπάνιες περιπτώσεις όπου σε μικρά παιδιά χορηγούνται σκόπιμα μεγάλες δόσεις φαρμάκων ως εκδήλωση παιδικής κακοποίησης. 28

29 ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ Η επιτυχής θεραπευτική αντιμετώπιση μιας οξείας δηλητηρίασης βασίζεται κυρίως στην εφαρμογή των ακόλουθων χειρισμών: 1) Εκτίμηση και διάγνωση 2) Θεραπεία α. Χειρισμοί μείωσης της απορρόφησης ή αύξησης της απέκκρισης της τοξικής ουσίας β. Υποστηρικτική-συμπτωματική θεραπεία γ. Χρησιμοποίηση ειδικού αντιδότου 3) Ψυχιατρική εκτίμηση Η εκτίμηση θα εξαρτηθεί από τα κλινικά ευρήματα και όχι από το είδος του υποτιθέμενου δηλητηρίου. Εάν η αναπνευστική και η καρδιαγγειακή λειτουργία είναι ανεπαρκείς, τότε τα υποστηρικτικά της ζωής μέτρα θα πρέπει να εφαρμο-σθούν άμεσα, ειδικά σε κωματώδεις και ημικωματώδεις ασθενείς. Ενδεχόμενες ειδικές θεραπείες θα εφαρμοσθούν αργότερα. 29

30 ΔΙΑΓΝΩΣΗ Η έγκαιρη διάγνωση αποτελεί μάλλον το σημαντικότερο βήμα για την αντιμετώπιση μίας δηλητηρίασης, εφ όσον αυτή θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τα θεραπευτικά μέτρα που είναι αναγκαίο να ληφθούν. Για την επίτευξη εύστοχης διάγνωσης βασικά απαιτείται γνώση του είδους της ουσίας που προκάλεσε την δηλητηρίαση, του παρασκευάσματος που λήφθηκε, της συγκέντρωσης της ουσίας στο παρασκεύασμα, του χρόνου που παρήλθε από την λήψη ή την έκθεση στον τοξικό παράγοντα, του τρόπου με τον οποίο το θύμα ήλθε σε επαφή με την ουσία κ.α. α. πληροφορίες για τα αίτια της δηλητηριάσεως. Συνήθως, ακόμα και όταν δεν είναι δυνατόν να αποκτηθούν αυτές οι χρήσιμες πληροφορίες από τον ίδιο τον ασθενή, ένας μάρτυρας του συμβάντος μπορεί να περιγράψει τι, πότε, πώς και πού, έστω και με αδρές γραμμές, ώστε ο ιατρός να έχει μια ιδέα του τι αντιμετωπίζει. Παρ όλα αυτά, η πιθανότητα να παρέχονται ανακριβείς πληροφορίες είναι μεγάλη, γι αυτό και θεωρείται απαραίτητο να διασταυρώνονται αυτές οι πληροφορίες με τα εργαστηριακά ευρήματα και τα εμφανιζόμενα συμπτώματα. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΣΘΕΝΗ Ή ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ σύγκριση σύγκριση > διάγνωση < ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΙΤΙΟΥ ΤΗΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΣ σύγκριση ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ β. συμπτωματολογία > θεραπεία < πίνακας 1 Τα συμπτώματα μιας δηλητηρίασης μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν ένδειξη για την φύση της δηλητηρίασης. Φυσικά, σχεδόν κανένα σύμπτωμα δεν αναφέ-ρεται αποκλειστικά σε μία μόνο συγκεκριμένη δηλητηρίαση, γι αυτό απαιτείται οξυδέρκεια από πλευράς ιατρού, ώστε να διακρίνει από τα υπάρχοντα συ-μπτώματα, ποιες είναι οι πιθανές αιτίες της δηλητηρίασης και ποιες θα πρέπει να αποκλειστούν. Για παράδειγμα, η έντονη μύση υποδηλώνει συνήθως δηλη-τηρίαση από οπιοειδή, όμως το ίδιο σύμπτωμα 30

31 μπορεί να προκληθεί από οργανοφωσφορικούς εστέρες, πιλοκαρπίνη, μουσκαρίνη κ.α. γ. ανίχνευση του αιτίου της δηλητηριάσεως Η εργαστηριακή ανάλυση δειγμάτων από τα βιολογικά υγρά του θύματος, μπορεί να καταδείξει την υπέυθυνη τοξική ουσία. Όμως, η διαδικασία συνήθως είναι χρονοβόρα και τα αποτελέσματα φθάνουν όταν το κρίσιμο στάδιο έχει πλέον παρέλθει. Γι αυτόν τον λόγο, η ανάλυση μπορεί να είναι χρήσιμη σε ορισμένες, μόνο, δηλητηριάσεις των οποίων η εξέλιξη είναι αργή, ή για τις οποίες έχουν αναπτυχθεί ειδικές και ταχείες μέθοδοι ανίχνευσης. Ο ρόλος της ανάλυσης αναβαθμίζεται σημαντικά στο στάδιο της θεραπείας, όταν η ουσία είναι γνωστή και χρειάζεται να παρακολουθηθούν τα επίπεδά αυτής (και του αντιδότου, ενδεχομένως) στον οργανισμό του ασθενή. 31