Προστασία και αξιοποίηση των Ελληνικών αρωματικών φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. Δρ. Ελένη Μαλούπα

Transcript

1 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Σεμινάριο στο πλαίσιο της έκθεσης Flora Graeca 19 Μαΐου 2016 Προστασία και αξιοποίηση των Ελληνικών αρωματικών φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. Δρ. Ελένη Μαλούπα Τακτική ερευνήτρια ΕΛΓΟ- «ΔΗΜΗΤΡΑ» Διευθύντρια Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων Υπεύθυνη Δικτύου Ελληνικών Βοτανικών Κήπων Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών, 57001, Τ.Θ , Θέρμη, Θεσσαλονίκη, www. bbgk.gr

2 Lilium martagon Galanthus elwesii Lilium candidum Geum coccineum Οphrys ferrumequinum Ελληνική βιοποικιλότητα Dianthus gracilis Lilium rhodopaeum

3 Οι Ευρωπαίοι ενδιαφέρονται για τη χλωρίδα της Ελλάδας και των Βαλκανίων εδώ και αιώνες Από το 1700 Άγγλοι, Γερμανοί, Γάλλοι, Αυστριακοί, Ιταλοί, Ούγγροι και Βούλγαροι, διάσημοι βοτανικοί και ταξινόμοι φυτών, οργανώνουν αποστολές στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια. 18 ος και αρχές 19 ου αιώνα: J. P. Tournefort, J. Sibthorp, J. S. C. Dumont d Urville, A. Grisebach Τέλη 19 ου και αρχές 20 ού αιώνα: C. H. Haussknecht, P. Sintenis, A. Baldacci, R. & M. Petitmengin, B. E. Formánek, E. von Halácsy, C. T. von Heldreich Προηγούμενος αιώνας: W. B. Turrill, J. Bornmüler, K. H. Rechinger, N. A. Stojanov, B. P. Kitanov, S. Snogerup, κ.ά.

4 JOHN SIBTHORP ( ) Μοναδικός γιός του Humphrey Sibthorp (καθηγητής Βοτανικής) και της δεύτερης συζύγου του, κόρη πλούσιου εμπόρου. Flora Graeca Είναι το σπανιότερο και πολυτιμότερο επιστημονικό βιβλίο βοτανικής, το οποίο προέρχεται από την εποχή των ξένων φιλελλήνων περιηγητών στον Ελλαδικό χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ένα έργο που στοίχισε τη ζωή στον ίδιο τον Sibthorp, εξαιτίας των κακουχιών και των λοιμωδών νόσων της ελληνικής υπαίθρου, αλλά και ολόκληρη την περιουσία του εύπορου Άγγλου βοτανικού, καθώς το έργο χρειάστηκε 34 χρόνια προκειμένου να δημοσιευθεί ( ).

5 Ο Βοτανικός James Edward Smith βασίσθηκε στο έργο του John Sibthorp και έδωσε επιστημονικά ονόματα σε περισσότερα από 175 είδη και υποείδη της Ελληνικής Χλωρίδας το 10% από αυτά διατηρούνται στο Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων

6 Local Balkan endemic Dianthus gracilis Sm. in Sibth. & Sm. subsp. drenowskianus (Rech. f.) Strid

7 Local Greek endemic Dianthus corymbosus Sm. in Sibth. & Sm.

8 Local Greek endemic Centaurea raphanina Sm. in Sibth. & Sm. subsp. mixta (DC.) Runemark

9 Melissa officinalis L. subsp. altissima (Sibth. & Sm.) Archang.

10 Ebenus sibthorpii DC. (Greek endemic)

11 Centranthus ruber (L.) DC. in Lam. & DC. sibthorpii (Boiss.) Hayek (Balkan endemic)

12 Helichrysum sibthorpii EU Directive 92/43/ΕEC Single-mountain endemic (Mt Athos) Vulnerable (Red Data Book, IUCN Red Lists) Bern Convention Greek Presidential Decree 67/81

13 Helichrysum sibthorpii Rouy (Greek endemic)

14 Helichrysum amorginum

15 Anthemis sibthorpii Griseb. (Greek endemic)

16 Thymus sibthorpii Bentham (Balkan subendemic)

17 Σε ποιο βαθμό προστατεύουμε τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας; Η προστασία τους γίνεται τόσο επιτόπου όσο και εκτός τόπου Επιταγή του Νόμου 3937 (άρθρο 11): Επιτόπια προστασία της ενδημικής βιοποικιλότητας... και διατήρηση των σημαντικών ειδών χλωρίδας, πανίδας και άλλων ομάδων οργανισμών σε βοτανικούς κήπους ή/και τράπεζες γενετικού υλικού. Απαγορεύεται η συλλογή των σπάνιων απειλούμενων και ενδημικών φυτών.

18 H δημιουργία και λειτουργία ενός Βοτανικού Κήπου και ενός Κέντρου Έρευνας για τη Βαλκανική Χλωρίδα (2001 έως σήμερα) 1995: το όραμα μιας γεωπόνου ερευνήτριας 1995 υποβολή 1998 έως 2001 υλοποίηση

19 Γιατί μόνο αυτοφυή φυτά Παγκόσμια Στρατηγική για τη Διατήρηση της Βιοποικιλότητας (Global Strategy for Plant Conservation) Πρωτόκολλο της Ναγκόγια Διατήρηση της βιοποικιλότητας: Νόμος υπ αριθ (ΦΕΚ Α 60/ ) Έγκριση Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για τα έτη και Σχέδιο πενταετούς Δράσης (ΦΕΚ Β 2383/ )

20 Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών Διατήρηση μητρικών φυτών >1.800 κωδικοί πρόσβασης > πλήρως αναγνωρισμένα είδη Περίπου 200 αρωματικά και φαρμακευτικά είδη Αγρόκτημα Θέρμης Θεσσαλονίκη Κρυοκήπιο (Cold Frame) Συλλογή ορχεοειδών Ex situ : διατήρηση φυτογενετικών πόρων, δυνατότητα αξιοποίησης και επανεισαγωγής των σπάνιων ειδών στο φυσικό τους περιβάλλον Εφαρμογή της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα (Convention on Biological Diversity)

21 Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων (BBKK) Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων Συλλογές Μητρικές φυτείες Εγγενής/ αγενής πολλαπλασιασμός με κλασικές & βιοτεχνολογικές μεθόδους > κωδικοί συλλεγμένων αυτοφυών ειδών > πλήρως αναγνωρισμένα είδη

22 Έμφαση στην αγενή αναπαραγωγή με μοσχεύματα Πώς; Έρευνα Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών Διερεύνηση μεθόδων αναπαραγωγής Ανάπτυξη πρωτοκόλλων

23 Πώς αλλιώς; Βοτανικά στοιχεία Περιγραφή Προετοιμασία εδάφους στον αγρό ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Salvia fruticosa Miller, οικογένεια Labiatae κοινό: φασκόμηλο Πολυετής αειθαλής θάμνος των εύκρατων θερμών περιοχών, ύψους έως 70 cm με βλαστό πολύκλαδο, τετραγωνικό, χνουδωτό. Ανθίζει την άνοιξη, Απρίλιο Μάιο ανάλογα με το υψόμετρο. Χρησιμοποιείται για τις αντισηπτικές, αντιοξειδωτικές, σπασμολυτικές και στυπτικές ιδιότητές του. Βαθύ όργωμα τη διάρκεια του καλοκαιριού. Για βιολογικές καλλιέργειες καλά χωνεμένη κοπριά ή σκευάσματα εγκεκριμένα. Εποχή φύτευσης Μέσα φθινοπώρου, μετά τις πρώτες βροχές. Εναλλακτικά αρχές άνοιξης. ΕΛΓΟ-«ΔΗΜΗΤΡΑ», Γενική Δ/νση Αγροτικής Έρευνας, Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών, Θέρμη, Tηλ , Fax: , Πυκνότητα φύτευσης Εδαφικές απαιτήσεις - Λίπανση Άρδευση Εχθροί - Ασθένειες Συγκομιδή - Ξήρανση Απόδοση - Παραγόμενη βιομάζα Έως φυτά / στρέμμα, καθώς τα φυτά αναπτύσσονται αρκετά (0,70-1 m μεταξύ των γραμμών Χ 0,50-0,60 m επί των γραμμών). Οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών καθορίζονται από τα καλλιεργητικά εργαλεία των παραγωγών. Προτιμά εδάφη που ζεσταίνονται νωρίς την άνοιξη όπως αμμώδη, χαλικώδη, ασβεστολιθικά με έκθεση στον ήλιο, με εύρος ph από 6,5 8 (προτιμότερο ουδέτερο). Άρδευση απαιτείται μόνο κατά την εποχή εγκατάστασης των φυτών. Στην συνέχεια η καλλιέργεια αναπτύσσεται ξηρική χωρίς απαιτήσεις σε νερό. Δεν αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα από εχθρούς ή ασθένειες. Σε περιπτώσεις εδαφών που δεν στραγγίζουν υπάρχει περίπτωση ανάπτυξης μυκητολογικών ασθενειών στο ριζικό σύστημα (σηψιριζίες). Συγκομιδή στην πλήρη άνθιση Απρίλιο Μάιο ανάλογα με την περιοχή καλλιέργειας. Συλλέγεται όλο το υπέργειο μέρος σε ύψος 10 cm πάνω από το έδαφος. Υπάρχει περίπτωση δεύτερης συγκομιδής αρχές Σεπτεμβρίου. Ξήρανση σε σκιερό μέρος σε θερμοκρασία μικρότερη των 40 o C. Διάρκεια καλλιέργειας έτη. Η απόδοση σε νωπό προϊόν μπορεί να φτάσει τα kg/στρ στον δεύτερο - τρίτο χρόνο καλλιέργειας. Η σχέση νωπού: ξηρού είναι περίπου 3,5 : 1.

24 Είσοδος Συνδυασμένη in situ και ex situ διατήρηση (ΒΒΚΚ & Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών) N Greece In situ (>400 είδη): 16ha Ενδιαίτημα για >10 είδη ορχιδέων Είσοδος Ex situ (>1000 είδη): 15ha

25 Διατήρηση Ελληνικών Αυτοφυών: Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων 1: Μόνον αυτόχθονα φυτά Μια στρατηγική με 6 πολιτικές: 2: Κυρίως σημαντικά αυτόχθονα φυτά: ενδημικά, σπάνια, απειλούμενα, τρωτά, προστατευόμενα, φυτά με πιθανό ανθοκομικό ή φαρμακευτικό ενδιαφέρον 3: Πλήρως τεκμηριωμένες συλλογές 4: Πολλαπλασιασμός κατά προτεραιότητα των σημαντικών ειδών 5: Συνδυασμένη in situ και ex situ διατήρηση 6: Ευαισθητοποίηση για την ποικιλότητα αυτοφυών φυτικών ειδών

26 Επιτόπια (in situ) διατήρηση ορχεοειδών (τουλάχιστον 10 είδη)

27 Εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση Arboretum - Fruticetum Παρτέρια οικογενειών Campanula rotundifolia (Υπ-) αλπικά είδη Cerastium decalvans Astragalus maniaticus Sideritis scardica Υδροχαρή φυτά Nymphaea alba Σημαντικά είδη Achillea ageratifolia Iris pseudacorus

28 Εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση Θεματικές ενότητες στον Κήπο των Αισθήσεων «Οσμές από θυμάρια» Teucrium divaricatum Υδρόφιλα είδη Αρωματικά-φαρμακευτικά Πολυετή ποώδη

29 ΕΛΛΑΔΑ: Δίκτυο Βοτανικών Κήπων Βοτανικός Κήπος του Πανεπιστημίου Αθηνών Δασοβοτανικός Κήπος ΑΠΘ Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους Ιπποκράτειος Βοτανικός Κήπος Πάρκο Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας του Πολυτεχνείου Κρήτης Βοτανικός Κήπος Σταυρούπολης Βοτανικός Κήπος Κεφαλονιάς Ο Βοτανικός Κήπος του ΜΑΙΧ

30 Ελληνικά ενδημικά φυτά με διεθνή καλλωπιστική αξία Η ηλεκτρονική εμπορία των ενδημικών φυτών της Ελλάδας: βιοποικιλότητα, εμπορικά και νομικά ζητήματα Στοιχεία από: Krigas N., Menteli V. & Vokou D. Economic Botany 2014, 68 (1): 85-95

31 Allium luteolum (σπάνιο ενδημικό κυκλάδων) 9,61 / φυτό

32 Krigas et al. (2014), Economic Botany Ελληνικά ενδημικά φυτά με διεθνή καλλωπιστική αξία Μορφές πώλησης των ενδημικών φυτών της Ελλάδας Ophrys kotschyi subsp. cretica 20,46 Zωντανά φυτά (66 taxa) Εύρος τιμών: 1,93 20,46 ΜΟ: 6,38 Βολβοί (9 taxa) Εύρος τιμών: 0,23 5,67 ΜΟ: 2,48 Colchicum parnassicum 5,67

33 Η χλωρίδα της Ελλάδας είναι εξαιρετικά πλούσια >6.600 taxa (είδη και υποείδη) περίπου 20% είναι αρωματικά - φαρμακευτικά φυτά (1.300 taxa, <1% έχει μελετηθεί, <1% καλλιεργείται) Υψηλό ποσοστό μοναδικότητας (20% ενδημικά, taxa)

34 Ρίγανες της Ελλάδας Origanum vulgare Ρίγανη Διαφορετικά γένη Διαφορετικά είδη Διαφορετικά υποείδη Ενδημικά είδη subsp. vulgare subsp. hirum Ποικιλότητα αιθερίων ελαίων Γεωγραφική Εποχιακή Στη Νότια Ελλάδα, η αυτοφυής ρίγανη παράγει τη μεγαλύτερη ποσότητα αιθερίων ελαίων που έχει αναφερθεί ποτέ παγκοσμίως

35 Οι μέντες στην Ελλάδα Mentha aquatica «Μέντα» 5 διαφορετικά είδη Ποικιλότητα αιθερίων ελαίων Mentha pulegium Mentha longifolia Γεωγραφική Εποχιακή Στην Ελλάδα, έχουν διαπιστωθεί 6 διαφορετικές χημικές φυλές σε αυτοφυείς πληθυσμούς μέντας.

36 Τσάγια βουνού: 10 είδη και υποείδη στην Ελλάδα

37

38

39

40

41 Σχεδιασμός νέων μιγμάτων φυτών για φυτοθεραπευτικά ροφήματα/αφεψήματα με βάση τη μοναδικότητα των Ελληνικών αρωματικών-φαρμακευτικών φυτών

42 Ευαισθητοποίηση για την ποικιλότητα αυτοφυών φυτικών ειδών ΠΕ σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης > 250 σχολεία (> μαθητές) Επισκέψεις ΑΕΙ- Α-ΤΕΙ > αυτόνομες και οργανωμένες επισκέψεις Επίσκεψη του ΜΔΕ του Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ Σεμινάρια επιμόρφωσης προσωπικού ΒΒΚΚ

43 Ex situ διατήρηση στη Θέρμη Κήπος Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης

44 Δια βίου Μάθηση

45 Απαραίτητη η κατάρτιση! Κρήτη Αργολίδα Κυκλάδες Εγκατάσταση καλλιεργειών Παραγωγή προιόντων ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων

46 Καλλιέργεια, μεταποίηση και διασφάλιση ποιότητας των Ελληνικών αρωματικών-φαρμακευτικών φυτών: βασικές αρχές καθετοποιημένης παραγωγής (2013) Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Παράρτημα Μακεδονίας-Θράκης, Καβάλα, Εκδ. Γ.Κ. Λουπέλης, 90 σελ.,isbn:

47 Παροχή συμβουλών και υποστήριξης σε καλλιεργητές Rosmarinus officinalis Νάξος Orignanum vulgare Σαντορίνη Origanum dictamnus etc Κρήτη Crithmum maritimum Χαλκιδική Διάφορες καλλιέργειες Ερμιόνη, Πελοπόννησος Διάφορες καλλιέργειες Φλώρινα

48 Τεχνική υποστήριξη για καινοτόμα προϊόντα Κρίταμο συλλεγμένο από τη φύση (συνεργασία με Εργαστήριο Προστασίας & Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών) Καλλιέργεια κρίταμου σε μεγαλύτερη κλίμακα ετησίως 1ο έτος 20 στρ. 2ο έτος 60 στρ. 3ο έτος 90 στρ. Μεταποίηση και συσκευασία με στόχο την κατάκτηση των Ευρωπαϊκών αγορών

49

50 Τα νέα μείγματα φυτών για φυτοθεραπευτικά ροφήματα έχουν εξαιρετική επιτυχία Ευρωπαϊκό βραβείο καινοτόμου σχεδιασμού Ελληνικό βραβείο επιχειρηματικότητας Βραβεύσεις στην Αγγλία

51 Παροχή συμβουλών σε αγρότες και επιχειρηματίες

52 Ταραμοσαλάτα με δίκταμο

53 Νέα φυτοθεραπευτικά μίγματα για εγχύματα

54

55

56 Η πλουσιότερη χλωρίδα της Ευρώπης Ελλάδα ανά μονάδα επιφάνειας 47% των φυτών της Ελλάδας 13 περιοχές καθεμιά με έως φυτικά taxa (είδη & υποείδη) Σε κάθε γωνιά της Ελλάδας υπάρχει πλούτος ειδών

57 Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά τοπικά ενδημικά φυτά <100 άτομα Ελλάδα Silene orphanidis Κρισίμως Κινδυνεύον Όρος Άθως, 2033m

58 Ο Αριστοτέλης δημιούργησε τον πρώτο Βοτανικό Κήπο Εμείς έχουμε υποχρέωση να συνεχίσουμε το έργο του Έτος Αριστοτέλη ανακηρύχθηκε το 2016 με αφορμή τη συμπλήρωση χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου

59 Συνεργασίες και Δίκτυα Τοπικό επίπεδο Ποντοκερασιά Θέρμη Εθνικό επίπεδο Ευρωπαϊκό επίπεδο Διεθνές επίπεδο Δίκτυο Ελληνικών Βοτανικών Κήπων (16 μέλη) Διεθνής Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCI)

60 A Big Picnic kicks-off across Europe and in Africa

61 Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Thymus sibthorpii Bentham (local Balkan subendemic)