T E K N O L O GJ I A E M A T E R I A L E V E

Transcript

1 UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE Prishtinë Dr. sc. Nexhat Qehaja T E K N O L O GJ I A E M A T E R I A L E V E (Ligjerata pjesa e dytë) Prishtinë, 2009

2 1.1 Hyrje Shkenca e materialeve i ka rrënjët në kohët e hershme njerëzimit. Përparimet në shkencën e materialeve, njerëzimi i ka shënuar sipas emrit të materialeve kryesore të përdorura, si p.sh. epoka e gurit, bronzit, hekurit, bakrit, aluminit dhe atomit. Çdo përparim teknik i shkencës është e pa para mendueshëm pa përparime në prodhimin e materialeve të nevojshme për realizimin e arritjeve teknike. Bile, edhe artit është e kushtëzuar nga materialet të cilat artisti i shfrytëzon. Shkenca e materialeve i studion materialet natyrore, ato të cilat njeriu i gjen në natyrë si dhe ato materiale që janë produkt i punës së njeriut, në mënyrë që të përmbushë nevojat e caktuara të njeriut. Në shumicën e rasteve, materiet natyrore janë materiale primare. Me shfrytëzimin e njohurive, aftësive dhe përvojave të fituara, materialet primare i përpunon në produkte sekondare, mallra të cilat i përdor për nevojat e tij ose të tjerëve, apo për qëllime të tregut. Për progresin teknik bashkëkohor, është i nevojshëm zhvillimi i teknikës prodhuese dhe teknologjisë, ky zhvillim është kushtëzuar nga zhvillimi i shkencës së teknikës së prodhimit dhe të teknologjisë. Ngjashëm janë edhe rrugët e zhvillimit të mallrave që gjenden në treg e që mund të jenë tekniko prodhuese dhe komercialo ekonomike. Në zhvillimin tekniko teknologjik përfshihen këto aktivitete: ideja e individit apo ekipit (novacioni, patenta, përvoja, njohuria), identifikimi i nevojave të njerëzimit, ose tregut (hartimi i studimeve e të ngjashme), dokumentacioni (koncepti, projekti ideor, projekti tekniko teknologjike ose projekti prodhues), prodhim (përgatitjen, kontrollin e prodhimit, kontrolli i cilësisë, paketimit, kontrolli i cilësisë së produkteve të përfunduara), qarkullimi manipulimi me material (magazinimit deponimit, paketimit për transport, transportit, cilësia e transportit, ekspeditimi etj.), tregtia (me shumicë apo pakicë), përdorimi (reagimit të konsumatorit ndaj cilësisë, sasisë, stabilitetit, servisimit etj.), analiza e informatave mbi produktin, të marra nga ana e konsumatorit (analiza e vërejtjeve ndaj produktit dhe nxjerrja e konkluzioneve në lidhje me nevojën për ndryshime teknike në prodhimin, qarkullim, në shitje dhe reklamim). Shihet se qarkullimi i materialit lidh prodhimin me tregtinë gjegjësisht konsumatorët, konsiderohet se qarkullimi i materialit është vazhdimësi e prodhimit, si pjesë integrale e tij, deri në momentin që produktit nuk është pranuar, definitivisht nga ana e onsumatorëve. Sipas një koncepti tani veç të braktisur, qarkullimi i materialeve i materialeve është shqyrtuar si shkencë komercialo ekonomike, zakonisht nën emrin e ndërdisiplinore "njohuria e mallrave" ose "teknologjia e mallrave." Të parin libër mësimi për tregtarët i cili i përshkroi disa lloje të mallrave e shkroi arabi Ali al Dimishi në shek. XI. Në shekullin e XVI, mbi njohuritë e mallrave ligjërohet në Universitetin e Padovës (Itali). Pas Luftës së dytë botërore, njohja e materialeve në komunikacion transformohet, kështu që, përveç njohurive tekniko prodhuese, mbulon edhe fushën në lidhje me testimin e cilësisë së materialeve në komunikacion, i kushtohet më shumë vëmendje paketimit, sistematizimit, ruajtjes, si dhe vlerës përdoruese të materialit. Ndryshimet në cilësinë e mallit gjatë qarkullimit mund të jenë të rëndësishme,kështu që kohëve të fundit, përveç analizave sasiore (kuantitative), gjatë ekspeditimit i kushtohet vëmendje edhe analizave cilësore (kualitative) të materialit të transportuar. Materialet në komunikacion si disiplinë shkencore mund të studiohen si: materialet për teknikën e qarkullimit, Dispencë për student...e pa recensuar...page 2

3 qarkullimi i materialeve dhe mjetet për manipulim me material Materialet për tekniken e qarkullimit Materialet për teknikën e qarkullimit, janë: çeliku, alumini, bakri, titan, magneziumi, dhe e legurat e tyre, druri, ngjitësit, tekstili, masat plastike, goma, izolatorët, përçuesit, gjysme përçuesit, materialet kompozite, si dhe shumë materiale të tjera, të cilat aplikohen në mjetet e qarkullimit modern. Përmirësimet e mëtejshme të vetive të këtyre materialeve ende vazhdojnë. Çdo ditë zbulohen materiale, më cilësore, me veti më të mira në eksploatim dhe konstruktim të për teknikën qarkulluese. Kështu, për shembull, ngjitja e elementeve strukturore të avionëve zvogëlon masën e fluturakes, dhe është vërtetuar se bashkimi me ngjitje ka përparësi në krahasim me gozhdimin, saldimin dhe mënyrat e tjera të bashkimit. Me ngjitje zvogëlohet masa e fluturakes rreth 15%, ndërsa çmimi më shumë se 20%. Më herët si materiale për ndërtimin e avionëve përdoreshin tekstili dhe druri. Vetëm pas viteve 1927 në konstruktimin e aeroplanëve filloi të aplikohet alumini, ndërsa pas viteve 1960 fillon aplikimi masiv i masave plastike. Në vitet e fundit punohet shumë në materialet kompozite, të prodhuara nga masat plastike dhe fijet e karbonit. Ato e zvogëlojnë përdorimin e metaleve në konstruksionet e avionëve dhe sateliteve si që shihet në figurën. 1. Figura 1. Ndryshimet në pjesëmarrjen e materialeve në prodhimtarinë e mjeteve në komunikacion Sipas vetive të qëndrueshmerisë (afat shërbimi) materialet konvenciale nuk i plotësojnë kërkesat e zhvillimittëmëtutjeshëm tekniko teknologjik. Në zhvillimin e materialevetëreja, ardhmërinë e tyre e presin: teknologjia informatike dhe elektronika, bioteknologjia dhe inxhinieria gjenetike si dhe ekologjia, lëndet e para, energjetika, materialet për konsum të gjërë të cilat janë pasuri tokësore të kufizuara. Zhvillimi i tanishëm i hovshëm i materialevetëreja me veti të cilat i kërkon konsumatori, vërtetohet, që materialet e reja më së shumti do të zhvillohen në lëmin e qeramikës, metaleve, plastikes dhe materialeve kompozite (tabela 1). Në prodhimtarinë e materialeve të reja edhe mëtutje SHBA të mbajnë vëndin e parë, pasojnë Japonia dhe vendet evropiane, posaçërisht në prodhimtarinë e materialeve të veçanta shih tabelën 2. Tabela 2. Primati relativ në prodhimtarinë e materialeve të reja Dispencë për student...e pa recensuar...page 3

4 Materialet e reja SHBA Materialet inxhinierike dhe polimere Polimeret me performansa të larta Qeramika e pastër (fuksionale) Qeramika e pastër (konstruktive) Legurat amorfe Siliciumet me pastërti të lartë arsenidi i galiumit + Japonia Evropa Materialet e reja të qeramikës mund të jenë konstruktive dhe funksionale siç shihet në tabelën 3. Tabela 3. Superqeramika dhe aplikimi i saj Materialet e reja prej qeramike Arsenidi i galiumit, siliciumi amorf, karbidi i cirkoniumit, silicidi i molibdenit, titanat cirkonati i Pb, boridi i lantanit Granat galiumi i gadoliumit, feriti Fijet optike prej kuarci, Sulfidi i kadmiumit Nitridi i siliciumit, karbidi i siliciumit, bonitridi i borit, sialoni nitridi i borit, karbidi i titanit, karbidi i silicium, karbidi i borit, boridi i cirkoniumit Karbidi i titanit Silicidi i borit, perlat artificiale, ashti dhe dhëmbët artificial Përdorimi Si materiale funsionale në elektronikë Materialet magnetike Materialet optike Materialet super rezistente ndaj temperaturës Materialet super të forta Materialet konstruktive Lëmitë e tjera ( enrgjetika dhe medicina nukleare) Teknologjia e prodhimit të super qeramikës gjegjësisht qeramikës se pastër zhvillohet në këto faza: prodhimi i oksidit pluhur të qeramikës sipas kërkesave, presimi dhe sinterimi i pluhurit dhe formësimi final i prodhimittëqeramikës. Për shkak të qëndrueshmërisë së madhe, shtalbësisë, fortësisë, rezistencës ndaj korrozionit (ndryshkjes), konsumit (brejtjes) dhe temperaturave të larta, materialet e reja prej qeramike shfrytëzohen për prodhimin e pjesëve të motorit prej qeramike, përçuesve të dritës, instrumenteve etj. Materialet e reja të metaleve premtojnë shume përparësi në krahasim me metalet konvencionale dhe lidhjet (legurat) e tyre. Kështu p.sh legura e fituar prej nikelit dhe titanit e mban Dispencë për student...e pa recensuar...page 4

5 në mend formën e saj, dhe aplikimi i saj pritet ne prodhimin e termometrave, motorëve termik, në stomatologji etj. Legurat e titan manganit, lantanit nikelit, magneziumit nikelit në rrjetë kristalore mund të sigurojnë sasi të konsiderueshme të hidrogjenit, gjë që mundësojnë transport të sigurt, ruajtje dhe përdorim të hidrogjenit Qarkullimi i materialit Qarkullimi i materialit është pjese e shkencës së materialeve, e cila përfshinë sjelljet e materialit, vetitë e tij, kualitetin dhe ndërrimet e kualitetit gjate transportit, paketimit për transport, deponimit, ambalazhimit, prishja dhe shkaqet e prishjes se materialeve në transport. Problemet ekologjike gjate transportittëmaterialit, që janë edhe teme e studimit në ketë libër. Pasi qe 90% e materialeve që gjinden në transport si mall u nënshtrohen prishjes gjegjësisht ndryshimit të cilësisë nën ndikimin e kushteve të deponimit dhe transportit, me zgjedhjen e kushteve optimale të transportittëmaterialeve prej prodhimit deritëkonsumatori dëmet do të mundtëzvogëloheshin deri në 70%. Prodhimtaria masive e materialeve për treg ka shkaktuar rritjen e dëmit të qarkullimit të mallit ndërsa kushtet e transportittëmallit deri me sot nuk janë hulumtuar sa duhet (gjithmonë i mbetet dikujt diçka), çka dukshëm ndikon në këmbimin ndërkombëtare të të mirave materiale. Mosnjohja e natyrës se materialeve që futen në qarkullimin mund të sjelle deritëprishja dhe rënia e kualitetit e disa raste deritëhumbja e vlerës përdoruese, gjë që i shkakton dëm prodhuesit dhe organizatave transportuese. Në mënyre që ti iket ndërrimit të kualitetit gjatë transportit janë hartuar standardet ndërkombëtare dhe nacionale dhe kushtet teknike me të cilat rregullohen kushtet e transportit të materialeve. Ambalazhimi dhe paketimi i materialeve për transport e kanë rëndësinë vendimtare për ruajtjen e kualitetit. Funksionet e paketimit dhe ambalazhimit në transport dhe tregti janë të shumëfishta. Prej paketimit kërkohet që ti sigurojë konsumatorit kualitetin fillestare, që të mundësoje qëndrim sa më të gjatë, si dhe mbylljetëpaketës (paketimi) pa dëmtim të materialit duke garantuar edhe sasinë e prodhimit. Mënyra e paketimit varet edhe nga natyra, e metodës dhe mënyrës së transportit gjegjësisht porositjes, si dhe kërkesës së tregut. Zgjedhja e materialit ambalazhues gjithashtu është e kushtëzuar në natyrën e mallit, pasi qe ambalazhi dhe paketimi konsiderohen si pjesë përbërëse të procesit teknologjik, atëherë nuk mund qarte të vendoset kufiri në mes transportit të materialit dhe teknologjisë se prodhimit. Në kuptim tekniko teknologjik transporti i materialeve mundtëjetë i brendshëm dhe i jashtëm. Transporti i brendshëm, është i definuar me qarkullimin e materialit në procesin prodhues, prej lëndës së parë deritëprodhimi i gatshëm, ndërsa i jashtmi prej depos së prodhuesit deritëdepoja e harxhuesit ose konsumatorit. Shembulli i transportittëbrendshëmtëmaterialit është treguar në figurrën 3, ndërsa në figurën 4., është dhënë diagram i lëvizjes se materialit prej reparti në repart duke e nënvizuar gjatësinë e rrugës dhe sasinë e materialit. Dispencë për student...e pa recensuar...page 5

6 Figura 4 Diagrami i qarkullimit të materialit në industrinë e ndërtimit të makinave 1.4 Mjetet për manipulim me material Mjetet për manipulim me material mundësojnë qarkullimin më të shpejtë dhe më të mirë, produktivitet më të madh në qarkullimin e materialeve. Ndahen në mjetet për bartjen e materialit (pajisjet) për manipulim me dorë, pajisje me lëvizje me motorë dhe transport si dhe mjetet për transportin rrugorë, hekurudhorë, detarë, ajërorë dhe kozmik. Pasi që natyra e materialeve është specifike edhe gjatë manipulimit, transportit kërkohen kushte specifike për arsyetëruajtjes se kualitetittëmaterialit dhe konsumittëtij. 2.0 Rëndësia e njohjes së natyrës të materialeve dhe komunikacionit 2.1 Hyrje Vlera e materialit bazohet në vlerat e lëndëve të para të përdorura dhe punës së harxhuar për prodhimin e tyre, që llogaritet si punë shoqërore e pranuar. Vlera shfrytëzuese e materialit është e përcaktuar ekskluzivisht me vetitë dhe natyrën e materialit. Materiali i cili e humb vlerën shfrytëzuese mbetet pa vlerë. Për ruajtjen e vlerës shfrytëzuese të materialit gjatë transportit, rendësi të madhe ka njohja e natyrës se tij. Kjo do të thotë që përveç njohurive teknologjike, të nevojshme për prodhim, është e domosdoshme dhe e rëndësishme edhe e njohja e përbërjes dhe vetive të materialit. Dihet që vetitë e materialit kushtëzohen nga përbërja kimike e tij. Prejtëgjitha vetive, sa i përket transportit rendësi më të madhe ka ndjeshmëria. Në princip, ndjeshmëria e ndonjë materiali si mall në transport duhet t u përshtatet shkallës se ndikimeve të jashtme dhe qëndrueshmërisë se tij gjatë transportit dhe kohës së përdorimit. Kjo Dispencë për student...e pa recensuar...page 6

7 d.m.th që materiali duhettëjete i qëndrueshëm, i rezistueshëm prej ndikimeve të jashtme. Zvogëlimi i intensitetittëndikimeve të jashtme në material gjatë transportit arrihet me paketim dhe ambalazhim, si dhe me përshtatjen e kushteve tjeratëtransportit, përdorimit dhe manipulimit. Materialet në transport mund të jenë të ndjeshëm në forcat mekanike, lagështi dhe ujë, oksigjen, korrozion (ndryshk), pa pastërti, e cila ndjeshmëri paraqitet përmes ndërrimit të erës dhe shijes si dhe ndërrimittëpamjes. Njohja e ndjeshmërisë së materialit është bërë veçanërisht e rëndësishme me aplikimin e Tranzitiikës (fr. transitique ) në prodhim dhe në transport. Tranzitika mundëson që makina të punoj pesë herë më shumë, me më pak punëtorë, me sasi dhe cilësi më të lartë. Në ditët e sotme Tranzitika (bartja e materialit) është bërë një tërësi e industrisë prodhuese si grup i operacioneve të automatizuara. Operacionet e automatizuara për bartjen e materialit e përfshijnë zhvendosjen e lëndëve të para në depo, zhvendosjen e pjesëve të gatshme në depo si dhe përcjelljen automatiketëndryshimevetëvetivetëmaterialit në prodhim dhe në transport. Me Tranzitikën zvogëlohen rezervat e tepërta në depot e lëndëve të para dhe prodhimeve të gatshme, eliminohen fytet e ngushta në prodhim dhe transport, zvogëlohet numri i prodhimeve me gabime, ndërsa kontrolli i cilësisë rritet deri në maksimum. Në përgjithësi : mjetet e prodhimit + Tranzitika + informatika asgjë nuk i lihet rastit të harresës njerëzore. Tranzitika bashkëkohore në transport të materialeve merrë parasysh ndjeshmërinë e tyre gjatë bartjes prej prodhuesit deritëharxhuesi duke marrë parasysh të gjitha fazat e manipulimit. 2.2 Rëndësia e njohjes së natyrës se materialeve dhe transportit Zhvillimi tekniko teknologjik në 20 vitet e fundit ka kushtëzuar ndryshimetëdomosdoshmetëprocesit teknologjik në prodhim dhe transport. Qëllimi i këtyre ndryshimeve në teknologjinë e transportit integral të proceseve brenda dhe ndërmjet formave të proceseve që i përfshijnë të gjitha proceset prodhuese, prodhuese harxhuese dhe proceset Tranzitike. Natyra e materialeve të cilat vihen në transport dukshëm ndikon në teknologjinë transportuese. Zgjedhja e teknologjisë transportuese është e kushtëzuar nga forma e materialit dhe stabilitetittëtij gjate transportit. Të tri gjendjet agregate të materialit si forma fillestare në transport nuk janë të mjaftueshme për definimin e materialeve që kanë të bëjnë me Tranzitikën, për këtë arsye, sipas stabilitetit hapësinor të formës dallojmë: materialet pa formë, materialet pluhur, materialet në formë pastash dhe materialet me formë të qëndrueshme. Materialet pa formë janë: gazrat nën presionin atmosferik, gazrat e komprimuar, lëngjet dhe disa sisteme dyfazore. Në grupin e sistemeve dyfazore p.sh bëjnë pjese : tretjet e gazrave nen presion normal dhe mbi presion, emulsionet si dhe suspensionet. Një veti e ndryshme e gazrave është se nën presion normal dhe nën presion të rritur e plotësojnë tërë hapësirën e cila me komprimim mund të zvogëlohet. Me shtypjen dhe ftohjen nën temperaturën kritike (temperatura mbi të cilën një gaz me shtypje nuk mund të kthehet në gjendje të lëngët) gazrat kthehen në gjendje agregate të lëngët. Për presionin (shtypjen, vëllimin dhe temperaturetëgazrat ekziston lidhshmëria e përshkruar me relacionet e reduktuara të Berthele it: Dispencë për student...e pa recensuar...page 7

8 pvm = RT ose pv = nrt ku janë, p presioni (ose forca në njësinë e sipërfaqes), Vm vëllimi molar (vëllimi për njësi të sasisë së materiesë), R konstantja e gazrave ( 8,314 JK 1 mol 1, n numri i moleve të gazrave, T temperatura termodinamike. Me ekuacionin e gjendjes së gazrave (J. D Vander Vals) në vitin 1873 lehtë mund të llogaritet presioni i gazrave në enët transportuese gjatë deponimit ose transportit të tyre. Lëngjet, gazrat dhe tretjet e gazrave marrin formën e enës në të cilën ndodhen ato. Mirëpo, lëngjet me komprimim (shtypje) nuk e ndërrojnë vëllimin ndërsa sipërfaqja e lëngut në enë gjithmonë e ruan pozitën horizontale. Materialet në formë pluhuri janë granulat, kokrrizat etj. Gjithashtu e marrin formën e enës në të cilën ndodhen. Për ndryshim nga lëngjet nuk e marrin pozitën horizontale nën veprimin e forcës së gravitetit mirëpo kundrejt horizontales e marrim një kënd të ashtuquajtur këndi i derdhjes si në figurën 7. Rezultat i kësaj do të jetë kotangjenti i këndit alfa i cili mbyllet me horizontalen dhe tehun (gjeneratrisa e konit) të materialit i cili formohet kur materiali në mënyre standard zbrazet në pllakën horizontale me sipërfaqe të caktuar. Sa më i madh të jetë kotangjenti i këndit zbrazja mund të jetë më e mirë dhe e kundërta. Rezultatet e fituara përpunohen në mënyre statistikore dhe janë të besueshme. Matjet bëhen në temperaturë 20 oc dhe 65 % të lagështisë relative sipas barazimit: ctg α = 50 mm h mm Vetia e zbrazjes, si karakteristike reologjike ka rëndësi të madhe nga aspekti prodhimit, transportit, deponimit dhe aplikimit. Është normale që në zbrazjen e këtyre materialeve të ndikoj edhe përbërja granulo metrike dhe vetitë tjera kimiko fizike. Në Tranzitikën e materialeve granulore ndikon edhe masa zbrazëse. Ky është raporti i masës dhe vëllimit. Ky raport varet nga madhësia dhe forma e grimcave, at hezioni në mes grimcave, shpërndarjes dimensionale të grimcave dhe dendësisë së fazës së ngurtë, me vibrimin dhe dridhjen gjatë transportit të materialeve granulore hapësira në mes grimcave zvogëlohet, masa ngjeshëse rritet ndërsa vëllimi bëhet gjithnjë e me i vogël. Materialet në formë paste janë; yndyrat, kremrat e ndryshme, shkumat etj. Këto materiale nën ndikimin e forcës më të madhe se forca e gravitacionit mund të rrjedhin. Kanë formë të qëndrueshme më të madhe se lëngjet dhe materialet granulore. Këto materiale janë kryesisht sisteme dispersive të përbëra nga faza dispersive e ngurtë, më së shpeshti pluhuri dhe fazes dispersive të pandërprerë rrjedhëse si mjet disperzioni. Shkumat janë sisteme dispersive të cilat i kanë të kyçur edhe fazën dispersive të gaztë. Në Tranzitikën e lëngjeve dhe materialeve në formë pastash rendësi të madhe ka vetia rrjedhëse e cila shprehet si viskozitet. Viskoziteti si veti e materiale nuk varet nga presioni derisa vetia e rrjedhjes së materialit në formë paste varet nga presioni. Fërkimi i brendshëm në mes grimcave i shprehur si viskozitet, mundtëshprehet si: viskoziteti dinamik (absolut) njësia (Pa s) viskoziteti kinematik njësia (m2/s) Dispencë për student...e pa recensuar...page 8

9 viskoziteti relativ i shprehur në shkallë të Engler it ( E ), në sekonda të Redëood it (Rs_ dhe sekonda të Saybolt it (Ss). Rrjedhja e lëngjeve ideale është e përshkruar me barazimin: t = ηd ku janë: t sforcimi në rrëshqitje, η koeficienti i proporcianalitetit dhe D shpejtësia e rrëshqitjes. Sforcimi në rrëshqitje definohet si: τ= forca rrëshqit ëse ; sip ërfaqe rrëshqit ëse N = Pa m2 Shpejtësia rrëshqitëse D mund të shpjegohet me modelin e dy pllakave gjatë së cilës pllaka e sipërme zhvendoset në kahjen e sforcimit t derisa pllaka e poshtme është e përforcuar në dysheme si në figurën 8. Shpejtësia rrëshqitëse D definohet sipas barazimit: D= dv Vmax 1 (s ) ose y s ku janë : V shpejtësia e pllakës së sipërme (cm/s), y distanca në mes pllakave (cm). Koeficienti i proporcionalitetit gjegjësisht viskoziteti dinamik është dhënë me shprehjen: v N h = ; 2 = Pa s D m s Newtoni ka supozuar që koeficienti i proporcionalitetit në mes të sforcimit dhe shpejtësisë ishte dashtë me qenë konstant për të gjitha llojet e lëngjeve mirëpo në praktikë kjo vlen vetëm për ujin dhe vajërat minerale lëngje ideale gjegjësisht lëngjet e Njutonit (që shihet në figurën nr. 9). Më shumë se 90% e lëngjeve nuk sillen sipas ligjit të Newton it. Në viskozitetin dinamik ndikojnë 5 parametra: lloji i lëngut, temperatura, shtypja (presioni), shpejtësia dhe koha e rrëshqitjes. Në praktikë, gjatë përcaktimittëviskozitetit dinamik, nevojitet që 4 parametra të jenë konstante gjatë zhvillimittëpërcaktimit laboratorik të viskozitetit. Mbushja dhe zbrazja e lëngjeve në Tranzitikë ka rëndësi të madhe. Përveç natyrës së lëngut gjatë manipulimit me te, duhet të merret parasysh edhe sezoni vjetor (temperatura), lloji dhe kualiteti i pompës me të cilën punohet gjate mbushjes dhe zbrazjes se substancave të lëngshme si dhe faktorë të tjerë të përmendur më herët. Dispencë për student...e pa recensuar...page 9

10 Në praktiken transportuese. gjithnjë e më tepër shfrytëzohet viskoziteti kinematik dhe relativ, të cilët në mes veti mund të përllogariten. Viskoziteti bie me rritjen e temperaturës, ndërsa rritet me rritjen e presionit dhe dendësisë. Viskoziteti dinamik përcaktohet me viskozimetrin sipas Ostwald it, viskoziteti kinematik me viskozimetrin me kapilar qelqi sipas Vogel Ossg ut, ndërsa viskoziteti relativ me viskozimetër sipas Engler it, Redwood it dhe Saybolt it. Në kohën më të re në përdorim është edhe viskozimetri rrotullues i paraqitur në figurën 10. Viskoziteti kinematik matet me viskozimetrin sipas Ostwald it të tregur në figurën 11, duke matur kohën e rrjedhjes (në sekonda) sasinë e caktuar të materiesë (substancës) në temperaturë të caktuar. p.sh shkala e Engler it për viskozitet fitohet ashtu që koha e rrjedhjes se 200 ml substancë në 20 o C, pjestohet me kohën e rrjedhjes se 200 ml ujë pranë temperaturës së njejt 20 0 C. Edhe një veti e rëndësishme e materialeve në formë paste për Tranzitikën është pika e rrjedhjes (pikjes), plasticiteti, penetrimi (depërtimi, zhbirimi) dhe separimi (ndarja) gjatë dispersionit (trejtes koloidale) dhe emulsionit. Pika e rrjedhjes tregon qëndrueshmërinë (rezistencën) e materialeve në formë pastash në temperatura të rritura. Plasticiteti është karakteristikë e materialeve me viskozitet të ulët dhe shprehet nëpërmjet matjes së forcës së prerjes në plastometrin e treguar në figurën 12. Penetrimi është veti e materialeve në formë pastash e cila tregon konsistencën (njëtrajtshmërinë) qëndrueshmërinë. Matet me penetrometrin standard të treguar në figurën13. Pasta jomogjenizuese vendoset në një temperaturë konstante 25 oc. Me rënie të lirë lëshohet konusi në pastë dhe ndarjen e instrumentit matet thellësia e depërtimit. Materiale me formë stabile karaterizohen nga një stabilitet të lartë ndaj ndërrimit të formës dhe volumit. Këto materiale mund të jenë tridimensionale, dydimensionale dhe lineare. Është vështirë të vihet kufiri në mes të materialeve granulore me kokrra të mëdha dhe materialeve me formë të qëndrueshme (stabile) Rëndësia e njohjes së vetive fiziko kimike të materialeve në komunikacion Është e njohur që me shtypjen e gazrave vjen deritëkondensimi i tyre. Gazrat mund të kondensojnë nën veprimin e presionit të lartë dhe temperaturës mjaft të ulët. Në këto kushte molekulat afrohen në mes veti, e në mes tyre fillojnë të veprojnë forcat tërheqëse të njohur si forcat e Van der Walas it. Kështu psh., uji kondenson në temperaturën 100 oc gjatë shtypjes prej 1 bari. Procesi i kundërt me kondensimin është avullimi. Temperatura mbi të cilën një gaz nuk mund të shndërrohet në gjendje të lëngët pa marrë parasysh madhësinë e presionit që vepron mbi te, quhet temperaturë kritike, Tk. Presioni kritik, Pk është ai presion që ushtrohet mbi ndonjë gaz, gjatë një temperaturës kritike për ta shndërruar atë në gjendje të lëngët. Kur një lëng avullon, gazrat mbi sipërfaqen e substancës krijojnë presion, i cili duhet të jetë më i madh se presioni jashtë enës. Nëse ndodh e kundërta, atëherë vjen deritëkondensimi. Kur një lëng avullohet (vlon) ose kur avullon (sublimon) ndonjë substancë e ngurtë, atëherë gazrat mbi substancë bëjnë presion mbi te, i cili mund të matet si presion i avullit. Ky presion matet sipas metodës së Reid it në të ashtuquajturin aparat të Reid it, i cili varet nga përbërja kimike e substancës, presionit të jashtëm si dhe nga temperatura. Ky është parametër me rëndësi në Tranzitikë, pasi që me njohjen e kësaj madhësie mund të parashihen humbjet kalo, gjegjësisht saktësisht të flasim për evaporimin p.sh. të lëndëve djegëse të lëngëta gjatë distribuimit të tyre. Dispencë për student...e pa recensuar...page 10

11 Gjithashtu, është e njohur se molekulat e gazrave nuk kanë shpërndarje të rregullt, ndërsatëlëngjet mund të flasim për një rregullshmëri të shkallës së ulët. Me uljen e temperaturës së lëngjeve, vie deritërritja e forcave tërheqëse të molekulave mes veti, për këtë arsye thuhet se materiet e ngurta kanë strukturë të rregullt. Nëse kjo strukturë e rregullt përsëritet në tërë masën e substancës së ngurtë, atëherë bëhet fjalë për kristalin gjegj. ndërtimin kristalor të substancave ( kristal=akull i tejdukshëm). Shumë substanca në kristalet e tyre përbëjnë të ashtuquajturin ujë kristalor, i cili nën kushte të caktuara lirohet prej kristalit (materialit), në këtë rast bëhet fjalë për ajërosjen (efloreshencën). Ato materie të ngurta të cilat e thithin ujin janëtënjohura si higroskopike (delikvescente). Higroskopia rritet me rritjen e presionit të ajërit në ajërin e rrethinës. Materialet higroskopike shfrytëzohen për tharjen si desikatorë, posaçërisht për ruajtjen e materialeve nga lagështia në Tranzitikë. Vetia e tretjes së substancave në ujë edhe tretës të tjerë është si pasoje e ndërtimit kimik të materialeve. Tretja (solucioni) është sistem homogjen, e cila përbëhet prej molekulave njëtrajtësisht të përziera të dy ose më shumë substancave, gjatë së cilës njëra ose disa prej tyre janë tretës e të tjerat të tretura. Zakonisht, uji është tretësi që përdoret më së shpeshti, por shfrytëzohen edhe shumë tretës të tjerë organike ose inorganik. Sasia e materiesë së tretur në sasi të caktuar të tretësit njihet si tretshmëri. Tretshmëria varet prej temperaturës, me rritjen e temperaturës edhe ajo rritet. Gjate tretjes së materiesë harxhohet energji nxehtësia e tretjes. Tretjet gjithëherë kanë temperaturë të ngrirjes më të ulët, temperaturë të vlimit më të lartë dhe dendshmëri edhe më të lartë se tretësi, që është e rëndësishme të dihet gjatë përcaktimit të kushteve të transportit të tretjes. Në praktikë i hasim këto tipe të tretjes : tretja e gazit në gaz (p.sh. propan butan), tretja e gazit në lëngje (p.sh. dyoksidi i karbonit në ujë), tretja e gazit në materien e ngurtë (p.sh. hidrogjeni në legura), tretja e lëngut në lëng (p.sh. etanoli në ujë), tretja e substancës së ngurtë në lëng (p.sh. sheqeri në ujë), tretja e substancës së ngurtë në masën e ngurtë (p.sh. legurat, lidhjet e ngurta), Koncentrimi i substancës së tretur në tretës shprehet në disa mënyra: përqindja peshore (p.sh. numri i gramëve të masës tretëse në 100 gram tretje), përqindja vëllimore ( p.sh. numri i mililitrave të masës së tretur në 100 ml tretje), koncentrimi molar (numri i moleve të masës së tretur në litra të tretjes), koncentrimi normal (numri i gram ekuivalenteve të masës së tretur në litra të tretjes). 3. Ndarja e materialeve në komunikacion 3.1 Hyrje Qarkullimi i materialeve duke marrë parasysh natyrën dhe vetitë e tyre është mjaft kompleks, ndërsa ndarja varet prej shumë faktorëve. Sot vlerësohet se ka shumë materiale të ndryshme me veti specifikime të cilat kërkojnë trajtim special gjatë përpunimit dhe transportit Dispencë për student...e pa recensuar...page 11

12 vështrimi mbi ndarjen e materialeve është i ndryshëm nga aspekti i prodhuesit, konsumuesit, në Tranzitikë ose ekonomikë. Në përgjithësi, në praktikë dominojnë këto lloj ndarje : ndarja e materialeve sipas manipulimit, ndarja sipas shkalles se përpunimit, ndarja e materialit sipas vetive, ndarja e materialit sipas vlerës dhe ndarja e materialit sipas cilësisë. 3.2 Ndarja e materialit sipas manipulimit (përdorimit) Nevoja për Tranzitikën e materialeve ekziston në të gjitha fushat njerëzore, gjatë të cilave materialit nuk i ndërron vlera dhe forma. Sipas aspektit të manipulimit mund të bëhet fjale për: dokumentet, materialet granulore, lëngjet, gazrat, materialet mekanike (me copa), paketimi, deponimi dhe transporti i jashtëm. Manipulimi dhe dokumente, letra me vlerë dhe me para, atje ku kërkohen shpejtësia dhe saktësia nevojitet të përdoret teknikë e posaçme siç është posta pneumatike, ashensorët, shiritat lëvizës, pajisjet elektronike etj. Manipulimi me materialet granulore në kohet e fundit ka evoluar teknikisht dhe teknoligjikisht, evolucioni, ndërrimi i natyrës kështu që kur është e nevojshme sasi e madhe e materialeve granulore, shfrytëzohen pajisje pneumatike. Materialet granulore të paketuara në ambalazh adekuat hyjnë në grupin e materialeve mekanike (copa), gazrat, lëngjet dhe materialet granulore të ngurta nga aspekti i Ttranzitikës hyjnë në të njëjtin grup. Materialet mekanike manipulohen copë për copë, gjatë kësaj duhet të kihet parasysh ndjeshmëria e materialit, i cili mund të jetë i paketuar ose pa paketuar, nëse ndjeshmëria në kushtet e Tranzitikës është e pa rëndësishme. Pajisjet për manipulim të këtyre materialeve në 30 vitet e fundit kanë pasur një zhvillim të hovshëm në suazat e transportit të integruar. Sa më shumë copa, gjegjësisht sa më e madhe të jetë masa e materialit që zhvendoset për një kohë të caktuar me një kalim, atëherë do të arrihet një efikasitet më i madh dhe çmim më i lirë i qarkullimit si është treguar në figurën 15. Paketimi është një operacion teknologjik cili paraqitet si pjesë përbërëse e prodhimit. Qëllimi i paketimit është mbrojtja e prodhimit gjatë deponimit, ngarkimit, transportit dhe shkarkimit, deritëkonsumatori fundit. Në zgjedhjen e materialit për paketim (ambalazh) ndikon natyra e mallit e cila paketohet dhe mjetet transportuese që do të shfrytëzohen në Tranzitikë. Deponimi në Tranzitikë përfshinë operacionet e shkarkimit, pranimit, harmonizimin me mirëmbajtjen e materialit sipas kushteve të kërkuara deritëpërcjellja e materialittëprodhuesi osetëkonsumatori i jashtëm. Dispencë për student...e pa recensuar...page 12

13 3.3. Ndarja e materialeve në bazë të shkalles së përpunimit Sipas shkallës së përpunimit materialet në industri ndahen: lëndët e para, gjysmë prodhimet dhe prodhimet finale. Lëndët e para janë materiale të cilat në teknologji gjegjësisht prodhimtari paraqesin materiale fillestare. Në përgjithësi lëndët e para janë materiale në të cilat nuk është kryer ndonjë punë në suazat e industrisë përpunuese. Prandaj ato janë prodhime të fituara nga eksploatimi i pasurive natyrore siç janë : prodhimet nga eksploatimi i pyjeve (shfrytëzimi i pyjeve), prodhimet bujqësore, prodhimet e xehetarisë, prodhimet e peshkatarisë, kripa e detit, uji i ujësjellësit etj. D.m.th me lëndën e parë nuk nënkuptohet materiali në të cilin nuk është bërë asnjë lloj pune. Pasi që xehet dhe mineralet në tokë, ajëri, uji dhe bimët në të cilat njeriu nuk ka investuar asnjë lloj pune nuk mund të konsiderohen si lëndë të para. Ato janë potenciale burimore të lëndëve të para. Prej kësaj mund të konstatojmë se çdo lëndë e parë është lëndë pune por çdo lëndë pune nuk është lëndë e parë. Gjysmë prodhimet ose mes fazat paraqesin gjendjen e materialit e cila ndodhet në mes proceseve të veçanta teknologjike. Të gjitha format e lëndëve punuese të cilat rrjedhin në procesin e prodhimit prej lëndës së parë deritëprodhimi i gatshëm mund të konsiderohet si gjysmë prodhime. Është e rëndësishme të ceket se gjysmë prodhimet paraqesin materialin reprodukues (reproduktiv). Karakteri ekonomik komercial i gjysmë prodhimit e përcakton se një material i përpunuar a do të konsiderohet si lëndë e parë, gjysmë prodhim ose i gatshëm. Prodhimet e gatshme janë ato materiale në të cilat nuk ka nevojë të bëhet përpunimi i mëtutjeshëm. Prodhimet finale ndahen në: mjetet e punës dhe mjetet për konsum personal. Në sasinë dhe cilësinë e prodhimeve të gatshme ndikim më vendimtarë kanë veglat dhe pajisjet me të cilat ato prodhohen. Mjetet e punës në prodhim dhe Tranzitikë kanë pësuar një zhvillim të vërtetë pas luftës së dytë botërore. Ky zhvillim ka shkaktuar edhe revolucionin e tretë teknologjik i cili është në zhvillimin e sipër. Zhvillimi i hovshëm teknologjik i mjeteve të punës ka kushtëzuar një kërcim të përnjëhershëm në prodhimin e mjeteve të konsumit personal. Ky zhvillim ka lansuar në prodhim dhe aplikimin (përdorimin) e materialeve të cilat nuk kanë ekzistuar në natyrë. Në bazë të kësaj (shkallës së aplikimit teknologjik) materialet mund t ndahen në: prodhime natyrore, prodhime artificiale ose artistike dhe prodhime sintetike. Në prodhimet natyrore të fituara nga burimet natyrore të cilat nuk i nënshtrohen asnjë përpunimi teknologjike, bëjnë pjesë prodhimet e xehetarisë, bujqësisë, pylltarisë, gjuetisë, peshkatarisë. Dispencë për student...e pa recensuar...page 13

14 Prodhimet artificiale ose artistike janë prodhime të industrisë përpunuese dhe veprimtarive tjera, të cilat fitohen nga prodhimet natyrore gjegjësisht lëndët e para pa ndryshime të dukshme kimike në përbërjen e tyre Përbëja kimike e tyre është e përafërt me përbërjen kimike të materialeve natyrale prej të cilave rrjedhin ato. Materialet artificiale fitohen kryesisht me veprimin e procese kimiko fizike dhe fiziko mekanike në materialet natyrore dhe materie të tjera riprodhuese. Prodhimet sintetike gjegjësisht materialet sintetike formohen me sinteza kimike gjatë së cilës përbërja kimike, struktura dhe vetitë e materialit të fituar dukshëm ndryshojnë dhe dallojnë prej përbërjes kimike, strukturës dhe vetive të lëndëve të para prej të cilave fitohen ato. Materialet sintetike munden me qenë zëvendësime për ato prodhime që i gjejmë në natyrë (lëkura artificiale sintetike, fijet sintetike dhe pëlhurat, goma sintetike etj.) ose ato janë materiale përtëcilat në natyrë nuk mund të gjinden shembuj për krahasim (masat plastike silikone, yndyrat sintetike, vajërat sintetike etj). Në praktikë është vështirë të vërehet kufiri në mes të materialeve artificiale dhe sintetike. E njëjta gjë vlen edhe për materialet natyrale dhe artificiale. p.sh. birra praktikisht është natyrale ndërsa është fituar artificialisht nga prodhime natyrore Ndarja e materialeve sipas vlerës Tranzitika e materialeve dhe sipas kësaj materialet sipas vlerës komerciale mund të ndahen në: materiale me vlerë të ulët, materiale me vlerë të mesme, materiale me vlerë të lartë. Materialet me vlerë të ulët ekonomikisht nuk mundtëbarten me një transport të shtrenjtë dhe të gjatë, ku paketimi dhe ambalazhi më së shpeshti shmangen. Më së shpeshti transportohen me transport rrugorë dhe hekurudhore në distanca sa më të shkurta. Në mënyrë që të kursehet në paketim dhe ambalazhim të materialeve, nga aspekti ekonomik është më e arsyeshme të transportohen të hapura rinfuz nëse është i mundur (transporti i çimentos, miellit, drithërave etj.). Materialet me vlerë të mesme mund të bartin çmimin e paketimit dhe ambalazhimit me vlera të mesme, transport me vlerë të mesme etj. Këtu bëjnë pjesë shumë materiale, prodhimet e industrisë përpunuese si mall për konsum të gjërë materialet reprodukuese, prodhimet ushqimore, prodhimet e industrisë, tekstilit. Materialet me vlerë të lartë bartin edhe paketimin, ambalazhimin dhe transportin më të shtrenjtë. Këtu bëjnë pjesë: paratë, materialet e çmueshme, barnat, kozmetika, prodhimet biologjike, dërgesat postare me vlerë Ndarja e materialit sipas cilësisë Nga aspekti i cilësisë, në vende të ndryshimeve të botës materialet shënohen dhe kategorizohen në mënyra të ndryshme, të cilat kryesisht mund të jenë: materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë, materiale me cilësi të mirë, materiale me cilësi të mesme dhe Dispencë për student...e pa recensuar...page 14

15 materiale me cilësi të ulët. Materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë vijnë në tregjet e zgjedhura me shenja të cilësisë më të lartë si: Extra, de Luxe, Superior, Purisima, Export, Proanalisi etj. Materialet me cilësi të mirë lajmërohen në tregje me shenja si: klasa e 1, Klasa A, Klasa B kualiteti I dhe Ia, Super, Prima, Original etj. Materialet me cilësi të mesme lajmërohen në tregje me shenja si: Klasa e 2, Klasa B, Media, Seconda, kualiteti i mesëm etj. Materialet me cilësi të ulët janë më të dobëta por më të përdorura, të cilat në tregje lajmërohen me shenja si: Klasa e 3, Klasa C, Tercia, ose Uzans, Consum, Merkantil. Në bazë të konventës së cilësisë dhe rregullimittëkonsumatorit në disa materiale mund të flitet për: cilësinë tekniko teknologjike (Qt), cilësinë estetiko funksionale (Qe), cilësinë ekonomiko komerciale (Qk), Cilësitë tekniko teknologjike, estetiko funksionale, ekonomiko komerciale si cilësi e tërësishme (Q) vlerësohen në mënyra të ndryshmetëmaterialet e ndryshme 3.6. Ndarja e materialeve në bazë të vetive Në bazë të gjendjes agregate materialet ndahen në: gazra, lëngje, të ngurta. Në çfarë gjendje agregate mund të ndodhet ndonjë material varet prej vetive kimike dhe fizike të tij. Në bazë të ndjeshmërisë materialet mund të jenë: të ndjeshëm në lagështi, oksigjen, korrozion, aromë, forca mekanike etj., ekologjikisht të dëmshëm, siç janë: eksplozivet, materialet e vet ndezëse dhe materialet që lehtë ndizen, materialet agresive, të helmueshme radioaktive dhe materialet me aroma të pakëndshme, materialet stabile dhe inerte të cilat manipulohen në mënyrë standarde në Tranzitikë. Në bazë të vetive mekanike materialet mund të jenë: elastike, gjegjësisht plastike, të thyeshme (brishta), të shtalbëta dhe materiale të forta Në bazë të vetive aplikuese (përdoruese) materialet mund të jenë: harxhuese, të cilat mund të jenë prodhuese harxhuese dhe materialet për konsum të gjërë, investuese, të cilat mund të jenë: mjetet e punës (mjetet themelore) dhe materialet harxhuese lëndët e para dhe gjysmë fabrikatet. Dispencë për student...e pa recensuar...page 15

16 4.0. Klasifikimi i materialeve në komunikacion 4.1 Bazat e sistemimit të materialeve Sistemimi i materialeve në epokën e revolucionit të tretë teknologjik paraqet lëmi të rëndësishme të komunikacionit dhe teknologjisë. Materialet radhiten në grupe me shenja, të cilat kohëve të fundit paraqiten me numra. Sistematizimi ka rendësi të madhe në të gjitha veprimtaritë njerëzore. Në prodhimtarinë materiale, materialet mund të radhiten sipas degëve industriale ose sipas lëmise prodhuese, e në ketë pikëpamje flasim për koleksionin e materialeve (cologere=tubimi, grupimi, bashkimi). Shpeshherë me koleksion nënkuptohet përmbledhja e materialeve të llojit të njëjtë. Pjesa e koleksionit të materialit e një dege prodhuese që gjendet në tegti quhet sortiment (lex. sortiman) (sorti=zgjedhje). Dallohet sortimenti prodhues dhe i tregtisë. Materialet, të cilave të gjitha vetitë me rendësi u përputhen, i takojnë një lloji. Në një lloj të caktuar të materialeve me sistemim mund të ndahen nënllojet, ndërsa në nënlloje sortat, në sorta radhët, në radhë kategoritë (klasat), në kategori grupet, në grupe ekzistojnë klasat dhe tipet e materialeve.. Sortet përfshijnë më shumë gjini të materialeve gjegjësisht klasa tregtare të materialeve. Gjinia përfshinë më shumë lloje materialesh me veti të njëjta shfrytëzuese. Rradha përfshinë më shume lloje gjegjësisht gjinitëmaterialeve, Kategoria përfshinë më shumë radhë të materialeve në të cilat ekziston dallueshmëri e caktuar mes tyre. Grupi përfshinë më shumë kategori nga aspekti i aplikimit të tyre. Në tabelën 5. Janë dhënë emrat e kategorive (kryesisht latinisht) në sistemimin e materialeve TABELA 5. Emërtimet e kategorive në sistemimin e materialeve Shqip Ndarja Grupi (nëndarja) Kategoria (klasa) Rradha Gjinia Lloji Nënlloji Sorti Klasa e cilësisë Latinisht Shembull Divisio Subdivisio Mall i konsumit të gjërë Gjërat shtëpiake Classis Malli kozmetik Ordo Gens Species Subspecies Sorta Classis qualitis Mjetet për higjene Sapunat Sapunat medicinal Sapun i zgjedhur, delikat Sapun me aromë Sapun luksoz Dispencë për student...e pa recensuar...page 16

17 Për një material sot ekzistojnë më shumë emra ose një emërtim, përfshinë më shumë materiale. Shumë shpesh hasen edhe emërtime të gabueshme të ndonjë materiali, e cila bëhet me qëllim për arsyetëefekteve komerciale dhe reklama të mira. Materialet radhiten sipas përdorimit (materialet ndërtimore, veshja, mbathja, kozmetika etj), mandej sipas natyrës (metalet, plastikat, ngjitësit, ngjyrat, qeramika etj.). Është me rëndësi që termat e përdorura të sistemimit në Tranzitikë të jenë të logjikshëm, të thjeshtë dhe të qartë. Në kohë të fundit gjithnjë e më tepër përdoret klasifikimi numerik me përdorimin e numrave arab. Në tabelën nr.6 është paraqitur klasifikimi numerik dekad i lirë dhe numerik decimal. TABELA 6. Klasifikimi numerik dekad i lirë Klasifikimi numerik decimal Shkalla e Shkalla e pare dyte Shkalla e trete Në klasifikimin numerik dekad të lirë, për shkak të kontrollimit, shfrytëzohen deri dhjetë grupe më të larta dhe më të ulëta që i kufizon mundësitë e tij. Në klasifikimin numerik decimal nuk ka kufizime siç shihet në figurën 16. Shfrytëzimi i klasifikimit numerik decimal në Tranzitikën bashkëkohorë mundëson aplikimin e kompjuterëve edhe në prodhim edhe në artikulimin e materialeve. Për një kohë të gjatë në Tranzitikëitikë është në përdorim klasifikimi ndërkombëtar i cili mund të jetë: klasifikimi universal decimal (KUD), nomenklatura e Bruxel it për klasifikim të tarifave, klasifikimi ndërkombëtar standard tregtar (CTCI), nomenklatura standarde e statistikës së tregtisë së jashtme (NSST). Dispencë për student...e pa recensuar...page 17

18 4.2. Klasifikimi universal decimal (KUD) Qysh prej kohëve të lashta njeriu ka tentuar që ti klasifikoj gjërat për rreth vetes, në mënyrë që disi ti grupoj (radhisë), që ti identifikoj ose që tua caktojë ndonjë veti, tua përshkruaj ndonjë përbërje, tua përcaktojë gabaritet (dimensionet), tua përcaktojë cilësinë etj. Klasifikime të materialeve ka pa numër shumë, por më të njohura janë dy sisteme: sistemi hierarkik dhe sistemi analitiko sintetik. Sistemin hierarkik të klasifikimit e përbëjnë klasat e materialeve të cilat sikurse lisi i degëzojnë nënklasat e kështu me radhë deritëdetajet më të imta sipas nevojës. Sistemi analitiko sintetik i klasifikimit e përjashton sistemin hierarkik dhe materialit i ofrohen pika të ndryshme të vështrimit. Sistemet e klasifikimit mund të jenë: të përgjithshëm dhe të veçantë. Sistemi i përgjithshëm i klasifikimit përfshinë të gjitha veprimtaritë e mendjes njerëzore. Është i ndarë në dhjetë lëmi, të cilat më tutje ndahen në degë. Këtë sistem e ka pranuar Federata Ndërkombëtare e Dokumenteve (FID) dhe është shndërruar në klasifikim unik decimal (KUD). Sistemi i veçantë i klasifikimit (KUD) i dedikohet vetëm një mjeti ose disa mjeteve të ngjashme. Ekziston një numër madh i sistemeve të veçanta (KUD). I pari, që e ka përdorur klasifikimin decimal është libraristi Melvin Deway nga SHBA në klasifikimin e librave dhe revistave në vitin Sipas KUD it të gjitha veprimtaritë njerëzore ndahen në dhjetë lëmi: Lëmi 1. Industria dhe xehetaria; Lëmi 2. Bujqësia dhe peshkataria; Lëmi 3. Pylltaria; Lëmi 4. Ndërtimtaria; Lëmi 5. Komunikacioni dhe lidhjet; Lëmi 6. Tregtia dhe hoteleria; Lëmi 7. Qarkullimi; Lëmi 8. Veprimtaritë komunale dhe banesore; Lëmi 9. Veprimtaritë kulturore dhe sociale; Lëmi 10. Veprimtaritë e organeve dhe shërbimeve shoqërore. Sipas KUD it komunikacioni bie në degën 656 e cila është e ndarë në kaptina: Kaptinat kryesore: Komunikacioni rrugorë; Komunikacioni hekurudhorë; Komunikacioni në binaret special hekurudhorë, hekurudhat industriale, hekurudha e uzinave; Komunikacioni në hekurudhat lokale; Pajisjet tjera komunikuese në tokë; Komunikacioni në ujë; Komunikacioni ajërore; Posta, shërbimi postare; Dispencë për student...e pa recensuar...page 18

19 656.9 Lloje e tjera të komunikacionit. Nëse dihet kaptina kryesore e degës së komunikacionit, në tabelat e KUD it, të cilat vazhdimisht plotësohen, çdo materiali mund ti gjendet numri. Shembulli: Bartja e lëngjeve dhe gazrave me gypa; Materialet e rrezikshme; Malli i rrezikshëm në frigoriferët etj Klasifikimi standard ndërkombëtarë i tregtisë (CTCT) Shoqata e kombeve në vitin 1938 në raportin e komitetit statistikorë të ekspertëve të vet ka shpallur listën statistikore minimale të mallrave për tegeti të jashtme, e cila ka qenë e bazuar në Projektin e nomenklaturës doganore të shoqatës së kombeve të vitit Klasifikimi standard ndërkombëtare për tregti (CTCI) e ka sjellë sekretariati i kombeve të bashkuara në vitin 1950, e përmirësuar më Teksti përfundimtarë i CTCI së është aprovuar në vitin Të gjitha prodhimet janë ndarë në 10 sektorë (kaptina), ndërsa sektorët në degë. Gjithsejtë janë 56 degë. Degët ndahen në grupe, ndërsa këto në nëngrupe dhe pozicione. Principi i përshkrimit të numrave duket kështu: vendi i parë (numri i parë) sektori (kaptina) dy vendet e para dega tri vendet e para grupa katër vendet e para nëngrupi të gjithë pesë vendet pozicioni Në 656 nëngrupet e reviduara të klasifikimit tregtarë janë përfshire të gjitha llojet e mallit, të cilat lajmërohen në tregtinë ndërkombëtare. Prej tyre 257 nëngrupe me tutje janë ndarë në 944 pozicione, ose për të ofruar hollësirat të interesit ekonomik, ose për të mundësuar përputhjen në nomenklaturën doganore të Bruxel it. Në ketë mënyrë në klasifikimin e reviduar tregtarë ka 1312 pozicione. Nëngrupet janë të tubuara në 177 grupe, të cilat ofrojnë shënime të cilat më së shpeshti kërkohen në tregtinë e jashtme ndërkombëtare. Grupet janë të bashkuara në 56 degë dhe më tutje në dhjetë sektorë, të cilat paraqesin elementet tregtare sipas kategorive ekonomike të caktuara. Sektori 0 industria ushqimore 1 pyjet dhe duhani 2 lëndët e para 3 lëndët djegëse minerale, vajërat e të ngjashme 4 yndyrat dhe vajërat me prejardhje bimore dhe shtazore 5 prodhimet kimike 6 prodhimet e industrisë punuese (prodhimet sintetike) 7 pajisjet dhe mjetet transportuese 8 prodhimet e tjera të gatshme 9 transaksionet e ndryshme dhe mallrat që nuk janë përmendur askund shembull: Lëmi 1 industria dhe xehetaria Dispencë për student...e pa recensuar...page 19

20 Dega 111 prodhimi, transporti dhe distribuimi i energjisë elektrike; 121 industria e materialit ndërtimorë; 131 hulumtimet gjeologjike të xehetarisë Nomenklatura ndërkombëtare e Bruxel it Në shumicën e vendeve evropiane dhe jashtë evropiane nomenklatura e tarifave doganore bazohet në nomenklaturën doganore të këshillit për bashkëpunim doganorë ( nomenklatura për klasifikimin e mallit dhe tarifave doganore, Bruxelles 1955). Ajo është nomenklatura e cila bazohet në marrëveshjen ndërkombëtare dhe në të prodhimet radhiten sipas natyrës së materialeve prej të cilave janë punuar, pasi që kjo ka qenë traditë në nomenklaturën doganore. Kjo nomenklaturë shumë u lehtëson punë organizatave prodhuese gjatë plotësimit të shënimeve në fletëparaqitjet për punët e kontraktuara, eksport dhe importit, si dhe shmangë vështirësitë që deri tani janë paraqitur në praktikë. Kjo, para së gjithash, sepsetëçdo pozicion janë dhënë komente të thukta, të cilat mundësojnë klasifikim të rregullt. Sot, në më se tridhjetë vende të zhvilluara rreth 90% e rrjedhave të mallit përfshihet me klasifikimin unik të mallit për konsum të gjërë. Përcjellja e shpejtë e qarkullimit të mallit dhe realizimin e vëllimit të shitjes ekonomia botërore dhe evropiane pas viteve të shtatëdhjeta e kryejnë me sistemin unik ndërkombëtarë numerik gjegjësisht me sistemin EAN. Në SHBA dhe Kanada shfrytëzohet tjetër sistem (UPC Universal Product Code), i cili është kompatibil me EAN sistemin. Qarkullimi i mallit në BEE prej vitit 1987, nuk është i mundur pa numrin e EAN Sistemi EAN në qarkullimin e mallit Prej kohës kur në mënyrë intensive ka filluar aplikimi i mënyrës automatike të përcjelljes së shënimeve në qarkullimin e mallit, shtëpitë e mëdha tregtare, në pretendim që me depërtua në tregun ndërkombëtarë, kanë filluar të punojnë me sistemin unik ndërkombëtarë të shënimit numerik të të gjitha llojeve të materialeve. Arsye kryesore e futjes se EAN sistemittëçdo vendi është nevoja e rritjes se eksportit, rritja e produktivitetittëpunës dhe qarkullimit të mallit dhe shërbimeve në qarkullimin ndërkombëtarë dhe të vendit. Vendet të cilat importojnë kushtëzojnë dhe kërkojnë që prodhimet që i blejnë të jenë të shënuara në mënyre parimore me simboletëean it, pasi që prodhimet e pashënuara iu paraqesin pengesa në afarizëm. Përparësia e aplikimit të mënyrës unike të shënimit dhe identifikimit të mallit me EAN/UPC simbolet, është në atë se në mënyrë unike jashtëzakonisht shpejt malli arrin deritëkonsumatori. Me ketë mënyrë të punës gabimet sillen në zero, pasi që kompjuteri dirigjon me rezervat, e me kohë sinjalizon ndërrimet e ndodhura. Pajisjet elektronike të cilat shfrytëzohen mundtëdirigjojnë deri copë të prodhimeve të ndryshme në depo, ndërsa vlera e pajisjeve në kohë të shkurtër mund të shpaguhet, më së shumti për dy vjet, vetëm nga kursimet e deponimit. Dispencë për student...e pa recensuar...page 20

21 Figura 20. Puna në depon e kompjuterizuar Figura 21. Leximi i EAN kodit në një vend shitjeje Figura 22. Leximi i EAN kodit në një depo Shënimi i mallit sipas EAN sistemit bëhet me ndihmën e simboleve shiritore kodeve dhe numrave, sipas rregullave dhe principeve të caktuara. EAN sistemi i ka pranuar për simbole shiritat (shufrat) ose BAR kodin, i cili paraqet grupin e shiritave me ngjyrë (të zezë, të gjelbër, kaltër, dhe kuqe) dhe hapësirat mes tyre me ngjyrë të bardhë, si në figurën 23. Dispencë për student...e pa recensuar...page 21

22 Figura 23. Kombinimet e mundshme të shufrave të EAN kodit në bazën me ngjyra të ndryshme Bazën e EAN sistemit e përbëjnë numrat dhe kodi standard, i cili në raste të caktuara mund të shkurtohet. EAN numri përbehet prej 13 shenjave numerike numrave të cilët janë të ndarë në 4 grupe: FFF PPPP AAAAA C = Tri vendet e para (FFF) paraqesin organizatën anëtare të EAN të shtetit përkatës, katër vendet e ardhshme (PPPP) janë paraparë për prodhuesin, që bashkërisht paraqesin anën e majtë të BAR kodit. Në anën e djathtë të simbolit pesë vendet (AAAAA) shënojnë prodhimin ndërsa e fundit (C), e trembëdhjeta paraqet numrin kontrollues. Simboli standard EAN në figurën 24 e përmban: prejardhjen e shtetit, emrin e prodhuesit, numrin e prodhimit dhe numrin kontrollues, që është karta bazë e ndonjë prodhimi e cila identifikohet me tregun e përgjithshëm botërorë. Figura 24. Kodi standard EAN Numri EAN në mënyre unike transformohet në shirita kodues të sistemit EAN, i cili mund të lexohet nga pajisjet skenuese elektronike. Dispencë për student...e pa recensuar...page 22

23 Sot në shfrytëzim janë katër variante të simboleve me shirita, EAN 13, EAN 8, UPC 10 dhe UPC 5 si në figurën 25. Në figurën 27 është treguar leximi i simboleve EAN me anë të skenerit në pozita të ndryshme. Figura 25. Llojet e simboleve për shenimin e mallit Figura 26. Procesi i fitimit të versionit të shkurtër të kodit EAN 8 Dispencë për student...e pa recensuar...page 23

24 Figura 27. Leximi i EAN kodit në pozicione të ndryshme Simbolet e EAN vendosen në mallin e paketuar në mënyra të ndryshme: me shtypjen e simboleve në ambalazhe, me ngjitjen e tiketave me simbole, varjen e tiketave etj., që të mund të kryhettëprodhuesi ose në tregti në shtypësin e kodeve të treguar në figurën 28. Dispencë për student...e pa recensuar...page 24

25 Figura 28. Shtypësi i kodit në tiketë i tipit CODEPRINTER 423 Simbolet me shirita janë treguesit më të saktë të shënimeve mbi mallin në prodhim, deponim, dërgim, transport dhe shitje. Ai siguron, marrje të informative të shpejta, precize, dhe të lehta mbi qarkullimin e mallrave. Me aplikimin EAN simboleve me shirita në çdo moment mundtëfitohen informatat mbi gjendjen e rezervave në depon e prodhuesit, në transport ose edhe në shitore. Me një kalim të thjeshtë me një tufë rreze drite përmbi simbolet në mall, lexuesi i aparatit i përcjell shënimet në kompjuter për përpunim, e ai me kërkesën tonë automatikisht na jep pasqyrën e gjendjes së rezervave. Simbolet EAN mundësojnë mbikëqyrje të saktë mbi dokumentet, veglat, materialet e klasifikuara dhe informojnë mbi atë se sa dhe kush i shfrytëzon ato dokumente, vegla, materiale ose p.sh. libra gjegjësisht revista. Dispencë për student...e pa recensuar...page 25

26 5.0 KUALITETI 5.1. Hyrje Fjala kualitet rrjedh nga fjala latine qualitas (veti, karakter) dhe qualis ( lloj, gjini, cilësi). Kualiteti i ndonjë materiali përmbledh në vete, të gjitha vetitë, të cilat ndikojnë në vlerën shfrytëzuese të tij. Nocioni i kualitetit ndonjëherë mund të lidhet edhe me vetëm një veti, e cila përfaqëson karakteristiken më me rëndësi në shfrytëzimin e materialit të vlerësuar. Prandaj, kualitativ (cilësorë) do të jetë ai material, i cili në nivel të caktuar i përmbush kërkesat e konsumatorit gjegjësisht kualitativ do të konsiderohet ai material, i cili është i përshtatshëm për përdorim. Për këtë arsye, mund të jepet definicioni, që kualiteti është masë e vlerës shfrytëzuese të materialeve. Prandaj, kualiteti i materialeve paraqet një shprehje të gjërë të aspekteve prodhuese, ekonomike dhe konsumuese. Në praktikë, kualiteti i ndonjë prodhimi mund të rangohet në dy kategori: kualiteti punues i fabrikës dhe kualiteti i konceptimit të prodhimit (ku bëjnë pjesë të gjitha komponentët e kualitetit të cilat nuk janë përfshirë në kualitetin prodhues të fabrikës). Në Tranzitikë, detyrë themelore është ruajtja e kualitetit të prodhimit prej prodhuesit deritëkonsumatori gjegjësisht prej lëndës së parë deritëkonsumuesi i prodhimit të gatshëm Kualiteti punues Përparimi në prodhueshmërinë e materialeve kualitative është i kushtëzuar me evoluimin e instrumenteve dhe metodave të kontrollimit të kualitetit. Për këtë arsye, në prodhimtarinë primare kujdes i veçantë i kushtohet kualitetit të lëndëve të para, kontrollimi të kualitetit punues në fabrikë dhe kualitetit të prodhimeve finale. Duke pasur parasysh kualitetin e prodhimeve të gatshme, kualiteti punues i fabrikës mund të kuptohet si: kualiteti i konceptit të prodhimit dhe kualiteti i prodhimit ose përpunimit Kualiteti i konceptit të prodhimit Kualitet i konceptit të prodhimit është i kushtëzuar me aftësinë e shërbimeve zhvillimore në organizatat prodhuese. Që të vihet deritëkonceptimi i ndonjë prodhimi, shërbimet zhvillimore duhet të përcjellin dhe mirë të njohin të gjitha vetitë shkencore, tekniko teknologjike dhe funksionalo eksploatuese të prodhimit të planifikuar. Kështu, p.sh., në përgatitjen e prodhimit të ndonjë bari (ilaçi) të ri, shërbimi zhvillimor, mirë i pajisur materialisht dhe me kuadro, nuk do të mundej të arrij të gjitha njohuritë e nevojshme për një kohë shumë të shkurtër. Për këtë është e nevojshme një kohë afërsisht prej pesë vitesh pune të mundimshme të ekipeve të ekspertëve të profileve të ndryshme profesionale dhe shkencore. Dispencë për student...e pa recensuar...page 26

27 Kualiteti i konceptit të prodhimit përfshinë projekte me dokumentacion të plotë, zgjidhje teknologjike, receptura, projekte ekologjike, projekte të eksploatimit të prodhimit, funksionimit, estetikës, karakteristikave ekonomike dhe komerciale të prodhimit final. Në konceptin e prodhimit duhet të përcaktohet edhe teknologjia e paketimit dhe si dhe Tranzitika prej lëndës së parë deritëprodhimi final. Prandaj, konceptimi i prodhimit mund të ketë tri aspekte: tekniko teknologjik, funksionalo eksploatues dhe dizajni. Koncepti tekniko teknologjik i kualitetit të prodhimit pasqyrohet në besueshmërinë e prodhimit në eksploatim dhe Tranzitikë, kohën e eksploatimit dhe manipulim të lehtë. Tregues me rëndësi i këtij koncepti është edhe mirëmbajtja e lehtë gjatë eksploatimit, të jetë funksional dhe i dizajnuar shembullorë. Koncepti funksionalo eksploatues i prodhimit prej materialeve të ndryshme mund të kuptohet në mënyra të ndryshme. Koncepti funksionalo eksploatues është i ndryshëm për prodhime të ndryshme finale p.sh., të industrisë kondicionuese, metalpërpunuese dhe të tekstilit. Kështu, p.sh., kualiteti funksionalo eksploatues i automobilit mund të shqyrtohet nga aspekti: i prishjes të pjesëve të veçanta, koha e punës pa ndërprerje dhe prishje, mundësia dhe përshtatshmëria e evitimit të prishjeve, koha e servisimit, ruajtja e kualitetit para dhe pas servisimit, harxhimi i lëndëve djegëse, pjesët rezervë si dhe performansat (parametrat) teknike të motorit dhe automobilit në përgjithësi në eksploatim. Aspekti i konceptit të dizajnit paraqet detyra komplekse të formësimit estetik (artistik) dhe funksional të prodhimit. Këtu janë përfshirë edhe zgjedhja e materialit, ambalazhit, litografisë, zgjedhja e emrit të prodhimit, markës dhe shumë elementeve tjerë, të cilët ndihmojnë në kualitetin e tërësishëm të konceptit të prodhimit. Ashtu sikur njeriu, që me veshjen e vet i paraqitet rrethit të tij, po ashtu edhe dizajni i prodhimit ose i ambalazhimit përfaqëson personalitetin e prodhimit. Prodhimi kualitativ, i cili paraqitet para konsumatorit me një dizajn të dobët nuk mund të konsiderohet përgjithësisht si prodhim kualitativ. Si faktorë të dizajnit mund të konsiderohen: estetika, motivimi, funksioni, ergonomia (raporti: njeri prodhim), mekanizmi, prodhimi, struktura, ekonomia dhe prezantimi. Kompatibiliteti i faktorëve të dizajnit në prodhimtari, shitje dhe shfrytëzim (tabela 10). Tabela 10. Ndikimi në faktorët e dizajnit prodhimtari shfrytëzim shitje Estetika + + Motivimi + + Funksioni + + Ergonomia + + Mekanizimi + + Struktura + + Prodhimtaria + + Ekonomia + + Prezantimi + Dispencë për student...e pa recensuar...page 27

28 Pasi që secila prodhimtari konceptualisht planifikohet për shitje, faktorët e dizajnit, të cilët e kushtëzojnë at prodhimtari janë: estetika, motivimi për blerjen e re, funksioni (blerja për shkak të shfrytëzimit), prodhimtaria për shkak të shitjes, ekonomia për të realizuar profit dhe prezantimi për të shitur Kualiteti i prodhimtarisë ose punimit Kualiteti i punimit ose prodhimtarisë është kualitet tekniko teknologjik, i cili është rezultat i njohurive teknologjike, dijes dhe aftësive në cilin do proces të prodhimtarisë. Kualiteti i punimit i ndonjë prodhimi varet nga njohuritë teknologjike, pajisjet e shfrytëzuara në teknologjinë e punimit dhe kontrollit, si dhe nga kualiteti (cilësia) i lëndës së parë dhe repromaterialit (materialit reproduktiv) të zgjedhur. Dituria në prodhimtarinë e prodhimeve të kualitetit të lartë zë një vend shumë të rëndësishëm dhe pa aplikimin e saj nuk është e mundur të flitet për kualitetin tekniko teknologjik. Dalja e prodhimit në treg paraqet rezultatin përfundimtarë të një pune të gjatë dhe të mundimshme të ndonjë hulumtuesi (zbuluesi). Nga aspekti i tregtisë Prodhimet e reja mund të jenë: prodhime për nevoja të cilat ende nuk ekzistojnë. Ato janë materiale plotësisht të reja dhe prodhime për nevoja të reja të cilat do të paraqesin edhe vlerë të re shfrytëzuese; prodhimet të cilat sipas përbërjes, vetive ose sipas prodhimtarisë janë të reja, ndërsa shfrytëzimi i tyre është më i besueshëm, më efikase ose të kualitetit të njëjtë si prodhimet e mëparshme por më të lira; prodhimet dukshëm të përmirësuara të cilat veç gjinden në treg. Për të fituar Prodhimin e ri, zbuluesit ose hulumtuesit punojnë në laboratorët zbërthyes dhe kontrollues të kualitetit si dhe në përcaktimin e parametrave bazë teknologjik. Pas hulumtimeve laboratorike të cilat japin rezultate pozitive, kalohet në ekzaminimet e detajuara teknologjike, punimin e prototipit ose pajisjes gjysmë industriale (Pilot Plani) nëse është fjala për procese teknologjike të prodhimtarisë. Atëherë, kur rezultatet e hulumtimeve paraprake janë pozitive dhe japin rezultate të kënaqshme, si dhe nëse ekzistojnë parakushte ekonomiko komerciale, mund ti qasemi punimit të projektit për ndërtimin e pajisjeve të prodhimtarisë industriale. Kontrollimi teknik i kualitetit në prodhimtari realizohet në tri faza për të siguruar kualitetin e prodhimit (produktit) final: Kontrollimi i kualitetit të lëndëve të para paraqet një tregues të rëndësishëm dhe garantues për kualitetin e prodhimit përfundimtarë. Në shumë raste këtë kontrollim blerësi ia beson furnizuesit nëse nuk disponon personelin dhe pajisjen adekuate profesionale. Njësoj veprohet edhe gjatë kontrollimit të materialit reprodukues i cili arrin nga kooperuesit ( bashkpunuesit ). Shumë shpesh, kontrollimi i lëndëve të para nuk guxon t i lihet vetëm furnizuesit, por është e nevojshme që të para kontrollohen edhe në laboratorët vetanak ose në laboratorët e instituteve të autorizuara. Kontrollimi i gjysmë prodhimeve gjegjësisht mes prodhimeve në procesin teknologjik bëhet për të mbikëqyrur prodhimtarinë teknologjike me qëllim të ruajtjes së kualitetit të materialit. Aty, gjithashtu përcaktohen të gjithë parametrat tekniko teknologjik në material, të cilët munden ose duhet të ndryshohen gjatë procesit teknologjik. Kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme, ka për qëllim largimin e prodhimeve me gabime të cilat nuk guxojnë të shkojnë në treg, duhet të përcaktohen të gjitha vetitë e rëndësishme për konsumatorin. Dispencë për student...e pa recensuar...page 28

29 Përveç kualitetit të lëndës së parë, gjysmë prodhimit, materialit reprodukues dhe prodhimeve të gatshme në kualitetin e punimit ndikojnë edhe shumë tregues të tjerë, siç janë: vërtetimi i vlefshmërisë së analizave të laboratorëve të tjerë, perfeksionimi i procesit të kontrollit të kualitetit, futja e metodave të reja të analizës së kualitetit, trajnimi i punëtorëve të kontrollimit të kualitetit, njohja e traditave dhe veseve të punëtorëve në prodhimtari dhe kontroll, njohja me reagimet e tregut në kualitet etj. Në figurën 32 shihet qartë se kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme të një prodhuesi dominon mbi kontrollimin e kualitetit të të gjitha lëndëve të para, materialit reprodukues si dhe mbi kontrollimin e procesit teknologjik. Fig 32. Skema standarde e kontrollimit teknik të kualitetit në prodhimtari Ruajtja e kualitetit në Tranzitikë Në komunikacion, gjatë manipulimit, paketimit, transportit dhe manipulimeve të tjera, në material mund të shkaktohen dëmtime të ndryshme. Në varësi nga ndjeshmëria e materialit dëmtimet mund të jenë: mekanike, fizike, kimike. Dëmtimet mekanike të materialeve të ndryshme kushtëzohen me madhësinë e forcës dhe natyrën e materialit në të cilën forca vepron. Varësisht nga lloji i forcës dhe intensiteti i saj dëmtimet (deformimet) mund të jenë të përhershme dhe kalimtare, ndërsa sipas natyrës së materialit dëmet janë të ndryshme për materialet elastike, të shtalbëta ose të brishta. Materialet mekanikisht të ndjeshme në Tranzitikë duhet, posaçërisht, të përgatiten për komunikacion Dispencë për student...e pa recensuar...page 29

30 paketim me jastëkë dhe metoda të tjera të cilat e mbrojnë prodhimin prej çfarëdo lloj të dëmtimeve mekanike. Dëmtimet fizike të materialit mund të shkaktohen me veprimin e ndotjeve nga ambienti, ndërrimi i temperaturës, ndërrimi i lagështisë etj. Ndotjet e materialit në Tranzitikë janë dëmtime të shpeshta dhe të padëshirueshme. Materialet mund të ndoten në mënyra të ndryshme, p.sh. ndotja nga ajëri dhe uji, ndotja nga kontakti me duar ose mjetet për manipulim etj. Këto dëmtime primare mund të shkaktojnë dëmtime të mëtejme sekondare të materialit, siç janë p.sh. korrozioni, ndotja biologjike ose disa ndryshime të tjera kimiko fizike të materialit. Ndotjet e materialit mund të jenë të dukshme me një shikim të rëndomtë. Mirëpo, shpeshherë numri më i madh i ndotjeve të materialit në Tranzitikë nuk janë të dukshme me shikim të rëndomtë ( organoleptik ). Ndërrimi i temperaturës gjatë Tranzitikës tëdisa materiale mund të shkaktoj ndryshim të kualitetit. Me rritjen e temperaturës rritet vëllimi i materialit për ç arsye në disa raste vjen deritëdëmet e mëdha. Shpeshherë, për shkak të zgjerimit termik të vëllimit të mallit hermetikisht të mbyllur në enë prej qelqi ose në kanaçe, ato pëlcasin, gjegjësisht vjen deritëdeformimi i kapakut ose i fundit, gjë që flitet për fryrje termike të kanaçeve. Deritëfryrja e kanaçeve vjen më së shpeshti nëse në to para mbylljes mbetet ajër ose ndonjë gaz tjetër i cili ka koeficient termik të lartë të zgjerimit. Ndryshimet e temperaturëstëdisa mallra shkaktojnë ndryshime të konsistencës, viskozitetit gjë që në disa raste ka pasoja të përhershme në kualitet e me këtë edhe në vlerën shfrytëzuese të materialit. Nxehja e materialeve të ngrira shkakton shpesh ndryshime sekondare, siç janë degradimet e ndryshmetëmishi, ndotja mikrobiologjike e prodhimeve ushqimore etj. Te prodhimet me përbërje të ndërlikuar, si ç janë ngjitësit, pijet joalkoolike dhe tretjet e ndryshme, me ndërrimin e temperaturës mund të vjen deritëndarja e fazave me ç rast ato prodhime bëhen të papërdorshme. Në rastet kur si tretës është uji, me ftohjen e prodhimeve të ndërlikuara ai ndahet dhe ngrihet, gjë që shpeshherë sjell deritëpëlcitja e ambalazhit. Ndryshimi i lagështisë gjatë Tranzitikës së materialeve shkakton ndryshime në masë. Gjatë ajërit të thatë p.sh. me rritjen e temperaturës, lagështia avullohet dhe prodhimet e humbin masën. Në këtë rast flitet për Kallo (humbje).tëdisa materiale Kallo mund të parashikohet gjatë Tranzitikës dhe në një përqindje të caktuar u lejohet organizatave transportuese. Prodhimet me prejardhje bimore dhe shtazore përmbajnë sasi të madhe të ujit. Ato prodhime gjatë deponimit dhe transportit humbin një sasi të caktuar të ujit, gjë që varet prej kushteve të transportimit dhe deponimit. Për këtë arsye sipas konventës ndërkombëtare (marrëveshjes) mbi transportin e mallrave me hekurudhë (CIM, neni 23; Convention internacional concernant le transport des marchandises par chemins de fer). Transportuesëve u pranohet, pavarësisht gjatësisë së rrugës, humbja transportuese (Kallo) e caktuar, ndërsa gjatë deponimit humbja deponuese ( Kallo ). Sipas atyre rregulloreve, gjatë transportimit të mishit, pemëve të thata dhe të njoma, perimeve, yndyrave, peshkut, lëkurës së papërpunuar, sapunit dhe prodhimeve të ndryshme të cilat përbëjnë ujë, transportuesve u pranohet humbja ( Kallo ) prej 2%. Humbja prej 1% u pranohet të gjithë transportuesëve dhe depove për mallra të cilat mund të humbin masën në kushte të caktuara të deponimit dhe transportit. Në vendin tonë nuk ekzistojnë rregulla të cilat përcaktojnë humbjet në masë të cilat shkaktohen gjatë transportit dhe deponimit. Ndryshimi i lagështisë, përveç kësaj që u shkrua më lart, mund të shkaktojë edhe ndryshime kimike dhe fiziko kimike të kualitetit si ndryshime sekondare. Dispencë për student...e pa recensuar...page 30

31 Ndryshimi i lagështisë (ujit) në përbërjen e prodhimeve mund ti ndryshojë edhe vetitë transportuese të prodhimit, ku si pasojë vjen deritëndryshimi i madhësisë së kokrrizave (derdhshmërisë), shndërrimi i kokrrizave në toptha, zvogëlimi i brishtësisë etj. Ndjeshmërinë kimike të materialeve e rrisin: prezenca e lagështisë, rritja e temperaturës, vibrimet dhe shumë faktorë të tjerë. Ndryshimet kimike në kualitetin e materialeve më së shpeshti mund të vërehen me syrin e rëndomtë ose me nuhatjen e erës.tëartikujt e konsumit të gjërë p.sh. era dhe shija janë komponente të rëndësishme të kualitetit të cilat identifikohen më së lehti. Era e ndonjë materiali e ka prejardhjen e komponentit të cilat ajo i emiton pranë temperaturave të caktuara në sasi të konsiderueshme. Bashkëdyzimet, siç janë eteri, esteri, aldehidi, ketoni, alkooli, terpeni dhe lidhjet aromatike, paraqesin materiale me erë. Ndryshimi i erës së ndonjë materiali më së shpeshti ndodh për shkak të ndërtimit kimik jostabil të prodhimit. Në kavanoza, p.sh., era zhvillohet për shkak të fërgimit gjegjësisht përpunimit termik. Kafeja e bluar më shpejt e humb aromën se sa kafeja e pa bluar, kështu që afati i shfrytëzimi të kafes së bluar është më i shkurtër. Për këtë afat shfrytëzimin më të gjatë mund ta ketë kafeja e pa përpunuar, ndërsa kafeja e fërguar duhet të vakumohet ose të paketohet nën veprimin e gazrave inerte Kualiteti i materialeve dhe konsumi Karakteristika e kualitetit e cila iu nënshtrohet analizave subjektive e objektive është edhe konsumi i materialeve të prodhuara. Për hirë të konsumit më të madh të prodhimeve të ndryshme prodhuesit garantojnë kualitetin me Certifikatë, vërtetimin mbi kualitetin. Përveç këtyre dokumenteve të cilat i lëshon prodhuesi ose institucioni i autorizuar, konsumatori edhe vet e vërteton kualitetin dhe mendimi i tij paraqet masën e drejtë të kualitetit. Në konsumin e materialeve, përveç faktorëve objektiv të kualitetit, ndikojnë edhe prirjet (predispozitat) e konsumatorit, shija e tij etj. Prirjet e konsumatorit ndaj disa prodhimeve janë shumë komplekse dhe i kanë rrënjët në shprehitë e tyre. Këtu dallohen shprehitë ndaj: nevojave ekzistuese, kur konsumatori është i motivuar për blerje, ndërsa prodhuesi i ofron prodhimin me të cilin vjen edhe informata mbi prodhimin dhe instruksionet për shfrytëzimin e tij dhe nevojave jo ekzistuese, kur konsumatori i ardhshëm në perspektivë, nuk di asgjë mbi materialin. Në këtë rast është e nevojshme të zhvillohet motivimi i konsumatorit për të blerë; gjë që arrihet nëpërmjet shoqatave profesionale, revistave shkencore dhe profesionale, e nëse prodhimi i dedikohet një rrethi më të gjërë të konsumatorëve, kjo arrihet përmes reklamimit në shtypin ditorë, radio e televizion etj. 5.3 Metodat e përcaktimit të kualitetit të materialit Hyrje Sipas karakterit dhe mënyrës së ekzaminimit të komponentëve të kualitetit të materialit gjegjësisht të ndonjë prodhimi mund të flitet për: Dispencë për student...e pa recensuar...page 31

32 për metodat objektive laboratorike ose racionale të përcaktimit të kualitetit dhe subjektive, irracionale, motive, gjegjësisht metodat organoleptike. Me metodat objektive laboratorike kualiteti përcaktohet me matje precize me pajisje të standardizuara dhe të paraqitura me numra në njësitë IS ose vlerësimi jepet me përshkrim. Metodat objektive janë të unifikuara në marrëveshjet ndërkombëtare. Gjatë këtij përcaktimi të kualitetit nuk mund të vijnë në shprehje faktorët subjektiv. Metodat organoleptike të përcaktimit të kualitetit të materialit janë subjektive, emotive dhe irracionale. Rezultatet e këtyre metodave varen nga ekzaminuesi, shqisat e tij të cilat ndryshojnë dukshëm nga shqisat e të tjerëve. Komponentët e kualitetit në prodhimet e ndryshme kanë rëndësi të ndryshme. Kështu p.sh.tëartikujt e konsumit të gjërë janë shumë të rëndësishme karakteristikat organoleptike, ndërsatëpajisjet dhe makinat këto veti nuk është e nevojshme fare të përcaktohen. Metodologjia e përcaktimit të komponentëve të kualitetit në realitet është metodologji e përcaktimit të vetive, e ato mund të jenë: organoleptike, mekanike, fizike, kimike, teknologjike, eksploatuese (shfrytëzuese), biologjike, fiziologjike dhe higjieno sanitare, veti të tjera Vetitë organoleptike të materialeve Në komponentët organoleptike të kualitetit bëjnë pjesë ato veti të materialit të cilat vërehen me shqisat e njeriut. Këto veti subjektive kryesisht përcaktohen me shijim, shikim ose vëzhgim. Pjesërisht mund të shfrytëzohen edhe aparatet dhe instrumentet matës ose p.sh. me pajisje mund të vëzhgohen reaksionet kimike. Vetitë organoleptike të përcaktuara me analizën e senzorëve të disa prodhime është më e rëndësishme se sa analiza objektive dhe konsumatori asaj i jep një rëndësi më të madhe. Për prodhimet e industrisë ushqimore, prodhimet bujqësore, prodhimet e industrisë së tekstilit dhe konfeksionit, në industrinë e këpucëve, lëkurës dhe gëzofëve (peliçeve), analizat senzorike paraqesin bazën e përcaktimit defenitiv dhe kualitetin përfundimtarë. Edhe në Tranzitikë analiza senzorike paraqet faktorë të rëndësishëm të përcaktimit të kualitetit, veçanërisht kur ka të bëj me pranimin, dorëzimin e prodhimit. Analizat senzorike janë specifike për lëmi të veçanta, të cilat përfshijnë prirjet dhe shijet e konsumatorëve, që nuk është njësoj me analizat objektive,tëtë cilat fitohen rezultate ekzakte nëpërmjet instrumenteve të standardizuara të kualitetit superior. Vlerësimi i vetive organoleptike të prodhimit të degëve të ndryshme të prodhimtarisë kërkon metoda specifike të analizës senzorike. Kështu p.sh. dallohen metodat e analizës senzorike të artikujve të konsumit të gjërë, barërave, lëkurës etj. Analizat senzorike të artikujve të konsumit të gjërë mund të ndahen në tri kategori: pamja e prodhimit; forma, dimensionet, ngjyra, kthjelltësia, konsistenca (njëtrajtshmëria), pandryshueshmëria), granulometria, thërmueshmëria, dizajni Dispencë për student...e pa recensuar...page 32

33 etj., vetitë kinestetike; ngacmimet mekanike të pjesëve të gojës, siç është, fortësia, konsistenca specifike, nxehtësia, ftohtësia etj., shija, era, aroma; janë tregues tipik të kualitetit të artikujve të konsumit të gjërë, e kur të aktivizohet edhe ndjeshmëria sekondare e shkaktuar nga veprimi reciprok i artikujve dhe njeriut, fitohet gjykimi përfundimtarë mbi kualitetin e prodhimit ushqimorë. Analiza senzorike e kualitetit të ndonjë prodhimi për të krijuar përshtypjen organoleptike rrjedh prej disa ndjesive: shijes, erës, ngacmimeve mekanike të organeve që rrjedhin nga prekja, temperatura, përshtypjeve vizuale (forma, ngjyra, pamja, konsistenca, dizajni) dhe prirja dhe shija e konsumatorit Shija e produkteve Intensiteti i shijes varet nga natyra e artikujve ushqimorë dhe koncentrimi i stimulansit të pranishëm. Sasi shumë të vogla të ndonjë substance mund të shkaktojnë efekte të mëdha në ndjeshmërinë e shijes p.sh., sasi shumë të vogla të kapsaicinit në speca shkakton efekt shumë të fortë të të djegësirës, deri sa sasi shumë të vogla të kofeinës në kafe, nikotinës në duhan, teinës në çaj, krijojnë atmosferë të veçantë organoleptike të shijes. Koncentrime pak më të mëdha të kripës shkaktojnë ndjenjën e njelmësisë, saharoza (sheqeri) shkakton ëmbëlsinë, të cilat mund të maten me indeksin e njelmësisë, ëmbëlsisë, hidhësisë ose thartësisë p.sh. indeksi i ëmbëlsisë i ndonjë substance të ëmbël shprehet si ekuivalent i standardit. Ëmbëlsia relative e saharozës është 100, ndërsa në raport me të e fruktozës është 173, glukozës 74, llaktozës (sheqeri i qumështit) 16, saharina etj., në të njëjtën mënyrë vlerësohet edhe njelmësia, hidhësia ose thatësia. Nëse dëshirojmë që në mënyrë organoleptike të përcaktojmë njelmësinë e omletit, ai krahasohet me serinë e tretjeve të kripës së kuzhinës në ujë të destiluar. Nëse njelmësia e omletit është e ngjashme, gjegjësisht e përafërt me 3.5% të tretjes së kripës, atëherë themi se indeksi i njelmësisë është 3,5. Vlerësimin e pranueshmërisë së artikujve ushqimorë e definojnë më shumë testues duke e krahasuar shijen me standardin, këto rezultate vendosen në shkallën e Hedonit me hap prej 9 deri 1: 9 shije veçanërisht e pranueshme (p.sh. i njelmët), 8 shije shumë e pranueshme ( p.sh. i njelmët me ithtësi të papërfillshme), 7 shije mesatarisht e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi mesatare), 6 shije pak e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi më të fortë), 5 shije neutrale (p.sh. njelmësia dhe ithtësia të barabarta), 4 shije pak e papranueshme (p.sh. e ithtë me njelmësi më të fortë), 3 shije mesatarisht e papranueshme (e ithtë me njelmësi mesatare), 2 shije shumë e papranueshme ( p.sh. e ithtë me pak njelmësi), 1 shije veçanërisht e papranueshme (p.sh. e ithtë pa njelmësi). Dispencë për student...e pa recensuar...page 33

34 Në vlerësimin organoleptik të pranueshmërisë së artikujve ushqimorë vlera kufitare është 6,5. Standardi i njelmësisë prej 0.05 M i tretjes së kripës së kuzhinës (NaCl) në ujë të destiluar vlerësohet me 8 poena, ndërsa standardi i ithtësisë i koncentrimit të njëjtë MgS04 vlerësohet mesatarisht 8,5 poena. Intensiteti i njelmësisë prej 0.05 M (mola) i disa tretjeve të kripërave ( NaCl, KCl, NH 4 Cl, CaCl2, KNO3, MgSO4) në ujë të destiluar është treguar në figurën 33, ndërsa ndikimi i koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë, ithtësisë, njelmësisë dhe thartësisë është treguar në figurën 34. Figura 33. Intensiteti i vlerësimit të njelmësisë (1) dhe hidhësisë (2) prej 0.05 M të disa tretjeve të kripërave Figura 34. Ndikimi i koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë (1), hidhësisë (2), njelmësisë (3) dhe thatësisë (4) e vlerësuar si e pranueshme Era e produktit Era e produktit dukshëm ndikontëkonsumatori, kështu që për disa materiale paraqet vetinë prijëse. artikujt ushqimorë, produktet kozmetike, barërat, lëkura, gëzofi, mjetet për larje etj. Kualiteti i tyre kualifikohet sipas erës. Shqisat e erës ndodhen në pjesën e mesme dhe të sipërme të zgavrës së hundës, ku ndodhen me miliona receptorë të erës. Receptorët e erës mund të identifikojnë pothuajse edhe sasitë e pamatshme të substancave me erë. Ndjeshmëria e shqisave të nuhatjes varet nga gjendja shëndetësorë e vlerësuesit, koncetrimi i erës, temperatura e produktit, pastërtia dhe temperatura në të cilën punojnë vlerësuesit etj. Ndjeshmëria e receptorëve të nuhatjes veçanërisht është e shprehur në mukozën e hundës, kështu ndodh që pas ndezjeve të gjata e kronike njeriu plotësisht të humbë ndjeshmërinë e erës. Intensiteti i erës së ndonjë produkti varet nga shkalla e koncentrimit të avujve të substancës me erë në te. Erërat e forta mund ti mbulojnë më të dobëtat, kështu që mundësohet maskimi i erërave të pakëndshme. Erërat e pakëndshme të artikujve ushqimorë janë tregues të mirë senzorik Dispencë për student...e pa recensuar...page 34

35 që lajmërojnë se me kualitetin nuk është diçka në rregull. Prishja e erës mund të jetë pasojë e manipulimit të keq me produktin ose produkti veç është dëmtuar në procesin teknologjik, gjegjësisht është prodhuar nga lënda e parë e dobët. Gjatë kontrollimit të kualitetit të erës të produktit vlerësohet: pastërtia në raport me standardin ( normale, natyrore, e pazakonshme), intensiteti i erës dhe fisnikëria, pajtueshmëria gjegjësisht harmonizimi Aroma e produkteve Ndjeshmëria e përgjithëshme organoleptike e cila lajmërohet gjatë përtypjes dhe gllabërimit, në të cilën përfshihen ndjeshmëria e erës, shijes dhe vetive kinestetike, paraqet aromën e produktit, si që shihet në figurën 35. figura 35. Skema e lindjes së aromës Intensiteti i aromatizimit të produkteve të ndryshme vlerësohet me: 0 pa aromë, aromë e pakëndshme, 1 e dobët, 2 mesatarisht e shprehur ose e butë dhe 3 e fortë ( shumë e shprehur, intensive). Intensiteti i aromatizimit ndryshon në funksion të kohës, si është treguar në figurën 36. Figura 36. Intensiteti i ithtësisë së birrës (1) dhe i freskisë së bonboneve pepermint (2) Dispencë për student...e pa recensuar...page 35

36 Aroma e njëjtë asnjëherë nuk vlerësohet njësoj nga kategoritë e ndryshme të konsumatorëve. Ajo është e kushtëzuar nga standardi i jetesës, kushtet klimatike dhe kushte e tjera të jetesës, të cilat ndryshojnë prej gjenerate në gjeneratë Përshtypjet vizuale mbi produktin Ngjyra, forma, konsistenca dhe përshtypjet e tjera të cilat mund vërehen me syrin e rëndomtë paraqesin faktorë të rëndësishëm të kualitetit organoleptik. përshtypjet vizuale rrjedhin kryesisht nga vetitë fizike të materialit. nuk mund të merren si kritere të vetme për përcaktimin e kualitetit, por kur të kemi parasysh shijen dhe prirjet (tendencat) e konsumatorëve, ato nganjëherë kanë edhe rolin vendimtarë në përcaktimin e konsumatorëve për të blerë këtë produkt. Ngjyra e prodhimeve bujqësore tregon pjekjen, ngjyra e ushqimit flet për cilësinë dhe inkurajon njeriun në marrjen e ushqimit. Hulumtimet kanë treguar se, ngjyra ka një veprim specifik të rëndësishëm psikologjik. Ngjyrën e zezë e kanë trupat të cilët i absorbojnë (thithin) të gjitha ngjyrat e spektrit të dritës së diellit, dhe shkakton ndjenjën e një mërzie(trishtim) dhe errësire të rëndë. nuk preferohet për mjetet transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët. Ngjyra e hirtë fitohet me përzierjen e ngjyrës së bardhë dhe të zezë dhe krijon një përshtypje vizuale neutrale. Ngjyra e hirtë si simbol i pavendosmërisë, gjithashtu nuk preferohet për mjete transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët. Ngjyrën e bardhe e kanë ato materiale që reflektojnë të gjithë spektrin e rrezeve të diellit. Ajo i sugjeron konsumatorit pastërtinë, efektin e plotë të mundësive për jetë, por edhe ndjesinë e pafundësisë dhe zbrazëtisë. Spikatshmëria (dallueshmëria) e mjeteve të transportit varet nga prapavija e tyre. Ngjyra e gjelbër e sendeve e ka origjinën nga reflektimi i pjesës së gjelbër të spektrit diellor. Vepron në mënyrë relaksuese, zbutëse dhe pushuese. Ajo nuk është e dallueshme dhe nuk mund të preferohet si ngjyrë e mjeteve transportuese. Ngjyra e kuqe e sendeve rrjedh nga reflektimi i ngjyrës së kuqe të spektrit diellor.tënjeriu zgjon ndjenjën e gjallërisë, fuqisë, sharmit (bukurisë), dhe nganjëherë vrazhdësinë ose bamirësinë. Për shkak spikatshmërisë së mirë rekomandohet për mjetet e transportit. Ngjyrën rozë e kanë ato objekte që lëshojnë (emitojnë) pjesën rozë të spektrit diellor. Krijon përshtypjen e butësisë, romantizmit dhe druajtjes. Ngjyra rozë shpreh feminitet dhe dashuri, për këtë arsye shumë përdoret në paketimin e prodhimeve kozmetike. Ngjyra e kaltër përfaqëson feminitet dhe në disa raste ftohtësi, pjekuri, jetë shpirtërore të pasur etj. Me ngjyrë bojëqielli shpesh ngjyrosen mjetet e transportit edhe pse janë pak të dukshme, këto ngjyra nuk janë të rekomanduara. Ngjyrë të verdhë i paraqitet me emitimin pjesës së verdhë të spektrit diellor dhe krijon përshtypjen e jetës. Kjo është ngjyra e rinisë dhe jashtëzakonisht e dukshme. Makinat (pavarësisht nga lloji) me ngjyrë të verdhë janë veçanërisht të dukshme dhe ato kanë numër më të vogël të aksidenteve në trafik. Në figurën 37 tregohet spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektrit të dukshëm. Dispencë për student...e pa recensuar...page 36

37 Figura 37. Spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektri i dukshëm Me kombinimin e tri ngjyrave bazë (të verdhë, blu, e kuqe), mund të fitohen niansa të pafundme, të cilat mundësojnë krijimin e kënaqësive estetike dhe psikologjike. Në saje të shprehive konsumuese dhe blerëse konsumatorët, gjithnjë e më pak janë të orientuar drejt vetive reale të produktit, por më shumë nga nazet dhe imazhit personal të cilin e ka krijuar për produktin. Në shumë degë të teknikës është e rëndësishme që ngjyrat e caktuara të përcaktohen për shkak të saktësisë së reprodukimit. Ngjyrosësit janë substanca të cilat e absorbojnë (thithin) dritën e pjesës së dukshme të spektrit diellor. Drita e cila vjen nga Dielli në Tokë, shpërndahet (shkapërderdhet) në formë të grimcave të fotoneve. Këto grimca të shpërndara në gjithë Tokën i godasin atomet e materieve. Me që fotonet nuk mund të udhëtojnë gjatë brenda atomit, ato i godasin elektronet të cilat qarkullojnë përreth bërthamës. Tani elektronet i absorbojnë fotonet që i godasin dhe në këtë mënyrë e marrin energjinë e fotoneve, e cila u mundëson të kalojnë në luspën (orbitën) tjetër e cila ka nivel energjie më të lartë. Këto elektrone përsëri tentojnë të kthehen në luspën paraprake dhe pasi të kthehen ato i emitojnë fotonet me energji të caktuar, këto fotone të emituara e përcaktojnë ngjyrën e asaj materie (substance) figura 38. Dispencë për student...e pa recensuar...page 37

38 Këto substanca të ngjyrosura kanë aftësi që të lidhem me materiale të tjera të cilave u japin edhe atyre ngjyrën. Ngjyrën të cilën vëzhguesi e përjeton (vëren) është komplementare me ngjyrën e dritës së absorbuar; për shembull, në qoftë se materiali thith dritën me gjatësi valore 480 nm ajo do të duket blu mirëpo, nëse e njëjta do të ndriçohet me dritë të bardhë do të duket si ngjyrë portokalli në të verdhë. Materialet, molekulat e të cilave absorbojnë fotonet me gjatësi valore jashtë fushës së dritës së dukshme, në fushën ultravjollce më poshtë se 380 nm ose në fushën infra të kuqe më lart se760 nm, syrit të njeriut këto materiale do ti duken si të pangjyra Metodat e analizave organoleptike Metodat e analizave organoleptike të materialeve mund të jenë: testet e dallueshmërisë (diferencimit), poentimi dhe sistemet e klasifikimit. Testi i dallueshmërisë, si metodë organoleptike, shpesh përdoret në përcaktimin e kualitetit. Mostra paraprakisht e zgjedhur ose standardi krahasohet me materialin e shqyrtuar(testuar). Testi i diferencimit veçanërisht është i përshtatshëm sidomos për vlerësimin e aromës, shijes dhe erës. Mund të përdoren në prodhimtari për zgjedhjen e varianteve më të mira të produkteve, gjatë vendosjes së standardeve etj. Gjatë testeve të dallueshmërisë përdoret një numër më i madh të sistemeve, ndër të cilët më të njohurit janë: Testi çift përdoret për të përzgjedhur një mostër më të mirë në bazë të kritereve organoleptike të paracaktuara. Këtu nuk ka mostra standarde, II.Kualiteti (lloji III. Kualiteti ( lloji i III të, Tertia) II të, B, Secundo) dhe Organizimi i analizave organoleptike dhe zgjedhja e testuesve (provuesve) ka një rëndësi të madhe praktike për të bërë vlerësimet objektive të një materiali që do të shfaqet në qarkullim. Ky vlerësim përfundimtar i kualitetit varet nga profesionalizmi i anëtarëve të komisionit, shijes së tyre si dhe preferencave subjektive. Gjatë zgjedhjes dhe vlerësimit të produktit komisioni zakonisht përbëhet nga pesë deri në dhjetë anëtarë. Ky mund të jetë një komision i ekspertëve, të personelit teknik, konsumatorëve ose komisioneve të përziera. Kur komisioni është në numër të vogël preferohet përsëritja e testimit. Gjatë zgjedhjes së vlerësuesit, është e nevojshme që nëpërmjet të testimit të përcaktohet ndjeshmëria e shqisave të tyre të shijes, erës, shikimit, dëgjimit etj., ku ata zakonisht bien (dështojnë) më shumë se 60%. Me testime është përcaktuar se në përcaktimin organoleptik të kualitetit mund të marrin pjesë deri në 40% të totalit të popullsisë, nga të cilët vetëm 12% e tyre i ka të zhviluara mirë shqisat organoleptike. Gjatë testimit të artikujve ushqimorë prova mund të përsëritet vetëm pas pesë minutash, ku është e detyrueshme shpëlarja e gojës me ujë të vakët. Pranimi (shkarkimi) i materialit në Tranzitikëitikë kërkon në mënyrë të detyrueshme një kontrollë organoleptike, e cila mund të jetë: kontrollë organoleptike e përgjithshme e çdo njësie të paketimit gjegjësisht të tërë ngarkimit ose shkarkimit dhe Dispencë për student...e pa recensuar...page 38

39 kontrolla organoleptike e numrit të zgjedhur të mostrave me metodën e rastit, kur dërgesa përmban numër të madh të paketimeve. Kontrolla me komisione e numrit të zgjedhur të mostrave para pranimit të materialit ka karakter të përcaktimit paraprak orientues të kualitetit. Me këtë vlerësim përcaktohen të gjitha gabimet e dukshme në material, siç janë dëmtimet mekanike në paketim, thyerjet, mungesa e pjesëve eventuale, prania e papastërtive, ngjyrat jo të njëtrajtshme, forma jo e rregullt, ndryshimet e dukshme të erës etj. Përcaktimi paraprak i kualitetit ka rol vendimtar gjatë pranimit të materialit në depon e lëndëve të para gjegjësisht në depon e blerësit, i cili vetem në bazë të kësaj kontrolle mund të bëj pranimin e materialit. Komisioni kontrollues i cilësisë së materialit ka rëndësi të madhe ekonomike, dhe mund të konsiderohet si vendimtarë, kur është fjala për marrjen e lëndëve të para për prodhim Vetitë fizike të materialeve Konstruksionet bashkëkohore të mjeteve transportuese ndërtohen me materiale të cilat duhet të plotësojnë një mori kërkesash. Kështu, psh.,materiali për krahët e aeroplanit duhet të jetë i lehtë dhe i forte, ndërsa ai për lopatat e turbinës duhet të jetë i qëndrueshëm në temperaturat e larta. Në vetitë fizike të materialeve bëjnë pjesë ngjyra, dendësia, kohezioni, pika e shkrirjes, nxehtësia specifike, pika e vlimit, përçueshmëria termike dhe koeficienti i zgjerimit termik Dendësia e materialeve Masa vëllimore (dendësia) është masa e njësisë vëllimore (vëllimit). Shprehet në [kg/dm3] ose[ kg/m3], dhe shënohet me( ρ). Me matjen e dendësisë përcaktohet përshtatshmëria e aplikimit të materialeve. Nga metalet më i lehti është litiumi (0,53 kg/dm3) dhe më i rëndi osmiumi (22.5 kg/dm3). Sa më e vogël të jetë dendësia e ndonjë materiali, nën të njëjtat kushte, me energjinë e njëjtë ngasëse, mjeti transportues mund të bartë ngarkesë të dobishme më të madhe. Dendësia e disa metaleve është treguar në Figurën 50. Figura 50. Dendësia disa metaleve, [kg/dm3] Dispencë për student...e pa recensuar...page 39

40 Dendësia e substancave të forta përcaktohet duke e matur masën e tyre me anë të peshoreve të precizitetit të caktuar si dhe vëllimit me anë të metodave të ndryshme indirekte. Për matje të shpejta të densitetit të substancave të forta, vëllimi i të cilave vështirë përcaktohet shfrytëzohet një peshore e posaçme e Mohr Westphal it, e treguar në figurën 51. Matet masa dhe vëllimi i lëngut të zhvendosur. Figura 51. Peshorja e Mohr Westphal it Dendësia e lëngjeve caktohet në disa mënyra, ndër të cilat më të përshtatshme janë metodat me ndihmën e aerometrit, piknometrit, e peshores së Mohr Westphal it etj. Në dendësinë e lëngjeve ndjeshëm ndikon temperatura gjatë së cilës ajo përcaktohet. Dendësia zakonisht matet në temperaturën 15 C ose 20 C. Dendësia e ujit në 4 C është e barabartë me 1 kg, e me rritjen e temperaturës ajo zvogëlohet. Matja e dendësisë pranë një temperature standarde të përcaktuar në praktikë nuk është e mundur, por ajo llogaritet nëpërmjet shprehjes: d4 20 = d 4t +γ(t 20) ku është: t temperatura në të cilën është bërë matja γ temperatura korrigjuese e dendësisë për 1 C Aerometrat janë punuar në bazë të ligjit të Archimed it. Matja kryhet duke e zhytur aerometrin në lëngun testues, i cili ndodhet në menzurë siç tregohet në figurën 52. Dispencë për student...e pa recensuar...page 40

41 Figura 52. Matja e dendësisë me aerometër Piknometri është një enë me vëllim të përcaktuar saktësisht, siç tregohet në figurën 53. Me matjen e masës të vëllimit saktësisht të njohur vihet deritëtë dhënat me ndihmën e të cilave llogaritet dendësia sipas shprehjes: ρ= g go V ku është: g masa e piknometrit të mbushur, go masa e piknometrit të zbrazët, V volumi (vëllimi) i shënuar në piknometër. Figura 53. Piknometri Me rritjen e dendësisë tek lëngjet rritet viskoziteti, temperatura dhe pika e ndezjes. Lëngjet e tilla më vështirë transportohen nëpërmjet tubacioneve, ndërsa pompat janë dukshëm më të ngarkuara. Gjatë manipulimit me lëngjet dendësia paraqet njërën nga vetitë më të rëndësishme. Dendësia e disa karburanteve të lëngëta është treguar në tabelën 14. Dispencë për student...e pa recensuar...page 41

42 Densiteti ( d 4 20 ) i disa lëndëve të djegshme të lëngëta Tabela 14 Benzina i aeroplanëve Benzina mesatar Benzina i rëndë Karburanti diesel Nafta solvente Nafta Kerozini 0,800 0,850 0,606 0,710 0,72 0,74 0, , , ,770 0, Temperatura e shkrirjes së materialeve Temperatura e shkrirjes është temperatura në të cilën disa materiale të ngurta nga gjendja e ngurtë kalojnë në të lëngët. Temperaturën më të lartë të shkrirjes prej të gjitha elementeve në sistemin periodik e ka volframi (3673 ok). Sa më e madhe të jetë energjia e lidhjes kimike midis atomeve gjegjësisht molekulave, kjo zakonisht do të thotë se materiali do të ketë temperaturë më të lartë të shkrirjes. Temperaturat e shkrirjes së disa materialeve janë treguar në figurën 54. Temperatura e shkrirjes së shumicës së substancave në praktikë njihet si temperatura e pikjes. Kështu për shembull, yndyrat të cilat shkrihen midis 10 dhe 100 C njihen si yndyra mesatarisht të shkrishme. Temperatura gjegjësisht pika e shkrirjes caktohet sipas Ubbelandeu t, në aparatin i cili përbëhet prej termometrit dhe epruvetës të treguar në figurën 55. Dispencë për student...e pa recensuar...page 42

43 Figura 55. Aparati për përcaktimin e temperaturës së shkrirjes sipas Ubbelandeu t Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve karakterizohet me ndryshimin e vëllimit për shkak të ngrohjes për 1 C. Rritja e vëllimit të materialit për shkak të ngrohjes njihet edhe si dilatacion.tëshumë materiale, të cilat përdoren në temperatura të ndryshme, dilatacioni ka një rol thelbësor, zgjerimi i një materiali gjatë ngrohjes mund të llogaritet në bazë të shprehjes: Dispencë për student...e pa recensuar...page 43

44 lt=lo[1+α(t2 t1)] ku janë: lt gjatësia e mostrës që matet gjatë t2[k], lo gjatësia fillestare mostrës gjatë t1[k], t2 t1 diferenca e temperaturës së ngrohjes së kampionit(mostrës), α koeficienti i zgjerimit linearë për shkak të ngrohjes për 1 0K. Koeficient i zgjerimit termik për disa metale është treguar në figurën 56 në 106 K 1 Figura 56. Koeficienti i zgjerimit termik disa metaleve në 106 K 1 Koeficient i zgjerimit termiktëmetalet është relativisht i parëndësishëm, ndërsatëmasat plastike prej dy deri në dhjetë herë më i lartë. Termoelementet përdoren për të punimin pirometrave. Si materiale për prodhimin e termoelemente vijnë shprehje bakri, hekuri, konstantani, kopelii (Cu me 44% Ni), kromeli (Ni me 10% Cr), kromnikeli, platina, volframi, etj, në kombinime të ndryshme siç tregohet në tabelën 15. Tabela 15 Fushat e matura të termoelementeve Kombinimi Shenja deri 0C Kombin (në industri) imi (në laborator) Cu konstantan Cu konst. 350 W Ta Fe konstantan Fe konst 700 W Mo Nikelkr. konst. NiCr konst. 800 Ta Mo Nikelkrom NiCr Ni W nikel Wmo Platinarodium PtRh Pt platina deri 0C Për punimin e termoelementeve më së miri përgjigjen legurat e hekur nikelit. Koeficienti i zgjerimit termik më i vogli është gjatë 36% nikel. Kjo legurë është e njohur si Dispencë për student...e pa recensuar...page 44

45 invar. Invari përdoret në njërën anë (faqe) të bimetalit, e tjetra mund të jetë tunxh (mesing), konstantan, nikel etj. Invar ka një koeficient termik të ulët deri në 100 C dhe ndjeshmëria e bimetalit të punuar prej tij është e njëtrajtshme deri në 100 C. Ndërsa,tëplatini ndjeshmëria është rreth 400 C. Për përçuesit që vendosen në qelq (xhamat e veturave) duhet të përdoren materiale të cilat kanë të njëjtin koeficient të zgjerimit termik sikur qelqi i përdorur. Legurat (lidhjet) e hekur nikelit zakonisht i plotësojnë kërkesat e koeficientit termik të qelqit. Kabllot(përçuesit) që përdoren tek qelqi i fortë, zakonisht punihen prej wolframi dhe molibdeni ose legurave të volframit(me 13% Ni, 5% Co), e cila në kuadrin e tregtisë shitet me emrin Wonico Përçueshmëria termike e materialeve Përçueshmëria termike e materialeve është aftësia për të përçuar nxehtësinë. Koeficienti i përçueshmërisë termike është nxehtësia që kalon në mes të dy kubëzave nga 1 cm3 për sekondë, në qoftë se dallimi i temperaturave në mes tyre është prej 1 K. Njësia është [W/mK]. Materialet me elektrone të lira në luspën udhëheqëse janë përçues më të mirë se sa materialet e formuara me lidhje kovalente. Kështu, për shembull, në temperaturën e dhomës përçueshmëria termike [në W/mK] është për argjendin 420, aluminin 210, duraluminin 126, hekurin 84, çelikun 8 16, qelqin 0,4 1,2 për lesh xhamin dhe asbestin 0,12 dhe për ajërin 0,25. Për shkak përçueshmërisë së ulët termike titani dhe legurat e tij, qelqi, azbesti et., këto materiale përdoren me shumicë në teknikën raketore dhe të gjithësisë. Materialet me përçueshmëri të ulët termike përdoren shumë edhe në ndërtimtari, transport si dhe kudo gjetkë si materiale për izolime termike. Për këtë qëllim, më së shpeshti përdoren silikatet e ekspanduara (zgjeruara), silikoni, polystyreni dhe materiale të tjera. Nëse materiali izolues për gjatë kohë i nënshtrohet veprimit të temperaturave të rritura, atëherë do të ndodhin ndryshime të tilla që do të rezultojnë në dëmtim të përhershëm të vetive themelore të tij. Për shkak të efektit të temperaturës, në fakt, vjen deritëndryshimet e brendshme në përbërjen kimike dhe strukturë. Duke parë se si material ngarkohet gjatë veprimit të temperaturave të rritura gjatë eksploatimit, paraqitet nevoja që të përcaktohet se pranë cilës temperature maksimale, materiale edhe më tutje do të jetë funksional. Kështu, qëndrueshmëria termike paraqet aftësinë e materialeve që një temperaturë të rritur(lartë) të e përballoj për një kohë të gjatë pa keqësim të dukshëm të vetive të tij themelore. Këtë keqësim të vetive e quajmë si plakje (vjetrim) termike. Kjo manifestohet në mënyra të ndryshme, varësisht prej llojit të materialit. Diku do të ndodhin dëmtime mekanike më të mëdha, ndërsa diku izolimin e dëmtuar do ta depërtoj tensioni elektrik. Për plakje relativisht të shpejtë nuk është fajtore vetëm temperatura e lartë por edhe ndikimet e tjera. Më së shumti pjesëmarrje kanë ndikimet atmosferike. Përmbajtja e lagështisë dhe komponimet e ndryshme kimike posaçërisht mund të dëmtojnë materialet izoluese dhe të sjellin deritëkeqësimi i vetive të mira termorezistente. Dispencë për student...e pa recensuar...page 45

46 Klasifikimit termik i izolatorëve Klasa: Y...temperature e lejuar 90 C Materiali:...pambuk, mëndafshi natyrale dhe artificiale, letër, fije (fibër), gomë natyrore, poliesteri dhe polivinilkloridi (PVC). Klasa: A'''''...temperatura e lejuar 105 C Materiali:...pambuk, natyrale dhe artificiale mëndafshi, letër, fibër, fletë celuloze, teli i llakosur me vaj dhe vaj modifikuar, gomë sintetike. Klasa: E...temperatura e lejuar 120 C Material:...teli i llakosur me llak (zmalt) të polivinilacetatit, poliamidit,poliuretanit,epoxidit dhe zmalte të ngjashme petë bazuar në triacetin dhe acetobutiratin,celulozës dhe poliamidit, masat e presuara me bazë fenoli, melamina me mbushës organik,maerialet shtresore të presuara me letër dhe pambuk në bazë të rrëshirave fenole dhe melamine. Klasa: B...temperatura e lejuar 130 C Materiali:...produktet mikanite (liskun material si sanë,kashtë etj.), azbestit dhe qelqit, masa e presuara mbi bazën e fenolit dhe melaminës me mbushës organik. e lejuar 155 C Materiale:...produktet e liskunit, azbestit dhe qelqit me bartës, mikanitet. Klasa: H...temperature e lejuar 180 C Materiali:...produkte liskuni(micanite), azbest dhe qelq me bartës inorganik, mikanitet, silikonet e pastra në formë të lëngjeve, rrëshirave dhe elastomereve dhe politetrafluoretilinit. Klasa: C...temperatura e lejueshme me madhe se 180 C Materiali:...liskuni, porcelani, qelqi, kuarci si dhemateriale të ngjashme zjarrduruese (mikanitet,inor, mikaleks etj.) Dispencë për student...e pa recensuar...page 46

47 5.3.5 Vetitë elektrike të materialeve Sjellja e materialeve gjatë rrjedhës rrymës elektrike karakterizohet nga rezistenca elektrike, përçueshmëria elektrike ( vlera reciproke e rezistencës elektrike) dhe super përçueshmërisë. Këtu bëjnë pjesë edhe vetitë magnetike të materialeve. Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në: përçuese, gjysmëpërçuese, magnetike dhe materiale izoluese. Materialet me përçueshmëri elektrike (përçueshmëri specifike) më të madhe se 107 Sm janë përçuesit. Gjysme përçuesit kanë përçueshmëri prej 107 deri 10 5 Sm, ndërsa ato nën këtë vlerë janë izolatorët. Kjo ndarje shihet në figurën 57. Figura 57. Ndarja e materialeve sipas përçueshmërisë Materialet përçuese janë përçues të mire të rrymës elektrike dhe nxehtësisë. Vendin e pare të përçuesve e zënë metalet përçueshmëria e të cilave e kalon vlerën 107 Sm. Këto përfshihen bakri, alumini, argjendi, dhe disa prej legurave të tyre. Në metalet përçuese numërohen edhe shumë të tjera që me të madhe përdoren në punimin e instrumenteve. Rezistenca elektrike (R) e kundërshton qarkullimin e rrymës elektrike. Rezistenca specifike (ρ) është rezistenca e materialit me prerje tërthore l mm2 në gjatësi prej 1 m. Rezistenca elektrike e materialeve varet nga struktura kimike dhe vetitë fiziko teknologjike. Njësia për matjen e rezistencë omi (l Ω = 1 V/A), ndërsa për rezistencën specifike është (Ω m 1). Me rritjen e temperaturës së materialit rritet edhe rezistenca elektrike. Me uljen e temperaturës në afërsi të zeros absolute (0 K) materiali praktikisht nuk ka rezistencë elektrike, kështu që në këtë rast flitet për superpërçuesit. Përçueshmëria elektrike (G) është vlera reciproke e rezistencës (R). Njësia për përçueshmërinë është Siemens i (S): G= 1 [S] R Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në: Dispencë për student...e pa recensuar...page 47

48 përçuese, me përçueshmëri specifike më të madhe se 107 Sm, gjysmë përçuese, me përçueshmëri specifike prej 107 deri 10 5 Sm, izolatorët, me përçueshmëri specifike më të vogël se 10 5 Sm. Gjegjësisht, mekanizmi i përçueshmërisë elektriketëmetalet shpjegohet me lëkundjen e elektroneve të cilat për shkak të tensionit detyrues e depërtojnë rrjetën kristalore hapësinor të kristalit metalik duke u pajisur me jonet pozitive metalike figura 58 Figura 58. Skema e mekanizmit të përçueshmërisëtëmetalet Me sjelljen e elektroneve (energjisë), elektronet e trasës valente (orbitës valente) kalojnë në nivel më të lartë energjetik, kur bëhen të lira dhe kështu e mundësojnë përçueshmërinë. Ky nivel i ri energjetik për elektronet të cilat bëhen të lira njihet me emrin e orbita e përçueshmërisë (figura 59). Figura 59. Trasat e elektroneve Metalet e pastra kanë rrjetë kristalore të rregullt dhe të njëtrajtshme dhe për këtë arsye e kanë përçueshmërinë specifike të madhe. Një papastërti e vogël psh.,tëbakri shkakton ulje të madhe të përçueshmërisë. Prandaj, përçueshmëria elektrike e bakrit është masë e pastërtisë, të këtij metali (figura 60). Dispencë për student...e pa recensuar...page 48

49 Figura 60. Ndikimi i papastërtive në përçueshmërinë e bakrit Si përçues në teknikën transportuese përdoren argjendi, alumini dhe legurat e tyre, ndërsa si gjysmëpërçues karboni, oksidet e bakrit, uraniumit, titanit dhe zinkut, si dhe sulfitet e argjendit. Si izolatorë përdoren shumë materiale organik e inorganike. Gjysmëpërçuesit janë materiale elektrike, të cilat kanë rezistencë të madhe elektrike ( rezistencë elektrike specifike) e cila sillet prej 10 deri 106 Ω/m. Këtu bëjnë pjesë karboni, seleni, sulfatet e argjendit dhe taliumit, oksidet e bakrit, zinkut dhe uraniumit, silicit, karbitit, germaniumit, dhe materialeve të tjera në kombinime të ndryshme. Materialet feromagnetike kanë vetinë e mbajtjes së fluksit magnetik. Përfaqësuesit kryesorë të këtyre materialeve janë hekuri, kobalti, nikeli, legurat e tyre dhe shumë okside të metaleve. Izolatorët ose dielektrikët janë materiale rezistenca elektrike e të cilave sillet mbi 106 Ω/m. ndërsa dielektrikët e mirë e kanë rezistencën elektrike më të madhe se Ω/m. Këso materialesh ka shumë Vetitë magnetike të materialeve Vetitë magnetike tregojnë se si sillen materialet në fushën elektrike dhe magnetike. Vetia e disa materialeve që në fushën magnetike gjegjësisht elektrike edhe vet të bëhen magnetike njihet si paramagnetizëm. Materialet tek të cilat nuk ndikon fusha elektrike gjegjësisht magnetike ose ndikon shumë pak njihen si diamagnetik. Magnetet natyrore janë magnetiti dhe magneti meteorit. Hekuri në vete absorbon një fluks magnetik disa qindra mijë herë më shumë se sa dendësia e këtij fluksi në vakum. Edhe pse, përveç hekurit, dhe në mënyrë të njëjtë sillen edhe kobalti, nikeli, gadoliniumi, dhe një numër i konsiderueshëm i legurave të tyre, këto materiale sipas hekurit marrin emrin feromagnetik (figura 61). Dispencë për student...e pa recensuar...page 49

50 Figura 61. Ndikimi i fuqisë së fushës magnetike (H) në fluksin magnetik (B) Në shumë vende në elektro pajisje përdoren materiale prej të cilave kërkohet që sa më mirë ti lëshojnë (mos rezistojnë) forcat magnetike gjegjësisht të krijojn fushë magnetike sa më të forte. Në rastin e parë është bëhet fjalë për materialet që lehtë mund të përshtaten ndryshimeve të fuqisë së rrymës si shkaktarë i fluksit magnetik. Këtu përfshihen pllakat e transformatorit, shuarësit (qetësuesit) e elektromagneteve, llamarinat e dinamove për pajisjet rrotulluese etj. Në rastin e dytë bëhet fjalë për materialet me veti magnetike të vazhdueshme (përhershme), të cilat përdoren në prodhimin e autoparlanteve (folësve), instrumenteve spirale, në fushën e magnetit të vazhdueshëm, zileve (këmbanave) elektrike, poleve të makinave elektrike me vetë ngacmim (zgjim) etj. Për përftimin e magnetit të përhershëm përdoret hekuri, nikeli, kobalti dhe mangani. Materialet magnetike përmbajnë një numër të madh të magneteve të vogla, dmth atome. Momenti magnetik i atomeve rrjedh nga momenti magnetik i bërthamës,si dhe momenteve magnetike të elektroneve, i cili është rezultat i rotacionit (sjelljes) të elektroneve rreth aksit të vet dhe përreth bërthamë së atomit. Çdo ndryshim strukturorë në rrjetën kristalore metalike shkakton një ndryshim reciprok të forcave midis atomeve, dhe njëkohësisht duke ndryshuar edhe vetitë magnetike. Paraqitja skematike, e strukturës së materialeve në lidhje me vetitë magnetike është treguar në figurën 62. Figura 62. Paraqitja skematike, e strukturës së materialeve në lidhje me vetitë magnetike Dispencë për student...e pa recensuar...page 50

51 5.3.7 Vetitë kimike materialeve Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet: Përbërjes Rezistencës Rezistencës Rezistencës Vetive kristalografike. kimike, ndaj kimike ndaj termike korrozionit, zjarrit, dhe Vetitë kimike materialeve Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet: përbërjes rezistencës rezistencës rezistencës vetive kristalografike. kimike ndaj termike kimike, ndaj korrozionit, zjarrit, dhe Dispencë për student...e pa recensuar...page 51

52 Elektronet Elektronet janë thërmia që rrotullohen rreth bërthamës së atomit ngjashëm me Tokën që rrotullohet rreth boshtit të vet e njëkohësisht rrotullohet rreth Diellit. Ky rrotullim, sikur atë që bëjnë planetët, realizohet në vazhdimësi dhe në mënyrë të përsosur sipas trajektoreve që i emërojmë orbite. Të bëjmë krahasimin në mes madhësisë së elektronit dhe madhësisë së Tokës: nëse e zmadhojmë atomin deri në madhësinë e Tokës, atëherë elektroni do të kishte madhësinë e mollës. Të gjitha vetitë për të cilat u shkrua më lart bazohen në përbërjen kimike materialeve. Nga fizika dhe kimia e dimë se materia për rreth nesh përbëhet prej atomeve, gjegjësisht molekulave. Atomet janë grimcat më të imta të materiesë, të cilat përbëhen prej protoneve dhe neutroneve Thermia (grimca) më e vogël e materiesë e cila i ruan vetitë karakteristike të elementit kimik është atomi, cili përbëhet prej tri lloj të thermiave subatomike: protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Protonet dhe neutronet së bashku e formojnë bërthamën (nukleus in), ndërsa mbështjellësin e formojnë elektronet. Dispencë për student...e pa recensuar...page 52

53 Numri i protoneve në ndonjë atom paraqet numrin rendor të elementit, i cili është i barabartë me numrin e elektroneve në mbështjella. Prej këtij numri varen vetitë e atomit. Protoni është thermi me ngarkesë elektrike pozitive, elektroni me ngarkesë negative, ndërsa neutroni është thermi neutrale, masa relative e të cilit është 1. Llojet e ndryshme të atomeve formohen me kombinime të ndryshme të numrit të protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Deri tani janë zbuluar 109 elemente kimike. E tërë gjithësia, çdo gjë e gjallë dhe jo e gjallë në Tokën tonë është formuar me radhitjen e këtyre 109 elementeve në kombinime të ndryshme. Dihet se të gjitha elementet ndërtohen prej atomeve, të cilët janë të ngjashëm me njëri tjetrin dhe të cilët përbëhen prej protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Prandaj, nëse të gjitha atomet që përbëjnë elementet ndërtohen prej thërmiave të njëjta, atëherë çka i bënë ato elemente që të dallohen njëri nga tjetri dhe çka është shkaktari i formimit të një numri të pafundmë të substancave të ndryshme? Numri i protoneve në bërthamën e e atomeve thelbësisht i dallon elementet njëri nga tjetri. Ekziston 1 proton në atomin e hidrogjenit, elementi më i lehtë, 2 protone në atomin e heliumit, elementi i dytë më i lehtë,79 protone në atomin e arit, 8 protone në atomin e oksigjenit dhe 26 protone në atomin e hekurit. Ajo që bënë dallimin në mes arit dhe hekurit, si dhe hekurit dhe oksigjenit është thjesht numri i ndryshëm i protoneve. Ajëri që e thithim, trupi i ynë, bimët dhe shtazët, planetët në gjithësi, gjallesat dhe jo gjallesat, e ëmbël dhe e ithët, e ngurtë dhe e lëngët, çdo gjë...çdo gjë është e ndërtuar prej protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Vetitë kimike të materialeve varen prej strukturës së luspës (orbitës) së jashtme ( luspës valente) të atomit. Molekulat janë thërmiat më të imta të materiesë të cilat i ruajnë vetitë e tyre, e formohen me lidhjen kimike të më shumë elementeve të njëjtë. Lidhja kimike e atomeve në molekulë mund të jetë me: lidhje jonike lidhje metalike dhe lidhje kovalente. Me lidhje jonike formohen molekulat me elementet elekropozitive nga ana e majtë e sistemit periodik dhe elementeve elektronegative nga ana e djathtë e sistemit periodik. Atomet elektropozitive kanë numër të vogël të elektroneve në luspën e jashtme, të cilat ia e dorëzojnë atomeve me numër të madh të elektroneve në luspën e jashme. Të parët bëhen elektropozitiv katione, ndërsa të dytët elektronegativ anione. Pozitiviteti i katione është i barabartë me numrin e elektroneve të liruara. Komponimet e fituara me lidhjen jonike janë elektrolitet, pasi gjatë shkrirjes në ujë lirojnë ione. Këto komponime përdoren në avioindustri gjatë galvanizimit, në prodhimtarinë e burimeve kimike të rrymës elektrike etj. Lidhjet kovalente janë më të përhapurat tek komponimet e karbonit dhe ndërtohen prej çiftit të përbashkët të elektroneve, gjegjësisht secili atom e jep nga një elektron në lidhjen e përbashkët. Komponimet e ndërtuara me këtë mënyrë të lidhjes së atomeve janë shumë të përhapura. Këtu bëjnë pjesë masat plastike, pëlhurat, lëndët djegëse, ngjitësit, si dhe shumë materiale të tjera që përdoren në ndërtimin e fluturakeve bashkëkohore. Dispencë për student...e pa recensuar...page 53

54 Gjatë lidhjeve metalike elektronet janë të shpërndarë njësoj në tërë kristalin metalik. Përbërja kimike e materialeve përcaktohet me analiza kimike që mund të jenë volumetrike, gravimetrike dhe elektrogravimetrike. Për përcaktimin e përbërjes kimike përdoren edhe analiza fiziko kimike (vetitë optike, absorbimin e rrezatimit të nxehtësisë dhe ultratingulli), analiza spektrometrike (spektrometria infra e kuqe, ultravjollce si dhe rezonanca magnetike bërthamore) dhe termoanaliza. Nga të gjitha ekzaminimet e lartpërmendura aplikim më të gjërë kanë metodat për zbulimin e dëmtimeve mirkoskopike me anë të ultratingullit, X ray metodat (rentgenografike), metodat luminiscentne dhe magnetike. Këto metoda, pa shkatrim të kampionit, kanë një avantazh të madh për hulumtimin e vetive në krhasim me metodat kimike dhe metodat e tjera tek të cilat nevojitet qe kampioni të shkatrrohet gjatë ekaminimit. Testimi i përbërjes kimike të metaleve dhe legurave të tyre në kushtet e bashkëkohore me spektroskopi atomike absorbuese. Kjo metodë e mat numrin i atomeve që mbeten në gjendje të pa ngacmuar, deri sa ngacmimi kryhet nën kushte standarde me hark elektrik, flakë, shkëndi ose burime të tjera të energjisë. Nga matja e thithjes së rrezatimit në avullin atomik të dal nga kampioni(mostra) me gjatësi valore karakteristike për elementin e caktuar mund të percaktohet përqendrimi i elementit në mostër Përbërja kimike e materialeve Përbërjet kimike të materialeve që hasen në komunikacion janë treguesit kryesore mbi mënyrën e ruajtjes kualitative deritëkonsumatori. Përbërja kimike kushtëzon materialet ambalazhuese, mënyrën e paketimit, ruajtjes, procedurat gjatë transportimit dhe manipulimit(trajtimit). Ka metoda të ndryshme për përcaktimin e përbërjes kimike të një materiali. Se cila metodë do të përdoret varet nga shumë faktorë, por më së shumti nga natyra të e materialeve. Për "Tranzikën" e materialeve janë të rëndësishme informatat që fitohen me njërën nga metodat e me poshtme: analiza analiza analizat elementare teknike spektroskopike e të e strukturës materialeve, materialeve, së materialeve. Me analiza elementare përcaktohet përbërja kimike elementare e një materiali me përdorin të metodave të ndryshme të kimisë analitike. Kështu,për shembull, karbonit dhe hidrogjenit në materialet organike përcaktohen në aparatin nga Liebig u, azoti sipas Kjeldal it, e oksigjeni zakonisht llogaritet nga ndryshimi. Përmbajtja e metaleve në një material zakonisht analizohet me metoda volumetrike, gravimetrike ose elektrogravimetrike. Në kohët e fundit përmbajtja sasiore (kuantitative) e metaleve dhe molekulave në një material përcaktohet metodën e përthithjes (absorbimit) atomike. Është e ditur se atomet dhe molekulat reagojnë ndryshe ndaj rrezatimit nga zona të ndryshme të spektrit. Nga matjet e emitimit apo absorbimit të energjisë së rrezatimit nga atomet dhe molekulat, si dhe me analizën e rezultateve të fituara, vihet deritëpasqyra e vërtetë e strukturës së materialit të analizuar. Analizë sasiore elementare e disa karburante tabela 16. Dispencë për student...e pa recensuar...page 54

55 Siç shihet në tabelën 16, përmbajtja e lagështisë dhe hirit në disa karburante parqet rezultatetërëndësisë teknike, kështu që këtu flitet për analiza teknike. Është e ditur se aktivizimi (ngacmimi zgjimi) i elektroneve në atome përcillet me dukurinë e emitimit të vijave në spektrin ultra violet, në spektrin e dukshëm dhe të afërt me spektrin infra të kuq elektromagnetik. Është e ditur se molekulat në të njëjtën kohë i kryejnë tri lloje të lëvizjes. Zhvendosja drejtëizore e molekulave në hapësirë quhet translacion. Molekula pastaj lëviz për rreth një aksi të supozuar, kështu që bëhet fjalë p rrotacion dhe, së fundi, molekula dhe atomi i afrohen dhe largohen pranë njëri tjetrit e këtu flitet për vibrim (lëkundje). Në praktikë, për testimin e materialeve më së shpeshti shfrytëzohet zona infra e kuqe dhe ultravjollce. Zona ultravjollcë e përthithjes (absorbimit) të materialit është më pak interesante për shkak se ajo tregon për ekzistimin e grupeve funksionale në një material. Spektrografija infra e kuqe ka gjetur aplikim të gjërë në të gjithë laboratorët ku ekzaminohet përbërja kimike e substancave. Aplikimi i kësaj metode gjatë përcaktimit të përbërjes kimike të materialeve është shumë e rëndësishme, pasi mund të shfrytëzohet analiza kimike sasiore dhe cilësore të përzierjeve më komplekse. Me spektroskopinë infra të kuqe matet absorbimi i dritës në zonën [2.5 40] mikrona ( cm 1). Pranë disa gjatësive valore të gamës (intervalit) së caktuar do të absorbohet një lidhje kimike, ndërsatëtë tjerat një lidhje tjeter kimike. Në bazë të kësaj merren të dhëna të mjaftueshme për identifikimin e komponimeve dhe lidhjeve. Spektri infra i kuq paraqet intensitetin e absorbimit të dritës në zonën infra të kuqe i cili është karakteristik për çdo substance të veçantë. Nuk ka substanca të cilat nuk dallohen për nga përbërja kimike dhe të kenë të njëjtë spektrin infra të kuq. Për këtë arsye mund të thuhet që spektri infra i kuq është letërnjoftim i çdo substance. Kromatografia Kontrollin e kualitetit të përbërjes kimike në "Tranzitikë" nuk e bënë transportuesi, nëse kjo nuk është e përcaktuar shprehimisht me kontratë. Megjithatë, me procedura të këqija të manipulimit me material mund të shkaktohen ndryshime të mëdha në përbërjen kimike dhe vetitë e tyre. Lagështia në materiale mund të jetëe: vrazhdë higroskopike kristalore (ashpër), ose ose të lidhura strukturore. dhe Pasi që ajëri atmosferik përmban një sasi të caktuar të avullit të ujit, kjo do të thotë se varësisht prej vetive dhe kushteve klimatike, materialet do të përthithin ose lirojnë një sasi të caktuar uji. Kjo do të ndikojë në vetitë transportuese të materialeve të shkriftë si dhe do të ndryshohen edhe vetitë e tjera të tij. Lagështia e vrazhdë është ajo përmbajtje e ujit që është thithur në formën e pikëzave të vogla në sipërfaqe dhe zgavrat e materialit të terur në kushtet e dhomës gjegjësisht në temperaturën 20 C dhe në presion normal atmosferik. Lagështia vrazhdë përcaktohet me tharje të materialit të shtrirë Dispencë për student...e pa recensuar...page 55

56 në një shtresë të hollë në një temperaturë midis 15 dhe 25 C në një zonë të mbyllur gjatë 48 orëve. Lagështia higroskopike ose e lidhur në materiale, më së shpeshti është ajo lagështi e cila edhe pas tharjes afat gjatë të produktit në kushtet e temperaturës së dhomës nuk lirohet nga materiali. Këtu uji është kondensuar në kapilare dhe zgavrat mikroskopike të materialit. Lagështia totale e produktit është shuma e lagështisë higroskopike dhe të vrazhdë. Total i lagështisë përcaktohet me tharjen e produktit i cili paraprakisht imtësohet, matet Gv dhe thahet në tertore ( figura 71) dy orë në temperaturën C. Mostra e terur ftohet në eksikator (Figura 71) dhe matet përsëri Gs, kështu që tani lagështia llogaritet sipas shprehjes: Gv Gs W= 100 Gv Totali i lagështisë së lëngjeve dhe gazeve si dhe e materialeve të ndjeshëm ndaj temperaturave të larta përcaktohet me metoda të tjera, të tilla si për shembull: Figura 71. Tertorja dhe eksikatori për përcaktimin e lagështisë totale Tek materialet, të cilat përmbajnë substanca lehtë të ndezshme si dhe ato që janë të ndjeshme në nxehtësi, siç janë derivatet e naftës, lagështia përcaktohet me sukses me metodën e distilimit në aparatin e Thile ut (figura 72). Si lëng për distilim përdoret tolueni, ksileni ose etilbenzeni, derisa uji i izoluar ndahet në vazhdim të aparatit ku lexohet sasia e tij. Dispencë për student...e pa recensuar...page 56

57 Figura 72. Aparati i Thile ut për përcaktimin ë lagështisë së përgjithshme Metoda e Karl Fischer it për përcaktimin e lagështisë totale është e përshtatshme për substancat e ndjeshme në temperatura të rritura, të cilat me at rast edhe zbërthehen (shkatërrohen). Në kohë të fundit, me spektrometrin infra të kuq shpejt dhe thjesht përcaktohet lagështia totale. Kjo metodë është shumë e përshtatshme për testimin e produkteve të pa ambalazhuara gjatë shkarkimit të tyre, pasi për analizë nuk duhet pritur. Lagështia është element i rëndësishëm e kualitetit të produkteve të cilat shiten sipas masës, pasi që paraqitet si parakusht komercial. Për këtë arsye gjatë pranimit të shumë materialeve veçanërisht atyre higroskopike me kontratë përcaktohet sasia maksimale e përmbajtjes së lagështisë. Kështu psh. sasia maksimale e përmbajtjes së lagështisë tek drithërat është 13%. Gjatë paketimit me ambalazh të letrës, në vetitë mekanike të letrës dhe celofanit dihet se dukshëm ndikon e ashtuquajtura lagështia kondicionuese. Lagështia kondicionuese është ajo lagështi e materialit të deponuar në temperaturë C, gjatë presionit normal dhe lagështisë së ajërit prej 60 deri 75%. Figura 73. Refraktometri për përcaktimin e materiesë së thatë. Dispencë për student...e pa recensuar...page 57

58 Tek tretjet të cilat përmbajnë materie të thatë me avullim përcaktohet sasia e substancës e cila nuk avullohet, gjegjësisht mbetja e thatë. Mbetja e thatë është tregues i rëndësishëm i kualitetit të artikujve ushqimorë, pijeve alkoolike dhe joalkoolike etj. Përcaktohet me avullim të ngadalshëm të sasisë së caktuar së substancës në 100 [ 0C], ndërsa për pemë, lëngje të pemëve dhe produkte të industrisë kondicionuse majerja e thatë përcaktohet më anë të refraktometrit (figura 73). Hiri përcaktohet për materialet me origjinë organike. Kampioni (mostra) digjet deri sa të shndërrohet në prush, gjatë kësaj substancat organike digjen dhe lirohen prej kampionit në formë të gazrave, ndërsa substancat joorganike kalojnë në okside të metaleve. Pjekja e kampionit realizohet në furrën e izoluar laboratorike temperaturën 800 C deri 1000 C, në një enë prej qeramike ose platine e cila matet para dhe pas pjekjesë.tëhiri gjithashtu përcaktohet edhe: sasia e hirit të tretshëm në ujë (oksidet metalike të tretshëm në ujë), sasia e hirit tretshëm në 10% të acidit klorik (mbeten të patretshëm oksidet e Si), përmbajtja sasiore dhe cilësore e anioneve dhe kationeve si dhe alkalinet e hirit. Përmbajtja e sasisë hirit në një material tregon sasinë e substancave inorganike.tëmaterialet në komunikacion, për shembull, tek lëndët djegëse, substancat inorganike janë të dëmshme për vetitë shfrytëzuese, prandaj sasia e tyre duhet të deklarohet.) Figura 74. Stufë për pjekje ( C) Thartësia te produktet në shumë raste shpreh cilësinë e tij. Por, qëndrimi në depo për shumë artikuj ushqimore, kozmetike dhe produktet farmaceutike mund të ndryshoj përqendrimin e ioneve të hidrogjenit e me këtë edhe rritjen ose uljen e thartësisë. Logaritmi negative i koncentrimit të ioneve të hidrogjenit shënohet me ph. Është përcaktuar se për çdo 550 milion molekula të ujit ionizon vetëm një molekulë, në bazë të shprehjes: H2O H+ + OH Mund të llogaritet se në 10 milion litra ujë është vetëm 1 gram e ioneve të hidrogjenit. Pasi një litër ujë përmban 1/ pjesë të gramit të ioneve të hidrogjenit, për shkak të thjeshtëzimit mund të jetë e shkruar si `10 7, dhe thuhet se ph është e barabartë me 7. Një tretje neutrale, si psh. Dispencë për student...e pa recensuar...page 58