ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ"

Transcript

1

2

3 ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009

4 Издавач МАКЕДОНСКИ КОМИТЕТ ЗА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ СИСТЕМИ ВО СИГРЕ Зграда на МЕПСО Ул. 11 Октомври бр Скопје Тел За издавачот Александар Шекерински Уредник Рубин Талески Дизајн и техничка подготовка Марјан Србиновски Јорданчо Ангелов Печатница Теди Трејд Ком, Скопје Тираж: 300 CIP Каталогизација во публикација Народна и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски, Скопје (062) (062) СОВЕТУВАЊЕ на MAKO CIGRE (6 ; 2009 ; Охрид) Зборник на куси содржини / Шесто советување MAKO CIGRE, Охрид, 4-6 октомври 2009, [Македонски комитет за големи електрични системи во СИГРЕ] ; [уредник Рубин Талески], - Скопје ; Македонски комитет за големи електрични системи во СИГРЕ, 2009, - XXXVIII, 324 стр. 29 cm Текст на мак и англ. јазик. - Библиографија кон трудовите ISBN Талески, Рубин а) Електроенергетски системи Собири COBISS.MK-ID

5 i СПИСОК НА ТРУДОВИ СТК А1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ A1-1R-MK Современи тенденции во развојот на големи турбогенератори и хидрогенератори Златко Маљковиќ, Лидија Петковска A1-2R-EN Состојби и тенденции за зголемување на енергетската ефикасност кај електрични машини и погони Драго Бан, Дамир Жарко, Слободан Мирчевски A1-3R-MK Електромагнетна анализа и пресметка на електромагнетна сила кај модел на синхрон линеарен мотор по метод на конечни елементи Мирка Попниколова-Радевска, Благоја Арапиноски, Драган Видановски A1-4R-MK Анализа на параметри за избор на генератори наменети за ветрогенераторски системи Влатко Стоилков, Владимир Димчев, Крсте Најденкоски A1-5R-EN Проектирање и развој на хибридно електрично возило со постигнување на најдобар оперативен учинок и најголема ефикасност Добри Чундев, Павел Миндл A1-6R-MK Анализа на асинхрон мотор со метод на конечни елементи со користење на FCSMEK Сашо Мартиновски, Лидија Петковска A1-7R-MK Естимација на временската константа на роторот со користење на реактивната моќност и фази логика за подобрување на векторското управување на асинхрон мотор Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Благоја Арапиноски A1-8R-MK Хавариски стоп на хидрогенераторот во ХЕЦ Сапунчица и анализа на настанот и оштетувањето Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева A1-9R-MK Фабрички контролни испитувања на роторските полови и возбудниот систем на генераторите за ХЕЦ Свeтa Петка Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Јован Митревски A1-10R-MK Заштеда на енергија со вентилаторите во централниот систем за затоплување Топлификација-Исток - Скопје Иле Георгиев СТК А2 ТРАНСФОРМАТОРИ A2-1R-EN Робусен пристап при анализата на распределбата на напонот во трансформаторски намотки со слоева форма мерења и моделирање Марјан Попов A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански

6 ii A2-3R-MK Анализа на електромагнетното поле и определување на параметри на енергетски трансформатор по метод на конечни елементи Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова-Радевска A2-4R-MK Придонес кон анализата на електромагнетните појави во трифазни трансформатори со МКЕ (метод на конечни елементи) Михаил Дигаловски, Лидија Петковска A2-5R-MK Проценка на вредноста на загубите на моќност кај дистрибутивни трансформатори Крсте Најденкоски A2-6R-MK SFRA-тест за механичка проценка на активниот дел кај енергетски трансформатори Жан Кипаризоски A2-7R-MK Што кога ќе остарат големите трансформатори? Александар Шекерински A2-8R-MK Анализа на хаваријата на печниот трансформатор 50 MVA и пратечките постројки во челичарницата на МАКСТИЛ - Скопје Дионис Манов, Ристо Миновски, Илија Хаџидаовски, Благоја Темелковски A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ A2-10R-EN Заштита од експлозии на маслени трансформатори: експерименти и симулации Себастијан Милер, Маргарета Петрован-Боиарчиуќ, Гилом Периго A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ A2-12I-MK Откривање и отклонување на дефект на регулационен прекинувач на трансформатор 20 MVA со профилактички испитувања во ТС 110/35 kv Јегуновце Славко Стојчески, Дончо Коевски СТК А3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА A3-1I-MK Управување со вклучување и исклучување на високонапонски прекинувачи Василија Шарац A3-2R-MK Рутински испитувања на 110 kv SF6 прекинувачи во согласност со IEC стандардите, презентација на добиените резултати Ева Шуклева, Ристо Миновски, Василија Шарац A3-3I-MK Инвестициони активности во високонапонската и среднонапонската дистрибутивната мрежа на АД ЕВН Македонија Благој Гајдарџиски, Ева Шуклева, Симон Шутиновски

7 iii СТК Б1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ B1-1R-MK Оценка на топлинското стареење на изолацијата кај енергетските кабли Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов СТК Б2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ B2-1R-MK Заземјувачи поставени во комбинирана средина Ристо Ачковски, Драгослав Рајичиќ B2-2R-MK Практична постапка за оптимален избор на заземјувачи на столбoвите во СН дистрибутивни мрежи со заземјена неутрална точка Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B2-3R-MK Некои аспекти на ревитализација на далноводите во карстни предели Томе Кузмановски, Татјана Илиевска B2-4R-MK Техно-економска анализа за примена на нов тип проводник со поголема пропусна моќ при реконструкција на 110 kv ДВ бр.119/1 ТС Скопје 1 - ТС Куманово 1 Виолета Голубовска СТК Б3 ТРАФОСТАНИЦИ B3-1R-MK Некои аспекти кон постапката за проектирање на оптимално решение на заземјувачкиот систем на TС ВН/СН Николче Ацевски, Ристо Ачковски, Јове Ѓорѓијовски B3-2R-MK Избор на начинот на заземјување на металната ограда кај постројките за висок напон Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-3R-MK Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН Ристо Ачковски, Николче Ацевски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев B3-4R-MK Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 200/6 Антеа - Албанија Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев B3-5R-MK Moжности на програмскиот пакет NEPLAN за пресметка на струи на куси врски во разводни постојки Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B3-6R-MK Пресметка на струи на куси врски за димензионирање на опрема во разводни постојки со помош на програмскиот пакет NEPLAN Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА B4-1R-MK Подобрување на ефикасноста на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски B4-2R-MK Моделирање и симулација на енергетски преобразувач за напојување и регулација на чекорен мотор Зорица Колевска, Гога Цветковски

8 iv B4-3R-MK Симулација и анализа на работата на трифазен асинхрон мотор напојуван од програмабилен напонски извор при прекин на напојувањето Лидија Петковска, Златко Маљковиќ, Борис Такач B4-4R-MK Искуства од примената и анализата на систем за непрекинато напојување на телекомуникациска опрема тип TP SS D400 G48V/NX33A Гога Цветковски, Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски B4-5R-MK Моделирање и симулација на прототип на систем за непрекинато напојување со акумулаторска батерија Сашо Наневски, Гога Цветковски B4-6R-MK Контрола на мрежно поврзан ветрогенератор со перманентни магнети со метод на следење на максимална моќност Георги Хаџи-Манев, Гога Цветковски СТК Б5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ B5-1R-EN Заштита на подземни СН изводи со насочена временска прекуструјна заштита со помош на RTDS Арјен ван дер Меер, Марјан Попов B5-2R-MK Комплексен простор во Z рамнината и Y=1/Z трансформација со особен осврт на подвозбудната заштитна функција во релето 7UM622 базирано на мерење на адмитанција Кирил Коларовски, Борко Костов B5-3R-MK Анализа на куси врски предизвикани од зголемување на моќноста на турбогенератор во РЕК - Битола Тони Паспаловски, Димитар Чунговски, Мито Златаноски B5-4R-MK Енергетска ефикасност на HVAC системи-автоматско управување преку концептот еквивалентна температура Елеонора Хаџидаовска, Атанас Илиев B5-5R-MK Далечинска комуникација кај надземните високонапонски водови Тони Атанасов, Стефче Стефановски B5-6R-MK Анализа на дефектот на енергетскиот авто-трансформатор 400/115/10.5 kv во ТС Скопје 5 Тодор Анѓушев, Зоран Гајиќ B5-7R-MK Виртуелен инструмент за мерење на фликер Васил Панајотов, Владимир Димчев, Живко Коколански СТК Ц1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ C1-1R-EN Подобрување на инвестициите во преносот и оперативната ефикасност преку корективни мерки на управување Билјана Стојковска, Предраг Ѓапиќ, Горан Штрбац C1-2R-MK Ефикасен начин за зголемување на преносниот капацитет на постоечки високонапонски надземни водови во електроенергетските системи Љупчо Трпезановски, Елена Јовановска

9 v C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари C1-4I-MK C1-5I-MK Развој на ЕЕС во услови на либерализиран пазар на електрична енергија Елена Колевска, Властимир Гламочанин Можни решенија за развој на ЕЕС Елена Колевска, Властимир Гламочанин C1-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски C1-7R-MK Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Јовица Вулетиќ C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо C1-9R-MK Паметни мрежи - нови предизвици Властимир Гламочанин, Марија Кацарска C1-10R-EN Клучни предизвици во примената на ICT во SmartGrids Сања Велева, Властимир Гламочанин C1-11R-MK Енергетска ефикасност и енергетска стратегија на ЕУ Властимир Гламочанин, Ауд Скауген C1-12R-MK Современи решенија за зголемување на енергетската ефикасност во македонската индустрија Славчо Деловски, Душко Темков, Марија Кацарска, Никола Талески C1-13I-MK Енергетска ефикасност - правилник за етикетирање на уреди за домаќинствата Верица Филипова, Властимир Гламочанин СТК Ц2 РАБОТА НА ЕЕС И УПРАВУВАЊЕ C2-1R-EN Апликација за решавање на проблемот на економски диспечинг со сигурносни ограничувања за повеќе периоди со користење на методата на внатрешна точка Неџмија Демировиќ, Амир Токиќ C2-2R-MK Динамичко програмирање за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-3R-MK Хибриден модел на генетски алгоритми за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-4R-MK Енергетски придонес од изградбата на акумулацијата Луково Поле Антон Чаушевски, Томе Бошевски

10 vi C2-5R-MK Моделирање на работата на реверзибилни хидроцентрали во електроенергетски систем Антон Чаушевски, Томе Бошевски C2-6I-MK Развој и придобивки од ГИС во работењето на EVN Македонија Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу C2-7I-MK Развој и примена на ДМС Софтвер во ЕВН Македонија Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински C2-8R-MK Примена на DACF постапката при управување со ЕЕС Спасе Павловски, Климент Наумоски, Александар Пауноски C2-9R-MK Анализа на преносни можности на регионот по влегување во погон на новиот 400 kv ДВ Дуброво - Штип - Црвена Могила Климент Наумоски, Александар Пауноски СТК Ц3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА C3-1R-MK Електрично поле во околината на 110 kv далновод и неговото влијание врз биолошките системи Весна Чешелкоска, Благоја Арапиноски C3-2R-MK Оранжерии во ТЕ-ТО Железара Душко Виларов C3-3I-MK Некои аспекти при одредувањето на влијанијата и ефектите од изложеноста на човекот на ELF електромагнетни полиња Лидија Ололоска-Гагоска C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-5R-MK Хармонизација на стандардите и легислативата на Р. Македонија со стандардите на ЕУ за изложеност на електромагнетни полиња Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-6R-MK Нови истражувачки можности за проценка и идентификација на електромагнетна изложеност на центарот за електромагнетна компатибилност при ФЕИТ - Скопје Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-7R-MK Споредба на пресметковните и мерените резултати на емисија на полутанти за ТЕЦ Битола Антон Чаушевски, Златко Соврески, Софија Николова СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ C4-1R-EN Стандарди за дистрибутивните системи - Примери Херберт Хајдфогл, Роман Лехнер C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, отпорност на опремата во постројките на напонски пропади, главни придонеси и заклучоци Мат Болен, Снежана Чундева, Ц4.110 Членови

11 vii C4-3R-EN Мерења и анализа на квалитетот на електричната енергија во Босна и Херцеговина Мат Болен, Воислав Пантиќ C4-4R-MK Осврт кон методите за проверка на функционалноста на одводниците на пренапони Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-5R-MK За координација на изолацијата Ева Шуклева, Ристо Миновски C4-6R-MK Примена на Matlab/Simulink и PSCAD за анализа на преодни процеси во електроенергетските системи Александра Крколева, Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-7R-MK Моделирање на преодни процеси при комутации со помош на Matlab/Simulink Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-8R-MK Анализа на пренапоните од атмосферско потекло во 110 kv разводна постројка на ТС Фени Индустри Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-9R-MK Анализа на атмосферските пренапони во разводни постројки со помош на Matlab/Simulink Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-10R-MK Моделирање во Matlab/Simulink на преодните процеси при вклучување на енергетски трансформатор со кондензаторска батерија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Ристо Миновски C4-11R-MK Заштита на трансформаторите на електролачните печки во преодни режими Ристо Миновски, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски C4-12R-MK InterPSS, open-source софтвер за анализа на ЕЕС-модел на македонскиот ЕЕС за пресметка куси врски Христо Трајковски, Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски C4-13R-MK Пресметка на вкупниот преносен капацитет (TTC) на интерконективни мрежи со примена на техниката на линеарно програмирање Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-14R-MK Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-15R-MK Пресметка на индексите на доверливост на дел од дистрибутивната мрежа на Кочани Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-16R-MK Методи на пресметка на ризици кај хидроелектраните Невенка Китева, Вангел Фуштиќ C4-17R-MK Пресметка на доверливост и расположивост на опремата во ХЕЦ Невенка Китева, Вангел Фуштиќ

12 viii СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА C5-1R-MK Неколку практични алгоритми за распределба на загубите во ЕЕС и нивна примена врз мрежата на МЕПСО Методија Атанасовски, Рубин Талески C5-2R-MK Третман на загубите на електрична енергија во услови на дерегулиран електроенергетски сектор Методија Атанасовски, Рубин Талески C5-3R-EN Модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија во Република Македонија Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич, Антон Чаушевски C5-4R-MK Пазарно интегрирање на обновливи извори на енергија - енергија на ветер Георги Хаџи-Манев C5-5R-MK Анализа на формирање на цените на ЕЕ за тарифни потрошувачи и запазувањето на трошковниот принцип во земјите членки на Енергетската заедница на ЈИЕ Виктор Димитриевски C5-6I-MK Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски C5-7R-MK Моделирање и прогнози на цените на електрична енергија Љупка Стојановска, Властимир Гламочанин СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО C6-1R-EN Технологија и планирање на складирање во SmartGrids Дитер Мец, Торстен Фидлер C6-2R-EN Статистички пристап кон пренапоните предизвикани од поврзување на ветрогенератор Мат Болен, Снежана Чундева C6-3R-MK Сценарио за можно производство на електрична енергија од ветерни централи во РМ Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Живко Коколански C6-4R-MK Анализа на промената на напонската состојба во дистрибутивен систем со дисперзирано производство при појава на куса врска Александра Крколева, Весна Борозан C6-5R-MK Испитување на струјно-напонските карактеристики на фотоволтаичен генератор при функционирање во реални услови Димитар Димитров C6-6R-MK Краткорочно предвидување на произведената електрична моќност од ветерни електрични централи Софија Николова, Атанас Илиев

13 ix C6-7R-MK Краткорочно предвидување на брзината на ветерот и моделирање на енергетска карактеристика на единечна ветерна турбина Софија Николова, Атанас Илиев C6-8R-MK Методологија за пресметка на дневни загуби на електрична енергија во дистрибутивните мрежи Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Благоја Арапиноски C6-9R-MK Истражување на ефикасноста на маргиналните коефициенти и јазолните фактори за распределба на загубите во дистрибутивни системи со дисперзирано производство Методија Атанасовски, Рубин Талески C6-10R-MK Студија на реален случај на влијанието на дисперзираното производство врз СН дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски СТК Д1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ТЕХНОЛОГИИ ВО РАЗВОЈ ЗА ЕЕС D1-1I-MK Стандардизација за материјалите и опремата во дистрибутивната мрежа во Република Македонија Миле Дабески, Даница Арсеновска, Курт Цехлинг D1-2I-EN Центар за имплементација на ефтини технологии за соларни келии во Македонија Христина Спасевска, Маргарита Гиновска, Гамперо Руани D1-3R-EN Влијанието на селективната превлака и конструкцијата на апсорберот врз коефициентот на ефикасност на рамен сончев колектор Илија Насов, Христина Костадинова-Бошкова D1-4R-MK Термални карактеристики на сончеви термални колектори Александар Д. Проданов, Киро Митревски, Христина Спасевска D1-5R-MK Примена на зеолити за продолжување на работниот век на изолациониот систем на трансформаторите Љубомир Николоски, Вилма Миновска D1-6R-MK Постапка за испитување на изолациони масла во високонапонскиот систем на медицинските рентген апарати Вилма Миновска, Крсте Најденкоски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска D1-7I-MK Софтверска апликација на протоколот за испитување на изолационите високонапонски масла кај рентгенските апарати Тибор Хеѓкези, Маргарита Гиновска, Христина Спасевска СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНЕН СИСТЕМ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ НА ЕЕС D2-1R-MK Различни модови на употреба и временска синхронизација на минијатурна далечинска станица во системите на далечинско управување Владо Грегус, Марко Рогановиќ, Драган Бојаниќ D2-2R-MK Мониторинг на временски состојби и временска прогноза за зададени локации и по зададени траектории Борис Секирарски

14 x D2-3R-MK Промени во раководењето на организација чија основна дејност е инженеринг Игор Трајковски, Атанас Илиев D2-4R-EN Искуство од пуштањето во работа на локалниот систем за управување и протоколот за двојна комуникација ADLP/IEC 104 во ТС 220/110/10 kv Мрацлин Роберт Новак, Никша Матијевиќ, Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ D2-5R-MK Воведување на оптичката транспортна хиерархија во телекомуникациската мрежа на АД МЕПСО Љубомир Стрезов

15 xi ИНДЕКС НА АВТОРИ Ананијев, Бранислав D2-4R-EN Искуство од пуштањето во работа на локалниот систем за управување и протоколот за двојна комуникација ADLP/IEC 104 во ТС 220/110/10 kv Мрацлин Роберт Новак, Никша Матијевиќ, Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ Анастасова, Валентина C2-6I-MK Развој и придобивки од ГИС во работењето на EVN Македонија Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу Ангелов, Јорданчо B1-1R-MK Оценка на топлинското стареење на изолацијата кај енергетските кабли Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов C4-4R-MK Осврт кон методите за проверка на функционалноста на одводниците на пренапони Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-7R-MK Моделирање на преодни процеси при комутации со помош на Matlab/Simulink Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-15R-MK Пресметка на индексите на доверливост на дел од дистрибутивната мрежа на Кочани Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Анѓушев, Тодор B5-6R-MK Анализа на дефектот на енергетскиот авто-трансформатор 400/115/10.5 kv во ТС Скопје 5 Тодор Анѓушев, Зоран Гајиќ Арапиноски, Благоја A1-3R-MK Електромагнетна анализа и пресметка на електромагнетна сила кај модел на синхрон линеарен мотор по метод на конечни елементи Мирка Попниколова-Радевска, Благоја Арапиноски, Драган Видановски A1-7R-MK Естимација на временската константа на роторот со користење на реактивната моќност и фази логика за подобрување на векторското управување на асинхрон мотор Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Благоја Арапиноски A2-3R-MK Анализа на електромагнетното поле и определување на параметри на енергетски трансформатор по метод на конечни елементи Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова-Радевска C3-1R-MK Електрично поле во околината на 110 kv далновод и неговото влијание врз биолошките системи Весна Чешелкоска, Благоја Арапиноски C6-8R-MK Методологија за пресметка на дневни загуби на електрична енергија во дистрибутивните мрежи Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Благоја Арапиноски

16 xii Арнаутовски-Тошева, Весна C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-5R-MK Хармонизација на стандардите и легислативата на Р. Македонија со стандардите на ЕУ за изложеност на електромагнетни полиња Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-6R-MK Нови истражувачки можности за проценка и идентификација на електромагнетна изложеност на центарот за електромагнетна компатибилност при ФЕИТ - Скопје Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Арсеновска, Даница C2-6I-MK Развој и придобивки од ГИС во работењето на EVN Македонија Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу C2-7I-MK D1-1I-MK Развој и примена на ДМС Софтвер во ЕВН Македонија Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински Стандардизација за материјалите и опремата во дистрибутивната мрежа во Република Македонија Миле Дабески, Даница Арсеновска, Курт Цехлинг Арсов, Љупчо A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Атанасиу, Мичо C2-6I-MK Развој и придобивки од ГИС во работењето на EVN Македонија Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу Атанасов, Тони B5-5R-MK Далечинска комуникација кај надземните високонапонски водови Тони Атанасов, Стефче Стефановски Атанасовски, Методија C4-12R-MK InterPSS, open-source софтвер за анализа на ЕЕС-модел на македонскиот ЕЕС за пресметка куси врски Христо Трајковски, Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски C5-1R-MK Неколку практични алгоритми за распределба на загубите во ЕЕС и нивна примена врз мрежата на МЕПСО Методија Атанасовски, Рубин Талески C5-2R-MK Третман на загубите на електрична енергија во услови на дерегулиран електроенергетски сектор Методија Атанасовски, Рубин Талески

17 xiii C6-8R-MK Методологија за пресметка на дневни загуби на електрична енергија во дистрибутивните мрежи Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Благоја Арапиноски C6-9R-MK Истражување на ефикасноста на маргиналните коефициенти и јазолните фактори за распределба на загубите во дистрибутивни системи со дисперзирано производство Методија Атанасовски, Рубин Талески C6-10R-MK Студија на реален случај на влијанието на дисперзираното производство врз СН дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Ацевски, Николче B3-1R-MK Некои аспекти кон постапката за проектирање на оптимално решение на заземјувачкиот систем на TС ВН/СН Николче Ацевски, Ристо Ачковски, Јове Ѓорѓијовски B3-3R-MK Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН Ристо Ачковски, Николче Ацевски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев Ачковски, Ристо B1-1R-MK Оценка на топлинското стареење на изолацијата кај енергетските кабли Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов B2-1R-MK Заземјувачи поставени во комбинирана средина Ристо Ачковски, Драгослав Рајичиќ B2-2R-MK Практична постапка за оптимален избор на заземјувачи на столбoвите во СН дистрибутивни мрежи со заземјена неутрална точка Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-1R-MK Некои аспекти кон постапката за проектирање на оптимално решение на заземјувачкиот систем на TС ВН/СН Николче Ацевски, Ристо Ачковски, Јове Ѓорѓијовски B3-2R-MK Избор на начинот на заземјување на металната ограда кај постројките за висок напон Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-3R-MK Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН Ристо Ачковски, Николче Ацевски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев B3-4R-MK Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 200/6 Антеа - Албанија Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев C1-7R-MK Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Јовица Вулетиќ C4-4R-MK Осврт кон методите за проверка на функционалноста на одводниците на пренапони Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски

18 xiv C4-6R-MK Примена на Matlab/Simulink и PSCAD за анализа на преодни процеси во електроенергетските системи Александра Крколева, Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-7R-MK Моделирање на преодни процеси при комутации со помош на Matlab/Simulink Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-8R-MK Анализа на пренапоните од атмосферско потекло во 110 kv разводна постројка на ТС Фени Индустри Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-9R-MK Анализа на атмосферските пренапони во разводни постројки со помош на Matlab/Simulink Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-10R-MK Моделирање во Matlab/Simulink на преодните процеси при вклучување на енергетски трансформатор со кондензаторска батерија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Ристо Миновски C4-11R-MK Заштита на трансформаторите на електролачните печки во преодни режими Ристо Миновски, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски C4-13R-MK Пресметка на вкупниот преносен капацитет (TTC) на интерконективни мрежи со примена на техниката на линеарно програмирање Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-14R-MK Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-15R-MK Пресметка на индексите на доверливост на дел од дистрибутивната мрежа на Кочани Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Бан, Драго A1-2R-EN Состојби и тенденции за зголемување на енергетската ефикасност кај електрични машини и погони Драго Бан, Дамир Жарко, Слободан Мирчевски Битрак, Никола C5-6I-MK Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски Блажев, Благоја B3-3R-MK Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН Ристо Ачковски, Николче Ацевски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев B3-4R-MK Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 200/6 Антеа - Албанија Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев

19 xv Богоевска, Лилјана C2-2R-MK Динамичко програмирање за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-3R-MK Хибриден модел на генетски алгоритми за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски Бојаниќ, Драган D2-1R-MK Различни модови на употреба и временска синхронизација на минијатурна далечинска станица во системите на далечинско управување Владо Грегус, Марко Рогановиќ, Драган Бојаниќ Болен, Мат C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, отпорност на опремата во постројките на напонски пропади, главни придонеси и заклучоци Мат Болен, Снежана Чундева, Ц4.110 Членови C4-3R-EN Мерења и анализа на квалитетот на електричната енергија во Босна и Херцеговина Мат Болен, Воислав Пантиќ C6-2R-EN Статистички пристап кон пренапоните предизвикани од поврзување на ветрогенератор Мат Болен, Снежана Чундева Борозан, Весна C6-4R-MK Анализа на промената на напонската состојба во дистрибутивен систем со дисперзирано производство при појава на куса врска Александра Крколева, Весна Борозан Бошевски, Томе C2-4R-MK Енергетски придонес од изградбата на акумулацијата Луково Поле Антон Чаушевски, Томе Бошевски C2-5R-MK Моделирање на работата на реверзибилни хидроцентрали во електроенергетски систем Антон Чаушевски, Томе Бошевски Буалоти, Рајмонда C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари Велева, Сања C1-10R-EN Клучни предизвици во примената на ICT во SmartGrids Сања Велева, Властимир Гламочанин Видановски, Драган A1-3R-MK Електромагнетна анализа и пресметка на електромагнетна сила кај модел на синхрон линеарен мотор по метод на конечни елементи Мирка Попниколова-Радевска, Благоја Арапиноски, Драган Видановски

20 xvi A1-7R-MK Естимација на временската константа на роторот со користење на реактивната моќност и фази логика за подобрување на векторското управување на асинхрон мотор Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Благоја Арапиноски Виларов, Душко C3-2R-MK Оранжерии во ТЕ-ТО Железара Душко Виларов Вулетиќ, Јовица B1-1R-MK Оценка на топлинското стареење на изолацијата кај енергетските кабли Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов B2-2R-MK Практична постапка за оптимален избор на заземјувачи на столбoвите во СН дистрибутивни мрежи со заземјена неутрална точка Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-2R-MK Избор на начинот на заземјување на металната ограда кај постројките за висок напон Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ C1-7R-MK Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Јовица Вулетиќ C4-7R-MK Моделирање на преодни процеси при комутации со помош на Matlab/Simulink Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Гајдарџиски, Благој A3-3I-MK Инвестициони активности во високонапонската и среднонапонската дистрибутивната мрежа на АД ЕВН Македонија Благој Гајдарџиски, Ева Шуклева, Симон Шутиновски Гајиќ, Зоран B5-6R-MK Анализа на дефектот на енергетскиот авто-трансформатор 400/115/10.5 kv во ТС Скопје 5 Тодор Анѓушев, Зоран Гајиќ Ѓапиќ, Предраг C1-1R-EN Подобрување на инвестициите во преносот и оперативната ефикасност преку корективни мерки на управување Билјана Стојковска, Предраг Ѓапиќ, Горан Штрбац Георгиев, Иле A1-10R-MK Заштеда на енергија со вентилаторите во централниот систем за затоплување Топлификација-Исток - Скопје Иле Георгиев Гечевски, Јован B4-4R-MK Искуства од примената и анализата на систем за непрекинато напојување на телекомуникациска опрема тип TP SS D400 G48V/NX33A Гога Цветковски, Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски

21 xvii Гиновска, Маргарита D1-2I-EN Центар за имплементација на ефтини технологии за соларни келии во Македонија Христина Спасевска, Маргарита Гиновска, Гамперо Руани D1-6R-MK Постапка за испитување на изолациони масла во високонапонскиот систем на медицинските рентген апарати Вилма Миновска, Крсте Најденкоски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска D1-7I-MK Софтверска апликација на протоколот за испитување на изолационите високонапонски масла кај рентгенските апарати Тибор Хеѓкези, Маргарита Гиновска, Христина Спасевска Гламочанин, Властимир C1-4I-MK Развој на ЕЕС во услови на либерализиран пазар на електрична енергија Елена Колевска, Властимир Гламочанин C1-5I-MK Можни решенија за развој на ЕЕС Елена Колевска, Властимир Гламочанин C1-9R-MK Паметни мрежи - нови предизвици Властимир Гламочанин, Марија Кацарска C1-10R-EN Клучни предизвици во примената на ICT во SmartGrids Сања Велева, Властимир Гламочанин C1-11R-MK Енергетска ефикасност и енергетска стратегија на ЕУ Властимир Гламочанин, Ауд Скауген C1-13I-MK Енергетска ефикасност - правилник за етикетирање на уреди за домаќинствата Верица Филипова, Властимир Гламочанин C5-7R-MK Моделирање и прогнози на цените на електрична енергија Љупка Стојановска, Властимир Гламочанин Голубовска, Виолета B2-4R-MK Техно-економска анализа за примена на нов тип проводник со поголема пропусна моќ при реконструкција на 110 kv ДВ бр.119/1 ТС Скопје 1 - ТС Куманово 1 Виолета Голубовска Ѓорѓијовски, Јове B3-1R-MK Некои аспекти кон постапката за проектирање на оптимално решение на заземјувачкиот систем на TС ВН/СН Николче Ацевски, Ристо Ачковски, Јове Ѓорѓијовски Грегус, Владо D2-1R-MK Различни модови на употреба и временска синхронизација на минијатурна далечинска станица во системите на далечинско управување Владо Грегус, Марко Рогановиќ, Драган Бојаниќ

22 xviii Грчев, Леонид C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-5R-MK Хармонизација на стандардите и легислативата на Р. Македонија со стандардите на ЕУ за изложеност на електромагнетни полиња Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-6R-MK Нови истражувачки можности за проценка и идентификација на електромагнетна изложеност на центарот за електромагнетна компатибилност при ФЕИТ - Скопје Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Губански, Станислав A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански Дабески, Миле D1-1I-MK Стандардизација за материјалите и опремата во дистрибутивната мрежа во Република Македонија Миле Дабески, Даница Арсеновска, Курт Цехлинг Деловски, Славчо C1-12R-MK Современи решенија за зголемување на енергетската ефикасност во македонската индустрија Славчо Деловски, Душко Темков, Марија Кацарска, Никола Талески Демировиќ, Неџмија C2-1R-EN Апликација за решавање на проблемот на економски диспечинг со сигурносни ограничувања за повеќе периоди со користење на методата на внатрешна точка Неџмија Демировиќ, Амир Токиќ Дигаловски, Михаил A2-4R-MK Придонес кон анализата на електромагнетните појави во трифазни трансформатори со МКЕ (метод на конечни елементи) Михаил Дигаловски, Лидија Петковска Димитриевски, Виктор C5-5R-MK Анализа на формирање на цените на ЕЕ за тарифни потрошувачи и запазувањето на трошковниот принцип во земјите членки на Енергетската заедница на ЈИЕ Виктор Димитриевски Димитров, Димитар C6-5R-MK Испитување на струјно-напонските карактеристики на фотоволтаичен генератор при функционирање во реални услови Димитар Димитров

23 xix Димчев, Владимир A1-4R-MK Анализа на параметри за избор на генератори наменети за ветрогенераторски системи Влатко Стоилков, Владимир Димчев, Крсте Најденкоски B5-7R-MK Виртуелен инструмент за мерење на фликер Васил Панајотов, Владимир Димчев, Живко Коколански C6-3R-MK Сценарио за можно производство на електрична енергија од ветерни централи во РМ Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Живко Коколански Дојчиновски, Виктор B3-5R-MK Moжности на програмскиот пакет NEPLAN за пресметка на струи на куси врски во разводни постојки Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B3-6R-MK Пресметка на струи на куси врски за димензионирање на опрема во разводни постојки со помош на програмскиот пакет NEPLAN Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски Донески, Јовче A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански Жарко, Дамир A1-2R-EN Состојби и тенденции за зголемување на енергетската ефикасност кај електрични машини и погони Драго Бан, Дамир Жарко, Слободан Мирчевски Златаноски, Мито B3-5R-MK Moжности на програмскиот пакет NEPLAN за пресметка на струи на куси врски во разводни постојки Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B3-6R-MK Пресметка на струи на куси врски за димензионирање на опрема во разводни постојки со помош на програмскиот пакет NEPLAN Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B5-3R-MK Анализа на куси врски предизвикани од зголемување на моќноста на турбогенератор во РЕК - Битола Тони Паспаловски, Димитар Чунговски, Мито Златаноски Иванов, Ристе B4-1R-MK Подобрување на ефикасноста на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски Илиев, Атанас B5-4R-MK Енергетска ефикасност на HVAC системи-автоматско управување преку концептот еквивалентна температура Елеонора Хаџидаовска, Атанас Илиев

24 xx C6-6R-MK Краткорочно предвидување на произведената електрична моќност од ветерни електрични централи Софија Николова, Атанас Илиев C6-7R-MK Краткорочно предвидување на брзината на ветерот и моделирање на енергетска карактеристика на единечна ветерна турбина Софија Николова, Атанас Илиев D2-3R-MK Промени во раководењето на организација чија основна дејност е инженеринг Игор Трајковски, Атанас Илиев Илиевска, Татјана B2-3R-MK Некои аспекти на ревитализација на далноводите во карстни предели Томе Кузмановски, Татјана Илиевска Илиќ, Дамир A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Јаворовиќ, Марио D2-4R-EN Искуство од пуштањето во работа на локалниот систем за управување и протоколот за двојна комуникација ADLP/IEC 104 во ТС 220/110/10 kv Мрацлин Роберт Новак, Никша Матијевиќ, Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ Јаничек, Франтишек C5-3R-EN Модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија во Република Македонија Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич, Антон Чаушевски Јовановиќ, Ѓорѓе A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ Јовановска, Елена C1-2R-MK Ефикасен начин за зголемување на преносниот капацитет на постоечки високонапонски надземни водови во електроенергетските системи Љупчо Трпезановски, Елена Јовановска C1-6I-MK C5-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски

25 xxi Карајановски, Љупчо C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева Кацарска, Марија C1-9R-MK Паметни мрежи - нови предизвици Властимир Гламочанин, Марија Кацарска C1-12R-MK Современи решенија за зголемување на енергетската ефикасност во македонската индустрија Славчо Деловски, Душко Темков, Марија Кацарска, Никола Талески C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-5R-MK Хармонизација на стандардите и легислативата на Р. Македонија со стандардите на ЕУ за изложеност на електромагнетни полиња Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-6R-MK Нови истражувачки можности за проценка и идентификација на електромагнетна изложеност на центарот за електромагнетна компатибилност при ФЕИТ - Скопје Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Кипаризоски, Жан A2-6R-MK SFRA-тест за механичка проценка на активниот дел кај енергетски трансформатори Жан Кипаризоски Китева, Невенка C4-16R-MK Методи на пресметка на ризици кај хидроелектраните Невенка Китева, Вангел Фуштиќ C4-17R-MK Пресметка на доверливост и расположивост на опремата во ХЕЦ Невенка Китева, Вангел Фуштиќ Китева-Роглева, Невенка A1-8R-MK Хавариски стоп на хидрогенераторот во ХЕЦ Сапунчица и анализа на настанот и оштетувањето Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева Ковачевиќ, Драган A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ

26 xxii Коевски, Дончо A2-12I-MK Откривање и отклонување на дефект на регулационен прекинувач на трансформатор 20 MVA со профилактички испитувања во ТС 110/35 kv Јегуновце Славко Стојчески, Дончо Коевски Коколански, Живко B5-7R-MK Виртуелен инструмент за мерење на фликер Васил Панајотов, Владимир Димчев, Живко Коколански C6-3R-MK Сценарио за можно производство на електрична енергија од ветерни централи во РМ Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Живко Коколански Коларовски, Кирил B5-2R-MK Комплексен простор во Z рамнината и Y=1/Z трансформација со особен осврт на подвозбудната заштитна функција во релето 7UM622 базирано на мерење на адмитанција Кирил Коларовски, Борко Костов Колевска, Елена C1-4I-MK Развој на ЕЕС во услови на либерализиран пазар на електрична енергија Елена Колевска, Властимир Гламочанин C1-5I-MK Можни решенија за развој на ЕЕС Елена Колевска, Властимир Гламочанин Колевска, Зорица B4-2R-MK Моделирање и симулација на енергетски преобразувач за напојување и регулација на чекорен мотор Зорица Колевска, Гога Цветковски Костадинова-Бошкова, Христина D1-3R-EN Влијанието на селективната превлака и конструкцијата на апсорберот врз коефициентот на ефикасност на рамен сончев колектор Илија Насов, Христина Костадинова-Бошкова Костевски, Александар C1-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски Костов, Борко B5-2R-MK Комплексен простор во Z рамнината и Y=1/Z трансформација со особен осврт на подвозбудната заштитна функција во релето 7UM622 базирано на мерење на адмитанција Кирил Коларовски, Борко Костов Крколева, Александра C4-6R-MK Примена на Matlab/Simulink и PSCAD за анализа на преодни процеси во електроенергетските системи Александра Крколева, Александар Ласков, Ристо Ачковски

27 xxiii C4-7R-MK Моделирање на преодни процеси при комутации со помош на Matlab/Simulink Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C6-4R-MK Анализа на промената на напонската состојба во дистрибутивен систем со дисперзирано производство при појава на куса врска Александра Крколева, Весна Борозан Кузмановски, Томе B2-3R-MK Некои аспекти на ревитализација на далноводите во карстни предели Томе Кузмановски, Татјана Илиевска Куковски, Иван A1-8R-MK Хавариски стоп на хидрогенераторот во ХЕЦ Сапунчица и анализа на настанот и оштетувањето Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева Ќурчински, Југослав C2-7I-MK Развој и примена на ДМС Софтвер во ЕВН Македонија Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински Ларкинг, Бени A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански Ласков, Александар C4-4R-MK Осврт кон методите за проверка на функционалноста на одводниците на пренапони Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-6R-MK Примена на Matlab/Simulink и PSCAD за анализа на преодни процеси во електроенергетските системи Александра Крколева, Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-8R-MK Анализа на пренапоните од атмосферско потекло во 110 kv разводна постројка на ТС Фени Индустри Александар Ласков, Ристо Ачковски C4-9R-MK Анализа на атмосферските пренапони во разводни постројки со помош на Matlab/Simulink Александар Ласков, Ристо Ачковски Лехнер, Роман C4-1R-EN Стандарди за дистрибутивните системи - Примери Херберт Хајдфогл, Роман Лехнер Лукиќ, Јелена A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ

28 xxiv Лундмарк, Соња A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански Малариќ, Роман A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Маљковиќ, Златко A1-1R-MK Современи тенденции во развојот на големи турбогенератори и хидрогенератори Златко Маљковиќ, Лидија Петковска B4-3R-MK Симулација и анализа на работата на трифазен асинхрон мотор напојуван од програмабилен напонски извор при прекин на напојувањето Лидија Петковска, Златко Маљковиќ, Борис Такач Манев, Влатко C2-7I-MK Развој и примена на ДМС Софтвер во ЕВН Македонија Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински Манов, Дионис A2-8R-MK Анализа на хаваријата на печниот трансформатор 50 MVA и пратечките постројки во челичарницата на МАКСТИЛ - Скопје Дионис Манов, Ристо Миновски, Илија Хаџидаовски, Благоја Темелковски Мартиновски, Сашо A1-6R-MK Анализа на асинхрон мотор со метод на конечни елементи со користење на FCSMEK Сашо Мартиновски, Лидија Петковска Матијевиќ, Никша D2-4R-EN Искуство од пуштањето во работа на локалниот систем за управување и протоколот за двојна комуникација ADLP/IEC 104 во ТС 220/110/10 kv Мрацлин Роберт Новак, Никша Матијевиќ, Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ Меер, Арјен ван дер B5-1R-EN Заштита на подземни СН изводи со насочена временска прекуструјна заштита со помош на RTDS Арјен ван дер Меер, Марјан Попов Мец, Дитер C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо C6-1R-EN Технологија и планирање на складирање во SmartGrids Дитер Мец, Торстен Фидлер

29 xxv Милер, Себастијан A2-10R-EN Заштита од експлозии на маслени трансформатори: експерименти и симулации Себастијан Милер, Маргарета Петрован-Боиарчиуќ, Гилом Периго Милосављевиќ, Срѓан A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ Миндл, Павел A1-5R-EN Проектирање и развој на хибридно електрично возило со постигнување на најдобар оперативен учинок и најголема ефикасност Добри Чундев, Павел Миндл Миновска, Вилма D1-5R-MK Примена на зеолити за продолжување на работниот век на изолациониот систем на трансформаторите Љубомир Николоски, Вилма Миновска D1-6R-MK Постапка за испитување на изолациони масла во високонапонскиот систем на медицинските рентген апарати Вилма Миновска, Крсте Најденкоски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Миновски, Драган C5-3R-EN Модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија во Република Македонија Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич, Антон Чаушевски Миновски, Ристо A2-8R-MK Анализа на хаваријата на печниот трансформатор 50 MVA и пратечките постројки во челичарницата на МАКСТИЛ - Скопје Дионис Манов, Ристо Миновски, Илија Хаџидаовски, Благоја Темелковски A3-2R-MK Рутински испитувања на 110 kv SF6 прекинувачи во согласност со IEC стандардите, презентација на добиените резултати Ева Шуклева, Ристо Миновски, Василија Шарац C4-4R-MK Осврт кон методите за проверка на функционалноста на одводниците на пренапони Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски C4-5R-MK За координација на изолацијата Ева Шуклева, Ристо Миновски C4-10R-MK Моделирање во Matlab/Simulink на преодните процеси при вклучување на енергетски трансформатор со кондензаторска батерија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Ристо Миновски C4-11R-MK Заштита на трансформаторите на електролачните печки во преодни режими Ристо Миновски, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски

30 xxvi Мирчевски, Оливер C2-2R-MK Динамичко програмирање за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-3R-MK Хибриден модел на генетски алгоритми за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-7I-MK Развој и примена на ДМС Софтвер во ЕВН Македонија Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински Мирчевски, Слободан A1-2R-EN Состојби и тенденции за зголемување на енергетската ефикасност кај електрични машини и погони Драго Бан, Дамир Жарко, Слободан Мирчевски A1-7R-MK Естимација на временската константа на роторот со користење на реактивната моќност и фази логика за подобрување на векторското управување на асинхрон мотор Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Благоја Арапиноски Митревски, Јован A1-9R-MK Фабрички контролни испитувања на роторските полови и возбудниот систем на генераторите за ХЕЦ Свeтa Петка Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Јован Митревски Митревски, Киро D1-4R-MK Термални карактеристики на сончеви термални колектори Александар Д. Проданов, Киро Митревски, Христина Спасевска Најденкоски, Крсте A1-4R-MK Анализа на параметри за избор на генератори наменети за ветрогенераторски системи Влатко Стоилков, Владимир Димчев, Крсте Најденкоски A1-8R-MK Хавариски стоп на хидрогенераторот во ХЕЦ Сапунчица и анализа на настанот и оштетувањето Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева A1-9R-MK Фабрички контролни испитувања на роторските полови и возбудниот систем на генераторите за ХЕЦ Свeтa Петка Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Јован Митревски A2-5R-MK Проценка на вредноста на загубите на моќност кај дистрибутивни трансформатори Крсте Најденкоски C6-3R-MK Сценарио за можно производство на електрична енергија од ветерни централи во РМ Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Живко Коколански D1-6R-MK Постапка за испитување на изолациони масла во високонапонскиот систем на медицинските рентген апарати Вилма Миновска, Крсте Најденкоски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска

31 xxvii Наневски, Сашо B4-5R-MK Моделирање и симулација на прототип на систем за непрекинато напојување со акумулаторска батерија Сашо Наневски, Гога Цветковски Насов, Илија D1-3R-EN Влијанието на селективната превлака и конструкцијата на апсорберот врз коефициентот на ефикасност на рамен сончев колектор Илија Насов, Христина Костадинова-Бошкова Наумоски, Климент C1-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски C2-8R-MK Примена на DACF постапката при управување со ЕЕС Спасе Павловски, Климент Наумоски, Александар Пауноски C2-9R-MK Анализа на преносни можности на регионот по влегување во погон на новиот 400 kv ДВ Дуброво - Штип - Црвена Могила Климент Наумоски, Александар Пауноски C5-6I-MK Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски Николова, Софија C3-7R-MK Споредба на пресметковните и мерените резултати на емисија на полутанти за ТЕЦ Битола Антон Чаушевски, Златко Соврески, Софија Николова C6-6R-MK Краткорочно предвидување на произведената електрична моќност од ветерни електрични централи Софија Николова, Атанас Илиев C6-7R-MK Краткорочно предвидување на брзината на ветерот и моделирање на енергетска карактеристика на единечна ветерна турбина Софија Николова, Атанас Илиев Николоски, Љубомир D1-5R-MK Примена на зеолити за продолжување на работниот век на изолациониот систем на трансформаторите Љубомир Николоски, Вилма Миновска Новак, Роберт D2-4R-EN Искуство од пуштањето во работа на локалниот систем за управување и протоколот за двојна комуникација ADLP/IEC 104 во ТС 220/110/10 kv Мрацлин Роберт Новак, Никша Матијевиќ, Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ

32 xxviii Нухановиќ, Амир C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо Ололоска-Гагоска, Лидија C3-3I-MK Некои аспекти при одредувањето на влијанијата и ефектите од изложеноста на човекот на ELF електромагнетни полиња Лидија Ололоска-Гагоска Павловски, Спасе C2-8R-MK Примена на DACF постапката при управување со ЕЕС Спасе Павловски, Климент Наумоски, Александар Пауноски C5-6I-MK Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски Панајотов, Васил B5-7R-MK Виртуелен инструмент за мерење на фликер Васил Панајотов, Владимир Димчев, Живко Коколански Пантиќ, Воислав C4-3R-EN Мерења и анализа на квалитетот на електричната енергија во Босна и Херцеговина Мат Болен, Воислав Пантиќ Паспаловски, Тони B5-3R-MK Анализа на куси врски предизвикани од зголемување на моќноста на турбогенератор во РЕК - Битола Тони Паспаловски, Димитар Чунговски, Мито Златаноски Пауноски, Александар C1-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски C2-8R-MK Примена на DACF постапката при управување со ЕЕС Спасе Павловски, Климент Наумоски, Александар Пауноски C2-9R-MK Анализа на преносни можности на регионот по влегување во погон на новиот 400 kv ДВ Дуброво - Штип - Црвена Могила Климент Наумоски, Александар Пауноски C5-6I-MK Аукциска куќа и веб базирана апликација за координирана аукција на преносни капацитети во регионот на ЈИЕ Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски Периго, Гилом A2-10R-EN Заштита од експлозии на маслени трансформатори: експерименти и симулации Себастијан Милер, Маргарета Петрован-Боиарчиуќ, Гилом Периго

33 xxix Петковска, Лидија A1-1R-MK Современи тенденции во развојот на големи турбогенератори и хидрогенератори Златко Маљковиќ, Лидија Петковска A1-6R-MK Анализа на асинхрон мотор со метод на конечни елементи со користење на FCSMEK Сашо Мартиновски, Лидија Петковска A2-4R-MK Придонес кон анализата на електромагнетните појави во трифазни трансформатори со МКЕ (метод на конечни елементи) Михаил Дигаловски, Лидија Петковска B4-3R-MK Симулација и анализа на работата на трифазен асинхрон мотор напојуван од програмабилен напонски извор при прекин на напојувањето Лидија Петковска, Златко Маљковиќ, Борис Такач Петкоски, Спасе C3-4R-MK Мерење на електрично и магнетно поле во урбани средини под влијание на 110 kv далноводи и 110/35/10kV трафостаници Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-5R-MK Хармонизација на стандардите и легислативата на Р. Македонија со стандардите на ЕУ за изложеност на електромагнетни полиња Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева C3-6R-MK Нови истражувачки можности за проценка и идентификација на електромагнетна изложеност на центарот за електромагнетна компатибилност при ФЕИТ - Скопје Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Петрован-Боиарчиуќ, Маргарета A2-10R-EN Заштита од експлозии на маслени трансформатори: експерименти и симулации Себастијан Милер, Маргарета Петрован-Боиарчиуќ, Гилом Периго Попниколова-Радевска, Мирка A1-3R-MK Електромагнетна анализа и пресметка на електромагнетна сила кај модел на синхрон линеарен мотор по метод на конечни елементи Мирка Попниколова-Радевска, Благоја Арапиноски, Драган Видановски A2-3R-MK Анализа на електромагнетното поле и определување на параметри на енергетски трансформатор по метод на конечни елементи Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова-Радевска Попов, Марјан A2-1R-EN Робусен пристап при анализата на распределбата на напонот во трансформаторски намотки со слоева форма мерења и моделирање Марјан Попов B5-1R-EN Заштита на подземни СН изводи со насочена временска прекуструјна заштита со помош на RTDS Арјен ван дер Меер, Марјан Попов

34 xxx Проданов, Александар Д. D1-4R-MK Термални карактеристики на сончеви термални колектори Александар Д. Проданов, Киро Митревски, Христина Спасевска Рајичиќ, Драгослав B2-1R-MK Заземјувачи поставени во комбинирана средина Ристо Ачковски, Драгослав Рајичиќ Рогановиќ, Марко D2-1R-MK Различни модови на употреба и временска синхронизација на минијатурна далечинска станица во системите на далечинско управување Владо Грегус, Марко Рогановиќ, Драган Бојаниќ Руани, Гамперо D1-2I-EN Центар за имплементација на ефтини технологии за соларни келии во Македонија Христина Спасевска, Маргарита Гиновска, Гамперо Руани Секирарски, Борис D2-2R-MK Мониторинг на временски состојби и временска прогноза за зададени локации и по зададени траектории Борис Секирарски Сердвик, Јури A2-2R-EN Споредба помеѓу трифазните трансформатори од типот Хекса и од типот Е Јовче Донески, Бени Ларкинг, Соња Лундмарк, Јури Сердвик, Станислав Губански Силјановска, Елизабета C1-6I-MK Избор на оптимална локација на 400/110 kv регулациони автотрансформатори во ЕЕС на РМ Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска, Елена Јовановска, Александар Костевски Скауген, Ауд C1-11R-MK Енергетска ефикасност и енергетска стратегија на ЕУ Властимир Гламочанин, Ауд Скауген Соврески, Златко C3-7R-MK Споредба на пресметковните и мерените резултати на емисија на полутанти за ТЕЦ Битола Антон Чаушевски, Златко Соврески, Софија Николова Спасевска, Христина D1-2I-EN Центар за имплементација на ефтини технологии за соларни келии во Македонија Христина Спасевска, Маргарита Гиновска, Гамперо Руани D1-4R-MK Термални карактеристики на сончеви термални колектори Александар Д. Проданов, Киро Митревски, Христина Спасевска

35 xxxi D1-6R-MK Постапка за испитување на изолациони масла во високонапонскиот систем на медицинските рентген апарати Вилма Миновска, Крсте Најденкоски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска D1-7I-MK Софтверска апликација на протоколот за испитување на изолационите високонапонски масла кај рентгенските апарати Тибор Хеѓкези, Маргарита Гиновска, Христина Спасевска Спасовски, Мартин B4-4R-MK Искуства од примената и анализата на систем за непрекинато напојување на телекомуникациска опрема тип TP SS D400 G48V/NX33A Гога Цветковски, Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски Стефановски, Стефче B5-5R-MK Далечинска комуникација кај надземните високонапонски водови Тони Атанасов, Стефче Стефановски Стоилков, Влатко A1-4R-MK Анализа на параметри за избор на генератори наменети за ветрогенераторски системи Влатко Стоилков, Владимир Димчев, Крсте Најденкоски C6-3R-MK Сценарио за можно производство на електрична енергија од ветерни централи во РМ Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Живко Коколански Стојанов, Александар C2-6I-MK Развој и придобивки од ГИС во работењето на EVN Македонија Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу Стојановска, Љупка C5-7R-MK Моделирање и прогнози на цените на електрична енергија Љупка Стојановска, Властимир Гламочанин Стојковска, Билјана C1-1R-EN Подобрување на инвестициите во преносот и оперативната ефикасност преку корективни мерки на управување Билјана Стојковска, Предраг Ѓапиќ, Горан Штрбац Стојчески, Славко A2-12I-MK Откривање и отклонување на дефект на регулационен прекинувач на трансформатор 20 MVA со профилактички испитувања во ТС 110/35 kv Јегуновце Славко Стојчески, Дончо Коевски Стрезов, Љубомир D2-5R-MK Воведување на оптичката транспортна хиерархија во телекомуникациската мрежа на АД МЕПСО Љубомир Стрезов

36 xxxii Такач, Борис B4-3R-MK Симулација и анализа на работата на трифазен асинхрон мотор напојуван од програмабилен напонски извор при прекин на напојувањето Лидија Петковска, Златко Маљковиќ, Борис Такач Талески, Никола C1-12R-MK Современи решенија за зголемување на енергетската ефикасност во македонската индустрија Славчо Деловски, Душко Темков, Марија Кацарска, Никола Талески Талески, Рубин C2-2R-MK Динамичко програмирање за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C2-3R-MK Хибриден модел на генетски алгоритми за решавање на проблемот за ангажирањето на генераторските единици Лилјана Богоевска, Рубин Талески, Оливер Мирчевски C5-1R-MK Неколку практични алгоритми за распределба на загубите во ЕЕС и нивна примена врз мрежата на МЕПСО Методија Атанасовски, Рубин Талески C5-2R-MK Третман на загубите на електрична енергија во услови на дерегулиран електроенергетски сектор Методија Атанасовски, Рубин Талески C6-9R-MK Истражување на ефикасноста на маргиналните коефициенти и јазолните фактори за распределба на загубите во дистрибутивни системи со дисперзирано производство Методија Атанасовски, Рубин Талески Темелковски, Благоја A2-8R-MK Анализа на хаваријата на печниот трансформатор 50 MVA и пратечките постројки во челичарницата на МАКСТИЛ - Скопје Дионис Манов, Ристо Миновски, Илија Хаџидаовски, Благоја Темелковски Темков, Душко C1-12R-MK Современи решенија за зголемување на енергетската ефикасност во македонската индустрија Славчо Деловски, Душко Темков, Марија Кацарска, Никола Талески Теслиќ, Слаџана A2-9R-EN Основна проценка на состојба кај енергетски трансформатори која произлегува од анализа во хартијата/маслото Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ Тодоровски, Мирко B1-1R-MK Оценка на топлинското стареење на изолацијата кај енергетските кабли Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов

37 xxxiii B2-2R-MK Практична постапка за оптимален избор на заземјувачи на столбoвите во СН дистрибутивни мрежи со заземјена неутрална точка Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-2R-MK Избор на начинот на заземјување на металната ограда кај постројките за висок напон Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ B3-3R-MK Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН Ристо Ачковски, Николче Ацевски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев B3-4R-MK Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 200/6 Антеа - Албанија Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Благоја Блажев C1-7R-MK Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Јовица Вулетиќ C4-10R-MK Моделирање во Matlab/Simulink на преодните процеси при вклучување на енергетски трансформатор со кондензаторска батерија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Ристо Миновски C4-11R-MK Заштита на трансформаторите на електролачните печки во преодни режими Ристо Миновски, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски C4-13R-MK Пресметка на вкупниот преносен капацитет (TTC) на интерконективни мрежи со примена на техниката на линеарно програмирање Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-14R-MK Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Токиќ, Амир C2-1R-EN Апликација за решавање на проблемот на економски диспечинг со сигурносни ограничувања за повеќе периоди со користење на методата на внатрешна точка Неџмија Демировиќ, Амир Токиќ Трајковски, Игор D2-3R-MK Промени во раководењето на организација чија основна дејност е инженеринг Игор Трајковски, Атанас Илиев Трајковски, Христо C4-12R-MK InterPSS, open-source софтвер за анализа на ЕЕС-модел на македонскиот ЕЕС за пресметка куси врски Христо Трајковски, Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Трпезановски, Љупчо C1-2R-MK Ефикасен начин за зголемување на преносниот капацитет на постоечки високонапонски надземни водови во електроенергетските системи Љупчо Трпезановски, Елена Јовановска

38 xxxiv C4-12R-MK InterPSS, open-source софтвер за анализа на ЕЕС-модел на македонскиот ЕЕС за пресметка куси врски Христо Трајковски, Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски C6-8R-MK Методологија за пресметка на дневни загуби на електрична енергија во дистрибутивните мрежи Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Благоја Арапиноски C6-10R-MK Студија на реален случај на влијанието на дисперзираното производство врз СН дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Ферковиќ, Лука A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Фидлер, Торстен C6-1R-EN Технологија и планирање на складирање во SmartGrids Дитер Мец, Торстен Фидлер Филипова, Верица C1-13I-MK Енергетска ефикасност - правилник за етикетирање на уреди за домаќинствата Верица Филипова, Властимир Гламочанин Фуштиќ, Вангел A1-8R-MK Хавариски стоп на хидрогенераторот во ХЕЦ Сапунчица и анализа на настанот и оштетувањето Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева A1-9R-MK Фабрички контролни испитувања на роторските полови и возбудниот систем на генераторите за ХЕЦ Свeтa Петка Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Јован Митревски C4-16R-MK Методи на пресметка на ризици кај хидроелектраните Невенка Китева, Вангел Фуштиќ C4-17R-MK Пресметка на доверливост и расположивост на опремата во ХЕЦ Невенка Китева, Вангел Фуштиќ Хајдфогл, Херберт C4-1R-EN Стандарди за дистрибутивните системи - Примери Херберт Хајдфогл, Роман Лехнер Хаџидаовска, Елеонора B5-4R-MK Енергетска ефикасност на HVAC системи-автоматско управување преку концептот еквивалентна температура Елеонора Хаџидаовска, Атанас Илиев

39 xxxv Хаџидаовски, Илија A2-8R-MK Анализа на хаваријата на печниот трансформатор 50 MVA и пратечките постројки во челичарницата на МАКСТИЛ - Скопје Дионис Манов, Ристо Миновски, Илија Хаџидаовски, Благоја Темелковски Хаџи-Манев, Георги B4-6R-MK Контрола на мрежно поврзан ветрогенератор со перманентни магнети со метод на следење на максимална моќност Георги Хаџи-Манев, Гога Цветковски C5-4R-MK Пазарно интегрирање на обновливи извори на енергија - енергија на ветер Георги Хаџи-Манев Хеѓкези, Тибор D1-7I-MK Софтверска апликација на протоколот за испитување на изолационите високонапонски масла кај рентгенските апарати Тибор Хеѓкези, Маргарита Гиновска, Христина Спасевска Хобдари, Нако C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари Цветковски, Гога B4-1R-MK Подобрување на ефикасноста на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски B4-2R-MK Моделирање и симулација на енергетски преобразувач за напојување и регулација на чекорен мотор Зорица Колевска, Гога Цветковски B4-4R-MK Искуства од примената и анализата на систем за непрекинато напојување на телекомуникациска опрема тип TP SS D400 G48V/NX33A Гога Цветковски, Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски B4-5R-MK Моделирање и симулација на прототип на систем за непрекинато напојување со акумулаторска батерија Сашо Наневски, Гога Цветковски B4-6R-MK Контрола на мрежно поврзан ветрогенератор со перманентни магнети со метод на следење на максимална моќност Георги Хаџи-Манев, Гога Цветковски Цехлинг, Курт D1-1I-MK Стандардизација за материјалите и опремата во дистрибутивната мрежа во Република Македонија Миле Дабески, Даница Арсеновска, Курт Цехлинг Чаушевски, Антон C2-4R-MK Енергетски придонес од изградбата на акумулацијата Луково Поле Антон Чаушевски, Томе Бошевски C2-5R-MK Моделирање на работата на реверзибилни хидроцентрали во електроенергетски систем Антон Чаушевски, Томе Бошевски

40 xxxvi C3-7R-MK Споредба на пресметковните и мерените резултати на емисија на полутанти за ТЕЦ Битола Антон Чаушевски, Златко Соврески, Софија Николова C5-3R-EN Модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија во Република Македонија Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич, Антон Чаушевски Чело, Мариалис C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари Чемали, Марјела C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари Чешелкоска, Весна C3-1R-MK Електрично поле во околината на 110 kv далновод и неговото влијание врз биолошките системи Весна Чешелкоска, Благоја Арапиноски Чипо, Пиро C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо Членови, Ц4.110 C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, отпорност на опремата во постројките на напонски пропади, главни придонеси и заклучоци Мат Болен, Снежана Чундева, Ц4.110 Членови Чунговски, Димитар B3-5R-MK Moжности на програмскиот пакет NEPLAN за пресметка на струи на куси врски во разводни постојки Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B3-6R-MK Пресметка на струи на куси врски за димензионирање на опрема во разводни постојки со помош на програмскиот пакет NEPLAN Мито Златаноски, Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски B5-3R-MK Анализа на куси врски предизвикани од зголемување на моќноста на турбогенератор во РЕК - Битола Тони Паспаловски, Димитар Чунговски, Мито Златаноски Чундев, Добри A1-5R-EN Проектирање и развој на хибридно електрично возило со постигнување на најдобар оперативен учинок и најголема ефикасност Добри Чундев, Павел Миндл Чундева, Снежана C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо

41 xxxvii C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, отпорност на опремата во постројките на напонски пропади, главни придонеси и заклучоци Мат Болен, Снежана Чундева, Ц4.110 Членови C6-2R-EN Статистички пристап кон пренапоните предизвикани од поврзување на ветрогенератор Мат Болен, Снежана Чундева Чундева-Блајер, Марија A2-11R-EN Специјални мерни трансформатори за прецизни мерења на високи напони и струи Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов, Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Џини, Леонард C1-3R-EN Метод за дефинирање на локациите на FACTS уредите од типот SVC Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Мариалис Чело, Нако Хобдари Шарац, Василија A3-1I-MK Управување со вклучување и исклучување на високонапонски прекинувачи Василија Шарац A3-2R-MK Рутински испитувања на 110 kv SF6 прекинувачи во согласност со IEC стандардите, презентација на добиените резултати Ева Шуклева, Ристо Миновски, Василија Шарац Шекерински, Александар A2-7R-MK Што кога ќе остарат големите трансформатори? Александар Шекерински Шимиќ, Константин B4-4R-MK Искуства од примената и анализата на систем за непрекинато напојување на телекомуникациска опрема тип TP SS D400 G48V/NX33A Гога Цветковски, Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски Шкокљев, Иван C1-8R-MK Метод на приоритизација како алатка за Асет Менаџмент Снежана Чундева, Дитер Мец, Иван Шкокљев, Амир Нухановиќ, Пиро Чипо Штрбац, Горан C1-1R-EN Подобрување на инвестициите во преносот и оперативната ефикасност преку корективни мерки на управување Билјана Стојковска, Предраг Ѓапиќ, Горан Штрбац Шуклева, Ева A3-2R-MK Рутински испитувања на 110 kv SF6 прекинувачи во согласност со IEC стандардите, презентација на добиените резултати Ева Шуклева, Ристо Миновски, Василија Шарац A3-3I-MK Инвестициони активности во високонапонската и среднонапонската дистрибутивната мрежа на АД ЕВН Македонија Благој Гајдарџиски, Ева Шуклева, Симон Шутиновски

42 xxxviii C4-5R-MK За координација на изолацијата Ева Шуклева, Ристо Миновски Шулич, Игор C5-3R-EN Модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија во Република Македонија Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич, Антон Чаушевски Шутиновски, Симон A3-3I-MK Инвестициони активности во високонапонската и среднонапонската дистрибутивната мрежа на АД ЕВН Македонија Благој Гајдарџиски, Ева Шуклева, Симон Шутиновски

43 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК A1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ Претседател Слободан Мирчевски Секретар Влатко Стоилков

44

45 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври A1-1R-MK Златко Маљковиќ, Универзитет во Загреб, Факултет за електротехника и компјутери, Хрватска Лидија Петковска Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии, Македонија СОВРЕМЕНИ ТЕНДЕНЦИИ ВО РАЗВОЈОТ НА ГОЛЕМИ ТУРБОГЕНЕРАТОРИ И ХИДРОГЕНЕРАТОРИ Според дискусиите во Студискиот Технички Комитет А1 за време на последното меѓународно советување на CIGRE, што се одржа во Париз во септември 2008 год. современите тенденции во развојот и градбата на (нај)големите синхрони генератори привлекуваат огромен интерес во меѓународната научна јавност, а особено во развојните институции на (нај)големите светски производители на синхрони машини. Во трудот ќе биде презентиран преглед на тенденциите во развојот на најголемите турбогенератори и хидрогенератори во светот денес. Најнапред ќе биде даден осврт на проектите во тек во најреномираните фирми од ова подрачје. Според најновите научни сознанија, ќе бидат дискутирани предвидувањата и тенденциите во развојот на големите турбогенератори и хидрогенератори. Притоа, ќе бидат наведени поважните ограничувања при производството на овие најголеми електрични машини. Што е особено значајно, ќе биде обрнато посебно внимание на испитувањата на најголемите турбогенератори ладени со воздух, наместо со водород. Многу прашања можат да бидат поставени и дискутирани. На пример, кои се очекуваните гранични моќности? На CIGRE'2008 некои од најпознатите светски фирми за производство на синхрони машини, најавија проекти за производство на турбогенератори со моќности поголеми од 2000 MVA. Потребно е да се напомене дека оваа моќност се спомнувала и најавувала и порано, но до денес сеуште не е изработена машина со моќност од овој ред на големина. Понатаму, каде се согледува нивната примена? Овде би рекле дека тоа се првенствено генератори во четириполна изведба наменети за градба на нуклеарни централи, или во двополна изведба за термоцентрали на фосилни горива. Што планираат најголемите светски производители на синхрони генератори? Фирмата Miтsubishi предвидува изградба на турбогенератори до 1715 MVA. Hitachi веќе има турбогенератори од 1570 MVA (4 полни) и 1230 MVA (2 полни). Во нивните развојни единици се работи на развој на турбогенератори до 2000 MVA. Фирмата Alstom планира изградба на 4 полни турбогенератори со моќности до 2000 MVA, додека кај 2 полните турбогенератори максималните моќности би биле до 1400 MVA. Од другите европски компании, Siemens Power Generation има намера да гради 4 полни турбогенератори со моќности до 2000 MVA (50 Hz) и 1520 MVA (60 Hz), додека 2 полните би биле со моќности до 1300 MVA (50 Hz) и 1200 MVA (60 Hz). МАКО СИГРЕ 2009 A1 1

46 A1 2 МАКО СИГРЕ 2009 Од друга страна, General Electric (GE) уште во далечната 1978 година инсталирал во САД три (3) единици на турбогенератори, секој со моќност 1559 MVA за 60 Hz. Исто така, во 1994 год. во Јапонија се инсталирани 2 единици со моќност од 1540 MVA за 50 Hz. Во трудот ќе бидат прикажани и опишани најголемите инсталирани турбо и хидро генератори, како и некои од нивните позначајни параметри и карактеристики. Клучни зборови: турбогенератор, хидрогенератор, развој, гранична моќност, ладење. A1-2R-EN Драго Бан Дамир Жарко Универзитет во Загреб, Факултет за електротехника и компјутерство, Загреб, Хрватска Слободан Мирчевски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје, Македонија СОСТОЈБИ И ТЕНДЕНЦИИ ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ КАЈ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ И ПОГОНИ Во трудот се разгледуваат најновите трендови во проектирање на електрични машини и погони од аспект на енергетската ефикасност и зголемување на трошоците за електричната енергија. Затоа најважно е да се намалат загубите, т.е. да се зголеми искористувањето на електромоторот со примена на нови материјали, технологија и сознанија за градба. Особено внимание е посветено на индустриските асинхрони мотори, бидејќи тие се главните потрошувачи на произведената електрична енергија во погоните со константна или променлива брзина. Се разгледуваат два примери; првиот со мотор 22 kw, 400 V, кој е типичен нисконапонски мотор за широка употреба и вториот со мотор 2500 kw, 6000 V, кој е високонапонски мотор со поголема моќност, произведен по нарачка за специјална намена. Во детали се анализираат можностите за намалување на загубите на моторот со зголемување на волуменот на неговите активни делови, влијанието врз цената на моторот и намалувањето на загадувањето на околината. Клучни зборови: искористување, енергетски ефикасен електромотор, проектирање на електромотор, закони на сличност. Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски Технички Факултет, Битола Драган Видановски ЕЛЕМ, Подружница РЕК Битола A1-3R-MK ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА И ПРЕСМЕТКА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА СИЛА КАЈ МОДЕЛ НА СИНХРОН ЛИНЕАРЕН МОТОР ПО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ Во овај труд е направена електромагнетна анализа и пресметка на магнетната индукција кај Линеарен Синхрон мотор без четкици, производ на корпорацијата ANORAD. Прикажани се основните конструктивни и номинални податоци на моторот како и

47 МАКО СИГРЕ 2009 A1 3 математичкиот модел на софтверот кој е искористен и со чија помош е направена електромагнетната анализа на моделот на синхрониот линеарен мотор, по методата на конечни елементи. Резултатите од електромагнетната анализа се прикажани графички, а исто така презентиран е и начинот за пресметка на електромагнетната сила во моторот по методата на конечни елементи. Клучни зборови: метод на конечни елементи, синхрон линеарен мотор без четкици, ANORAD, електромагнетно поле, електромагнетна сила. A1-4R-MK Влатко Стоилков, Владимир Димчев, Крсте Најденкоски Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје, Македонија АНАЛИЗА НА ПАРАМЕТРИ ЗА ИЗБОР НА ГЕНЕРАТОРИ НАМЕНЕТИ ЗА ВЕТРОГЕНЕРАТОРСКИ СИСТЕМИ Ветрот како обновлив извор на енергија во последните неколку децении се покажа како особено погоден за експлоатација, од што произлезе енормниот развој на ветерната индустрија, со годишен прираст од околу 30 % на светско ниво. Како резултат на овој развој, ветерната индустрија од субвенционирана стопанска гранка прерасна во индустрија со одржлив развој и уште повеќе - профитабилна индустриска гранка. За конверзија на енергијата на ветрот во други видови енергија (пред сé механичка и електрична) се развиени неколку видови на ветрогенераторски системи (ВГС) чиј домен на примена варира од ветропумпни системи, преку изолирани хибридни електрични системи, мали ветрогенераторки системи до комплексни ветерни полиња со моќност од повеќе стотици мегавати интегрирани во големи електроенергетски системи. Во линија со широкиот дијапазон на примена на ВГС е секако и мноштвото решенија за избор на генераторот како еден од главните елементи на ветрогенераторските агрегати. Иако во основа употребените електрични машини се синхрони односно асинхрони машини, постојат низа од различни подвидови (СМ со перманентни и електромагнети, АМ со кафезен или намотан ротор, двојнонапојуван АМ и сл.), додека за погонување на генераторите се користат директни или индиректни врски со роторот на ветрогенераторот. За изборот на конкретен генератор развиени се низа технолошки решенија кои земаат предвид различни аспекти на параметрите на ветрот за одредена локација, како на пример: копнена или вонкопнена изградба на ветерно поле, приморска или континентална локација, надморска висина, орографски услови, вертикален профил, индекс на турбуленција, просечна и главна годишна брзина на ветрот, дневни и сезонски варијации на брзината на ветрот, максимална очекувана брзина во текот на пеесетгодишен временски интервал, начин на погонување на генераторот и сл. Во трудот е дадена анализа за влијанието на одделните параметри на ветрот при изборот на електричниот генератор од аспект на видот, регулацијата, номиналната моќност и техно-економските прилики релевантни за електричниот дел од ветрогенераторските системи. Клучни зборови: ветрогенератори, ветрогенераторски системи, индекс на турбуленција, параметри на ветрот.

48 A1 4 МАКО СИГРЕ 2009 A1-5R-EN Добри Чундев, Павел Миндл Факултет за електротехника, Чешки технички универзитет во Прага, Чешка Република ПРОЕКТИРАЊЕ И РАЗВОЈ НА ХИБРИДНО ЕЛЕКТРИЧНО ВОЗИЛО СО ПОСТИГНУВАЊЕ НА НАЈДОБАР ОПЕРАТИВЕН УЧИНОК И НАЈГОЛЕМА ЕФИКАСНОСТ Овој чланак ги презентира резултатите постигнати со помош на експериментално верификуваниот математички модел на специjален тип на хибриден-електричен погон. Овој труд е поврзан со експерименталната постројка за истражување и развој на хибриден автомобил при Факултетот за електротехника на Техничкиот универзитет во Прага (ФЕЕ- ЧТУ). Моторот за внатрешно согорување (МВС) е главен извор на моќност на возилото. Електричниот делител на моќност (ЕДМ) е специјален тип на синхрон генератор со два ротирачки делови. Роторот (класична возбуда со перманентни магнети) е директно поврзан со движечката оска на МВС. Статорот на оваа машина може да ротира и е директно поврзан со преносот кој води до погонските тркала на возилото. Ова техничко решение му овозможува на МВС да работи со најоптимален број на вртежи за време на целокупниот возен циклус. Главениот електричен погон на возилото е овозможен со помош на електромотор (ЕМ). Оваа машина е напојувана од ЕДМ и со додатно напојување од супер-кондензатор (СК). Кога автомобилот кочи, ЕМ ја менува својата улога од мотор во генератор. На овој начин, кинетичката енергија од кочењето на возилото може да се рекуперира и акумулира во СК. Со цел да се изведат лабораториски тестирања на овој ХЕВ концепт, експериментална постројка е конструирана во лабораторија. Моторот за внатрешно согорување е симулиран со помош на регулиран асинхрон мотор. Отпорот од тркалата на возилото е симулиран со уште еден регулиран асинхрон мотор. Целокупната постројка се состои од четири електрични машини, пет полупроводнички енергетски преобразувачи, еден суперкондензатор и целокупна неопходна инструментација и опрема за контрола, напојување и заштита. Резултатите во овој труд ги прикажуваат главните карактеристики на овој нов модел на хибриден-електричен погон за предефиниран возен режим. Математичкиот модел користи експериментално потврдени резултати од лабораторискиот модел, а симулациите овозможуваат верифицирање на легитимноста на ова ново технолошко решение. Клучни зборови: симулација, ефикасност, хибридно-електрично воѕило (ХЕВ), контрола на преобраѕувачи, енергетски преобразувачи ѕа ХЕВ, експериментална постројка, пренос на моќност, суперкондензатор, регенеративна моќност, софтвер.

49 МАКО СИГРЕ 2009 A1 5 A1-6R-MK Сашо Мартиновски СИСКОН ДООЕЛ, Скопје Лидија Петковска Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје АНАЛИЗА НА АСИНХРОН МОТОР СО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ СО КОРИСТЕЊЕ НА FCSMEK Целта на овој труд е да се изврши анализа на карактеристиките на трифазен асинхрон мотор со кафезен ротор со помош на методот на конечни елементи. Овој метод овозможува анализа на магнетните процеси во некоја машина и определување на карактеристиките на истата. Програмот кој што се користи за овој труд е FCSMEK, и тој е развиен во лабораторијате за електромеханика на Хелсиншкиот универзитет за технологии во Финска. Карактеристиките добиени со помош на овој програм подоцна се споредени со оние добиени од практичните мерења и теориската аналаиза. При анализа на асинхрон мотор со помош на класичните методи, магнетното поле во машината не може да се одреди прецизно, туку истото може да се одреди само приближно. Овие традиционални методи на анализа обично даваат задоволителни резултати само за стационарен режим на машината а не и за транзиентен. Ова е главната причина зашто се повеќе истражувачи користат нумерички методи при анализа на машините. Оваа анализа се базира на решавање на Максвелови равенки. Поради нелинеарноста на материјалите овие равенки се решаваат итеративно. Битно е да се напомене дека при овие анализи земена е во обзир и 3D геометријата на машината. Клучни зборови: асинхрон мотор, метод на конечни елементи. A1-7R-MK Драган Видановски ЕЛЕМ подружница РЕК Битола, Битола Слободан Мирчевски Факултет за Електротехника и Информатички Технологии Скопје Благоја Арапиноски Технички Факултет Битола ЕСТИМАЦИЈА НА ВРЕМЕНСКАТА КОНСТАНТА НА РОТОРОТ СО КОРИСТЕЊЕ НА РЕАКТИВНАТА МОЌНОСТ И ФАЗНА ЛОГИКА ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА ВЕКТОРСКОТО УПРАВУВАЊЕ НА АСИНХРОН МОТОР Многу важен елемент во експлоатацијата и управувањето на асинхрониот мотор (АМ) е познавањето на реалната топлинска состојба внатре во моторот. Во овај труд ќе прикажеме нов метод на пресметка на роторската временска константа и начин како да се добие побрз одзив при векторското управуавање со користење на фазна логика (Fuzzy Logic). Клучни зборови: естимирање на роторската временска константа, реактивната моќност и роторска отпорност, фазна логика, Lookup табели.

50 A1 6 МАКО СИГРЕ 2009 A1-8R-MK Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева Универзитет Св.Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии ХАВАРИСКИ СТОП НА ХИДРОГЕНЕРАТОРОТ ВО ХЕЦ САПУНЧИЦА И АНАЛИЗА НА НАСТАНОТ И ОШТЕТУВАЊАТА Во трудот се дава приказ на хавариското запирање на хидрогенераторот ТГ-1 во ХЕЦ Сапунчица Тип Y 160/55-6, поради настанатиот механички дефект на роторот настанат во пробен период на работа по извршените рехабилитациони работи во хидроцентралата. Генераторот е со карактеристики моќност S = 1800 kva, Ugen = 6300 V, n=1000 vrt./min., производство Раде Кончар, Хрватска. Анализиран е настанот и причината на дефектот, како и текот на некои електрични големини при запирањето. Даден е приказ на последиците од дефектот со настанатото оштетување на статорот и половите на роторот. Клучни зборови: хидрогенератор, хавариски стоп, рехабилитација на ХЕЦ. A1-9R-MK Вангел Фуштиќ, Крсте Најденковски Универзитет Св.Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии Јован Митревски АД ЕЛЕМ, Подружница ХЕЦ Треска - Скопје ФАБРИЧКИ КОНТРОЛНИ ИСПИТУВАЊА НА РОТОРСКИТЕ ПОЛОВИ И ВОЗБУДНИОТ СИСТЕМ НА ГЕНЕРАТОРИТЕ ЗА ХЕЦ СВETA ПЕТКА Во трудот се дава презентација на фабричките контролни испитувања на роторските полови и возбудниот систем за генераторите Г1 и Г2 за ХЕЦ Св. Петка, кои се реализираа во мај 2008 г. во фабриката Andritz-VA TECH Hydro, Индија. Испитувањата беа според планот за контролни испитувања на генeраторите ITP , при што во трудот е даден приказ на испитувањата на роторските полови, вкупно по 28 за Г1 и Г2, (и двата резервни), на кои е извршено испитување со импулсен напон, мерење на отпор на изолацијата и високонапонски испитувања. Во истата лабораторија беше испитан и возбудниот систем на генераторите Сите контроли и испитувања беа реализирани согласно важечките меѓународни IEC стандарди, со мерна калибрирана опрема и стручен персонал. Во трудот е даден и коментар за добиените резултати од мерењата во однос на задоволување на критериумите, кои произлегуваат од меѓународните стандарди за ваков вид на испитувања и опрема. Клучни зборови: синхрон генератор, роторски полови, возбуден систем, фабрички тестирања.

51 МАКО СИГРЕ 2009 A1 7 Иле Георгиев Македонски Телеком AД. Скопје A1-10R-MK ЗАШТЕДА НА ЕНЕРГИЈА СО ВЕНТИЛАТОРИТЕ ВО ЦЕНТРАЛНИОТ СИСТЕМ ЗА ЗАТОПЛУВАЊЕ ТОПЛИФИКАЦИЈА-ИСТОК - СКОПЈЕ Во системите за греење, вентилација и климатизација (HVAC - Heating, Ventilation and Air Conditioning) може да се заштеди многу енергија со користење на погони со променлива брзина. За само 20% пад на брзината на центрифугалните пумпи и вентилаторите може да се заштеди и до 50% енергија. Бидејќи, многу погони сеуште ги користат вообичаените механички уреди за контрола на протокот, разбирливо е да се гледат како потенцијал каде може да се заштеди енергија. Вообичаено, ваквите системи за централно греење работат со променлив дневен режим. При промена на температурата на водата во котелот, се менува дотурот на гориво, која промена мора да биде следена со промена на дотурот на воздух во горилникот, држејќи го нивото на кислород во соодветните граници. За оваа цел се користи погон на вентилатор. Многу погони на вентилатор користат вообичаено механичко управување со протокот на воздух, што е случај и во Топлификација-Исток кај два од трите погона. Како и да е, со користење на овој пристап, се користи значителна енергија а работниот век на опремата се скратува.. Многу подобар пристап е да се користи погон со променлива брзина на вентилаторите за промена на протокот на воздух за да се задоволат многу попрецизно барањата како резултат на промената на оптоварувањето. Кога вентилаторите работат со 80% од брзината користат само 50% од енергијата, споредбено со оние кои работат при целосна брзина. Сеуште многу вентилатори работат континуирано со целосна брзина, каде излезот се регулира со неефикасни уреди како што се крилца и вентили. Ако само за 20% се намали брзината на вртење на вентилаторот може да се заштеди енергија и до 50%. Применето на 110 kw мотор со континуирано работење, ќе значи многу заштедена енергија - на една единствена апликација. Пумпите и вентилаторите се најдобрите апликации за обнова со погони со променлива брзина. Најдобар начин за определување на трошковната ефикасност на потенцијалното осовременување со погон со променлива брзина е да се види за потребата од моќност при сите услови на работа, првин со, а потоа и без погон со променлива брзина. Овој труд ги презентира резултатите од практичните истражувања врз погони на вентилатор погонувани од 110 kw мотори, преку мерења на енергијата направени со и без енергетски преобразувач кој работи со линеарна V/f управувачка карактеристика, и соодветните заштеди на енергија користејќи го дневниот дијаграм на работа на погоните. Исто така обратено е внимание на влијанието на вишите хармоници врз моторот и врз напојната мрежа. Клучни зборови: заштеда на енергија, вентилатор, енергетски преобразувач.

52

53 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК A2 ТРАНСФОРМАТОРИ Претседател Дионис Манов Секретар Крсте Најденкоски

54

55 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври A2-1R-EN Марјан Попов Технички Универзитет Делфт Факултет за електротехника, математика и компјутерска техника РОБУСЕН ПРИСТАП ПРИ АНАЛИЗАТА НА РАСПРЕДЕЛБАТА НА НАПОНОТ ВО ТРАНСФОРМАТОРСКИ НАМОТКИ СО СЛОЕВА ФОРМА МЕРЕЊА И МОДЕЛИРАЊЕ Во овој труд е анализиран ефектот на повторно палење на лакот во прекинувач за време на вклучување на трансформатор. Експерименталното коло се состои од трансформатор за напојување, вакуумски прекинувач, кабел и испитуван трансформатор, при што се мерени повторните палење на лакот во прекинувачот. Испитуваниот трансформатор е прототип дистрибутивен трансформатор со инсталирани мерни точки по должината на намотката во секоја фаза. Трансформаторот е моделиран со π-секции коишто се изведени со помош на телеграфските равенки во директна форма. Напоните при вклучување се измерени и пресметано со и без кабел инсталиран помеѓу прекинувачот и трансформаторот. Пресметаните напони се во добра согласност со измерените напони. Презентираниот метод може успешно да го користат производителите на трансформатори за оценка на напоните во трансформаторите при вклучување (исклучување) на трансформатор или удар на молња, при што ќе придонесе за добивање на корисни информации за координација на изолацијата. Клучни зборови: трансформатор, прекинувач, вкучување, повторно палење, осцилации. A2-2R-EN Јовче Донески, Бени Ларкинг Хексаформер Продуктион АБ, Вастервик, Шведска Соња Лундмарк, Јуриј Сердвик, Станислав Губански Шалмерс Технолошки Универзитет, Гетеборг, Шведска СПОРЕДБА ПОМЕЃУ ТРИФАЗНИТЕ ТРАНСФОМАТОРИ ОД ТИПОТ ХЕКСА И ОД ТИПОТ Е Концептот на дизајн на енергетски трансформатори со конструирано симетрично јадро (хекса-трансформатор) обезбедува покомпактно решение споредбено со традиционалната технологија базирана на Е-тип на јадро. Овој труд ги проценува

56 A2 2 МАКО СИГРЕ 2009 параметрите на два 100 ква трифазни трансформатори изградени во согласност со двата концепти. Проценката вклучува пресметки на индуцираните напони, индуктивности, загуби во јадро и разлики во тежина. Понатаму, пресметаните параметри се споредени со мерените вредности. Покажано е дека за истражената трансформаторска големина и номинални вредности, компактниот дизајн на хекса-трансформаторот дава до 25% пониски загуби во јадро, 40% помала струја на магнетизирање и 12% помала тежина на јадро споредбено со конвенционален трансформатор со Е-тип на јадро. Клучни зборови: јадро, хекса-трансформатор, загуби во јадро, струја на магнетизирање. Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова Радевска Технички Факултет, Битола A2-3R-MK АНАЛИЗА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНОТО ПОЛЕ И ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ПАРАМЕТРИ НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР ПО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ Во трудот е презентирана електромагнетна анализа над енергетски дистрибутивен трансформатор по методата на конечни елементи FEM 4.2. при номинално оптоварување. Прикажани се распределбите на магнетната индукција и магнетното поле, а исто така направени се пресметки на електричните параметри од T- еквивалентната шема на трансформаторот. Клучни зборови: дистрибутивен енергетски трансформатор, ETN 630, метод на конечни елементи, магнетна индукција, магнетно поле, магнетен флукс. A2-4R-MK Михаил Дигаловски, Лидија Петковска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје, Македонија ПРИДОНЕС КОН АНАЛИЗАТА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИТЕ ПОЈАВИ ВО ТРИФАЗНИ ТРАНСФОРМАТОРИ СО МКЕ (МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ) Во овој труд е прикажана анализа на електромагнетните појави во трифазните трансформатори, при различни услови на работа, и тоа: режим на празен од, режим на номинално оптоварување и режим на куса врска. Како алатка за пресметка на карактеристиките на трансформаторот се користи Методот на Конечни Елементи МКЕ, односно програмскиот пакет FEMМ. Методот на конечни елементи дава можност за пресметка и анализа на магнетните полиња во уреди со сложена геометрија и нелинеарни карактеристики. Објектот на истражување е мал трифазен лабораториски трансформатор во отворена изведба со номинални податоци: S n =500 VA; U 1 /U 2 =380/42 V; f n =50 Hz; Yy0. Со програмот FEMМ се вршат обемни и детални пресметки во дводимензионален домен на трансформаторот. Меѓутоа, имајќи ја предвид отворената изведба на трансформаторот, познато е дека магнетното поле не може да биде ограничено само во доменот на трансформаторот (магнетно јадро и намотки), туку и надвор од него, така што во МКЕ пресметките се зема влијанието и на околната средина.

57 МАКО СИГРЕ 2009 A2 3 На почетокот ќе биде објаснето како се дефинира моделот на трифазниот трансформатор и внесувањето на податоците на трансформаторот, за горенаведените режими на работа. Со помош на софтверот FEМM, во претпроцесорот Triangle се генирира мрежата на конечни елементи во анализираниот домен. Потоа во процесорот Fkern се добива распределбата на магнетното поле. Во постпроцесорот се оределува вредноста на магнетниот флукс и магнетната индукција, како во јадрото и намотките на трансформаторот, така и надвор од трансформаторот во целиот домен на пресметки. Во трудот ќе бидат прикажани дијаграми со распределбата на флуксот и на индукцијата во различни пресеци на магнетното јадро на трансформаторот. Во постпроцесорската фаза, се врши нумеричка пресметка на сите електромагнетни и електромеханички карактеристики на анализираниот уред и притоа, како излезни резултати директно се пресметуваат: основниот магнетен флукс во јадрото и растурните флуксови на намотките, магнетната индукција, магнетната енергија и коенергија, како и електромагнетната сила што дејствува врз намотките. Освен тоа, програмот овозможува пресметка на различни линиски, површински и волуменски интеграли, со кои потоа може да се определуваат и следниве големини: вкупниот опфатен флукс, индуцираниот напон, индуктивностите, односно реактансите, загубите и.т.н. Во овој труд посебен акцент ќе биде ставен врз пресметката на индуктивитетите на магнетизирање и на растурање на трансформаторот со помош на FEMМ. Клучни зборови: трифазен трансформатор, метод на конечни елементи (МКЕ), магнетно поле, магнетна индукција, магнетен флукс, индуктивитети. A2-5R-MK Крсте Најденкоски Универзитет Св.Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПРОЦЕНКА НА ВРЕДНОСТА НА ЗАГУБИТЕ НА МОЌНОСТ КАЈ ДИСТРИБУТИВНИ ТРАНСФОРМАТОРИ Денес електродистрибутивните компании имаат зголемени барања да електричните мрежи функционираат поефикасно и со смалени трошоци за одржавање на опремата. Како дополнителни барања се наметнуваат и исполнувањето на обврските кои произлегуваат од глобалните активности за намалување на емисијата на штетни гасови. Сето ова доведува до тоа да изведбата на дистрибутивниот систем и изборот на опремата биде многу комплексна работа. Најчесто користен метод при изборот на најекономичен дистрибутивен трансформатор е методот на капитализација на загубите. Во овој труд ќе биде анализирана постапка за определување на капитализираните трошоци на трансформаторот а посебно внимание ќе биде посветено на пресметка на коефициентите со кои се дефинира вредноста на загубите во празен од (А) и загубите при оптоварување (В). Клучни зборови: енергетски трансформатори, загуби на моќност, капитализирани трошоци.

58 A2 4 МАКО СИГРЕ 2009 Жан Кипаризоски Howard Industries, Laurel, MS, USA A2-6R-MK SFRA ТЕСТ ЗА МЕХАНИЧКА ПРОЦЕНКА НА АКТИВНИОТ ДЕЛ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ SFRA (sweep frequency response analysis) тест методот е многу корисна алатка за верификација на механичкиот интегритет на електричните машини, посебно на енергетските трансформатори. SFRA тестот е во суштина мерење на одзивот на намотките на доведен напон со мала амплитуда и различни фреквенции. Како еден трансформатор ќе реагира на овие сигнали е во тесна зависност од неговата импеданса и сите други капацитивни и индуктивни елементи поврзани со самите намотки и се дел од трансформаторот. Енергетските трансформатори се предвидени да издржат и опстојат на однапред определени механички стресови, било тоа да се стресови при експлоатација (куси врски, пренапони и др.) или при транспорт и манипулација. Доколку трансформаторот е оштетен (било при транспорт или настани при експлоатација), издржливоста на куси врски на тој трансформатор е значително намалена. Еден од начините за одредување на степенот на оштетување покрај скапите отворања на трансформаторот и негов визуелен преглед на активниот дел, е да се употреби SFRA тест методот. Директната врска помеѓу геометријата на трансформаторот и RLC мрежата која ја претставуваат јадрото, намотките и другите електрични елементи (изолатори, преклопки, одводници), може да се претстави со регистрирање на одзивот на активниот дел како функција од влезниот сигнал. Самата промена на геометријата на трансформаторот ќе доведе до промена на карактеристиките на RLC колото што воедно ќе предизика и промена на одзивот на тоа коло. Промената на одзивот регистриран со SFRA тест методот може да идентификува широк опсег на грешки во трансформаторот. Клучни зборови: SFRA, фреквенција, RLC мрежа, трансформатор, оштетување. Александар Шекерински АД МЕПСО, Скопје A2-7R-MK ШТО КОГА ЌЕ ОСТАРАТ ГОЛЕМИТЕ ТРАНСФОРМАТОРИ? Во преносниот систем на Македонија, на 400 kv, најголемите трансформатори, оние од периодот на неговото пуштање во погон во 1979 година, се стари помеѓу 30 и 32 години. Сеуште не постојат формализирани правила кои би го определиле крајот на животниот век на еден енергетски трансформатор, согласно тоа и утврдувањето на староста мора да биде предмет на елаборација. Прашањето од насловот е реторичко. Во трудот се изнесуваат размислувања, наши сознанија и туѓа пракса во врска со она што би требало да се прави со големите трансформатори во тек на целиот животен век, за да не биде, еден ден, корисникот изненаден од проблеми со нив и, тогаш, да не биде во состојба да донесе навремена квалитетна одлука што да превземе. Се елаборира потребата за активен

59 МАКО СИГРЕ 2009 A2 5 однос на корисниците со овие трансформатори во смисла на усвојување на концепт за управување со трансформаторите, кое ги опфаќа сите фази на животот на една единица: од утврдувањето на потребата, изборот, производството, одржувањето, различни интервенции во погон и конечно исфрлање од погон, на крајот на животниот век. Во сите фази се води сметка за сите околини на трансформаторот: трафостаницата, електроенергетскиот систем (ЕЕС), компанијата-сопственик и животната околина. Трансформаторот заслужува особено внимание поради неговата капитална вредност, но, оправдано е да се каже, уште повеќе, поради тежината на последиците во сите околини, при поедини случувања во него. Се зборува за амбиентот кај нас и се изнесува целта, кон која може да се појде и до неа да се дојде, доколку најнапред би се надминале некои предубедувања во врска со трансформаторите, изразени во ставовите како: имаме малку трансформатори, за добри анализи, или на предлози за изработка на процедури, да се вели: тоа се познати работи и, конечно, за трансформаторите да се зборува само кога има проблем. Факт е дека имаме малку трансформатори и дека секоја анализа бара соодветен примерок, а истотака и развивање на модел за управување го бара истото. Но, факт е и тоа дека за секого има модел, само моделот треба да биде сообразен со реалните услови. Во таа смисла е и идеата на овој текст и дадените предлози за активност. Клучни зборови: енергетски трансформатор, управување со трансформатори, животен век, ризик. Дионис Манов, Ристо Миновски Професори во пензија на ФЕИТ, Скопје Илија Хаџидаовски МАКСТИЛ, Скопје Благоја Темелковски ЦЕР, Скопје A2-8R-MK АНАЛИЗА НА ХАВАРИЈАТА НА ПЕЧНИОТ TРАНСФОРМАТОР 50 MVA И ПРАТЕЧКИТЕ ПОСТРОЈКИ ВО ЧЕЛИЧАРНИЦАТА НА МАКСТИЛ СКОПЈЕ Анализирана е хаваријата на печниот трансформатор за електролачната печка и пратечките постројки инсталирани во челичарницата на Макстил -Скопје. Опишани се основните карактеристики на елементите кои се предмет на анализата: електролачната печка, печниот трансформатор, кондензаторската батерија како и заштитата на постројката. Електролачната печка се напојува преку трифазен регулационен печни трансформатор во специјална изведба. Печниот трансформаторот се состои од главен и сериски трансформатор, сместени во заеднички казан. Тие се изведени со посебни магнетни јадра, со по три столба и со примарни, секундарни и терциерни намотки на секој столб. Секундарните фазни намотки на главниот и на серискиот трансформатор поврзани во серија преку електродите на електролачната печка формират триаголник. Терциерните фазни намотки поврзани во серија формират триаголник кон кого е приклучена кондензаторска батерија за подобрување на факторот на моќност. Технолошкиот процес на електролачната печка налага зачестено пуштање на печниот трансформатор, при што секундарните намотки се во празен од, додека кондензаторите и терциерните намотки се изложени на ударни струи. Кумулативното дејство на ударните струи довело до оштетување на неколку кондензатори и на терциерната регулациона намотка на фазата В на главниот трансформатор. Анализирани

60 A2 6 МАКО СИГРЕ 2009 се можните причини за хаваријата на печниот трансформатор и кондензаторската батерија и предложени се мерки за нивно спречување. Клучни зборови: трифазен регулационен печни трансформатор во специјална изведба, електични и струјни напрегања, ударни струи на кондензаторите и на намотките. A2-9R-ЕN Јелена Лукиќ, Слаџана Теслиќ, Ѓорѓе Јовановиќ, Срѓан Милосављевиќ, Драган Ковачевиќ Електротехнички Институт Никола Тесла, Београд ОСНОВНА ПРОЦЕНКА НА СОСТОЈБА КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ КОЈА ПРОИЗЛЕГУВА ОД АНАЛИЗА ВО ТРУДОТ/МАСЛОТО Анализа на погонската состојба на трансформаторот према концепт увидување на состојбата врз база на испитување анализи на хартија/масло анализа представува еден од најважните параметри во анализата на ризикот.изолационото масло поред своите две основни функции да служи како диелктрик и медиум за одведување на топлота, представува и голем диагностички медиум за утврдување на погонската состојба на трансформаторот (CBM). Со квантификација на производи на деградација на хартија/масло изолација се добиваат основни параметри за проценка на брзината на стареење и можат да се откриат подруги термички електрични дефекти и неисправности на трансформаторот во погонот а со тоа да се избегаат хаварии.во оваа работа на феноемните, термичките, оксидативните и хидролитичките деградации се описани.,заедно со проблемите врзани за појавување на бакар сулфид во изолациите на намотајот врз основа на експлоатација на масло кое има корозивен сумпор.искуствата со анализа на фуранот во масло како диагностичен метод за проценка на цврстината на изолациа, заедно со конвенционална мерувања на содржината на гасови и вода растворени во масло се описани низ примери во пракса.во представениот пример на трансформатор после дефектажа во фабрика со испитување на степен на полимеризациа на узорок од хартија и со преглед на намотаите се добиа корелации со погонските анализи на фуранот и е детективиран бакар сулфид коко хот спот маркер.значајно е и бенифитите во пракса.поврзаната хемиска и електрична мерувања служат како комплементарен диагностички алат во проценка на состојбата во процени на ризикот, на расположивост и поузданост на експлоатациа на трансформаторот.овие параметри можат да дадат значаен доприност во проценка на преостанатиот животен век на трансформаторот. Клучни зборови: трансформатори, изолационо масло, цврстина на изолациа,фурани во масло, термичка дегардација, хидролитичка дегардација, бакар сулфид, корозивно масло, степен на полимеризациа на хартиа, преостанат животен век.

61 МАКО СИГРЕ 2009 A2 7 Себастијан Милер, Маргарета Петрован-Боиарчиуќ, Гилом Периго СЕРГИ Холдинг, Франција A2-10R-EN ЗАШТИТА ОД ЕКСПЛОЗИИ НА МАСЛЕНИ ТРАНСФОРМАТОРИ: ЕКСПЕРИМЕНТИ И СИМУЛАЦИИ Експлозиите на маслените трансформатори се причинети од електричен лак во трансформаторскиот казан. Во тек на милисекунди, лакот го испарува околното масло и генерираниот гас е под притисок бидејќи инерцијата на течноста го спречува неговото ширење. Разликата на притисокот помеѓу гасниот меур и околната течност генерира бранови на притисок кои се распростираат и взаимодејствуваат со казанот. Тогаш рефлексиите на брановите на притисок создаваат статички притисок кој расте и води кон пробивање на казанот затоа што тој не е димензиониран да издржи такви нивои на статички притисок. Тоа резултира со опасни експлозии, скапи штети и можно загадување на околината. Додека заштитните ѕидови околу трансформаторите можат да го ограничат ширењето на експлозијата и прскалките можат да се борат со предизвиканиот пожар, овој труд презантира една стратегија за да се спречи пробивање на казанот. Кога електричната грешка ќе се појави, се предизвикува брзо намалување на притисокот со брза евакуација на маслото во резервоар со цел да се спречи експлозија на казанот. За да се процени ефикасноста на оваа стратегија се применети експерименти и компјутерски симулации. Експерименти беа извршени на големи трансформатори опремени со заштита. Тие потврдија дека лакот генерира еден максимум на висок притисок кој се пренесува во маслото и ја активира заштитата за неколку милисекунди пред да се зголеми статичкиот притисок, со што се спречува експлозија. Покрај тоа се извршени и симулации на последиците од електричен лак кој се појавува во габаритот на еден 200 MVA трансформатор. Споредбата на сликите на појавата на притисоци добиени со и без заштита покажува дека зголемувањето на статичкиот притисок може да биде спречено со брза евакуација на маслото поттикната со првиот динамички максимум на притисокот генериран од електричниот лак. Клучни зборови: маслен трансформатор, превенција од експлозија, електричен лак, експерименти, симулации.

62 A2 8 МАКО СИГРЕ 2009 A2-11R-EN Марија Чундева-Блајер, Љупчо Арсов Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии-скопје Лука Ферковиќ, Роман Малариќ, Дамир Илиќ Универзитет во Загреб, Факултет за електротехника и информатика, Загреб, Р. Хрватска СПЕЦИЈАЛНИ МЕРНИ ТРАНСФОРМАТОРИ ЗА ПРЕЦИЗНИ МЕРЕЊА НА ВИСОКИ НАПОНИ И СТРУИ Во овој труд ќе бидат прикажани методи за прецизни мерења на високи напони и струи со примена на специјални трансформатори: намотка на Роговски (НР) развиена во Р. Хрватска и 20 kv-тен комбиниран напонско-струен мерен трансформатор (КНСМТ) развиен во Р. Македонија. Со цел да се зајакне соработката меѓу Примарната електромагнетна лабораторија (PEL) во Загреб и Метролошката лабораторија за електромагнетни големини (MLEQ) во Скопје, од страна на Министерствата за образование и наука на двете земји е поддржан билатерален научно-истражувачки проект. MLEQ при ФЕИТ во Скопје врши мерења на високи напони и струи со оригинално развиен прототип на КНСМТ со следните коефициенти на трансформација: 100 A/5 A за струјното мерно јадро (СМЈ) и (20000/ 3 ):(100/ 3 ) за напонското мерно јадро (НМЈ) за 20 kv-тно напонско ниво. КНСМТ мора да ги задоволува строгите метролошки критериуми на стандардот IEC Определувањето на метролошките карактеристики на КНСМТ е тешка задача, поради неговиот многу комплициран електромагнетен систем. Растурните реактанси, определени со FEM-3D се главните влијателни фактори во буџетот на мерната неодреденост на КНСМТ и неговите метролошки параметри (p u -НМЈ напонска грешка, δ u -НМЈ фазна грешка, p i -СМЈ струјна грешка и δ i -СМЈ фазна грешка). Оптималното проектирање на КНСМТ (обезбедувањето на минимум на неговите метролошки параметри) е направено со примена на генетски алгоритам. Прототипот на КНСМТ е реализиран во Фабриката за мерни трансформатори при EMO A. Д.-Охрид. Направени се високо-напонски испитувања на прототипот. Постигнато е метролошко усовршување на КНСМТ: почетен проект-нмј со класа на точност 3 и СМЈ со класа на точност 1, оптимален проект-нмј со к.н.т. 1 и СМЈ со к.н.т. 0,1 и прототип-нмј со к.н.т. 0,5 и СМЈ со к.н.т. 0,5. PEL е е национална мерна и калибрациона лабораторија за електрични големини, при Факултетот за електротехника и информатика во Загреб, Р. Хрватска (FER), од 2006 година, по добивањето на акредитацијата според ISO од страна на DKD акредитационото тело. Тоа е примарна научно-истражувачка лабораторија каде се развиваат нови мерни методи. Во последно време се развива намотка на Роговски со нова конструкција. НР е познат струјно-напонски преобразувач, кој да се користи за високо-прецизни мерења на наизменична струја (при индустриска фреквенција), па сите влијателни големини во неговата мерна неодреденост мора да се анализираат. Мерната девијација на заемната индуктивност на реализираниот модел е во добра согласност со теоретските предвидувања и дава можност за конструкција на сензор за лабораториска употреба. Овие истражувања доведоа до прецизен мерен трансформатор, базиран на НР со астатична врска и проектиран за мерење на наизменични струи во опсег од 0,1 A до 20 A и фреквенции до 1 khz. Постигната е релативна мерна неодреденост од 0,01 %. Клучни зборови: мерни трансформатори, намотка на Роговски.

63 МАКО СИГРЕ 2009 A2 9 Дончо Коевски АД МЕПСО, Скопје Славко Стојчевски Силмак, Јегуновце A2-12I-MK OТКРИВАЊЕ И ОТКЛОНУВАЊЕ НА ДЕФЕКТ НА РЕГУЛАЦИОНЕН ПРЕКИНУВАЧ НА ТРАНСФОРМАТОР 20 MVA СО ПРОФИЛАКТИЧКИ ИСПИТУВАЊА ВО ТС 110/35 kv ЈАГУНОВЦЕ Редовните профилактички мерења на енергетската опрема во ТС 110/35 kv Јегуновце, посебно на енергетските трансформатори, откри, при испитувањето на TR 2, одредени нерегуларности во измерените статички вредности на отпорите на ВН намотка во сите положби на регулациониот прекинувач во фазата А, во смисла на зголемување на отпорот во одредена положба. Предходните резултати од гасно хроматографските анализи покажуваа зголемување на концентрациите на гасови во трансформаторското масло (метан, етан, етилен, пропилен), што индицира проблеми во регулациониот прекинувач, меѓу другото и препорака за исклучување од погон. Стручната служба после опстојна анализа, донесе одлука за исклучување на трансорматорот, празнење на маслото и отварање на ревизиониот отвор, при што беше констатирано оштетување на летва и контакти на бирачот. Истата беше заменета со исправна од стар бирач на друг регулационен прекинувач од исти тип. После комплетен преглед и проверка на бирачот, ревизија на теретниот прекинувач, обработка на трансформаторското масло и сушење на трансформаторот, тој е доведен во нормална погонска состојба. Во трудот е извршена анализа на испитувањата со опис на работите кој се извршени. Клучни зборови: енергетски трансформатор, профилактички испитувања, регулациона склопка.

64

65 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК A3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА Претседател Вангел Фуштиќ Секретар Невенка Китева

66

67 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври A3-1I-MK Шарац Василија Сиеменс А.Е. Скопје УПРАВУВАЊЕ СО ВКЛУЧУВАЊЕ И ИСКЛУЧУВАЊЕ НА ВИСОКОНАПОНСКИ ПРЕКИНУВАЧИ Управувањето со вклучување и исклучување на високонапонските прекинувачи (ВП) допринесува кон намалување на зголемените електродинамички товари во мрежата кои може да се јават како резултат на нормалните операции на вклучување или исклучување. Управувањето со моментот на вклучување или исклучување може во голема мера да ги намали товарите предизвикани од пренапони или струи на магнетизирање. За таа цел се користи уред за управување со моментот на вклучување или исклучување на (ВП) кој издава команда за отварање или затварање на прекинувачот во зависност од моментот на поминување на струјата или напонот низ нула. Доколку не се користи овој уред прекинувачот скоро истовремено издава команда на сите три пола. Тоа значи дека во секој пол имаме различен момент на отварање/затварање во однос на фазното поместување во сите три фази. На тој начин се создаваат транзиентни режими кои варират во секоја фаза/пол поединачно. Во општ случај барем во еден пол се јавуваат неповолни услови (Слика 1а). Преку управувањето со моментот на вклучување/исклучување транзиентните појави се минимизираат и за секој пол поединачно се определува оптималниот момент на вклучување односно исклучување (Слика 1 б). Во случај на исклучување на прекинувачот од страна на заштитните уреди поради грешка, исклучувањето се извршува директно а не преку уредот за управување. Во овој случај моментот на исклучување не се контролира. Кога се јавува потреба од вклучување или исклучување на прекинувачот за време на тестирање, монтажа или при одржување постои можност за вградување на baypass во уредот за управување и во тој случај командите се пренесуваат кон прекинувачот директно. Во нормален режим на работа овој baypass е отоворен и командите се пренесуваат од уредот за управување кон прекинувачот. (а) Време на вклучување не е оптимирано (б) Време на вклучување е оптимирано Слика 1 Вклучување на трансформатор Со помош на овој уред може да се добијат следниве податоци поврзани со работата на прекинувачот: последните четири операции на исклучување, осцилограмите на напоните и МАКО СИГРЕ 2009 A3 1

68 A3 2 МАКО СИГРЕ 2009 струите, осцилограмите на командите (пр. влезовите од командата соба и излезите од прекинувачот). Клучни зборови: високонапонски прекинувачи, уреди за управување со вклучување и исклучување, минување низ нула. Ева Шуклева ЕВН Македонија, Скопје Ристо Миновски ФЕИТ, Скопје Василија Шарац SIEMENS A.E., Скопје A3-2R-MK РУТИНСКИ ИСПИТУВАЊА НА 110 kv SF6 ПРЕКИНУВАЧИ ВО СОГЛАСНОСТ СО IEC СТАНДАРДИТЕ, ПРЕЗЕНТАЦИЈА НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ Во овој труд се обработени рутинските испитувања на високонапонските прекинувачи во согласност со IEC и IEC60694, со презентација на резултатите добиени во присуство на авторот на едно рутинско испитување на 110 kv прекинувач во фабриката во производителот. Рутинските испитувања се состојат од: проверка на конструкцијата и визуелна проверка, диелектрични испитувања на главното коло, механички испитувања, испитувања на помошното и управувачкото коло, мерење на отпорот на главното коло, испитување на херметичност. Презентираните резултати се од повторените рутински испитувања на случајно избран примерок, 110 kv трополен прекинувач со посебни погони за трите пола со SF6 гас за гаснење на лакот. Добиените резултати се споредени со пропишаните толеранции. Приложени се и осцилограмите од механичките испитувања, во споредба со добиените при типското испитување. Клучни зборови: рутински испитувања, типски испитувања, високонапонски прекинувач. Благој Гајдарџиски, Ева Шуклева, Симон Шутиноски Оддел за Високонапонски постројки ЕВН Македонија Скопје A3-3I-MK ИНВЕСТИЦИОНИ АКТИВНОСТИ ВО ВИСОКОНАПОНСКАТА И СРЕДНОНАПОНСКАТА ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА НА АД ЕВН МАКЕДОНИЈА Во овој труд се прикажани активностите на ЕВН Македонија во високонапонските и среднонапонските трансформаторски станици на Дистрибутивната мрежа во изминатите две

69 МАКО СИГРЕ 2009 A3 3 години, во насока на подобрување на квалитетот и сигурноста во напојување на потрошувачите со електрична енергија. Опфатени се аспектите на: 1. Фазен Проект менаџмент при процесот на градба на објектите на ЕВН Македонија, при изменети законски услови во согласност со процедурите за набавка 2. Ревитализација, модернизација и воведување на далечинско управување на трансформаторските станици во дистрибутивната мрежа од технички и економски аспект. Клучни зборови: трансформаторски станици, високонапонска опрема, среднонапонска опрема, заштитни уреди, ивестиции, инвестиционо одржување, проект менаџмент, ревитализација, дистрибутивна мрежа.

70

71 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Б1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ Претседател Јован Димитриев Секретар Соња Ангелевска Колева

72

73 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври B1-1R-MK Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ОЦЕНКА НА ТОПЛИНСКОТО СТАРЕЕЊЕ НА ИЗОЛАЦИЈАТА КАЈ ЕНЕРГЕТСКИТЕ КАБЛИ Во трудот е направен осврт кон процесите на загревање и ладеење на енергетските кабли. Осврт е направен и кон процесот на топлинското стареење на нивната изолација. Потоа е изложена нумеричка постапка со која се овозможува проценка на релативното топлинско стареење на изолацијата на еден енергетски кабел под дејство на променлив дијаграм на оптоварување. Постапката овозможува и утврдување на максималното струјно оптоварување со кое при променлив дијаграм на оптоварување се постигнува иста брзина на стареењето на кабелот со онаа што се остварува кога е тој оптоварен со своето трајно дозволено струјно оптоварување. Со тоа се овозможува максимално искористување на кабелот така што тој да си го одживее својот нормален животен век за којшто бил предвиден од страна на производителот. Во трудот се врши и анализа на влијанието на обликот на разните типски дневни дијаграми на оптоварување на кабелот врз животниот век на неговата изолација. Правени се соодветни анализи и извлечени се заклучоци за дозволениот степен на преоптоварување на еден кабел. Резултатите од овие истражувања ќе бидат подетално прикажани во самиот труд. Клучни зборови: енергетски кабли, загревање, изолација, топлинско стареење, животен век. МАКО СИГРЕ 2009 Б1 1

74

75 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Б2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ Пратседател Ангел Николов Секретар Никола Николиќ

76

77 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври B2-1R-MK Ристо Ачковски, Драгослав Рајичиќ Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ЗАЗЕМЈУВАЧИ ПОСТАВЕНИ ВО КОМБИНИРАНА СРЕДИНА Средината во која што се поставуваат заземјувачите на електроенергетските објекти честопати има висока специфична отпорност. Во таквите околности, за да се постигне задоволителна вредност на отпорноста на распростирање на заземјувачот, е потребно да се преземат дополнителни мерки. Такви мерки би можеле да бидат: зголемување на должината на електродите и/или зголемување на дијаметарот на електродите и/или зголемување на длабочината на нивното поставување. Но примената на овие мерки ја ограничуваат многу објективни фактори. Поради тоа се побарани поинакви решенија. Праксата покажала дека во таквите случаи е рационално заземјувачот да се постави во комбинирана средина. Тоа значи дека во вообичаениот ров, непосредно околу заземјувачот, се поставува материјал со значително помала специфична отпорност отколку таа на околната средина. Како материјали со помала специфична отпорност можат да се користат: бентонитот, тресетот, хумусот, глината и др. Во трудот е прикажана практична постапка за проценка на отпорноста на распростирање на едноставни прстенести и зракасти заземјувачи со правилна геометрија какви што се применуваат за заземјување на столбовите од надземните водови, кога тие се поставени во комбинирана средина. Некои од изведените заклучоци можат да се применат и на посложените форми заземјувачи. Клучни зборови: заземјувач, висока специфична отпорност, комбинирана средина, пресметка на отпорност на распростирање. B2-2R-МК Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ПРАКТИЧНА ПОСТАПКА ЗА ОПТИМАЛЕН ИЗБОР НА ЗАЗЕМЈУВАЧИ НА СТОЛБОВИТЕ ВО СН ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ЗАЗЕМЈЕНА НЕУТРАЛНА ТОЧКА Среднонапонските (СН) дистрибутивни мрежи, по правило, работат со изолирината неутрална точка. Но со просторното ширење на мрежите доаѓа до зголемување на струјата МАКО СИГРЕ 2009 Б2 1

78 Б2 2 МАКО СИГРЕ 2009 на доземен спој и во еден момент, кога таа ќе достигне некоја гранична вредност (според техничката препорака ТП-9 [2] 30 А кај 10 kv и 15 А кај 20 kv мрежи) се преминува кон заземјување на неутралната точка (НТ) на мрежата. Кај нас е вообичаено тоа заземјување да изврши преку мал активен отпор така што струјата на доземен спој (еднофазна куса врска) не надмине 300 А. Во новите услови на работа, од заземјувачите на ТС СН/НН како и од заземјувачите на столбовите се бара тие да исполнуваат и дополнителни услови за безбедност (напони на допир и чекор) како и услови на сигурност на работата на релејната заштита, така што е потребно да се изврши нивно прилагодување на новонастанатата состојба. Во трудов се презентира практична постапка за оптимален избор на заземјувачите на столбовите од СН надземни водови. Постапката базира на претходно пресметани и изготвени табели од кои на едноставен начин може да отчита какви дополнителни зафати и појачувања на заземјувачите се неопходни за да бидат задоволени потребните технички услови на безбедност и сигурност во услови на работа на мрежата со заземјена НТ. Клучни зборови: земјоспој, среднонапонска дистрбутивна мрежа, заземјување на столбовите. Томе Кузмановски, Татјана Илиевска АД ЕЛЕМ-Скопје-Подружница РЕК-Битола B2-3R-MK НЕКОИ АСПЕКТИ НА РЕВИТАЛИЗАЦИЈА НА ДАЛНОВОДИТЕ ВО КАРСТНИ ПРЕДЕЛИ Кај далноводите кои се долго време во експлоатација доколу се наоѓаат во карстни и непристапни терени, ослабените перформанси на нивната опрема значително влијае врз намалување на нивната доверливост. Тоа во прв ред се однесува на намалување на изолацијата поради атмосферски пранења. Имено, досегашните искуства укажуваат на неколку најважни елементи кои влијаат на зголемениот број на подолготрајни испади на далноводите. На пр: големи вредности на отпорот на заземјителните столбови, монтираните порцелански изолатори од сомнителен материјал и несоодветна овесна опрема, а посбно заштитни арматури. Клучни зборови: дефекти, отпор на заземјување, атмосферски празнења, изолација. Виолета Голубовска АД МЕПСО, Скопје B2-4R-MK ТЕХНО-ЕКОНОМСКА АНАЛИЗА ЗА ПРИМЕНА НА НОВ ТИП НА ПРОВОДНИК СО ПОГОЛЕМА ПРОПУСНА МОЌ ПРИ РЕКОНСТРУКЦИЈА НА 110kV ДВ БР.119/1 ТС СКОПЈЕ 1 ТС КУМАНОВО 1 Се анализираат од технички аспект предложените проводници GTACSR-179 (GAPпроводник), 149-TAL/24 HACIN (Low sag conductor) и BTAL/ACS 154/19 (Black conductor). Се укажува на специфичностите на секој од нив во однос на технолошките и структуралните решенија, предностите од нивна примена но и специфичните барања кај некои од нив во

79 МАКО СИГРЕ 2009 Б2 3 однос на начинот на вградување или во однос на разрешување на проблемот со зголемени провеси и зголемени загуби при преносот во однос на стандардните проводници. Коментирајќи го разрешувањето на конкретниот проблем за зголемување на капацитетот на 110 kv ДВ бр.119/1 ТС Скопје 1 ТС Куманово 1 и предложувајќи мерки за анулирање на некои од воочените проблеми кои би се појавиле, во анализата се аргументира и зошто предложените проводници се прифатливи за примена при реконструкција на предметниот вод. Клучни зборови: ACSR проводници, TACSR проводници, поголема пропусна моќ, зголемени провеси, економска валоризација.

80

81 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Б3 ТРАФОСТАНИЦИ Претседател Мито Златаноски Секретар Атанас Илиев

82

83 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври B3-1R-MK Николче Ацевски, Технички факултет, Битола Ристо Ачковски, ФЕИТ, Скопје Јове Ѓорѓијовски, РЕК Битола НЕКОИ АСПЕКТИ КОН ПОСТАПКАТА ЗА ПРОЕКТИРАЊЕ НА ОПТИМАЛНО РЕШЕНИЕ НА ЗАЗЕМЈУВАЧКИОT СИСТЕМ НА ТС ВН/СН Проектирањето и димензионирањето на заземјувачките системи (ЗС) на трафостаниците (ТС) најчесто се врши приближно, со примена на разни емпириски или полуемпириски формули кои се темелат на низа претпоставки и упростувања. До појавата на совремните брзи и моќни компјутери тоа бил и единствениот можен начин за проектирање. Како резултат на тоа и на недореченоста на нашите прописи, а во отсуство на добри национални препораки, проектантите наидуваат на низа проблеми. Најпогодна за димензионирањето на ЗС на ТС СН/НН е компјутерската симулација со помош на некоја верифицирана компјутерска програма бидејќи тоа овозможува прецизно димензионирање на целиот ЗС на ТС и точна пресметка на сите негови перформанси. За жал таквите програми се ретки и скапи. Во трудов е направен обид за расветлување на ова прашање и за разрешување на дел од придружните проблеми како што се, задоволување на условите за безопасност од превисоки напони на допир и чекор во и околу ТС ВН/СН со помош на економски најисплатливо решение. За таа цел во него, во скратена форма, е изнесена современа аналитичка постапка за проектирање на ЗС на ТС СН/НН а се приложени и некои поточни модели и практични релации. Постапката е применета и илустрирана на погодно избран, реален пример, на заземјувачкиот систем на новата ТС 110/6 kv/kv Брод-Гнеотино во РЕК-Битола. Резултатите добиени со неа во голема мера се поклопуваат со оние добиени со помош на компјутерската симулaција. Истовремено се предлага многу поотимално решение за мрежестиот заземјувач. Клучни зборови: ТС ВН/СН, мрежест заземјувач, димензионирање, заземјувачки систем. МАКО СИГРЕ 2009 Б3 1

84 Б3 2 МАКО СИГРЕ 2009 B3-2R-МК Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Јовица Вулетиќ Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ИЗБОР НА НАЧИНОТ НА ЗАЗЕМЈУВАЊЕ НА МЕТАЛНАТА ОГРАДА КАЈ ПОСТРОЈКИТЕ ЗА ВИСОК НАПОН Металната ограда на една постројка има задача да го спречи пристапот на надворшните лица да влезат во кругот на постројката односно трансформаторската станица и да бидат изложени на опасностите од електричен удар или предизвикување опасност во самата постројка. Оградата се заземјува со сопствен заземјувач од надворешната страна кој може да биде галвански поврзан или одвоен од мрежестиот заземјувач на постројката. Во трудов ќе се презентира нумеричка постапка, базирана на теоријата на спрегнатите заземјувачи, со која се овозможува по пресметковен пат да се утврди кој од споменатите два начина е поповолен, т.е. во кој случај опасностите од појава на превисоки напони на допир/чекор се помали. Постапката е илустрирана на конкретен случај од практиката. Клучни зборови: метална ограда, заземјување, мрежест заземјувач, галванско поврзување. B3-3R-MK Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Николче Ацевски Технички факултет Битола Благоја Блажев ТИМЕЛПРОЕКТ Скопје СОВРЕМЕНА ПОСТАПКА ЗА ОПТИМАЛЕН ИЗБОР НА МРЕЖЕСТ ЗАЗЕМЈУВАЧ КАЈ ПОСТРОЈКИТЕ ВН/ВН И ВН/СН Изборот на димензиите и геометријата на мрежестите заземјувачи од големите постројки за висок напон претставува комплексна и одговорна задача од чие успешно извршување зависи сигурноста на персоналот вработен во објектот но и сигурноста на надворешните лица кои можат да дојдат во близина или во директен допир со елементите од самата постројка. Ова е особено актуелно во последно време кога заради недостаток на слободен простор сè почест е случајот високонапонските постројки и трафостаници да бидат лоцирани во урбаните средини. Во трудот ќе биде прикажана постапката којашто е применета при изборот на параметрите на мрежестиот заземјувач на трансформаторската станица 220/6 kv/kv "Antea" во Република Албанија во рамките на главниот проект на овој објект, изготвен од Тимелпроект Скопје. Се работи за итеративна, хибридна, постапка во која со помош на компјутерска програма се вршат пресметки на струјното поле во околината на избраниот мрежест заземјувач кој може да биде со произволна форма. Истовремено се врши пресметка и на опасностите од појава на превисоки напони на допир и чекор така што е можно, со

85 МАКО СИГРЕ 2009 Б3 3 корегирање на неговата тополошка структура, во секоја итерација да се изврши подобрување на неговите карактеристики и постепено доближување до оптималното решение со кое се постигнува задоволување на сите технички и сигурносни критериуми по пат на минимум трошоци за неговата изведба. Во постапката се применети најсовремените сознанија од областа на проектирањето на мрежестите заземјувачи. Таа е прилагодена за примена и во случајот кога земјиштето во коешто се поставува мрежестиот заземјувач претставува или пак може да се апроксимира со двослој. Клучни зборови: високонапонски постројки, заземјување, избор на мрежест заземјувач. B3-4R-MK Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Благоја Блажев ТИМЕЛПРОЕКТ Скопје ИЗБОР НА ДИМЕНЗИИ И КОНФИГУРАЦИЈА НА МРЕЖЕСТИОТ ЗАЗЕМЈУВАЧ ВО ТС 220/6 АНТЕА - АЛБАНИЈА Во тек е изградбата на трансформаторска станица 220/6 kv/kv; 2 40 MVA, "Antea" во Република Албанија чијшто главен проект е изработен од македонската фирма Тимелпроект од Скопје. Изборот и димензионирањето на мрежестиот заземјувач на оваа постројка се изготвени врз основа на методологијата опишана во трудот [1], прифатен за објавување на VI Стручно советување МАКО-СИГРЕ од страна на авторите. Самиот проект има неколку специфики. Најнапред постројката ќе се изведува во две фази, така што во првата фаза ќе бидат изведени само 4 високонапонски полиња и мрежестиот заземјувач ќе ја опфаќа опремата само од тие полиња. Во втората фаза постројката, заедно со мрежестиот заземјувач, ќе се прошират на дополнителен простор којшто е приближно ист со претходниот. Покрај ова 6 kv мрежа, која ќе врши напојување на еден индустриски комплекс за производство на цемент, ќе биде изведена со 6 kv кабли со изолација од вмрежен полиетилен (XLPE) без метален екран (плашт) заради избегнување на извозот на опасни потенцијали во самата среднонапонска и нисконапонска мрежа така што ќе биде изоставен позитивниот ефект на одведување на значителен дел струјата на грешката преку металните делови од овие кабли. Поради сите тие факти како и поради големината на струјата на еднофазна куса врска на 220 kv собирници, многу е тешко може да се постигне задоволување на потребните услови за безбедност во почетната фаза со вообичаени зафати. Решението на проблемот е најдено во замена на заштитното челично заштитно јаже на приклучниот 220 kv далновод од типот Fe 50 mm 2 во должина од неколку km, кое има мала активна спроводност и мал редукционен фактор, со заштитно јаже на база на алумовелд (AWg) какво што се употребува во нашите 400 kv мрежи, како и во појачување на заземјувачите на првите 7 столбови од приклучниот далновод. Со тоа се постигнува редукција на струјата на одведување од мрежестиот заземјувач за повеќе од два пати и разрешување на безбедносните проблеми. Во трудот ќе бидат прикажени повеќе технички детаљи во врска со овој проект, кои се атипични во нашата проектанска практика. Клучни зборови: високонапонски постројки, заземјување, избор и димензионирање на мрежест заземјувач.

86 Б3 4 МАКО СИГРЕ 2009 B3-5R-МК Мито Златаноски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски MOЖНОСТИ НА ПРОГРАМСКИОТ ПАКЕТ NEPLAN ЗА ПРЕСМЕТКА НА СТРУИ НА КУСИ ВРСКИ ВО РАЗВОДНИ ПОСТОЈКИ Програмскиот пакет NEPLAN претставува комплексна софтверска алатка, која генерално служи за анализа, планирање, оптимизација и симулација на преносни, дистрибутивни и индустриски мрежи. Меѓу останатите можности програмскиот пакет NEPLAN содржи и модул за симулација и пресметки на струи на куси врски во спомнатите мрежи. Во овој труд ќе бидат прикажани можностите на програмскиот пакет NEPLAN за пресметка на струите на куси врски од аспект на димензионирање на опремата во разводните постројки. На конкретен пример - дел од мрежа ќе се направи споредба на резултатите од пресметките направени према стандардот IEC909 и ANSI/IEEE. Клучни зборови: еднофазна, двофазна и трофазна струја на куса врска, термичка струја на куса врска, расклопна струја на куса врска, ударна струја на куса врска. B3-6R-MK Мито Златаноски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Димитар Чунговски, Виктор Дојчиновски ПРЕСМЕТКА НА СТРУИ НА КУСИ ВРСКИ ЗА ДИМЕНЗИОНИРАЊЕ НА ОПРЕМА ВО РАЗВОДНИ ПОСТОЈКИ СО ПОМОШ НА ПРОГРАМСКИОТ ПАКЕТ NEPLAN Во фазата на проектирање на разводните постројки елементите треба да бидат димензионирани така што ќе можат да ги поднесат најголемите напрегања кои се појавуваат за време на куси врски во постројката. При изборот на секој елемент мора да се анализира типот и местото на грешка, како и вклопната состојба во постројката при кои елементот е изложен на максимални напрегања. Динамичките напрегања на собирниците, прекинувачите, раставувачите и останатата опрема се најголеми при трифазни куси врски. Затоа во практичните пресметки, опремата во постројките се димензионира според струите на трифазни куси врски и покрај тоа што тие грешки се релативно ретки, а како меродавна вредност се зема субтранзиентната струја на куса врска. Во овој труд е претставен начин на пресметка на струите на куси врски реализиран преку модел на постојка, со помош на програмскиот пакет NEPLAN, а исто така е даден и приказ на потребните параметри кои се земаат предвид при димензионирањето на опремата во разводната постројка. Основната цел на трудот е да се прикаже побрза и поедноставна процедура за добивање на точни податоци за правилен избор на елементите во разводната постројка. Клучни зборови: разводна постројка, собирница, прекинувач, раставувач, куса врска.

87 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА Претседател Лидија Петковска Секретар Гога Цветковски

88

89 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври B4-1R-MK Ристе Иванов Факом, увоз - извоз АД, Скопје Гога Цветковски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПОДОБРУВАЊЕ НА ЕФИКАСНОСТА НА ДЕСЕТ ТОНСКА МОСТНА ДИГАЛКА Во овој труд се разгледува промената на начинот на управување и регулација на асинхроните мотори со намотан ротор за движење на десет тонска мостна дигалка со што се подобрува стабилноста на работа на самата дигалка и воедно се подобрува и нејзината ефикасност при експлоатација. Најнапред ќе биде претставен принципот на регулација на постоечките мотори, кои се асинхрони мотори со намотан ротор, како и нарушувањета на стабилноста на системот при регулација на брзината на моторите со менување на дополнителната отпорост во роторското коло на моторот. Потоа ќе биде објаснет начинот на прилагодување на постоечките асинхрони мотори со намотан ротор со цел да се овозможи нивна регулација со помош на инвертор со кој може да се врши регулација на фреквенцијата како и некои практични забелешки и сознанија до кои е дојдено во текот на инсталирањето на овој систем на управување. На крајот од овој труд ќе се образложи на кој начин со употреба на инверторско управување се отстрануваат сите поголеми дисторзии на системот кои се појавуваат при упрвување на моторите со кратење на дополнителна отпорност и на крајот се извлечени одредени заклучоци по однос на примената на разните видови на системи за регулација на брзината кај асинхрони мотори со намотан ротор. Клучни зборови: кран, инвертор, асинхрон мотор со дополнителен отпор во роторското коло. МАКО СИГРЕ 2009 Б4 1

90 Б4 2 МАКО СИГРЕ 2009 B4-2R-МК Зорица Колевска, Гога Цветковски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МОДЕЛИРАЊЕ И СИМУЛАЦИЈА НА ЕНЕРГЕТСКИ ПРЕОБРАЗУВАЧ ЗА НАПОЈУВАЊЕ И РЕГУЛАЦИЈА НА ЧЕКОРЕН МОТОР Во овој труд е претставено моделирањето на целиот систем на чекорен мотор составен од енергетски преобразувач за напојување и регулација на моторот како и самиот мотор. Моторот кој е предмет на испитување е двофазен чекорен мотор кој е приклучен на еднонасочен напон со номинална вредност од U n =28 V. Заради специфичноста на анализираниот мотор најнапред е изложена општата теорија на чекорните мотори и е опишан принципот на работа на истите. Исто така детално е презентиран енергетскиот преобразувач кој служи за негово напојување и регулација и е опишан и неговиот принцип на работа и основни карактеристики. Потоа детално е изложена постапката за моделирање на енергетскиот преобразувач за напојување и регулација на моторот како и самиот чекорен мотор во програмскиот пакет Matlab Simulink. Притоа детално се опишани и презентирани сите поединечни елементи од моделот на преобразувачот и моторот. Откако е извршено моделирањето, извршена е симулација на работата на чекорниот мотор при различни режими на работа. На крајот дел од добиените резултати од симулацијата се презентирани за различни режими на работа, и дадени се смерници за понатамошни истражувања. Клучни зборови: чекорен мотор, енергетски преобразувач, моделирање и симулација. B4-3R-MK Лидија Петковска Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии, Македонија Златко Маљковиќ, Борис Такач Универзитет во Загреб, Факултет за електротехника и компјутери, Хрватска СИМУЛАЦИЈА И АНАЛИЗА НА РАБОТАТА НА ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР НАПОЈУВАН ОД ПРОГРАМАБИЛЕН НАПОНСКИ ИЗВОР ПРИ ПРЕКИН НА НАПОЈУВАЊЕТО Во рефератот се анализира работата на трифазен асинхрон мотор со намотан ротор, при различни услови на настанување на прекин во напојувањето; притоа посебно се анализира влијанието на должината на прекинот врз работните карактеристики на моторот. За таа цел во програмската околина на Matlab/Simulink е изработен симулациски модел на моторот и во него се внесени сите неопходни уточнувања, што овозможува добивање на доверливи и доволно точни излезни резултати.

91 МАКО СИГРЕ 2009 Б4 3 Симулацијата се изведува со модел на асинхрониот мотор во Matlab/Simulink што вообичаено се користи во пракса, меѓутоа направени се соодветни адаптации на моделот што ги развиле авторите на овој труд. Особен проблем претставува да се симулира залетувањето на моторот при номинално оптоварување, поради малата (несоодветна) вредност на почетниот момент. Како е тоа решено ќе биде објаснето во полната верзија на рефератот. Моторот се напојува со програмабилен напонски извор, така што моментот на настапување на прекинот на напојувањето, должината на времетраењето на прекинот, како и моментот на повторното вклучување може да се дефинираат по потреба и да се зададат однапред. Програмабилниот напонски извор е реализиран со соодветен преобразувач којшто овозможува и после прекинот, поради присуството на индуктивности, во статорските намотки да протекуваат струи и да постојат флуксеви; тие ќе опаѓаат по експоненцијален закон во тек на времето t кон вредност нула, со временска константа определена со параметрите на статорските фазни намотки. Притоа се претпоставува дека моторот претходно работел во номинален режим. Презентираните и анализирани резултати во трудот, ги опфаќаат следниве режими: Прекин на напојувањето во траење од една периода. Прекин во траење од само половина или четвртина периода. Запирање на моторот (исклучување на напојувањето при номинално оптоварување). За сите овие симулирани режими, се прикажани соодветните осцилограми на напоните, струите, брзината на вртење и динамичката моментна карактеристика. Исто така, за сите симулирани режими при различна должина на траење на прекинот на напојувањето, карактеристиките се прикажуваат и анализираат споредбено. Потоа се изведуваат заклучоци за најповолниот и најнеповолниот режим од аспект на механичките напрегања на моторот. Клучни зборови: трифазен асинхрон мотор со намотан ротор; прекин на напојување, програмабилен напонски извор, динамички и транзиентни режими. B4-4R-MK Гога Цветковски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Константин Шимиќ, Мартин Спасовски, Јован Гечевски БЕННИНГ П.С.А.М., Скопје ИСКУСТВА ОД ПРИМЕНАТА И АНАЛИЗАТА НА СИСТЕМ ЗА НЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ НА ТЕЛЕКОМУНИКАЦИСКА ОПРЕМА ТИП TP SS D400 G48V/NX33A Во денешно време особено е значајна потребата од перманентно напојување со квалитетна електрична енергија, особено кај одредени стратешки потрошувачи, односно опрема. Потрошувачи односно опрема од ваков вид претставуваат системите за заштита во трафостаниците како дел од електро-енергетскиот систем на Македонија, како и телекомуникациските системи кои е неопходно да бидат непрекинато напојувани со електрична енергија со еднонасочен карактер. Квалитетното и непрекинато напојување со електрична енергија на современата телекомуникациска опрема е директно условено од потребата за непрекинати и квалитетни телекомуникациски врски. За таа цел во системите за

92 Б4 4 МАКО СИГРЕ 2009 напојување на телекомуникациската опрема на Македонски телекомуникации и другите опреатори се користи современ систем за напојување TP SS D400 G40V/nx33A кој истовремено служи и за напојување на потрошувачите со стабилен еднонасочен напон и за следење на напонското ниво на стационарните батерии и нивно полнење доколку е тоа потребно. Клучни зборови: извори на еднонасочен напон за непрекинато напојување, квалитет на енергија. B4-5R-MK Гога Цветковски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Сашо Наневски Весна-Сап, доо, Пробиштип МОДЕЛИРАЊЕ И СИМУЛАЦИЈА НА ПРОТОТИП НА СИСТЕМ ЗА НЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ СО АКУМУЛАТОРСКА БАТЕРИЈА Во последно време, кај системите со зголемена доверливост, сè повеќе се дава значење на примената на извори за непрекинато напојување кои користат акумулаторски батерии без одржување. Со ваквите системи се постигнува перманентно напојување на системите со кавлитетна електрична енергија. Зголемената потреба за вакви системи налага и потреба од перманентен развиток и подобрување на нивните работни карактеристики. Еден таков систем е предмет на обработка и анализа на овој труд. Во денешно време вообичаен пристап во процесот на проектирање и изведба на електроенергетски уреди е најнапред посакуваниот уред да се проектира, по директен пат или со помош на некоја од методите за оптимизација. Следен чекор е проектираниот уред да се моделира во некој од постоечките софтверски пакети за таа намена и потоа да се симулира неговата работа при различни режими на работа. На тој начин врз база на добиените резултати може да се направи соодветна анализа и доколку е потребно да се корегираат некои од параметрите на уредот и дури потоа да се премине кон изведба на проектираниот уред. На крајот изведениот уред вообичаено се испитува по експериментален пат при разни режими на работа и добиените резултати се споредуваат со резултатите добиени по пат на моделирање и симулација со што може да се направи и потврдување на истите. Клучни зборови: моделирање и симулација, извори за непрекинато напојување со еднонасочен напон, трифазен мостен полууправуан исправувач.

93 МАКО СИГРЕ 2009 Б4 5 B4-6R-MK Георги Хаџи-Манев ЕВН Македонија АД, Скопје Гога Цетковски Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје КОНТРОЛА НА МРЕЖНО ПОВРЗАН ВЕТРОГЕНЕРАТОР СО ПЕРМАНЕНТНИ МАГНЕТИ СО МЕТОД НА СЛЕДЕЊЕ НА МАКСИМАЛНА МОЌНОСТ Ветрогенераторите се често предмет на различни механички товари. Ефектот на кулата како и влијанието на ненадејните промени на брзината на етерот (силен налет на ветерот), наметнуваат значително големи механички товари на ветрогенераторите. Како резултат на стохастичната природа на ветерот како обновлив извор на енергија, поврзувањето на ветрогенераторите кон енергетските системи представува важно прашање доколку се сака истите да бидат ефикасно експлотирани. Квалитетот на електричната енергија е исто така еден од основните проблеми кои е неопходно да бидат предвидени при експлотацијата на ветрогенераторите приклучени на енергетските системи. Така, овој проблем може да се подели во неколку сегменти; (1) Напонси и фреквентни флуктуации, кои представуваат главна причина за испаѓањето на ветрогенераторите од мрежата, а со тоа и нестабилност во енергетските системи кон кои се приклучени, и (2) фликер ефектот и хармонските изобличувања. Повеќето од студиите при поврзувањето на овие обновливи извори на енергија кон енергетските системи покажале дека флуктуациите на напонското ниво, како и хармоските изобличувања може да бидат минимизирани со користење на соодветна енергетска електроника и соодветни системи за контрола, притоа овозможувајќи Ветрогенераторите да ја преземаат максималната расположлива енергија на ветерот, и максимално ефикасно да ја преобразат во електрична енергија. Единствениот режим на работа при кој е можно обезбедување на максимална моќност е промена на брзината на роторот на ветрогенераторот, при порменлива брзина на ветерот, така што односот помеѓу аголната брзина на роторот и неговиот радиус од една страна и брзината на ветерот од друга страна секогаш ќе биде еднаков на оној кој е потребен за обезбедување на максимален коефициент на моќност Cp. Во овој труд ќе биде представен начин на употреба на енергетски преобразувачи при контрола на мрежно поврзан Ветрогенератор со перманентни магнети, со променлива брзина со метод на обезбедување на максимална моќност. Клучни зборови: ветрогенератор со перманентни магнети, контрола на ветрогенератори, метод на максимална моќност, енергетски преобразувачи, ветрогенератори со променлива брзина, поврзување на ветрогенератори.

94

95 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Б5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ Претседател Тодор Анѓушев Секретар Кирил Коларовски

96

97 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври B5-1R-ЕN Арјен А. ван дер Меер, Марјан Попов Технички Универзитет Делфт Факултет за електротехника, математика и компјутерска техника ЗАШТИТА НА ПОДЗЕМНИ СН ИЗВОДИ СО НАСОЧЕНА ВРЕМЕНСКА ПРЕКУСТРУЈНА ЗАШТИТА СО ПОМОШ НА RTDS Во овој труд, презентирани се резултатите од студија за нагодување на релејна заќтита на постоечка мрежа со изолирана нетрална точка. Во студијата е искористен дигиталниот симулатор во реално време (RTDS) кој во овој слуцај претставува дел од системот за тестирање релејна застита. Тестираното реле е усмерено прекострујно реле со елемент за еднофазна куса врска. За да релето биде напојувано со номинална струја и напон, искористени се засилуваци кој се поврзани на дигиталниот симулатор. Исто така, користени се секвенционални компоненти за пресметка на мртвата зона која се наогја во кабелот за напојување при појава на еднофазна куса врска. Како резултат на тоа, пресметан е дозволениот капацитет на мрежата за кој сите еднофазни куси врски кје бидат детектирани и исклучени. Клучни зборови: незаземјени мречи, еднофазни куси врски, RTDS, мртва зона. Кирил Коларовски, Борко Костов АД ЕЛЕМ, Скопје B5-2R-МК КОМПЛЕКСЕН ПРОСТОР ВО Z РАМНИНАТА И Y=1/Z ТРАНСФОРМАЦИЈА СО ОСОБЕН ОСВРТ НА ПОДВОЗБУДНАТА ЗАШТИТНА ФУНКЦИЈА ВО РЕЛЕТО 7UM 622 БАЗИРАНО НА МЕРЕЊЕ НА АДМИТАНЦИЈА Концептот на претставувањето на зависноста на реални величини е јасно одамна апсолвирана практика.на пример дефинираме функција y=f(x) каде x е реална величина и зависноста ја цртаме во y рамнината како измерено растојание од x оската. Генерално, можно е истото да се преслика и при комплексното претставување на зависноста w =f(z) (каде z е комплексен број во Z рамнината), во комплексна рамнина W каде w е комплексна величина со однапред дефинирана зависност од z. МАКО СИГРЕ 2009 Б5 1

98 Б5 2 МАКО СИГРЕ 2009 Трансформацијата 1/Z е специјална трансформација од Z во Y рамнината и претставува честа потреба за инженерскиот кадар чија потесна специјалност е релејната заштита без разлика дали објектот што треба да се преслика е точка, линија или круг. Во тој контекст Siemens промовира нов Admittance measuring technique метод, со едноставно конвертирање на величини од импедантна рамнина (форма) во рамнина на проводности. Клучни зборови: адмитанција, пресликување, стабилност. Тони Паспаловски РЕК, Битола Димитар Чунговски, Мито Златаноски ФЕИТ, Скопје B5-3R-MK АНАЛИЗА НА КУСИ ВРСКИ ПРЕДИЗВИКАНИ ОД ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА МОЌНОСТА НА ТУРБОГЕНЕРАТОР ВО РЕК - БИТОЛА Во рефератот се анализираат кусите врски на изводите на еден турбогенератор кој работи во ТЕЦ Битола, со помош на програмскиот пакет NEPLAN. Основната цел е да се анализира влијанието од зголемувањето на моќноста на турбогенераторот, врз струите на куси врски. Се разгледува анализа за еднофазна, двофазна и трифазна куса врска на генераторски собирници, за различни варијанти на работа на турбогенераторот, како што е празен од, работа со сопствена потрошувачка, како и работа на турбогенераторот приклучен на мрежа. Анализите се изведуваат во следните фази: првата фаза опфаќа вредности со основната моќност на турбогенераторот, а втората фаза по зголемувањето на моќноста. Добиените резултати од анализите, се дадени како споредба во табеларен приказ, за секоја варијанта одделно. Тие резултати би овозможиле извршување на правилна промена на нагодувањето на параметрите на поедини типови на релејна заштита, каде што ќе настанат соодветни промени. Клучни зборови: турбогенератор, куса врска, номинална моќност, релејна заштита. Елеонора Хаџидаовска Kieback&Peter AB, Скопје Атанас Илиев ФЕИТ, Скопје B5-4R-MK ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ НА HVAC СИСТЕМИ-АВТОМАТСКО УПРАВУВАЊЕ ПРЕКУ КОНЦЕПТОТ ЕКВИВАЛЕНТНА ТЕМПЕРАТУРА Далечинскиот надзор и управување на системите за ладење, греење и климатизација ги користат надворешната и внатрешната температура како референца, без да ги земат предвид и другите надворешни влијанија како што се сончевото зрачење, брзината на ветерот и неговата насока или облачноста. Овие слободни енергии-влијанија како што е на

99 МАКО СИГРЕ 2009 Б5 3 пр. сончевото зрачење и внатрешното генерирање на топлина не се земени предвид во управувачките системи за автоматика. Тоа значи дека во кратки периоди може да дојде и до појава на вишок на топлина кои можат да доведат и до потреба за вклучување на системите за вентилација или ладење. Затоа, во новите решенија за автоматско управување на системите за греење, ладење и вентилација овие влијанија се вклучуваат во пресметките преку нов концепт наречен: еквивалентна температура. Во овој труд ќе биде прикажана практичната примена на овој концепт и ќе бидат анализирани енергетските заштеди што се постигнуваат при тоа. Клучни зборови: HVAC, енергетска ефикасност, еквивалентна температура, управување. Тони Атанасов, Стефче Стефановски АД МЕПСО, Скопје B5-5R-MK ДАЛЕЧИНСКА КОМУНИКАЦИЈА КАЈ НАДЗЕМНИТЕ ВИСОКОНАПОНСКИ ВОДОВИ Даден е краток опис, принцип на работа и примена на далечинската комуникација помеѓу нумеричките заштитни релеи на двата краја од штитениот вод. Прикажано е подесување на комуникацискиот уред NSD 570 при аналогни и дигитални поврзувања. Исто така ке бидат презентирани предностите од имплиментацијата на комуникацијата помеѓу релејните заштитни уреди од двата краја на еден далековод. Во иднина залагање на АД МЕПСО ке биде со секое пуштање на нова заштита на далеководните полиња да се воспостави комуникација помеѓу нумеричките заштитни релеи. Клучни зборови: далечинска комуникација, комуникациски уред NSD 570, нова заштита, нумерички заштитни релеи. Тодор Анѓушев А.Д. МЕПСО, Скопје Зоран Гајиќ ABB, Шведска B5-6R-MK АНАЛИЗА НА ДЕФЕКТОТ НА ЕНЕРГЕТСКИОТ АВТО-ТРАНСФОРМАТОР 400/115/10.5 kv ВО ТС СКОПЈЕ 5 Во овој труд ќе биде презентиран дел од деталната анализа која е направена за дефектот кој се јави кај енергетскиот автотансформатор 400/115/10.5 kv во ТС Скопје на година. Анализата е направена во соработка помеѓу Службата за релејна заштита при А.Д. МЕПСО и производителот на нумеричкото диференцијално заштитно реле ABB Шведска. Во трудот се презентирани струите на куси врски кои се јавиле во самиот трансформатор, земени од снимачот на настани кој се наоѓа во самата релејна заштита. Исто така се презентирани алгоритмите на релејната заштита пред се на диференцијалната заштитна функција која навремено го откриlа дефектот и го исклучила енерегетскиот автотрансформатор со што е избегнато негово поголемо разорно оштетување. На крај од трудот

100 Б5 4 МАКО СИГРЕ 2009 се дадени новините во штитењето на ваков тип на енергетските трансфоматори и мерките кои ги презема Службата за релејна заштита при А.Д МЕПСО за нивна подобра заштита. Клучни зборови: енергетски трансформатор, диференцијална заштита, куса врска помеѓу навивки, негативна компонента на струјата. B5-7R-MK Васил Панајотов, Владимир Димчев, Живко Коколански Универзитет Св. Кирил и Методиј Скопје Факултет за електротехника и информациски технологии ВИРТУЕЛЕН ИНСТРУМЕНТ ЗА МЕРЕЊЕ НА ФЛИКЕР Во трудот е даден приказ на виртуелен инструмент за мерење на фликер развиен со софтверската алатка LabVIEW. Мерењето на фликерот се базира на стандардот IEC Стандардот дава насоки за дизајнирање на дигитални фликерметри и пропишува мерни процедури за тестирање на нивната точност. Клучни зборови: квалитет на ел. енергија, виртуелен инструмент, фликерметар, LabVIEW.

101 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ Претседател Властимир Гламочанин Секретар Верица Филипова

102

103 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C1-1R-ЕN Билјана Стојковска, Предраг Ѓапиќ, Горан Штрбац Imperial College London ПОДОБРУВАЊЕ НА ИНВЕСТИЦИИТЕ ВО ПРЕНОСОТ И ОПЕРАТИВНАТА ЕФИКАСНОСТ ПРЕКУ КОРЕКТИВНИ МЕРКИ НА УПРАВУВАЊЕ Во овој труд е опишана методологијата за планирање на преносната мрежа кога во предвид се земаат корективни методи на управување со електроенергетските системи. Економските анализи кои се базираат на DC Оптимални токови на моќности, вкључуваат корективни мерки на управување како што се корекција на потрошувачката и оптимизација на Quadrature Boosters во преносната мрежа. За да се постигне оптимален однос помеѓу превентивните и корективните мерки на управување, потребно е да се постигне баланс помеѓу следниве компоненти (1) трошоци на превентивни мерки на управување, (2) трошоци за активирање на корективните мерки на управување. Со активирање на корективните мерки на управување, токовите на моќности во мрежата откако ќе се деси испад на некој елемент во системот, се прерасподелуваат така што во електроенергетскиот систем може да се постигне исто ниво на сигурност но со многу помали трошоци на работењето. Примерите покажуват дека едни од најголемите предности на имплементација на корективни методи на управување се токму смалување на потребите за инвестициии во преносната мрежата. Во трудот на голем број примери е покажан ефектот на корективните методи на управување и нивна имплементација. Клучни зборови: сигурност на електроенергетски системи, корективни мерки на управување. Љупчо Трпезановски Технички факултет, Битола Елена Јовановска АД МЕПСО, Скопје C1-2R-МК ЕФИКАСЕН НАЧИН ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ПРЕНОСНИОТ КАПАЦИТЕТ НА ПОСТОЕЧКИ ВИСОКОНАПОНСКИ НАДЗЕМНИ ВОДОВИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИТЕ СИСТЕМИ Во овој труд е обработена проблематиката на преоптоварување и потребата за зголемување на преносниот капацитет на високонапонските надземни водови. Во овој МАКО СИГРЕ 2009 Ц1 1

104 Ц1 2 МАКО СИГРЕ 2009 контекст се опишани неколку можни технички решенија за решавање на проблемот со преоптоварените водови во еден електроенергетски систем. Заради проблемите при обезбедување на простор за далеководни траси за нови водови и големите инвестиции потребни за целосна реконструкција на постоечките водови, потребни се нови технолошкотехнички решенија за зголемување на преносниот капацитет на постоечките водови во преносната мрежа. Како наједноставно решение, предложена е замена на постоечките Al/Fe јажиња со нов тип на јажиња ACCC/TW (Aluminum Coductor Composite Core/Trapezoidal Wires), воведени во комерцијална употреба во САД пред неколку години. Во трудот се опишани карактеристиките на овој нов тип на јажиња и покажана е предноста на нивната употреба (двојно зголемување на преносниот капацитет) при замена на класичните Al/Fe јажиња со приближно еднаков надворешен дијаметар и единична маса (тежина), без интервенција за промена на механичките карактеристики на столбовите од постоечките водови. Направени се анализи на неколку можни начини за зголемување на преносниот капацитет на водот ТС Скопје 1 ТС Куманово 1, во услови кога ТС Бунарџик е ставена во погон и во одредени режими се јавува преоптоварување на водот. Со програмскиот пакет PSS/E, анализирани се работни режими со сите елементи во погон (критериум N 0) и еден елемент вон погон (критериум N 1), за состојби на електроенергетскиот систем во 2008/2009 и 2015 година. Резултатите од анализите се коментирани и прикажани на прегледен начин. Клучни зборови: реконструкција на водови, јажиња со композитни јадра, преносен капацитет. C1-3R-EN Марјела Чемали, Рајмонда Буалоти, Леонард Џини, Нако Хобдари Политехнички универзитет Тирана, Албанија Мариалис Чело Електроенергетска коропорација на Албанија, Тирана, Албанија МЕТОД ЗА ДЕФИНИРАЊЕ НА ЛОКАЦИИТЕ НА FACTS УРЕДИТЕ ОД ТИПОТ SVC Во овој труд е изложена постапката за лоцирање на FACTS уреди. Во трудот е презентиран едноставен алгоритам кој се базира на P-V криви и на коефициенти на сензитивност за одредување на оптимална локација на FACTS уреди за попречна компензација SVC. Методата се состои во постапка за идентификација на најслабите јазли на системот преку P V криви. Анализа на коефициенти на сензитивност е употребена за да се одреди обемот на корективните мерки. Можностите за оптоварување на системот и минимизација на загубите се искористени за одредување на перформансите на енергетскиот систем. Резултатите на студијата на IEEE-14 систем ја потврдува валидноста на развиената метода. Исто така, методата е применета на 220/400 kv преносна мрежа на ЕЕС на Албанија. Резултатите кои се презентирани во овој труд го покажуваат влијанието на оптималните оперативни точки на FACTS (SVC) уреди во 220/400 kv преносна мрежа на ЕЕС на Албанија, под различни режими на работа на ЕЕС. Примената на FACTS-SVC уреди во случајот на ЕЕС на Албанија овозможува пораст на вкупната оптовареност и ја подобрува напонската стабилност на ЕЕС. Клучни зборови: FACTS, SVC, напонска стабилност, P-V криви.

105 МАКО СИГРЕ 2009 Ц1 3 C1-4I-MK Елена Колевска, Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје РАЗВОЈ НА ЕЕС ВО УСЛОВИ НА ЛИБЕРАЛИЗИРАН ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА Процесот на либерализација на пазарот на електрична енергија започна со донесувањето и стапувањето на сила на Директивата 96/92/ЕС на Европскиот парламент и Европскиот Совет со која започнаа активностите на раздвојување на електростопанските претпријатија. Со оваа Директива се воведе посебен правен третман на електричната енергија (како стока) и снабдувањето со електрична енергија (како услуга). Во текот на 2003 година на сила стапи Директивата 2003/54/ЕС за мерките на внатрешниот пазар на електрична енергија со која се замени претходната директива. Трите главни аспекти на двете напред наведени директиви покрај другото се однесуваат на отворањето на пазарот, пристапот на трети страни и операторите на преносните и дистрибутивните системи. Со новата Директива процесот на либерализација драматично се забрзува така да се предвидува сите потрошувачи да се стекнат со својство на квалификуваност заклучно до 1 јули 2007 година. Снабдувачите и производителите мора да бидат сигурни дека ќе добијат пристап на мрежата со цел да ги реализираат договорените количини на електрична енергија кои се обврзале да ги испорачаат. Со оваа Директива се воведува единствен модел на пристап на трета страна, кој е регулиран, се поставуваат барања за формирање на регулаторно тело кое ги одобрува тарифите, врши мониторинг врз управувањето со задушувањето и др. Оваа Директива не обезбедуваа било какви експлицитни обврски за регулирање на прекуграничната трговија со електрична енергија. Поради тоа, со Регулативата 1228/2003 за пристап на мрежите за прекугранична размена на електрична енергија, се воспоставува компензационен механизам за прекугранични токови на електрична енергија, се утврдуваат хармонизирани принципи за наплата на прекуграничниот пренос на електрична енергија, и се воспоставува алокација на расположливи капацитети на интерконекциите помеѓу националните преносни системи. Република Македонија се обврза да ги спроведе начелата и принципите на Европската Унија започнувајќи од 2002 и 2003 година кога ги потпиша Меморандумите на разбирање за формирање на регионални пазари на електрична енергија и нивното приклучување кон Внатрешните пазари на енергија на Европската Унија (Атинските Меморандуми). Понатаму, Република Македонија стана потписник на Договорот за основање на енергетска заедница кој на определбите од Меморандумите им даде значење на законска обврска. Клучни зборови: дерегулација, пазар на електрична енергија, оператор на преносен систем, оператор на дистрибутивен систем, регулаторно тело, развој на преносна мрежа.

106 Ц1 4 МАКО СИГРЕ 2009 C1-5I-MK Елена Колевска, Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МОЖНИ РЕШЕНИЈА ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ Со промена на економските и другите влијанија на регионално ниво, и со преминувањето од непазарно во пазарно стопанисување, се појави и потреба за нов пристап на планирање на развојот на електроенергетските системи. Расположливоста во снабдувањето со електричната енергија и нејзината достапност до потрошувачите се дефинира како степен на сигурност на снабдувањето. Оптималното решение кое се добива во процесот на планирање и развој на ЕЕС треба да овозможи поголем степен на сигурност на снабдување при што помали трошоци. Влезни податоци во процесот на традиционалниот пристап на планирање и развојот на ЕЕС се: локација и инсталирани капацитети на нови производни единици, прогнозирани оптоварувања, односно оптоварувањата, очекуваната размена и транзит со соседните електроенергетски системи и др. Во отворениот пазар на електрична енергија се јавуваат дополнителни, но во исто време и непредвидливи фактори кои треба да бидат земени предвид во методите за планирање на преносната мрежа, како што се: понуди на производните единици, однесување на потрошувачката, прогнозирани цени на пазарот, билатералните договори, регулаторните аспекти, организацијата на пазарот и др. Потенцијалните инвестиции во преносната мрежа треба да ги задоволат пропишаните технички и економски критериуми. Решението кое се базира на (N-1), како најчесто употребуван критериум, треба да ги задоволи барањата за сигурност на ЕЕС во услови на испад на еден од неговите елементи: вод или производна единица. Наведениот критериуми не ја вклучува веројатноста за појава на грешки во мрежата. Уште попрецизен преглед за можностите на мрежата може да се добие со користење на методи на планирање кои се базираат на веројатност за појава на грешки во мрежата. Најчесто користена метода при планирање на мрежата е веројатност за испад на оптоварување (LOLP). Најчесто употребуван економски критериум за планирање на преносната мрежа е позитивната нето сегашна вредност (NPV). Исто така можат да се користат и други економски критериуми како што се период на враќање на инвестицијата или внатрешна стапка на враќање на средствата. Клучни зборови: инвестиции во преносна мрежа, детерминистички критериуми за планирање, економски критериуми за планирање, отворен пазар на електрична енергија.

107 МАКО СИГРЕ 2009 Ц1 5 Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елизабета Силјановска Атанасова, Елена Јовановска, Александар Костевски АД МЕПСО Скопје C1-6I-MK ИЗБОР НА ОПТИМАЛНА ЛОКАЦИЈА НА 400/110 kv РЕГУЛАЦИОНИ АВТО-ТРАНСФОРМАТОРИ ВО ЕЕС НА РМ Во овој труд е презентирана техно-економската анализа за избор на оптимална локација на двата 400/110 kv авто-трансформатори опремени со автоматска регулација на преносниот однос под товар (АРПТ) во електроенергетскиот систем на Македонија. За таа цел, при техничките пресметки е користен посебен оптимизационен софтверски модул, дел од програмскиот пакет PSS TM E. Дефинирани се две варијанти кои се анализирани во однос на нивните технички карактеристики. Потоа, според економски критериуми се споредени придобивките и недостатоците на варијантите. Клучни зборови: оптимизација, OPF, автоматска регулација под товар, авто-трансформатор. C1-7R-MK Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Јовица Вулетиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПРИМЕНА НА MATLAB ЗА ОПТИМИЗАЦИЈА НА РЕЖИМИТЕ НА РАБОТА НА ЕЕС Во трудот се разгледувани оптимизационите алатки на Matlab наменети за решавање на проблеми зададени во матрична форма коишто се решаваат со линеарно или квадратно програмирање. Со примена на овие алатки е решаван проблемот на економски диспечинг во којшто се одредува оптимална работа на генератори во поглед на минимизација на вкупните трошоци. Потоа, проблемот на оптимални текови на моќност каде на економскиот диспечинг е придодена и преносната мрежа која е моделирана со помош на еднонасочниот модел на мрежата, како и проблемот на одредување на максималната пропусна моќ на дадена преносна мрежа. Примената на наведените алатки за решавање на проблеми во електроенергетските системи е илустирана на соодветно избрани примери во кои има елементарни случаи но и случаи од поголеми вистински или тест системи со што е покажана применливоста на наведените постапки во праксата. Клучни зборови: линеарно и квадратно програмирање, економски диспечинг, оптимални текови на моќност.

108 Ц1 6 МАКО СИГРЕ 2009 C1-8R-MK Снежана Чундева Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Дитер Мец University of Applied Sciences, Electrical Engineering, Дармштад, Германија Иван Шкокљев University of Beograd, School of Electrical Engineering, Белград, Србија Амир Нухановиќ University of Tuzla, Faculty of Electrical Engineering, Тузла, Босна и Херцеговина Пиро Чипо Polytehnic University of Tirana, Electric Engineering Faculty, Тирана, Албанија МЕТОД НА ПРИОРИТИЗАЦИЈА КАКО АЛАТКА ЗА АСЕТ МЕНАЏМЕНТ Асет менаџмент (управување со основните средства) е бизнис процес кој и овозможува на една компанија да донесе правилна одлука за набавка, одржување, ревитализација и замена на асетите. Како последица на фактот дека основните делови на енергетскиот систем се изградени во текот на 60-ите и 70-ите, а очекуваниот техничкоекономски живот на асетите изнесува години, превентивната замена на овие асети станува многу важна. Сопствениците на мрежите и операторите се соочени со дилемата: консумирај (троши), пролонгирај или замени. Со цел да се олесни процесот на одлучување потребни се аналитички алатки. Методот на приоритизација е алатка за донесување одлуки потребна за да се утврди кои проекти ќе се изведуваат веднаш, кои ќе бидат одложени и кои ќе бидат елиминирани. Исто така целта на приоритизација е да се избере множеството на проекти што создаваат максимална вредност. Служи за собирање на податоци за проектот, проценка и споредба на проектните алтернативи и објаснување и одбрана на изборот. Прикажани се едноставни EXCЕL алатки за илустрација на методот на приоритизација. Клучни зборови: Асет Менаџмент, приоритизација, ефикасна граница. C1-9R-MK Властимир Гламочанин, Марија Кацарска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПАМЕТНИ МРЕЖИ НОВИ ПРЕДИЗВИЦИ Паметните мрежи се нов концепт на енергетски мрежи кои треба да овозможат интелигентна интеграција на функционирањето на сите корисници кои се поврзани во неа генератори, потрошувачи и оние кои се вклучени и во двата процеси prosumers за да овозможат ефикасно снабдување со електрична енергија на одржлив, економски и сигурен начин. За таа цел е потребно зајакнување на мрежите за да можат да ги прифатат сите енергетски извори. Новата структура на мрежата треба да овозможи децентрализирана структура која ќе биде флексибилна за да ги интегрира помалите енергетски системи и системи со испрекинато производство вклучувајќи го и микро-производството на индивидуалните потрошувачи. Од паметните мрежи се очекува да доведат до смалување на загубите во мрежите, би можеле да помогнат во одржување на квалитетот во напојувањето и

109 МАКО СИГРЕ 2009 Ц1 7 во подобрувањето на помошните сервиси и на нивото на доверливост, би можеле да овозможат балансирање на мрежата на дистрибутивно ниво. Паметните мрежи во својот развој се сретнуваат со нови предизвици кои се предмет на разгледување на овој труд. Клучни зборови: дистрибуирано производство, обновливи извори на енергија, паметни мрежи, паметни броила, климатски промени. C1-10R-EN Сања Велева, Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје КЛУЧНИ ПРЕДИЗВИЦИ ВО ПРИМЕНАТА НА ICT ВО SMARTGRIDS Поаѓајќи од денешната пракса на комуникација на ДСО и ПСО преку размена на податоци за разни системи (SCADA, DSM, GIS, OMS, MWM, MDMS, CIS, центар за повици, наплата) со користење на комуникациони линии со различни протоколи, можат да се согледаат идните потреби, како што се: единствен протокол, комуникациите се симнуваат се до потрошувачите преку имплементација на паметни броила и автоматизација на дистрибутивните системи, овозможување на учество на мали до средни prosumers (истовремена улога на потрошувачи и производители) во пазарот на електрична енергија, Развој и имплементација на економски, ефикасни, доверливи и скалабилни податоци и размена на информации брз база на стандардизирани податочни модели и сервиси кои треба да овозможат можноста за plug and play, користење на постоечката инфраструктура на телекомуникацискиот провајдер, водови како преносни медиуми, интернет сервисите итн. Клучни зборови: паметни мрежи, паметни броила, ICT, AMM.

110 Ц1 8 МАКО СИГРЕ 2009 C1-11R-MK Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Ауд К. Скауген НЕПАС, Кјеллер, Норвешка ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ И ЕНЕРГЕТСКА СТРАТЕГИЈА НА ЕУ Во трудот ќе биде обработена проблематиката на енергетската ефикасност во услови на сигурност во снабдувањето со електрична енергија, пазарот на електрична енергија и еколошките предизвици. Стратегијата на ЕУ да ја преземе водечката улога во новата индустриска револуција и да создаде високо енергетски ефикасна економија со ниски емисии на CO 2 ќе биде разгледана преку релевантните Директиви на ЕУ: Directive on the promotion of the use of energy from renewable sources, Directive on end-use efficiency and energy services, Directive on energy performance of buildings, Directive on Eco-design, Directive on Energy Labelling, Revised Emissions Trading Scheme итн. Посебен осврт ќе биде даден на искуствата на Норвешка во подрачјето на енергетската ефикасност од спроведените студии на енергетска ефикасност и формирањето на мрежа на енергетски интензивни компании. Клучни зборови: енергетска ефикасност, обновливи извори на енергија, етикетирање на производи, сертифицирање, стакленички гасови, климатски промени. C1-12R-MK Славчо Деловски СИМТ ДОО, Скопје Душко Темков, Никола Талески, Марија Кацарска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје СОВРЕМЕНИ РЕШЕНИЈА ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ ВО МАКЕДОНСКАТА ИНДУСТРИЈА Подобрувањето на енергетската ефикасност, заедно со обновливите извори на енергија, е број еден тема во услови на недостаток и зголемување на цената на енергенсите воопшто. Енергетската ефикасност во македонската индустрија може значително да се подобри со примена на интелигенти уреди кои ќе ја регулираат потрошувачката во зависност од потребите. Во овој труд се дадени неколку примери на подобрена ефикасност на асинхроните кафезни мотори кои работат во услови на променлив режим на работа во електромоторни погони, како и примери за подобрување на ефикасноста на осветлувањето во производствени погони со височини поголеми од 4m со примена на специјални интелигентни контролери од серијата POWERBOSS. Клучни зборови: енергетска ефикасност, контролери, асинхрони мотори, осветление.

111 МАКО СИГРЕ 2009 Ц1 9 Верица Филипова ЕВН Македонија АД, Скопје C1-13I-MK ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ - ПРАВИЛНИК ЗА ЕТИКЕТИРАЊЕ НА УРЕДИ ЗА ДОМАЌИНСТВАТА Информацијата е презентирана во три дела. Првиот дел претставува анализа на електроенергетскиот биланс (планирани и остварени количини на ел.енергија) за 2008 година во Република Македонија, со констатација дека структурата е неповолна, голем е процентот на увезена електрична енергија (многу скапа) и на електрична енергија која се произведува во термоелектраните (загадувачи на животната средина); вториот дел претставува запознавање и опис на веќе донесениот Правилникот за етикетирање на уредите за домаќинства, неговата примена од година е можност преку енергетската ефикасност на уредите во домаќинствата да се добие независен енергетски извор во Република Македонија, со релативно мали инвестиции; третиот дел претставува увид во состојбата со енергетските етикети во земјите од ЕУ и останатиот свет, искуства и предности на етикетирањето. Клучни зборови: енергетска ефикасност, електроенергетски биланс, етикетирање на енергетската ефикасност, уреди во домаќинствата, енергетски етикети, снабдувач, дистрибутер, купувач.

112

113 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц2 РАБОТА НА ЕЕС И УПРАВУВАЊЕ Претседател Љубин Поповски Секретар Изабела Неткова

114

115 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C2-1R-ЕN Неџмија Демировиќ, Амир Токиќ Универзитет во Тузла, Електротехнички факултет АПЛИКАЦИЈА ЗА РЕШАВАЊЕ НА ПРОБЛЕМОТ НА ЕКОНОМСКИ ДИСПЕЧИНГ СО СИГУРНОСНИ ОГРАНИЧУВАЊА ЗА ПОВЕЌЕ ПЕРИОДИ СО КОРИСТЕЊЕ НА МЕТОДАТА НА ВНАТРЕШНА ТОЧКА Проблемот на Економски диспечинг со сигурносни ограничувања SECURITY CONSTRAINED ECONOMIC DISPATCH (SCED), се однесува на оптимална распределба на производството помеѓу генераторите во ЕЕС со зададени ограничувања на режимските параметри во преносната мрежа и производството. Решението на овој проблем се состои од два главни аспекти: моделирање на преносната мрежа и математички методи решавање на оптимизациониот проблем. Главниот напредок на оваа метода се состои во тоа што овозможува постигнување на поточна формулација и развој на поефикасни техники за решавање на оптимизациониот проблем. За решавање на проблемите врзани со SCED, се предложува користење на различни оптимизациони алгоритми меѓу кои најголема примена имаат линеарното програмирање, рекурзивно квадратно програмирање, Њутн-Рафсон техниката и континуираната метода. Зголемениот број на обврски во модерните центри за управување како и комплексноста на мрежни модели ја наметнуваат потребата од побрзи и подоверливи нумерички техники за решавање на оптимизационите проблеми. SLP пристапот е успешно имплементиран во економскиот диспечинг, со користење на неколку различни формулации. Сите овие примени се базираат на претпоставката дека SECD е конвексен проблем, иако нема строга евиденција која докажува дека токму проблемот е конвексен. Во основа, пристапот кон решавање на SLP (секвенцијално линеарно програмирање) се состои од решавање на рекурзивни равенки на AC на текови на моќност, која што овозможува наоѓање на работната точка за креирање на линеаризиран инкеремтирачки модел на ЕЕС и линеарзиран оптимизационен проблем заради постигнување на следната итерација. Последователно процесот конвергира кон егзактното решение после неколку итерации. Вообичаено подпроблемите на линеарното програмирање се решава со користење на симплекс алгоритмот или неговата модифицирана верзија. Процентот на пресметковно време потребно за решавање на проблемот линеарно расте со големина зависна од бројот на ограничувањата. Со користењето на брзи техники на линеарно програмирање може значително да се подобрат перформансите на SLP алгоритмите. Новите методи за решавање на линеарните методи се базираат на користење на методата на внатрешна точка со цел добивање на решение за траекторијата во правец на оптималната точка. МАКО СИГРЕ 2009 Ц2 1

116 Ц2 2 МАКО СИГРЕ 2009 Се покажува дека во различни ситуации оваа метода конвергира многу побрзо во правец на решението отколку симплекс методата Клучни зборови: метода на внатрешна точка, економски диспечинг, линеаризација со повеќе периоди. C2-2R-МК Лилјана Богоевска Мирчевски, Рубин Талески Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Оливер Мирчевски ЕВН АД, Скопје ДИНАМИЧКО ПРОГРАМИРАЊЕ ЗА РЕШАВАЊЕ НА ПРОБЛЕМОТ ЗА АНГАЖИРАЊЕТО НА ГЕНЕРАТОРСКИТЕ ЕДИНИЦИ Бидејќи вкупното оптоварување на системот во текот на денот варира и достигнува различни вредности во текот на денот, неопходна е координирана контрола на производството на електричните централи за да се обезбеди баланс помеѓу произведената и потрошента електрична енергија. Поради дневната варијација на оптоварувањето, електроенергетските компании треба да одлучат, на економска основа, која генераторска единица кога и колку време да се вклучи во системот. Прeсметковната процедура која се занимава со оваа проблематика или одлучување се нарекува ангажирање на генераторските единици. Во овој труд ќе биде прикажан еден од основните оптимизациони методи за решавање на овој проблем, а тоа е методот динамичко програмирање. Основна цел е да се минимизираат трошоците на генераторските единици како што се: трошоците за пуштање, трошоците за гориво и трошоците за запирање. Основната предност на овој метод е тоа што може да решава проблеми од различни димензии и затоа е најчесто применет. Многу лесно се вметнуваат ограничувањата кои имаат ефект на оперативноста за секој разгледуван дискретен временски период, бидејќи овие ограничувања пред се имаат ефект на економскиот диспечинг. Недостаток на овој метод е тоа што е потребно да се ограничи бројот на разгледувани комбинации, затоа што пресметките за сите можни комбинации би биле преголеми. Клучни зборови: ангажирање на генератоски единици, динамичко програмирање, комбинации.

117 МАКО СИГРЕ 2009 Ц2 3 C2-3R-MK Лилјана Богоевска Мирчевски, Рубин Талески Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Оливер Мирчевски ЕВН АД, Скопје ХИБРИДЕН МОДЕЛ НА ГЕНЕТСКИ АЛГОРИТАМ ЗА РЕШАВАЊЕ НА ПРОБЛЕМОТ ЗА АНГАЖИРАЊЕТО НА ГЕНЕРАТОРСКИТЕ ЕДИНИЦИ Бидејќи вкупното оптоварување на системот во текот на денот варира и достигнува различни вредности во текот на денот, неопходна е координирана контрола на производството на електричните централи за да се обезбеди баланс помеѓу произведената и потрошента електрична енергија. Поради дневната варијација на оптоварувањето, електроенергетските компании треба да одлучат, на економска основа, која генераторска единица кога и колку време да се вклучи во системот. Прeсметковната процедура која се занимава со оваа проблематика или одлучување се нарекува ангажирање на генераторските единици. Последните неколоку декади има зголемен интерес за решавање на проблемите со помош на еволуционите принципи. Генетските алгоритми се базираат на тие принципи. Затоа во овој труд ќе биде обработуван методот генетски алгоритми. Тие содржат популација на потенцијални решенија врз која се применува некој селектирачки процес, базиран на вредноста на функцијата на цел (fitness function) на секоја индивидуа и некои генетски оперaтори. Овој систем представува еволутивна фаза. Генетските алгоритми се ефикасни во решавањето на оваа проблематика и можат да дадат решение и за системи со голем број на генераторски единици. Клучни зборови: ангажирање на генератоски единици, генетски алгоритми, функција на цел, селекција, вкрстување, мутација, елитизам. C2-4R-MK Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Томе Бошевски МАНУ ЕНЕРГЕТСКИ ПРИДОНЕС ОД ИЗГРАДБАТА НА АКУМУЛАЦИЈАТА ЛУКОВО ПОЛЕ Изградбата на акумулацијата Луково поле е актуелна тема како приоритетен хидро објект за инвестирање во енергетскиот сектор во Македонија. Идејата за оваа акумулација е стара неколку децении што не успеа досега да се реализира, но со новонастанатите услови на недостаток на електрична енергија, претставува посебно интересна и атрактивна за инвестирање. Акумулацијата Луково поле значи дополнително производство на сите хидроцентрали на постојниот Мавровски хидроенергетски комплекс. Со акумулацијата Луково поле, предвидена е и изградба на уште една хидроелектрична централа ХЕЦ Црн Камен која треба да биде лоцирана после браната, а пред постојната ХЕЦ Врбен. Ова значи дека зафатените води во акумулацијата Луково поле,

118 Ц2 4 МАКО СИГРЕ 2009 прво енергетски би се преработиле во ХЕЦ Црн камен, потоа во ХЕЦ Врбен, и на крај во ХЕЦ Вруток и ХЕЦ Равен. Ваквиот начин на искористување на водите од акумулацијата Луково поле би придонесло за дополнително производство на електрична енергија во целиот Мавровски хидроенергетски комплекс, но и мало намалување на производството кај ХЕЦ Шпиље, зошто еден дел од зафатените води во Луково поле би се користеле како дотек за ХЕЦ Шпиље. Со моделот на оптимална работа на електраните во ЕЕС е направена симулација на работата на ЕЕС на Македонија без и со изградена акумулација Луково поле и ХЕЦ Црн камен. Симулацијата е направена за реални хидролошки подлоги при влажна, просечна и сува хидрологија, како за акумулацијата Луково поле, така и за сите хидроцентрали во Македонија. Целта на трудот е да се истакнат енергетските придобивки од оперативната работа на целиот Мавровскиот хидроенергетски комплекс при изградена акумулација Луково поле и ХЕЦ Црн камен. Клучни зборови: акумулација, хидроцентрала (ХЕЦ), електроенергетски систем (ЕЕС). C2-5R-MK Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Томе Бошевски МАНУ МОДЕЛИРАЊЕ НА РАБОТАТА НА РЕВЕРЗИБИЛНИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ Последните години во ЕЕС на Македонија има значителен дефицит на електрична енергија што од година во година се зголемува. Со стагнацијата на градба на нови производни капацитети, а истовремено со зголемени потреби од електрична енергија, дефицитот достигна и 30% од потребите на електрична енергија. Затоа, за енергетска независност на Македонија, потребна е интензивна активност во изградба на нови производни електроенергетски капацитети. ХЕЦ Чебрен и ХЕЦ Галиште веќе подолго време се актуелни и приоритетни како инвестициони објекти во енергетскиот сектор. Со изградба на овие хидроцентрали и заедно со постојната ХЕЦ Тиквеш, ќе се заокружи хидроенергетскиот комплекс на р. Црна. Енергетската оправданост и економскиот бенефит може да се подобрат доколку хидроцентралите Чебрен и Галиште би биле реверзибилни. За таа цел, направено е подобрување на моделот на оптимална работа на електраните во ЕЕС, со што математички се моделирани и реверзибилните хидроцентрали. Со вака подобрениот модел, направена е симулација на работата на ЕЕС на Македонија при изградени ХЕЦ Чебрен и ХЕЦ Галиште како дел од целиот хидроенергетски комплекс на р. Црна. Како резултат од симулацијата, анализирана е улогата на Чебрен и Галиште како пумпно акумулациони хидроцентрали, во споредба кога би биле само обични ХЕЦ. Целта на трудот е да се истакнат енергетските придобивки од оперативната работа на пумпно акумулационите хидроцентрали. Овие придобивки се посебно важни за обезбедување на дополнителна варијабилна енергија во системот. Економскиот бенефит може да биде позитивен доколку, при иста количина на вода, цената на вкупно потрошената електрична енергија за пумпање (ефтина тарифа) би била пониска во однос на цената на вкупно произведената електрична енергија во генераторски режим (дневна тарифа). Клучни зборови: акумулација, реверзибилна, хидроцентрала, електроенергетски систем.

119 МАКО СИГРЕ 2009 Ц2 5 Валентина Анастасова, Александар Стојанов, Даница Арсеновска, Мичо Атанасиу EВН Македонија, Скопје C2-6I-MK РАЗВОЈ И ПРИДОБИВКИ ОД ГИС ВО РАБОТЕЊЕТО НА EVN МАКЕДОНИЈА Во овој труд ќе биде презентирана улогата на ГИС-от како систем во работењето на EVN Македонија, неговите основните функции, цели и придобивки. Ќе биде прикажана примената на ГИС-от во EVN Македонија, преку неколку DESKTOP и SERVER апликации и креирање на WEB апликативно решение преку кое тој станува лесно достапен до корисниците преку EVN Интранет мрежата. Посебен акцент ќе биде даден на потребата за единствена геодата база на податоци која може да комуницира со други ситеми и бази на податоци во компанијата и надвор од неа. Клучни зборови: ГИС, DESKTOP и SERVER апликации,web апликативно решение, ГИС База на податоци, геодата база на податоци, Интранет. Оливер Мирчевски, Влатко Манев, Даница Арсеновска, Југослав Ќурчински ЕВН Македонија, АД Скопје C2-7I-MK РАЗВОЈ И ПРИМЕНА НА ДМС СОФТВЕР ВО ЕВН МАКЕДОНИЈА ДМС Софтверот е индустриски софтвер чија основна намена е управување со дистрибутивните системи. Употребата на софтверот овозможува повеќе користи во делот на анализа, управување, планирање и развој и планирање на дистрибутивната мрежа. Во услови на дерегулиран пазар на ЕЕ дистрибутивните компании се соочуваат со повеќе предизвици поради што неопходна е реорганизација која ке одговори на новата состојба. ЕВН Македонија претставува компанија која ги следи светските текови на полето на дистрибуцијата и активно го користи овој софтвер во секојдневните задачи. Во овој труд ќе бидат прикажани основните функции на софтверот како и приказ на новата платформа која овозможува максимално искористување на софтверот. Исто така ќе бидат прикажани и можностите на ДМС софтверот за поврзување со останатите софтвери кои се користат во компанијата, а кои како целина придонесуваат за успешно водење на еден сложен систем како што е всушност и дистрибутивниот систем. Клучни зборови: ДМС Софтвер.

120 Ц2 6 МАКО СИГРЕ 2009 Спасе Павловски, Климент Наумоски, Александар Пауноски АД МЕПСО, Скопје C2-8R-MK ПРИМЕНА НА DACF ПОСТАПКАТА ПРИ УПРАВУВАЊЕ СО ЕЕС Со либерализацијата на пазарите на електрична енергија ПСО се поставени пред нови предизвици. Во овој контекст, целта на производителите и потрошувачите е рестрикциите при трговијата со електрична енергија да се намалат колку што е можно повеќе. Со цел да се спречи влијанието на зголемените текови на моќност и паралелните текови на доверливата работа на ЕЕС, од страна на сите 35 UCTE членки одобрена е постапка за предвидување на загушувањата во преносните мрежи. Овој систем за рано предвидување на загушувањата треба да обезбеди сигурност во снабдувањето со електрична енергија. Од тука, главна задача на ПСО е да ја организираат таа размена на податоци, да се договорат за подготвувањето на овие податоци и да обезбедат зачувување на овие доверливи податоци. Процедурата за оваа прогноза на загушувањата ден однапред (Day ahead congestion forecasts) DACF, секој ПСО треба да ја дефинира на начин кој би овозможил што подоверлива прогноза на тековите на моќности. За таа цел од страна на авторите, е изработена процедура и софтверска алатка за прогноза на загушувањата ден однапред која треба да се почне да се применува во АД МЕПСО. Клучни зборови: DACF, загушување, преносни систем-оператори. Климент Наумоски, Александар Пауноски МЕПСО, Скопје C2-9R-MK АНАЛИЗА НА ПРЕНОСНИТЕ МОЖНОСТИ НА РЕГИОНОТ ПО ВЛЕГУВАЊЕТО ВО ПОГОН НА НОВИОТ 400 kv ДВ ДУБРОВО - ШТИП - ЧЕРВЕНА МОГИЛА Целта на овој труд е пресметка на преносните можности во регионот на ЈИЕ после влегувањето во погон на новиот 400 kv ДВ Штип Червена Могила. При тоа ќе бидат анализирани ефектите кои новиот далекувод ги има врз големината на преносните капацитети во регионот на ЈИЕ. За потребите на пресметките е користен софтверскиот пакет PSS Must кој претставува една од најсовремените алатки за пресметка на преносните капацитети. Со цел да се добие што поточна пресметка користени се регионални модели: летен и зимски режим со големи оптоварувања. Клучни зборови: преносни капацитети, текови на моќност, PSS MUST.

121 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА Претседател Леонид Грчев Секретар Весна Арнаутовски-Тошева

122

123 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C3-1R-MK Весна Чешелкоска, Благојче Арапиноски Технички факултет, Битола ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ ВО ОКОЛИНАТА НА 110 kv ДАЛНОВОД И НЕГОВОТО ВЛИЈАНИЕ ВРЗ БИОЛОШКИТЕ СИСТЕМИ Во трудот ќе биде претставено влијанието на електричното поле со индустриска фреквенција кое потекнува 110 kv далновод на човекот кој се наоѓа во неговата непосредна околина. Човечкиот модел е составен од паралелопипеди кои ги претставуваат поедините делови од телото и е сместен во непосредна близина на далноводот. Претставена е распределбата на електричното поле и потенцијалот во околината на 110 kv далновод без и со присуство на човек под далноводот добиени со методот на конечни елементи. Трудот е дополнет и со одредени стандарди во врска со максималните дозволени вредности за јачината на полето и дозволените густини на струи продрени во човечкото тело. Клучни зборови: електрично поле, потенцијал, биолошки системи, индуцирани струи. Душко Виларов АД ЕЛЕМ Подружница Енергетика Скопје C3-2R-МК ОРАНЖЕРИИ ВО ТЕ-ТО ЖЕЛЕЗАРА Термоенергетските постројки во енерганата во Железара се проектирани за задоволување на енергетските потреби на металуршкиот комбинат.со редуцирање на одредени технолошки линии (гаснење на рудниците за железна руда,гаснење на линиите за пелетизација и агломерација, гаснење на електро-редукционите печки во Топилницата односно нивна делумна пренамена од печки за производство на сурово железо - од кое понатаму се произведуваат челични ладно и топло валани лимови - во печки за производство на феро легурите фероманган и силикоманган,гаснење -односно физичко уништување на миксерите 2x1000 т. и на конверторите 2x110 т. - на линијата за производство на конверторски челик, и др. линии и пропратни служби) се ослободија значителни количини енергенти за дгугите околни потрошувачи.со воведување на природниот гас енерганата стана економичен и еколошки извор на следните енергенти: -активна и реактивна електрична енергија(30 MWe), -топлинска енергија за топлификација и др. намени(100 MWt), -технолошка пареа за процеси во кругот на РЖС како и за околната индустриска зона(150 t/h), МАКО СИГРЕ 2009 Ц3 1

124 Ц3 2 МАКО СИГРЕ 2009 др. - хемиски подготвена вода (мека 1000 t/h, деминерализирана 240 t/h, напојна 60 t/h) и Во услови на хроничен недостаток од енергија и храна во регионот и пошироко, наш скромен допринос во енергетиката е супституција на дефицитарната електрична енергија со топлинска енергија со воведувањето централно греење на околните населби со изградба на сопствена топлификациска мрежа, односно оранжериско производство на раноградинарски и др. култури како и комбинација со фотоволтаичен соларен систем. Во непосредна близина (1,5 км) на ТЕ-ТО Железара се наоѓа плодно земјоделско земјиште од околу 10 hа (15MWt) кое со блиските бунари односно извори Кајнак можат да прераснат во значаен комбиниран оранжериски комплекс за раноградинарска, цветна и др. хортикултура со алтернативна соларна електрана. Клучни зборови: оранжерии, когенерација, хибридни сончеви панели. C3-3I-MK Лидија Ололоска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје НЕКОИ АСПЕКТРИ ПРИ ОДРЕДУВАЊЕТО НА ВЛИЈАНИЈАТА И ЕФЕКТИТЕ ОД ИЗЛОЖЕНОСТА НА ЧОВЕКОТ НА ELF ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ПОЛИЊА Во рамките на овој труд, дадени се некои аспекти на проблемите кои се јавуваат при одредувањето на влијанијата како и ефектите од изложеноста на човекот односно биолошките системи на електромагнетни полиња со екстремно ниски фреквенции. Нагласениот интерес за влијанието од изложеноста на човекот на електромагнетните полиња со ниски фреквенции во поново време се должи на фактот на се поголемото присуство на истите во животната и работна околина. Опишувањето на овие влијанија квантитативно како и квалитативно е значајно од аспект на согледување на можните импликации по неговото здравје. При нивното одредување потребно е да се согледаат проблемите кои се јавуваат, пред се сврзани со прашањата на моделирање на системот, моделирање на човекот, начин на пресметки како и адекватно претставување на добиените резултати. Истите даваат можност за анализа на електромагнетните влијанија врз човекот, како и дефинирање норми и стандарди за заштита од несаканите ефекти. Клучни зборови: електромагнетни полиња, електромагнетни влијанија, моделирање на извори, моделирање на човек, индуцирано поле.

125 МАКО СИГРЕ 2009 Ц3 3 C3-4R-MK Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Љупчо Карајановски, Весна Арнаутовски-Тошева Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МЕРЕЊЕ НА ЕЛЕКТРИЧНО И МАГНЕТНО ПОЛЕ ВО УРБАНИ СРЕДИНИ ПОД ВЛИЈАНИЕ НА 110 kv ДАЛНОВОДИ И 110/35/10kV ТРАФОСТАНИЦИ Сè почесто во нашата земја се регистрира појава на присуство на 110kV далноводи и 110kV/35kV трафостаници во регионот на урбаната средина. Оваа појава главно е резултат на два ефекти: неконтролирано проширување на урбаната средина во просторите веќе резервирани за далноводи или трафостаници (односно каде веќе се наоѓаат постоечки далноводи) и изградба на 110 kv далноводи во веќе урбанизирана средина со цел намалување на загубите на пренос. Ова оди до таму што во определени подрачја се регистрира присуство на далноводи од 110kV и 110kV/35kV трафостаници низ релативно урбани средини. Во овој труд ќе бидат презентирани карактеристични средини со присуство на 110kV далноводи и 110kV/35/10kV трансформатори со моќност 2 x 80MVA, и со детален приказ на измерени вредности на јачината на електричното и магнетното поле. Мерењата беа извршени со инструментот EFA 300 произведен од Narda, со оптички интерфејс за мерење и аквизиција со што се елиминира нарушувањето на полето од мерниот уред. Клучни зборови: електрично поле, магнетно поле, мерење, трафостаници, далноводи. C3-5R-MK Леонид Грчев, Марија Кацарска, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ХАРМОНИЗАЦИЈА НА СТАНДАРДИТЕ И ЛЕГИСЛАТИВАТА НА Р. МАКЕДОНИЈА СО СТАНДАРДИТЕ НА ЕУ ЗА ИЗЛОЖЕНОСТ НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ПОЛИЊА Најпрепознатив и до сега најмногу користен документ во врска со ограничувањата на изложеноста на електромагнети полиња (ЕМП) е Guidelines for limiting exposure to timevarying electric, magnetic and electromagnetic fields in frequency range from 0 to 300GHz објавена од International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) во 1998 година. ICNIRP е најзначајната независна и невладина организација формирана во 1992 година со цел да обезбеди критична маса на знаење за не-јонизирачките радијациони ефекти врз здравјето на луѓето. Оваа организација има улога на научно советодавно тело во кое немаат политиката, социјалните и економските аспекти немаат никакво влијание. Според ICNIRP се дефинираат две дозволени нивоа на изложеност и тоа за професионална и јавна

126 Ц3 4 МАКО СИГРЕ 2009 изложеност. Советот на Европа публикуваше Препорака за дозволената јавна изложеност на ЕМП во опсег од 0 до 300GHz што е целосно базирана на физички дефинираните вредности во водичот на ICNIRP што се однесува на јавната изложеност. Имплементацијата на интернационалните стандарди на национално ниво се покажа дека е доста сложен процес. Некои од земјите директно ги вклучуваат упатствата на ICNIRP во националната легислатива, некои тоа го прават индиректно, некои ги вклучуваат упатствата со одредена претпазливост, некои развиваат сопствени стандарди, некои прифаќаат други стандарди, а некои издаваат препораки за претпазливо избегнување на изложеноста. Покрај ова, во трудот ќе биде направена анализа на напорите што се прават во рамките на ЕУ по неуспешниот обид за целосна хармонизација на легислативата во 2004 година, во доменот на изложеноста на ЕМП. Клучни зборови: електромагнетно поле, нејонизирачко зрачење, стандарди, легислатива. C3-6R-MK Марија Кацарска, Леонид Грчев, Спасе Петкоски, Весна Арнаутовски-Тошева Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје НОВИ ИСТРАЖУВАЧКИ МОЖНОСТИ ЗА ПРОЦЕНКА И ИДЕНТИФИКАЦИЈА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА ИЗЛОЖЕНОСТ НА ЦЕНТАРОТ ЗА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА КОМПАТИБИЛНОСТ ПРИ ФЕИТ СКОПЈЕ Во рамките на ФЕИТ од поодамна функционира Центарот за електромагнетна компатибилност. Една од последните активности на овој Центар е сврзана со реализацијата на проектот од FP-6 за надградба на истражувачките можности за безбедност и здравствени ефекти при изложеност на луѓето на електромагнетни полиња со наслов Upgrading the research capacities for safety and health effects of human exposure to electromagnetic fields. Посебно внимание при тоа е посветено на надградба и надополнување на опремата, методологиите и човечките ресурси со цел за доближување до стандардите за висок квалитет на истражувачките центри на EU за здравствени ефекти при изложување на луѓето на електромагнетни полиња (EMF). Ова подобрување на истражувачките капацитети во поглед на опремата е остварено со набавување на 5 сета на опрема за мерење и анализа на изложеноста на ЕМ полињата и тоа: 1. Селективен РФ мерач, со горна гранична фреквенција од 3 GHz и демодулатор за UMTS P-CPICH канал. 2. Мерач и анализатор на електрични и магнетни полиња при екстремно ниски фреквенции. 3. Широкопојасен мерен уред и анализатор на магнетни и електрични полиња. 4. Надгледувачка станица за сакана област. 5. Персонален широкопојасен и селективен РФ дозиметар. Со оваа опрема се отвораат широки можности за истражувања на состојбата со јавната и професионална изложеност на електромагнетните полиња од електроенергетскиот систем на ниски фреквенции како и изложеност при дејство на повеќе и различни извори во целиот фреквентен опсег. Клучни зборови: електромагнетна изложеност, мерење, мерна опрема.

127 МАКО СИГРЕ 2009 Ц3 5 C3-7R-MK Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Златко Соврески Машински факултет, Универзитет Гоце Делчев - Штип Софија Николова Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СПОРЕДБА НА ПРЕСМЕТКОВНИТЕ И МЕРЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ НА ЕМИСИЈА НА ПОЛУТАНТИ ЗА ТЕЦ БИТОЛА Заштитата на животната средина се повеќе се почитува како критериум за секој енергетски објект, како за нов капацитет што се планира да се гради, така и за постојните капацитети кои веќе се во оперативна работа. Еколошките последици од оперативна работа на термоенергетските постројки се посебно важни заради емисија на штетни полутанти во атмосферата, како на гасни продукти од согорувањето, така и цврсти материи. Термоцентралите во Македонија се изградени во осумдесетите години од минатиот век кога еколошките критериуми не беа толку респектирани, а технологиите за редуцирање на емисиите на полутанти не беа развиени. Во трудот се дадени теоретски подлоги за емисија на штетни гасни продукти од согорување на фосилни горива во енергетски постројки. Емисијата на штетни материи (гасни, течни и цврсти) зависи од хемискиот состав на горивото, како и од технологијата за производство на електрична енергија која се применува во постројката. Теоретските подлоги се применети за термоенергетските постројки во Македонија, а е направена споредба со мерени резултати од ТЕЦ Битола. Како резултат на споредбата на пресметковно добиените резултати со мерените се добива сознание за отстапувањето, како и насока за примена на пресметковните резултати во натамошните анализи на загадувањето од термоцентралата. Клучни зборови: термоцентрала (ТЕЦ), емисија, животна средина, загадување, околина.

128

129 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ Претседател Ристо Ачкоски Секретар Мирко Тодоровски

130

131 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C4-1R-ЕN Херберт Хајдфогл, Роман Лехнер EVN Netz GmbH, EVN Platz 1 СТАНДАРДИ ЗА ДИСТИБУТИВНИТЕ СИСТЕМИ - ПРИМЕРИ Темата на трудот се неколку општо применувани европски електротехнички стандарди и нивното воведување во Република Македонија како дел од патот кон Европската Унија. Тие стандарди обично се изготвени според степенот на развој на техниката во земјите-членки на Европската Унија, а за нивното спроведувањето се неопходни и соодветни правни и технички рамковни услови. За разлика од мрежите во Западна Европа, мрежите во Југоисточна Европа често се многу стари и делумно преоптоварени, така што за тие да можат да се исполнат стандардите неопходни се инвестиции во нивната надградба. Од воведувањето на стандардите не се засегнати само операторите на мрежите, туку и потрошувачите во мрежите. Често сè уште се користат уреди кои не ги исполнуваат важечките европски норми, па затоа не ја носат ознаката CE. Од таа причина би биле неопходни инвестиции и кај потрошувачите. Во трудот се дискутираат стандарди кои имаат влијание врз пошироката јавност како што се EN 50160, EN XX и pren и со нив поврзани теми, како на пример заштитата од струен удар. Организациите за стандардизација во подрачјето на електротехниката во Европската Унија се IEC (International Electrotechnical Commission) и CENELEC (European Committee for Electrotechnical Standardisation), а на меѓународно ниво IEC и IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers). Освен тоа, на национално ниво постојат институти за стандардизација, кои се одговорни за спроведувањето, односно за приспособувањето на стандардите. Овие институти би требало да се активни и во меѓународните организации за да можат во нив да ги внесат националните интереси. Полето на електротехниката има широк спектар на области кои ги опфаќа како што се производство на електрична енергија, електромагнетната компатибилност, заштитата од гром, безбедноста, електрични апарати за различна намена, координацијата на изолацијата и мерења. Во сите овие области постојат соодветни стандарди. Во овој момент фокусот е насочен кон стандардизација на параметрите на напоните, струите и фреквенцијата, како и спецификациите и барањата кај електричната опрема. Клучни зборови: стандарди, европски стандарди, IEC, CENELEC, CE, EE, EN50160, EN61000, IEC 61936, EN 50522, квалитет на напојувањето, енергетски инсталации, заземјување, работно заземјување, заштитно заземјување, регулација на напон, пад на напон, тринамотни трансформатори, фабрички изработени трафостаници, третман на неутралната точка, мерења. МАКО СИГРЕ 2009 Ц4 1

132 Ц4 2 МАКО СИГРЕ 2009 C4-2R-EN Мат Болен СТРИ АБ, Гетеборг, Шведска и Лулеа Технички Универзитет, Шведска Снежана Чундева Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје. CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, ОТПОРНОСТ НА ОПРЕМАТА ВО ПОСТРОЈКИТЕ НА НАПОНСКИ ПРОПАДИ, ГЛАВНИ ПРИДОНЕСИ И ЗАКЛУЧОЦИ Трудот ги сумира резултатите на работната група C4.110 поддржана од CIGRE, CIRED и UIE. Мандатот на оваа работна група беше од почетокот на 2006 па се до почетокот на 2009 година. Посочени се повеќе аспекти поврзани со отпорноста, особено на индустриските постројки, на напонските пропади. При проектирањето на индустриските процеси мора да се земе предвид отпорноста на електричните постројки на напонски пропади. Kлучни зборови: квалитет на електрична енергија, напонски пропади, индустриски инсталации. C4-3R-EN Мат Болен СТРИ АБ, Гетеборг, Шведска и Лулеа Технички Универзитет, Шведска Војислав Пантиќ НОС БИХ, Сараево, Босна и Херцеговина МЕРЕЊА И АНАЛИЗА НА КВАЛИТЕТОТ НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА ВО БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА Трудот презентира резултати од мерења извршени на шест различни локации во преносниот систем на Босна и Херцеговина. Изразено влошен квалитет на електрична енергија е забележен на три места: високи нивоа на фликери во близина на електролачна печка; високо ниво на шести и седми хармоник на напонот како последица на резонанса со кондензаторска батерија во индустриска инсталација; високо ниво на трет хармоник на напонот, најверојатно предизвикан од заситување на трансформатор. Забележена е изразена зависност помеѓу повремените високи вредности на краткотрајните фликери и краткотрајните напонски пропади. Исто така покажано е дека непарните троструки хармоници ги надминуваат планираните нивоа. Клучни зборови: квалитет на електрична енергија, планирани нивоа, фликер, хармоници.

133 МАКО СИГРЕ 2009 Ц4 3 C4-4R-MK Ристо Миновски, Александар Ласков, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ОСВРТ КОН МЕТОДИТЕ ЗА ПРОВЕРКА НА ФУНКЦИОНАЛНОСТА НА ОДВОДНИЦИТЕ НА ПРЕНАПОНИ Во седумдесетите години од минатиот век во експлоатација се воведени металоксидните одводници на пренапони МОП, кои направија револуција во системите за заштита од пренапони и во концептот на координацијата на изолацијата кај електроенергетските постројки. Како елементи за заштита од пренапони, кај нас почнаа да се применуваат пред десетина години и јасно е дека тие се и ќе представуваат иднина на пренапонската заштита во електроенергетските системи. И покрај нивните несомнени предности, слабото познавање на нивните експлоатациони карактеристики, од каде што произлегува и недовербата спрема нив, го прави во практиката продорот на МОП прилично инертен. Од таму во нашите високонапонски постројки сè уште се доминантни класичните вентилни одводници на пренапони (ВОП). Со развојот на науката и технологијата МОП одводници претрпуваат значителни конструктивни трансформации, а тоа, со себе повлекува промени во начинот на функционирање и одржување. Во трудот е направен кус осврт кон методите за проверка на функционирањето на вентилните и МОП одводници на пренапони, препорачани од страна на производителите и верифицирани во соодветните IEC стандарди. Клучни зборови: одводници на пренапони, вентилен одводник, метал-оксиден одводник, карактеристики, испитување, следење. Ева Шуклева ЕВН Македонија, Скопје Ристо Миновски ФЕИТ, Скопје C4-5R-MK ЗА КООРДИНАЦИЈА НА ИЗОЛАЦИЈАТА Во трудот е образложена општата процедура за постапката за координација на изолацијата за разводни постројки, со која се определуваат напоните кои ја напрегаат изолацијата на опремата, како и соодветната барана електрична цврстина во прифатливи граници на нивото на доверливост. Постапката се состои од четири чекори, во кои се определуваат: репрезентативните напони, координационите, бараните и стандардните подносливи напони. Комбинацијата на избраните стандардни подносливи напони представува номинален степен на изолација на опремата, кој треба да обезбеди определено прифатливо ниво на откази на опремата. Деталната реализација на процедурата е презентирана на една 110 kv разводна постројка. Клучни зборови: координација на изолација, репрезентативни, координациони, барани и стандардни напони.

134 Ц4 4 МАКО СИГРЕ 2009 C4-6R-MK Александра Крколева, Александар Ласков, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје ПРИМЕНА НА MATLAB/SIMULINK И PSCAD ЗА АНАЛИЗА НА ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИТЕ СИСТЕМИ Континуираниот развој на софтверските алатки овозможува симулирање на најразлични проблеми од областа на електроенергетиката. Во денешно време, со користење на некои од овие алатки, прилично брзо и ефикасно може да се решат различни практични проблеми за кои во минатото биле потребни многу повеќе време и ресурси. Се разбира, изборот на соодветната софтверска алатка, која ќе се користи за решавање и анализирање на некој проблем, зависи од самиот проблем, но и од афинитетите на корисникот, кој има можност да избира од повеќето постојни софтверски алатки. Во овој труд се моделираат и симулираат преодни процеси при комутации во електроенергетските системи. За оваа цел се користат два софтверски пакети MATLAB/Simulink и PSCAD. Се врши анализа на поголем број комутации и секоја од преодните појави е моделирана со помош на двата пакети. Во трудот е даден опис на начинот на моделирање, користените вградени блокови за моделирање и потребните податоци за да се изградат моделите. Исто така, даден е опис на начинот на моделирање, со цел да се идентификуваат разликите/сличностите при користењето на овие два пакети. Целта на трудот е да се прикаже примената на два различни софтверски пакети за решавање на преодните процеси во електроенергетските системи. Клучни зборови: преодни процеси при комутации, моделирање, Simulink, PSCAD. C4-7R-MK Александра Крколева, Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје МОДЕЛИРАЊЕ НА ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ КОМУТАЦИИ СО MATLAB/SIMULINK Преодните процеси отсекогаш претставувале важна тема за истражување, пред сè поради негативните влијанија што можат да ги имаат врз елементите на електроенергетските системи. Проучувањето на преодните процеси е поврзано со користење сложен математички апарат за нивното моделирање, како и за претставување на деловите од електроенергетските системи во кои тие се појавуваат. Се разбира дека комплексната природа на електроенергетските системи се одразува врз моделите, кои во некои случаи стануваат прилично сложени за решавање. Развојот на софтверските алатки овозможи значително олеснување во моделирањето и решавањето на проблемите поврзани со комплексните системи, па во таа насока, и на преодните процеси кои се случуваат во електроенергетските системи. Со користење на овие алатки, се олеснува проучувањето на самите преодни процеси и на

135 МАКО СИГРЕ 2009 Ц4 5 можните последици по електроенергетската опрема како и се изнаоѓање решенија за нејзина подобра заштита. Предмет на овој труд е моделирање на преодните процеси се јавуваат во електроенергетските системи при разни комутации, со користење на софтверскиот пакет MATLAB / Simulink. Всушност, во трудот се симулирани неколку видови преодни процеси кои настануваат поради комутација со опремата. Секој од преодните процеси е претставен со посебен модел, изграден во Simulink околина, со користење на вградените алатки кои постојат во рамките на софтверот. Во трудот ќе биде прикажан начинот на решавање за конкретен случај, а ќе бидат прикажани и резултатите од таквите анализи. Клучни зборови: преодни процеси при комутации, моделирање, Simulink. C4-8R-MK Александар Ласков, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје АНАЛИЗА НА ПРЕНАПОНИТЕ ОД АТМОСФЕРСКО ПОТЕКЛО ВО ПОСТРОЈКАТА 110 kv НА ТС ФЕНИ ИНДУСТРИ Во трудот прикажана е постапка за анализа на пренапоните од атмосферско потекло во една постојна 110 kv постројка при упад на пренапонски бран по еден од приклучните водови и определување на должината на нејзината опасна зона. При тоа ќе бидат изложени и два пристапа за определување на должината на штитениот приод на самата постројка. Анализите на атмосферските пренапони се вршени со примена на програмата "BP.xls" (бранови процеси), креирана од еден од авторите на трудов. Програмата решава бранови процеси во разводни постројки, изработена е во VBA и работи под апликацијата Excel. Со неа можно е да се решаваат кола кои содржат водови т.е елементи со распределени параметри но и елементи со концентрирани параметри какви што се: индуктивитетите, капацитетите, отпорниците, одводниците на пренапони и др. и подолго време се користи во наставниот процес на додипломските студии на ФЕИТ Скопје во рамките на предметот Техника на висок напон 2. Клучни зборови: разводна постројка, атмосферски пренапони, опасна зона, штитен приод. C4-9R-MK Александар Ласков, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје АНАЛИЗА НА АТМОСФЕРСКИТЕ ПРЕНАПОНИ ВО РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ СО ПОМОШ НА MATLAB/SIMULINK Во рамките на истражувањата спроведени на постдипломските студии на ФЕИТ- Скопје, при Институтот за ПЕЕС (Преносни електроенергетски системи) изработена е компјутерска програма за анализа на преодните процеси во високонапонските разводни постројки/трансформаторски станици при упад на пренапонски бран од атмосферско потекло по некој од приклучните водови. Програмата е изработена во програмскиот јазик Matlab при што главно се користи алатката Simulink. Тоа овозможува лесно и удобно

136 Ц4 6 МАКО СИГРЕ 2009 моделирање на сите елементи од постројката со примена на готови елементи и алатки на Simulink от во графички мод што дава јасен преглед на креираната шема од постројката при внесувањето на нејзините елементи и голема комоција во работењето со самата компјутерска програма. Бидејќи алатката Sumulink овозможува и едноставно формирање на сопствени елементи со произволни параметри и карактеристики, при анализите е можна и употреба на елементи за постројката со посебни карактеристики, различни од предетерминираните, со коишто се среќаваме во самиот Simulink. Во трудот се презентирани можностите за анализа на пренапоните при упад на бран од атмосферско потекло во една разводна постројка со помош на изготвениот програмски пакет. При тоа се анализирани неколку постојни 110 kv разводни постројки а добиените резултати се прикажани во графички облик. Преку овој труд е прикажан само дел од можностите на изготвената компјутерска програма. Програмата содржи сопствена библиотека на елементи, но за определени специфични анализи, по потреба, корисникот сам да си создава некои од елементите, како што е постапено во конкретниов случај. Резултатите од пресметките, добиени со оваа програма, се лесно достапни и обработливи и за други Windows апликации. Клучни зборови: разводни постројки, атмосферски пренапони, Matlab/Simulink. C4-10R-MK Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски, Ристо Миновски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МОДЕЛИРАЊЕ ВО MATLAB/SIMULINK НА ПРЕОДНИТЕ ПРОЦЕСИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР СО КОНДЕНЗАТОРСКА БАТЕРИЈА Во трудот е прикажанa постапка во Matlab/Simulink за одредување на функциите на распределба на веројатноста на случајни величини како што се коефициентите на пренапони и ударни струи, како и ослободената топлина во одводниците на пренапони при вклучување на енергетски трансформатор со кондензаторска батерија. Пресметките се правени со многукратна симулација во Matlab со примена на методот Монте Карло при што самите преодни процеси се решаваат со помош на Simulik користејќи готови модели на елементите од библиотеката SimPowerSystems. Користењето на Matlab/Simulink го одбегнува моделирањето на елементите и пишувањето на диференцијални равенки за нив, а наместо тоа фокусот е насочен кон правилно селектирање на соодветни модели од SimPowerSystems и задавање влезни податоци што исто така е прикажано во трудот. Правени се симулации со и без одводници на пренапони при што се прикажани резултатите за двата случаја каде што се дадени просечни вредности за сите анализирани величини, но и вредностите чија што веројатност за појава изнесува 2%. Со тоа е овозможено правилно да се оцени ризикот од појава на превисоки напони/струи и да се одбере соодветно решение каде што со помош на одводник за пренапони тие ќе се сведат во прифатливи граници. Клучни зборови: преодни процеси, трансформатор, кондензаторска батерија, одводници за пренапони, Matlab/Simulink.

137 МАКО СИГРЕ 2009 Ц4 7 C4-11R-MK Ристо Миновски, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ЗАШТИТА НА ТРАНСФОРМАТОРИТЕ НА ЕЛЕКТРОЛАЧНИТЕ ПЕЧКИ ВО ПРЕОДНИ РЕЖИМИ Во април 2008 година во Макстил Скопје настана хаварија на трансформаторот на една од електролачните печки (ЕЛП) и на пратечките постројки. Со цел да се изврши анализа на причините кои доведоа до таа хаварија, беше формирана стручна комисија со задача да ги изврши потребните анализи и истражувања. Стручната комисија го изработи документот Анализа на хаваријата на трансформаторот 50/60 MVA за електролачната печка и пратечките постројки во Макстил АД Скопје. Анализите на хаваријата и последиците од неа овозможија низ темелно истражување да се откријат причините за настанување на хаваријата, обемот на истата и да се предложат мерки за спречување на такви или слични настани во иднина. Врз основа на резултатите од спроведените анализи може да се заклучи дека најефикасна заштита на терциерот на трансформаторот од појавите во преодните режими, е примената на метал-оксидни одводници на пренапони во YD врска. Во трудот е даден извадок од анализата на хаваријата со посебен осврт кон изборот на карактеристиките на одводниците на пренапони според IEC 71-1 и 71-2 и IEC 99-4 и 5, за заштита на терциерот на трансформаторот и приклучената кондензаторска батерија. Клучни зборови: печен трансформатор, хаварија, пренапони, одводници на пренапони, заштита. Христо Трајковски, Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Технички Факултет, Битола C4-12R-MK INTERPSS, OPEN-SOURCE СОФТВЕР ЗА АНАЛИЗА НА ЕЕС-МОДЕЛ НА МАКЕДОНСКИОТ ЕЕС ЗА ПРЕСМЕТКА НА КУСИ ВРСКИ Во денешно време, користењето на современи софтверски алатки за анализа на електроенергетските системи (ЕЕС) е неминовна потреба за секој електроинженер кој работи во оваа проблематика. На светскиот пазар се нудат низа на комерцијални софтверски пакети за оваа намена, кои најчесто се развивани со класичните процедурални програмски јазици, како што се Fortran или C. Познато е дека овие софтверски пакети се многу скапи за набавување и за понатамошно надградување или интегрирање во други системи. Овој проблем е особено изразен кај нашите универзитети кои располагаат со многу скромни средства за развој и истражување и не се во можност да обезбедат лиценца од овие софтвери, кои би се користеле за едукација на идните инженери, како и за истражувачки цели на академскиот кадар. Меѓутоа група на експерти од САД и Кина започнаа проект за користење на Internet технологијата за развивање на софтвер за симулација и анализа на

138 Ц4 8 МАКО СИГРЕ 2009 ЕЕС. Проектот е насловен InterPSS, а софтверот е развиван со користење на Internet како виртуелна платформа и издаден како open-source лиценца од InterPSS тимот, достапна на адресата Целта на овој реферат е да го промовира постоењето на овој слободен софтвер, неговите основни принципи на работа, како и можностите за решавање на проблеми од областа на анализа на ЕЕС. Ќе биде прикажан модел на македонскиот ЕЕС за пресметка на струите на куси врски изработен во InterPSS. Клучни зборови: InterPSS, слободен софтвер, македонски ЕЕС. C4-13R-MK Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПРЕСМЕТКА НА ВКУПНИОТ ПРЕНОСЕН КАПАЦИТЕТ (ТТС) НА ИНТЕРКОНЕКТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА ТЕХНИКАТА НА ЛИНЕАРНО ПРОГРАМИРАЊЕ Во трудот е развиена постапка за пресметка на вкупниот преносен капацитет на интерконективни мрежи со примена на линеарното програмирање при што преносната мрежа е моделирана со помош на еднонасочниот модел. Во постапката кај матрицата H, која дава директна релација помеѓу моќностите на гранките и моќностите на генераторите, е направена редукција на бројот на колони и редици така што се земени предвид само оние генератори и гранки кои се ограничувачки фактори во пресметката. Со тоа проблемот е сведен во минимална форма којашто брзо и ефикасно може да се реши. Целата постапка е спроведена во Matlab при што на поедноставни примери се илустирани добиените резултати. Клучни зборови: вкупен преносен капацитет, линеарно програмирање, интерконекции. C4-14R-MK Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје АНАЛИЗА НА МРЕЖИТЕ НА ЈИЕ ВО ПОГЛЕД НА ВКУПНИОТ ПРЕНОСЕН КАПАЦИТЕТ Во трудот е пресметуван вкупниот преносен капацитет во интерконекцијата на Југоисточна Европа, при што се анализирани варијанти со извоз на моќност од Бугарија, Романија и Србија кон Албанија, Грција и Македонија. Резултатите покажуваат дека постојат значајни можности за трансфер на моќност во овој дел од Европа, но дека и во случаи на единечни испади на критични елементи во мрежата тие можности значително се намалуваат. Најавената изградба на новите интерконекции на Македонија со соседите во значителна мерка ќе ја подобри ситуацијата во тие случаи. Прикажаната постапката може да биде од интерес за операторите на системите од регионот бидејќи таа е флексибилна за промени и дополнувања со нови критериуми и ограничувања кои ќе одговараат на реалните сегашни и идни оперативни практики. Клучни зборови: вкупен преносен капацитет, линеарно програмирање, интерконекции, Југоисточна Европа.

139 МАКО СИГРЕ 2009 Ц4 9 C4-15R-MK Јорданчо Ангелов, Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПРЕСМЕТКА НА ИНДЕКСИТЕ НА ДОВЕРЛИВОСТ НА ДЕЛ ОД ДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА НА КОЧАНИ При самото планирање и развој на дистрибутивните системи (ДС) се разгледува и проблемот на избор и оценка на доверливоста на системот. Во денешно време кај нас не се обраќа доволно внимание на економското вреднување на доверливоста на ДС. Во овој труд се врши анализа на индексите на доверливост на 10 kv дел од кочанската електродистрибутивна мрежа. Притоа е коментирана економската оправданост за постоењето на резервните водови и држење на резервна опрема. Клучни зборови: дистрибутивен систем, доверливост, испади, поправки, расположливост, функции на штети, неиспорачана енергија. C4-16R-MK Невенка Китева Роглева, Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МЕТОДИ НА ПРЕСМЕТКА НА РИЗИЦИ КАЈ ХИДРОЕЛЕКТРАНИТЕ Проектниот ризик е несигурен настан или состојба која доколку се појави, има позитивен или негативен ефект на најмалку една проектна варијабла. Условите за појава на несигурен настан, ризик, можат да вклучат аспекти од околината на проектот и организацијата, како што се сиромашни проект менаџмент пракси, интегрирани менаџментски системи, конкуренција на повеке процеси или зависност од надворешни партиципанти кои не може да бидат контролирани. За да се оцени ризикот поради отказ на елементите освен доверливоста на елементите потребно е да се дефинира распределбата на појавата на грешки кај соодветните елементи. За потребите на анализата ќе биде искористен софтвер AvSim кој со голема точност го одредува ризикот во проектите. Мониторингот и контролата на ризикот е процес на идентификување, анализирање и планирање на ново постоечки ризици, следење на идентификуваните ризици и оние на надгледната листа, мониторинг на индукционите состојби за условните планови, мониторинг на резидуалните ризици и преглед на извршувањето на ризик одговорите додека се развиваат нивните ефективности. Мониторингот и контролата на ризик применуват нови алатки како што се вариансата и тренд анализи, кои бараат употреба на перформансни податоци генерирани за време на извршувањето на процесот. За анализата на грешките се користи дијаграм на дрво на одлука кој опишува ситуација под размислување и импликации на секој од достапните избори можните сценарија; моделирање и симулацијата на проект. Симулациите се базирани на Монте Карло методата при што за време на симулацијата, проектниот модел ќе се итератира повеќе пати со влезни вредности: дефекти, времетраење, трошокот на проектните елементи или

140 Ц4 10 МАКО СИГРЕ 2009 времетраењето на ремонтите, избрани за секоја итерација случајно од веројатносните дистрибуции за секоја вариабла. Клучни зборови: доверливост, расположливост, хидроцентрала, ризик, грешки, ремонти. C4-17R-MK Невенка Китева Роглева, Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ПРЕСМЕТКА НА ДОВЕРЛИВОСТ И РАСПОЛОЖИВОСТ НА ОПРЕМАТА ВО ХЕЦ Мониторингот и контролата на ризикот е процес на идентификување, анализирање и планирање на ново постоечки ризици, следење на идентификуваните ризици и оние на надгледната листа, мониторинг на индукционите состојби за условните планови, мониторинг на резидуалните ризици и преглед на извршувањето на ризик одговорите додека се развиваат нивните ефективности. Мониторингот и контролата на ризик применуват нови алатки како што се вариjансата и тренд анализите, кои бараат употреба на перформансни податоци генерирани за време на извршувањето на процесот. За анализата на грешките се користи дијаграм на дрво на одлука кој опишува ситуација под размислување и импликации на секој од достапните избори можните сценарија; моделирање и симулацијата на проект. Симулациите се базирани на Монте Карло методата при што за време на симулацијата, проектниот модел ќе се итерира повеќе пати со влезни вредности: дефекти, времетраење, трошокот на проектните елементи или времетраењето на ремонтите, избрани за секоја итерација случајно од веројатносните дистрибуции за секоја вариабла. Клучни зборови: доверливост, расположливост, хидроцентрала, ризик, грешки, ремонти.

141 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА Претседател Благојче Трповски Секретар Наташа Тримческа

142

143 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C5-1R-MK Методија Атанасовски Технички Факултет, Битола Рубин Талески Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје НЕКОЛКУ ПРАКТИЧНИ АЛГОРИТМИ ЗА РАСПРЕДЕЛБА НА ЗАГУБИТЕ ВО ЕЕС И НИВНА ПРИМЕНА ВРЗ МРЕЖАТА НА МЕПСО Во електроенергетските системи уредите за мерење кај потрошувачите ја мерат потрошената електрична енергија од нивна страна, додека уредите за мерење кај генераторите ја мерат произведената електрична енергија која всушност е еднаква на енергијата измерена кај потрошувачите плус загубите во мрежата. Овој баланс на енергијата (физичките текови на моќности) произлегува од законот за запазување на енергијата и Кирхофовите закони. Сега уште е потребен баланс на финансиските текови. Логично се наметнува проблемот: Кој ќе плати за загубите на електрична енергија, што на одреден пресметковен период претставува значителна сума на пари. Овој проблем во пазарното стопанисување со електричната енергија се нарекува проблем на распределба на загубите на електрична енергија, има чисто пазарно економска природа, а за да се реши на фер и еднаков начин за сите корисници на мрежата мора решението да биде базирано на физичките закони и основните закони на електротехниката. Рефератот има за задача да презентира неколку постоечки практични алгоритми за распределба на загубите и тоа: pro rata методот, Z-bus методот и маргиналната процедура. Потоа овие алгортми за прв пат ќе бидат применети врз мрежата на МЕПСО. Влезни податоци за распределба на загубите со споменатите алгоритми ќе бидат резултатите добиени од пресметка на тековите на моќност. Ќе бидат разгледани, споредени и дискутирани добиените резултати. Клучни зборови: распределба на загуби, Z-bus, pro rata, маргиналнa процедура. C5-2R-МК Методија Атанасовски Технички Факултет, Битола Рубин Талески Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје ТРЕТМАН НА ЗАГУБИТЕ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО УСЛОВИ НА ДЕРЕГУЛИРАН ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СЕКТОР Со дерегулацијата и надоаѓањето на отворените пазари, одредувањето на загубите и нивната сметководствена вредност, станаа критично важни за учесниците на пазарот. Но, МАКО СИГРЕ 2009 Ц5 1

144 Ц5 2 МАКО СИГРЕ 2009 широкиот дијапазон на методологии и различни терминологии користени од инженерите, економистите и регулаторите, го прави прашањето за загубите комплексно и на моменти збунувачко. Анализата на ситуацијата индицираше потреба од појасно дефинирање на разликите во многуте аспекти од пресметката на загубите. Главната идеја е јасно да се објаснат различните опции за одредување и распределба на загубите на активна моќност. Ова треба да обезбеди основа за понатамошно развивање и дискусија на начинот на кој се (треба да бидат или може да бидат) третирани загубите во било кој пазар или оперативен систем. Во дерегулирана оператаивна средина економските и пазарните фактори се подеднакво важни како и техничките. Загубите главно се квантифицираат како загуби на енергија и не само што е потребно точно пресметување на загубите, туку е важна и нивната распределба на фер и соодветен начин на страните вклучени во користење на системот. Рефератот првенствено има за цел да направи дефиниција, преглед и споредба на методологиите за пресметка и распределба на загубите на електрична енергија во услови на дерегулиран систем и средина со отворен пристап. Клучни зборови: дерегулиран ЕЕ сектор, загуби на електрична енергија, распределба на загуби. C5-3R-EN Франтишек Јаничек, Драган Миновски, Игор Шулич Факултет за електротехника и информатичка технологија, Словачки технички универзитет во Братислава, Словачка Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информатичка технологија, Скопје МОДЕЛ НА ОТВОРЕН ПАЗАР ЗА СЕРВИСНИ СЛУЖБИ И РЕГУЛАЦИОНА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Енергијата е добро со специфични карактеристики. Без конкурентен и ефективен Европски пазар за електрична енергија граѓаните ќе плаќаат дополнителни трошоци за едно од најосновните нешта во животот на еден човек.пазарот на електрична енергија е битен и за Европската конкурентност, а енергијата пак е важен потик на Европската индустрија. Отворениот пазар на електрична енергија, води кон отварање на пазараот на сервисните служби и пазараот на регулациона енергија.република Македонија сеуште нема отворен пазар на сервисните слуќби и регулациона енергија, но со постепеното отварање на пазарот на електрична енергија и со инсталирањето на нови електроенергетски ообјекти, потребите од ваков отворен пазар на сервисни слуќби и регулациона енергија е се поголема. Во овој труд ќе биде презентиран еден модел на отворен пазар на сервисни служби и регулациона енергија за Република Македонија. Клучни зборови: електроенергетски систем, пазар на електрична енергија, пазар на сервисни служби, сервисни служби, регулациона енергија.

145 МАКО СИГРЕ 2009 Ц5 3 Георги Хаџи-Манев ЕВН Македонија АД, Скопје C5-4R-MK ПАЗАРНО ИНТЕГРИРАЊЕ НА ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ЕНЕРГИЈА НА ВЕТЕР Како резултат на позитивниот тренд на промовирање на обновливите извори на енергија (ОИ), голема количина на интермитентна енергија ќе биде инјектирана во енергетските системи. Уште повеќе, со порастот на овој тренд, се зголемува и нивото на пенетрација на обновливите извори на енергија, со што нивното интегрирање станува проблем на кој е потребно да му се обрне поголемо внимание. Нивната стохастична природа е главниот проблем, не само во однос на стабилноста на енергетските системи, туку и во поглед на нивната интерграција на пазарот на електрична енергија. Покрај тоа, неколку дополнителни проблеми мора да бидат земени во предвид, како што се обезбедување на сигурност во работата на енергетските системи и зголемената потреба од балансна енергија. Вториот проблем директно го засега економскиот аспект на интеграцијата на обновливите извори. Имајќи го во предвид фактот дека прогнозирањето на ветерната енергија е непрецизно, настанува непредвидено производство на електрична енергија, со што се зголемува и потребата од енергија потребна за баланасирање. Затоа, потребни се соодветни пазарни механизми со цел ваквите извори на енергија успешно да бидат пазарно интегрирани. Влијанието на ОИ врз прекуграничните текови на енергија може да биде посочено како уште едно важно прашање, особено во земјите кои имаат големо ниво на пенетрација на ОИ и мали прекугранични преносни капацитети. Овој проблем мора да се разгледува од два аспекти; прво, операторите на електроенергетските системи (ОЕЕС) се принудени да ги намалат своите расположливи интерконективни капацитети, што води кон дополнително загушување кое уште повеќе е потпомогнато со "приоритетот при диспечирање" на ОИ, и второ, релативно крутите правила за доделување на прекуграничните интерконективни капацитети имаат негативно влијание врз тргувањето со електричната енергија произведена од ветер. Додека првиот аспект е прашање од генерално техничка природа, вториот аспект е предмет на пазарниот дизајн, па неговото решение може да биде обезбедено со развивање на ефикасни пазарни правила како и компетитивни механизми за алокација на прекуграничните интерконективни капацитети. Сепак, интегрирањето на ветерот како обновлив извор на енергија е комплексно прашање како последица на постоењето на разлики во регионалните пазарни модели, па затоа истото неможе да биде третирано само на нацинално ниво. Во овој труд ќе бидат прикажани начините на решавање на овие проблеми во неколку европски пазари на електрична енергија, како и потребата од флексибилност во правилата за прекуграничната трговија со електрична енергија произведена од ветер. Клучни зборови: ветерна енергија, пазарно интегрирање, пазарни правила, алокација на интерконективни капацитети.

146 Ц5 4 МАКО СИГРЕ 2009 Виктор Димитриевски ЕВН Македонија АД, Скопје C5-5R-MK АНАЛИЗА НА ФОРМИРАЊЕ НА ЦЕНИТЕ НА EЕ ЗА ТАРИФНИ ПОТРОШУВАЧИ И ЗАПАЗУВАЊЕТО НА ТРОШКОВНИОТ ПРИНЦИТ ВО ЗЕМЈИТЕ ЧЛЕНКИ НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЗАЕДНИЦА ОД ЈИЕ По потпишување на Атинскиот меморандум за разбирање 2002 година државите од Југо-источна Европа, меѓу кои и Македонија склучија договор за основање на Енергетска заедница. Со потпишување на овој договор државите се обврзаа да се придржуваат кон Директивите на Европската Унија, меѓу кои е Директивата 2003/54/EC која се однесува на заеднички правила за внатрешен пазар на електрична енергија. Во однос на Директивата 2003/54/EC, цените за електрична енергиха, утврдени или одобрени од Регулаторната комисија треба да ги рефлектираат трошоците и да дозволат реализација на неопходните инвестиции во мрежата на начин, кој дозволува овие инвестиции да обезбедат функционалност на мрежата. Ова исто така е обврска и од ЕУ Директивата 2005/89/EC која се однесува на мерките за заштита на сигурноста во снабдувањето и инвестиции во инфраструкурата. Целта на овој реферат е да се направи анализа на формирањето на цените за електрична енергија за крајните корисници, во која се вклучени трошоците за производство, пренос и дистрибуција. Понатаму да се направи анализа на регулаторниот пристап и методологиите во одредувањето на тарифите, како и запазувањето на принципот на costreflectivity во различни држави потписнички на договорот за Енергетска заедница. На крај да се направи споредба по овие прашања помеѓу одделни држави. Клучни зборови: цена на електрична енергија, методологија, регулатива, одраз на трошоците, Енергетска заедница на ЈИЕ. Елена Јовановска, Спасе Павловски, Никола Битрак, Климент Наумоски, Александар Пауноски АД МЕПСО, Скопје C5-6I-MK АУКЦИСКА КУЌА И ВЕБ БАЗИРАНА АПЛИКАЦИЈА ЗА КООРДИНИРАНА АУКЦИЈА НА ПРЕНОСНИТЕ КАПАЦИТЕТИ ВО РЕГИОНОТ НА ЈИЕ Во овој труд е опишана постапката за формирање на Аукциска Куќа (АК) за регионот на Југоисточна Европа која ќе биде одговорна за спроведување на координирани аукции на преносни капацитети. Во оваа насока АК треба да развие, тестира и имплементира решение за координирани аукции базирани на текови на моќност на регионално ниво. Функција на АК се состои во развивање на методи за алокација на преносни капацитети и распределба на приходот. За управување со загушувањата предложени се две методи кои се базирани на текови на моќности и тоа: Координирана експлицитна аукција и Спојување на пазарот. За спроведување на аукциите во тест фазата е дизајнирана веб базирана, пазарно ориентирана

147 МАКО СИГРЕ 2009 Ц5 5 софтверска алатка, изработена од компанијата RIECADO. Софтверската алатка остава можност за спроведување како на билатерална така и на координирана аукција заснована на текови на моќност. Клучни зборови: Аукциска Куќа за алокација на преносни капацитети, методи за управување со загушувањата засновани на текови на моќност. Љупка Стојановска, Властимир Гламочанин ФЕИТ, Скопје C5-7R-MK МОДЕЛИРАЊЕ И ПРОГНОЗИ НА ЦЕНИТЕ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА Во последните години со спроведување на дерегулацијата и со воведување на конкуренцијата на либерализираниот пазар на електрична енергија, моделирањето и прогнозите на цените на електрична енергија стануваат основна алатка во одлучувањето и развојната стратегија на енергетските компании. Кога се даваат понудите на пазарот на електрична енергија со надавање, учесниците треба да се изјаснат во своите понуди со оглед на цените и количината на електричната енергија. Производителите на електрична енергија кои се во можност да ги прогнозираат spot цените ќе можат соодветно да го планираат своето производство и на таков начин да го зголемат својот профит. Во овој труд ќе бидат прикажани статистички техники за моделирање на динамиката на spot цените на електрична енергија. Притоа ќе бидат анализирани моделите на временски серии дополнети со временска променлива варијанса, како и модели на нелинеарни временски серии кои овозможуваат скокови (spikes) во процесот на промената на цените на електричната енергија. Клучни зборови: пазар на електрична енергија, прогноза на цени за електрична енергија, статистички методи.

148

149 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО Претседател Љупчо Трпезановски Секретар Сашо Салтировски

150

151 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври C6-1R-EN Дитер Мец, Торстен Фидлер Универзитет на применети науки Висока школа Дармштадт, Германија ТЕХНОЛОГИЈА И ПЛАНИРАЊЕ НА СКЛАДИРАЊЕ ВО SMARTGRIDS Интегрирањето на обновливи извори на електрична енергија (RES) е во постојан пораст. Во 2020 година ние не очекуваме само повисока потрошувачка на енергија туку и значајно учество на флуктуирачки генератори во производството на електрична енергија. Тоа создава предизвик за мрежните оператори од аспект на понуда на електрична енергија и со оглед на стабилноста на мрежата. Во овој труд е опишан пристапот на користење на складирањето на електрична енергија како алатка која придонесува за стабилноста на системот и за стекнување на добивка на компанијата преку складирање на енергија за време на полно производство на RES и искористување на складираната енергија во времето на голема потрошувачка и/или кога е мало производството на RES. Презентирано е можно мешано производство на електрична енергија во 2020 година и е предложено решение на комбинација на одреден број големи и повеќе мали децентрализирани единици за складирање на електрична енергија вклучувајќи ги и електричните возила. Клучни зборови: ЕЕС, енергија на ветер, производство на електрична енергија од ветер, фотоволтаични ЕЕС, SmartGrids, електрични возила, обновливи извори на електрична енергија (RES). C6-2R-EN Мат Болен СТРИ АБ, Гетеборг, Шведска и Лулеа Технички Универзитет, Шведска Снежана Чундева Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје СТАТИСТИЧКИ ПРИСТАП КОН ПРЕНАПОНИТЕ ПРЕДИЗВИКАНИ ОД ПОВРЗУВАЊЕ НА ВЕТРОГЕНЕРАТОР Презентирани се методи за проценка на нивото на моќност од ветрот што смее да се поврзе во дистрибутивниот систем без да се зголеми ризикот од пренапони во недозволиви граници. Прикажан е едноставен детерминистички приод соодветен за примена кога нема расположливи мерења. Кога на располагање има мерени податоци се препорачува статистички приод. Овој метод ги комбинира мерењата на интензитетот на напонот пред поврзувањето на ветроенергетскиот извор со функцијата за фреквенциската распределбата на брзината на ветрот. Изборот на статистичкиот индекс, како и на распределбата на МАКО СИГРЕ 2009 Ц6 1

152 Ц6 2 МАКО СИГРЕ 2009 интензитетот на напонот пред поврзувањето на ветероенергетскиот извор имаат големо влијание врз нивото на моќност што може да се поврзе. Клучни зборови: моќност од ветрот, дистрибутивен систем, напонска контрола, пренапони. C6-3R-MK Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Факултет за електротехника и информациски технологии - ФЕИТ, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Република Македонија Гамперо Руани Институт за наноструктурни материјали, Болоња, Италија ЦЕНТАР ЗА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ЕФТИНИ ТЕХНОЛОГИИ ЗА СОЛАРНИ КЕЛИИ ВО МАКЕДОНИЈА Енергетската ситуација во Македонија е многу комплексна, во процес на трансформација со цел имплементирање на европските стандарди, закони и исполнување на одредени услови во енергетскиот сектор. Владината стратегија моментално е насочена кон зголемување на инвестициите за енергетска ефикасност, штедење на енергијата и користење на обновливите извори на енергија. За да се надминат некои проблеми и за да се подобри оваа стратегија, неопходна е транспарентна дисеминација на енергетските закони и воспоставување на соодветна размена на знаења и соработка меѓу сите организации инволвирани во македонскиот енергетски сектор. Поради тоа формирањето на SOLTEC центарот за имплементација на ефтини технологии за соларни ќелии во Македонија ќе обезбеди промоција на технологиите за соларни ќелии и нивно ефтино производство преку воспоставување врска меѓу образовните, тренинг и иновациските институции, владините и други соодветни институции, за да обезбеди најголемо позитивно влијание за унапредување на истражувањето, примената и имплементацијата на соларните ќелии во земјата. SOLTEC центарот е единствена институција од таков вид во Македонија за промоција и развој на истражувањата и технологиите за обновливи извори на енергија, особено во областа на искористување на сончевата енергија. Клучни зборови: ефтини сончеви ќелии, SOLTEC центар, обновливи извори на енергија. C6-4R-MK Александра Крколева, Весна Борозан Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје АНАЛИЗА НА ПРОМЕНАТА НА НАПОНСКАТА СОСТОЈБА ВО ДИСТРИБУТИВЕН СИСТЕМ СО ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО ПРИ ПОЈАВА НА КУСА ВРСКА Моделирањето на делови од дистрибутивни системи со зголемено присуство на дисперзирани извори претставува интересен проблем за проучување, особено што присуството на вакви извори во дистрибутивните системи се зголемува од година во година. Создавањето на еквивалентен динамички модел на дел од дистрибутивен систем со

153 МАКО СИГРЕ 2009 Ц6 3 дисперзирани извори бара детална анализа на однесувањето/одѕивот на таква мрежа при појава на различни видови пореметувања во системот, разгледувани во услови на различно ниво на интеграција на дисперзираните извори и различни производни сценарија. Всушност, преку анализа на поголем број генерирани случаи, кои би можеле да се појават во реални мрежни конфигурации (микромрежи, дистрибутивни ќелии и сл.), и работни режими вклучувајќи најразлични услови и типови на оптоварување, ќе може да се направат првите чекори за создавање на еквивалентен модел на ваквиот тип мрежи. Анализите во овој труд се фокусирани на дел од дистрибутивен систем кој во себе вклучува извесен број различни дисперзирани извори. Системот е моделиран со користење на пакетот DIgSilent/PowerFactory. Се разгледуваат напонските одѕиви и промената на моќностите за различни сценарија на производство и различно оптоварување на ќелијата, а потоа од нив се формирани групи одѕиви кои се квалитативно слични. Од формираните групи всушност може да се изведат појдовни заклучоци за напонската состојба во дистрибутивниот систем со дисперзирани извори при појава на куса врска, што понатаму може да се искористи како почетен чекор во создавање на еквивалентен модел за опишување на вакви системи. Клучни зборови: дисперзирани генераторски единици, дистрибутивна мрежа, промена на напонот при куса врска.

154 Ц6 4 МАКО СИГРЕ 2009 C6-5R-MK Димитар Димитров Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет Св. Кирил и Методиј Скопје ИСПИТУВАЊЕ НА СТРУЈНО-НАПОНСКИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФОТОВОЛТАИЧЕН ГЕНЕРАТОР ПРИ ФУНКЦИОНИРАЊЕ ВО РЕАЛНИ УСЛОВИ Стареењето, таложењето нечистотии и прашина, рефлексијата на сончевите зраци, неусогласеноста на карактеристиките на ќелиите и модулите и др., доведуваат до отстапување на струјно-напонските карактеристики на фотоволтаичните (ФВ) генератори при работа во реални услови во однос на карактеристиките што се декларирани со каталошки податоци. Во овој труд, се испитани карактеристиките на ФВ генераторот што се наоѓа во Лабораторијата за соларна енергетика на Факултетот за електротехника и информациски технологии. Тие се добиени со мерење на вредностите на струјата и на напонот при различни оптоварувања на генераторот и различни метеоролошки услови. Притоа е забележано дека вредностите на овие карактеристики отстапуваат и до 12 % во однос на оние што се добиени од каталошките податоци за ФВ модулите, доколку се примени 4- параметарскиот симулационен модел на ФВ генераторот. Имајќи го ова предвид, а со цел резултатите од симулациониот модел да соодветствуваат со реалните карактеристики на ФВ генераторот, е предложена адаптација на влезните податоци за ФВ модулите. Таа е направена за вредностите на струјата и напонот при максимална моќност. Исто така е предложена и корекција на вредноста на упадното сончево зрачење. Направени се мерења за неколку струјно-напонски карактеристики при различни вредности на сончевото зрачење и температура на ќелиите. Притоа, користејќи ги адаптираните вредности како влезни во 4-параметарскиот модел, е добиено добро совпаѓање со карактеристиките добиени со мерењата (со коефициент на определеност R 2 > 0,98). Клучни зборови: фотоволтаичен генератор, струјно-напонски карактеристики, 4- параметарски модел, функционирање во реални услови. C6-6R-MK Софија Николова, Атанас Илиев Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје КРАТКОРОЧНО ПРЕДВИДУВАЊЕ НА ПРОИЗВЕДЕНАТА ЕЛЕКТРИЧНА МОЌНОСТ ОД ВЕТЕРНИ ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ Ветерните електрични централи, како обновлив и чист извор на електрична енергија добиваат сè поголемо значење за современите електроенергетски системи. Една од фундаменталните потешкотии со коja се соочуваат системските оператори при интегрирањето на ветерните централи во системот е непредвидливоста и варијабилноста на произведената моќност од ветерните електрични централи. Со цел да се изврши што

155 МАКО СИГРЕ 2009 Ц6 5 подобро планирање на распределбата на активни моќности, неопходно е што поточно да се предвиди произведената моќност од ветерните електрични централи. Во овој труд e презентиран метод за краткорочно предвидување на очекуваното производство на електрична моќност од ветерна електрична централа. Резултатите од предвидената брзина на ветер се искористуваат како влезни податоци во моделираната енергетската карактеристика на поедините типови на ветерни турбини кои влегуваат во состав на ветерната електрична централа. Во програмскиот пакет MATLAB е изработен програм, во кој е земен предвид и ефектот на бразда, за определување на вкупната генерирана моќност на излез од ветерна електрична централа. Во рамките на трудот се анализирани ветерни електрични централи со различна конфигурација на ветерните турбини. Клучни зборови: ветерни електрични централи, предвидување, ефект на бразда, произведена електрична моќност. C6-7R-MK Софија Николова, Атанас Илиев Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје КРАТКОРОЧНО ПРЕДВИДУВАЊЕ НА БРЗИНАТА НА ВЕТЕРОТ И МОДЕЛИРАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКА КАРАКТЕРИСТИКА НА ЕДИНЕЧНА ВЕТЕРНА ТУРБИНА Со цел да се определи очекуваното производство на електрична енергија од единечна ветерна турбина, во овој труд е предложен модел за краткорочно предвидување на брзината на ветерот. Најпрво е извршено предвидување на брзината на ветерот со помош на соодветен линеарен модел. При тоа анализирани се два модели: eден модел кој ги поврзува мерените податоци за брзината на ветерот во тековната година со соодветните податоци во претходната година и друг кој ги поврзува мерени податоци за брзината на ветерот во тековната година со соодветните податоци од претходните две години, за ист временски период. Потоа направено е истражување за два хоризонти на предвидување: 6 часа нанапред и 12 часа (половина ден) нанапред. Добиените резултати од предложените модели се споредени со соодветните вредности добиени од референтен (persistent) модел. Понатаму, добиените резултати од усвоениот модел за предвидување на брзината на ветерот се користат како влезни податоци во моделираната енергетска карактеристика на одреден тип на турбини при што како излез се добива генерираната моќност од турбината. Анализирани се различни типови на ветерни турбини. Клучни зборови: ветерна турбина, енергетска карактеристика, предвидување на брзина на ветер, произведена електрична моќност.

156 Ц6 6 МАКО СИГРЕ 2009 Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Благоја Арапиноски Технички факултет, Битола C6-8R-MK МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРЕСМЕТКА НА ДНЕВНИ ЗАГУБИ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО ДИСТРИБУТИВНИТЕ МРЕЖИ Во трудот е прикажана една методологија за пресметка на дневните загуби на електрична енергија во дистрибутивна мрежа (ДМ), со која се добиваат резултати со голема точност. Со оглед што примената на сеопфатен SCADA систем во ДМ би била економски неприфатлива, најчесто ваков систем се користи само за мерење на струите во изводите од среднонапонската собирница на трафостаницата. Покрај влезните податоци потребни за пресметките добиени од SCADA системот, се користат и отчитаните вредности за максимална ангажирана моќност или максимална струја (појавена во текот на еден месец во трафостаниците SN/NN), дневните дијаграми на потрошувачка и/или дневните дијаграми на промената на факторот cosϕ, за одреден тип на потрошувачи за работен (неработен), зимски (летен) ден и параметрите на водовите на дистрибутивната мрежа. За проценка на оптоварувањето од потрошувачите во сите јазли од ДМ во избран момент, применета e постапката на калибрација на потрошувачката, врз база на измерената струја на почетокот на изводот. Резултатите од калибрацијата на потрошувачката се користат за естимација на состојбата во избран момент, при што се користи и постапка за пресметка на тековите на моќност во ДМ. Постапката на калибрација на потрошувачката и естимација на состојбата на мрежата се извршуваат за секој час од денот, за кој час вредноста на отчитаната струја се смета за константна. Пресметките се изведувани за една позната вклопна состојба на мрежата. Прикажаната методологија практично е искористена за пресметка на дневните загуби на електрична енергија за еден зимски, работен ден и еден летен, неработен ден за еден кабелски дистрибутивен извод. За сите трафостаници SN/NN во изводот, се уважуваат однапред познатите нормализирани дневни хронолошки дијаграми на потрошувачите и факторот на моќност. Анализите се изведени со помош на програмскиот пакет NEPLAN, а добиените резултати се табеларно и графички прикажани. Клучни зборови: дневни дијаграми на оптоварување, калибрација на потрошувачка, естимација на состојба, загуби на електрична енергија.

157 МАКО СИГРЕ 2009 Ц6 7 C6-9R-MK Методија Атанасовски Технички Факултет, Битола Рубин Талески Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФИКАСНОСТА НА МАРГИНАЛНИТЕ КОЕФИЦИЕНТИ И ЈАЗОЛНИТЕ ФАКТОРИ ЗА РАСПРЕДЕЛБА НА ЗАГУБИТЕ ВО ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ СО ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО Главната идеја на рефератот е да се даде критички осврт на два веќе предложени методи за распределба на загубите во дистрибутивни системи со дисперзирано производство (ДП), а тоа се: методот на маргинални коефициенти на загуби (МКЗ) и методот на јазолни фактори (ЈФ). Заедничко за овие два метода е тоа што го користат маргиналниот пристап за распределба на загубите. По дефиниција МКЗ ја претставуваат промената на вкупните загуби на активна моќност како резултат на маргинална промена на инјектираната активна и реактивна моќност за секој од јазлите на мрежата. Методот на ЈФ ги одредува цените на електричната енергија во различните јазли на мрежата. Овие цени се краткорочно економски ефикасни и ги распределуваат загубите врз основа на локацијата во мрежата. Во рефератот на почетокот ќе бидат теоретски образложени методите на МКЗ и ЈФ. Исто така ќе бидат дефинирани условите за постигнување на идеална распределба на загубите кои ќе помогнат за подобра евалуација на споменатите методи. Потоа методите ќе бидат применети на реална дистрибутивна мрежа. Резултатите од имплементацијата на овие методи ќе бидат презентирани и дискутирани соглано критериумите за идеална распределба на загубите. На крајот ќе бидат презентирани низа на корисни заклучоци во врска со ефикасноста на овие методи. Клучни зборови: маргинални коефициенти на загуби, јазолни фактори, распределба на загубите. Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Технички Факултет, Битола C6-10R-MK СТУДИЈА НА РЕАЛЕН СЛУЧАЈ НА ВЛИЈАНИЕТО НА ДИСПЕРЗИРАНОТО ПРОИЗВОДСТВО ВРЗ СН ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА Овој реферат има за цел да го испита влијанието на дисперзираното производство (ДП) врз СН дистрибутивна мрежа. Практично се работи за студија на реален случај од 35 kv мрежа на електродистрибутивното претпријатие во Битола. Низа на технички фактори треба да се анализираат со цел да се утврди влијанието на ДП врз 35 kv дистрибутивна мрежа. Прво ќе биде анализиран стационарен режим за да се утврди влијанието на ДП врз напонскиот профил на мрежата, регулацијата на напонот и загубите во мрежата. Притоа ќе бидат разгледани неколку сценарија. Потоа ќе биде разгледан стационарен режим со грешка односно пресметка на струите на куси врски, со цел да се одреди влијанито на ДП врз истите. Исто така ќе биде разгледано динамичкото однесување на генераторите при преодни процеси во мрежата поради куси врски и ќе биде одредена транзиентната стабилност на

158 Ц6 8 МАКО СИГРЕ 2009 овие генератори и критичното време на исклучување на кусите врски за да генераторите останат стабилни. На крајот на рефератот ќе бидат презентирани низа на корисни заклучоци. За моделирање и анализа на мрежата ќе биде користен софтверскиот пакет Neplan ( Техничкиот Факултет-Битола поседува лиценца од овој софтвер за едукативни и истражувачки цели. Клучни зборови: дисперзирано производство, дистрибутивна мрежа.

159 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Д1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ТЕХНОЛОГИИ ВО РАЗВОЈ ЗА ЕЕС Претседател Љубомир Николоски Секретар Зоран Трипуновски

160

161 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври D1-1I-MK Миле Дабевски Даница Арсеновска ЕВН Македонија АД, Скопје Курт Цехлинг EVN AG, - Aвстрија СТАНДАРДИЗАЦИЈА НА МАТЕРИЈАЛИТЕ И ОПРЕМАТА ВО ДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Во овој труд ќе бидат прикажани основните принципи за обезбедување на квалитет на материјалите и опремата кои се употребуваат за изградба на дистрибутивната мрежа во Р.Македонија, со посебен осврт кон деталниот и јасен технички опис на бараните материјали или опрема и стандардите според кои треба да бидат изработени, а со цел производителите на тие материјали и опрема да го постигнат бараниот квалитет, односно потенцијалните испорачатели во ЕВН Македонија. Исто така осврт ќе биде направен и на оптимизацијата при изборот на материјалите и опремата според нивните технички карактеристики и параметри, со цел работа на дистрибутивниот систем во оптимален режим. Во трудот ќе се опише учеството на ЕВН Македонија во Иститутот за стандардизација на Република Македонија (ИСРМ), сугестиите за усвојување на одредени Европски стандарди од областа на енергетиката, согласно на кои се подобрува квалитетот на материјалите и опремата како и нивните технички карактеристики, со што и посредно се помага работата на Институтот за стандардизација во Република Македонија. Клучни зборови: стандардизација, стандард, Европски стандард, HD, МКС стандард, ЈУС стандард, материјали, опрема, производители, испорачатели, набавки, квалитет, дистрибутивна мрежа, технички карактеристики, Институт за стандардизација на Р.М.(ИСРМ). МАКО СИГРЕ 2009 Д1 1

162 Д1 2 МАКО СИГРЕ 2009 D1-2I-EN Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Факултет за електротехника и информациски технологии - ФЕИТ, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Република Македонија Гамперо Руани Институт за наноструктурни материјали, Болоња, Италија ЦЕНТАР ЗА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ЕФТИНИ ТЕХНОЛОГИИ ЗА СОЛАРНИ КЕЛИИ ВО МАКЕДОНИЈА Енергетската ситуација во Македонија е многу комплексна, во процес на трансформација со цел имплементирање на европските стандарди, закони и исполнување на одредени услови во енергетскиот сектор. Владината стратегија моментално е насочена кон зголемување на инвестициите за енергетска ефикасност, штедење на енергијата и користење на обновливите извори на енергија. За да се надминат некои проблеми и за да се подобри оваа стратегија, неопходна е транспарентна дисеминација на енергетските закони и воспоставување на соодветна размена на знаења и соработка меѓу сите организации инволвирани во македонскиот енергетски сектор. Поради тоа формирањето на SOLTEC центарот за имплементација на ефтини технологии за соларни ќелии во Македонија ќе обезбеди промоција на технологиите за соларни ќелии и нивно ефтино производство преку воспоставување врска меѓу образовните, тренинг и иновациските институции, владините и други соодветни институции, за да обезбеди најголемо позитивно влијание за унапредување на истражувањето, примената и имплементацијата на соларните ќелии во земјата. SOLTEC центарот е единствена институција од таков вид во Македонија за промоција и развој на истражувањата и технологиите за обновливи извори на енергија, особено во областа на искористување на сончевата енергија. Клучни зборови: ефтини сончеви ќелии, SOLTEC центар, обновливи извори на енергија. D1-3R-EN Илија Насов, Христина Костадинова Бошкова Центар за плазма технологии ПЛАЗМА д.о.о., Скопје ВЛИЈАНИЕТО НА СЕЛЕКТИВНАТА ПРЕВЛАКА И КОНСТРУКЦИЈАТА НА АПСОРБЕРОТ ВРЗ КОЕФИЦИЕНТОТ НА ЕФИКАСНОСТ НА РАМЕН СОНЧЕВ КОЛЕКТОР Во последната деценија, сончевата енергија освен за греење на вода за санитарни потреби исто така се користи во индустријата и за ладење и загревање на просторот. За сите овие апликации неопходно е температурата на течноста во сончевиот систем што треба да се загрее да е повисока од постоечката. За таа цел се јавува потреба од развој на нови типови сончеви апсорбери и колектори со повисок коефициент на ефикасност. Оваа труд го опишува развојот на производниот процес за изработка на повеќеслојната селективна превлака, нејзините основни карактеристики и зависноста на коефициентот на ефикасност на сончевиот колектор за топла вода од карактеристиките на селективната површина и конструкцијата на апсорберот.

163 МАКО СИГРЕ 2009 Д1 3 Во овој труд, ние го пресметуваме коефициентот на ефикасност на сончевиот колекторот во зависност од температурата на течноста и од температурната разлика измеѓу течноста и околината за дадена селективна превлака. Потоа теориски го споредуваме коефициентот на ефикасност на колекторот со примена на различни конструкции на апсорбери. Клучни зборови: коефициент на ефикасност, селективна превлака, сончево зрачење, рефлексија, колектор за греење на топла вода, емисија, титаниум оксинитрид. D1-4R-MK Александар Д. Проданов, Киро Митевски Управа за Хидрометеоролошки работи, Скопје Христина Спасевска Факултет за електроника и информациски технологии, Скопје ТЕРМАЛНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОНЧЕВИ ТЕРМАЛНИ КОЛЕКТОРИ Истражувани се термалните карактеристики на сончевите колектори и тоа температурата на водата пред да влезе во колекторот (t in ) и откако ќе излезе од него (t out ) сончевото глобалното зрачење (G) и дифузното (G d ), температурата на околниот воздух (t a ), како и протокот на водата ( m& ). Мерењата се направени на седум типови колектори (K01, K03, K04, K05, K06, K07 и KKT) кои што имаат различна комбинација на абсорбирачката површина (составена од бакар и алуминиум или нивна комбинација). Целта на овие испитувања е да се споредат термичките карактеристики на пар од испитуваните колектори во однос на контролниот колектор (KKL). Сончевите колектори се тестирани во Сончевиот тест центар во Македонија, кој што се наоѓа во рамките на Управата за хидрометеоролошки работи и работи во согласност со EN и ISO стандардите и процедурите опишани во стандардот EN [1, 2]. Центарот има можност за испитување на термалните карактеристики на четири различни колектори истовремено. Клучни зборови: сончеви колектори, абсорбирачка површина, сончев тест центар, разлика на температура, пиранометар. D1-5R-MK Љубомир Николоски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Вилма Миновска АД МЕПСО, Скопје ПРИМЕНА НА ЗЕОЛИТИ ЗА ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА РАБОТНИОТ ВЕК НА ИЗОЛАЦИОНИОТ СИСТЕМ НА ТРАНСФОРМАТОРИТЕ Во трудот се опишани современи методи за подобрување на изолациониот систем на енергетските трансформатори, со што се продолжува нивниот работен век. Тоа се постигнува со посебни неоргански материјали зеолити. Суштината на овие методи е да се отстрани влагата од трансформаторот и продуктите на стареење на течната и цврста

164 Д1 4 МАКО СИГРЕ 2009 изолација, а притоа да не се отстранат растворените гасови кои се потребни за дијагностика според DGA методот. Тоа се постигнува со циркулирање на изолационата течност од трансформаторот низ специјален филтер и тоа кога трансформаторот е во работа. Клучни зборови: изолационен систем, енергетски трансформатори, зеолити, работен век. D1-6R-MK Вилма Миновска МЕПСО, Скопје, Република Македонија Крсте Најденковски, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Факултет за електротехника и информациски технологии - ФЕИТ, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Република Македонија ПОСТАПКА ЗА ИСПИТУВАЊЕ НА ИЗОЛАЦИОНИ МАСЛА ВО ВИСОКОНАПОНСКИОТ СИСТЕМ НА МЕДИЦИНСКИТЕ РЕНТГЕН АПАРАТИ Правилната работа и одржување на високонапонскиот систем кај медицинските рентген апарати, како и другите енергетски уреди е директно поврзана со квалитетот на маслобариерната изолација. Проверката на квалитетот на изолационото високонапонско масло е една од основните компоненти што треба да обезбедат зголемување на степенот на сигурност во работата на високонапонски системот на рентгенската цевка и стандарден режим на работа на рентгенскиот апарат. Неопходноста од воспоставување редовна проверка на квалитетот на изолационите високонапонски масла се јавува поради губењето на примарните особини на маслата во тек на нивната експлоатација, пред сè поради општото стареење на маслото и како резултат на појава на различни типови локални грешки. Систематското контролирање на квалитетот на изолационите високонапонски масла што се користат кај рентген апаратите треба да содржи систем од мерки за испитување на карактеристичните особини на маслата и определена програма за испитување. За таа цел е воспоставена стандардна процедура во вид на Протокол за испитување на изолационите високонапонски масла што се користат кај медицинските рентген апарати. Протоколот е базиран на извршените испитувања на каратеристиките на три примероци изолациони високонапонски масла со следните методи: физичко-хемиска анализа, гаснохроматографска анализа и испитување на концентрацијата на полихлорирани бифенили (PCB). Резултатите од анализите даваат заклучоци во вид на мерки и препораки за временската динамика на контрола на квалитетот на маслата што се користат во високонапонскиот систем кај медицинските рендген апарати, процедурите за контрола на квалитетот на маслата согласно европските стандарди, како и начините за безбедно и еколошко отстранување на истите. Клучни зборови: изолациони масла, високонапонски систем, рентген апарат.

165 МАКО СИГРЕ 2009 Д1 5 D1-7I-MK Тибор Хеѓкези ЕЛМЕД, Скопје Маргарита Гиновска, Христина Спасевска Факултет за електроника и информациски технологии СОФТВЕРСКА АПЛИКАЦИЈА НА ПРОТОКОЛОТ ЗА ИСПИТУВАЊЕ НА ИЗОЛАЦИОНИТЕ ВИСОКОНАПОНСКИ МАСЛА КАЈ РЕНТГЕНГСКИТЕ АПАРАТИ Софтверската апликација на протоколот за испитување на изолационите високонапонски масла кај рендгенските апарати овозможува поедноставно реализирање на препораките и активностите дефинирани со протоколот.таа е централна веб апликација, инсталирана на сервер во премисите на носителот на проектот и до неа можат да пристапуваат сите вработени кои имаат интернет пристап на своите персонални машини. Апликацијата е составена од информативен модул и модул за карактеризација на маслото. Во рамките на информативниот модул можат да се добијат сите потребни информации за процесирање на карактеризацијата на маслото. Тоа се информации поврзани со квалитетот на маслото, процедурата за земање на примероци и примери од претходни карактеризации, содржани во Примерок 1 и Примерок 2. Модулот за карактеризација на маслото овозможува електронско процесирање на основните карактеристики на изолационите високонапонски масла поврзани со нивната функционалност, стабилност, изглед и здравствено еколошко влијание (ЗЕВ). Карактеристиките се складираат со внесување во системот на податоци од лабораториски измерени вредности. Модулот дава преглед на сите пооделни карактеристики на маслото во зависност од внесените вредности во соодветните линкови. Оваа софтверска апликација е лесна за манипулација од страна на персоналот што работи на одржување и сервисирање на високонапонските системи кај медицинските рендген апарати, со што се овозможува проверка на квалитетот на изолационото високонапонско масло. Клучни зборови: високонапонско масло, рентген апарати, протокол.

166

167 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНЕН СИСТЕМ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ НА ЕЕС Претседател Трајче Черепналковски Секретар Елизабета Сталевска Солакова

168

169 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври D2-1R-MK Владо Грегус, Марко Рогановиќ, Драган Бојаниќ Институт Михаило Пупин - Аутоматика, Белград РАЗЛИЧНИ МОДОВИ НА УПОТРЕБА И ВРЕМЕНСКА СИНХРОНИЗАЦИЈА НА МИНИЈАТУРНА ДАЛЕЧИНСКА СТАНИЦА ВО СИСТЕМИТЕ НА ДАЛЕЧИНСКО УПРАВУВАЊЕ Минијатурна далечинска станица p-atlas пружа флексибилност во реализација на конфигурации на системите на далечинско управување и набљудување во електроенергетските системи. Таа флексибилност е илустрирана во овој труд низ описи на неколку различни конфигурации реализирани во пракса во електроенергетскиот систем на Република Србија. Опишана е реализација во која повеќе p-atlas далечински станици се поврзани со SCADA серверот преку комуникационен концентратор. Понатаму се изнесува примерот каде p-atlas далечинската станица директно комуницира со SCADA серверот. Примерот од Власинските хидроелектрани покажува можност на далечински пренос на мерења во master slave конфигурација на две станици p-atlas. Во посебен дел опишани се различните начини на временска синхронизација: централизирана дистрибуција на времето од SCADA серверот и дистрибуирана преку GPS часовник. Клучни зборови: далечинска станица, p-atlas, SCADA сервер. Борис Секирарски УХМР, Скопје D2-2R-MK МОНИТОРИНГ НА ВРЕМЕНСКИ СОСТОЈБИ И ВРЕМЕНСКА ПРОГНОЗА ЗА ЗАДАДЕНИ ЛОКАЦИИ И ПО ЗАДАДЕНИ ТРАЕКТОРИИ Мобилниот сервер за глобален мониторинг на голем број на параметри (МСГМ) неколку години е реалност во државата. Во последниот период дел од неговата секојдневна активност се и процедурите за мониторинг и прогноза на параметри вдолж зададени траектории. Акцентот е поставен на подрачјето на Јужен Балкан но решението е прилагодливо и проширливо и за соседните подрачја на Европскиот континент. МАКО СИГРЕ 2009 Д2 1

170 Д2 2 МАКО СИГРЕ 2009 Мониторингот е заснован на принципот на расположиви податоци. Во овој момент тоа се продуктите на ЕУМЕТСАТ (дневни, часовни и на секои 15 минути) и податоците од повеќе метеоролошки и и други сродни мерни места на оваа територија. Во рамките на целата идеја за постоење на овој сервер, растерската анализа на различни формати на слики е повеќегодишна пракса. Со низа на процедури на достапните сателитски слики (или сателитски продукти) во овој момент се достапни информации за повеќе параметри поврзани со врнежите, влажноста, облачноста, температурата и др. За мониторингот активни се два различни распореди на работа: - обработка и формирање на информација на секој час (од последната достапна слика, или повеќе слики) - обработка и формирање на информација еднаш во денот, за последните 24 часа (за сите достапни сателитски слики, или продукти од последните 24 часа, или кои до тој момент не се обработени). Прогнозата на параметри е заснована врз слободно достапни податоци (со GPL лиценца). Распоредот на работа е: - обработка и формирање на информација еднаш во денот, за секој од прогнозираните термини во последните 24 часа. Резултати се просторни дистрибуции на елементите (како досегашна пракса) и дводимензионални графици вдолж траектории на сообраќајници и далекуводи. Серверот има и своја WEB-CMS-GIS компонента и е во постојана работа и развој во последните 8 години. Во овој момент серверот генерира повеќе од 3000 продукти (датотеки) секој ден. Од нив околу 2000 се архивираат, а останатите се со траење од 1, или 5 дена. Клучни зборови: мониторинг, информациски систем, сервер, локации, ГИС, траектории, дијагноза, прогноза, временски услови. D2-3R-MK Игор Трајковски NETRA ltd. Telecommunication engineering, Скопје Атанас Илиев ФЕИТ, Скопје ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ Во овој труд е претставен модел чија цел е подобрување на факторите на квалитет во инженерска организација. Сметајќи дека повеќето инженерски организации се ориентирани кон изготвување на проекти, се јавува потреба од промена на нивниот конвенционален пристап со цел да понудат модерни и доверливи економски услуги со добар квалитет. Во денешниот свет, невозможно е да се замисли статичка околина со малку промени. Менаџирањето на промените е одговорност на менаџерот за промени во околината. Главната цел на менаџментот на промени е да се намали несреденоста на задачите. Од друга страна, секоја промена придонесува кон дополнителни проширувања. Со цел да имаме успешни промени, процесот на променување мора да биде јасен со соодветно водство и конкретни комуникации. Во ова истражување е претставен процесот на промени во инженерската компанија НЕТРА. Потребата од промени била воочена заради развој на различни цели на организацијата. За да се постигнат овие цели, се користи модерна наука за менаџмент и теории за менаџирање на промените и се дефинирани некои проекти за подобрување. Овие

171 МАКО СИГРЕ 2009 Д2 3 проекти вклучуваат стратегија за подготовка, промовирање на човековите ресурси (промени во околината; подобра квалификација; подобрување на можностите на инженерингот со вработување на технички експерти наместо користење на outsourcing), подобрување на процедурите за координирање со помош на систем за менаџирање на информациите, управување со проекти со користење на стандарди за проектен менаџмент и конечно имплементирање на менаџмент на проектите на компанијата. Врз основа на истражувањето спроведено на телекомуникацискиот пазар и телекомуникациската индустрија во овој труд се презентирани квантитативните методи на ефикасноста на промените. Клучни зборови: менаџмент, проекти, промени, раководење, инженеринг. D2-4R-EN Роберт Новак, Никша Матијевиќ КОНЧАР Електрични централи и пренос, Загреб, Хрватска Бранислав Ананијев, Марио Јаворовиќ ХЕП Хрватски Електро Пренос, оддел за пренос, Загреб ИСКУСТВО ОД ПУШТАЊЕТО ВО РАБОТА НА ЛОКАЛНИОТ СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ И ПРОТОКОЛОТ ЗА ДВОЈНА КОМУНИКАЦИЈА ADLP/IEC 104 ВО ТС 220/110/10 KV МРАЦЛИН Во овој труд се разгледува надоградба на локалниот модел на следење и управување со ТС 220/110/10 kv Мрацлин со помош на компјутер, базирано на искуствата од испитување и пуштање во погон. Опишано е прилагодувањето на станицата за далечинско управување тип DS803T и хронолошкиот регистер на настани AR2 со комуникациската единица тип EDCU21Net+DualProtocol. Основните придобивки од ова ново техничко решение претставува припремата за идната реконструкција на секундарната опрема, со која што се овозможува миграциски начин на поврзување со нивиот систем SCADA/EMS во МЦ Загреб. Во оваа архитектура на управување со ЕЕС главно место зазема оперативниот систем MS Windows и програмскиот пакет MicroSCADA Pro како основа за исполнување на стандардните SCADA функции. Клучни зборови: SCADA, IEC61850, методологија на управување и надзор, WAMS, мигрирање. Љубомир Стрезов АД - МЕПСО D2-5R-MK ВОВЕДУВАЊЕ НА ОПТИЧКАТА ТРАНСПОРТНА ХИЕРАРХИЈА ВО ТЕЛЕКОМУНИКАЦИСКАТА МРЕЖА НА АД МЕПСО Најнапред е даден кус преглед во првата фаза за изградба на оптичка телекомуникациска мрежа на МЕПСО до 2004 година. Во втората фаза по 2005 година е пристапено кон понатамошна изградба на оптичката инфраструктура. По завршувањето на

172 Д2 4 МАКО СИГРЕ 2009 оваа фаза ќе се образуваат два затворени оптички прстена во западниот и источниот дел од замјата. Меѓутоа, развојот на телекомуникациската (ТК) мрежа не се одвиваше со планираната динамика. Затоа во трудот се елаборирани три модели како МЕПСО може да ги обезбеди потребните телекомуникациски услуги, а истовремено да му даде нов замаф во развојот на ТК мрежата. Детектирани се слабости во организационата структура на МЕПСО и во постојното управување со ТК мрежата и предложени се неколку сценарија како овие слабости да се надминат. Трудот завршува со предлог за запирање на понатамошни инвестициски вложувања во постојните уреди кои се базираат на Синхроната Дигитална Хиерархија (SDH). Наместо ова надминато решение, ауторот се залага за изградба на нова транспортна мрежа која би ја користела Оптичката Транспортна Хиерархија (ОТH). На крајот е претставено едно можно сценарио за изгледот на новата, транспортна мрежа. Клучни зборови: оптичка мрежа, телекомуникациска мрежа, модели за телекомуникациски услуги, оптичка транспортна хиерархија.

173 BOOK OF ABSTRACTS 6. CONFERENCE Оhrid, October 4-6, 2009

174

175 i LIST OF PAPERS SC A1 ROTATING ELECTRICAL MACHINES A1-1R-MK State Of The Art In The Development Of Large Turbine Generators And Hydro Generators Zlatko Maljković, Lidija Petkovska A1-2R-EN State Of The Art And Tendency For Increased Power Efficiency Of Electric Machines And Drives Drago Ban, Damir Žarko, Slobodan Mirčevski A1-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Synchronous Brushless Linear Motor Mirka Popnikolova-Radevska, Blagoja Arapinoski, Dragan Vidanovski A1-4R-MK Analysis And Parameters For Selection Of Generators Intended To Wind Generator Systems Vlatko Stoilkov, Vladimir Dimčev, Krste Najdenkoski A1-5R-EN Design And Development Of The Hybrid-Electric Vehicle By Achieving The Best Operating Performance And Highest Efficiency Dobri Cundev, Pavel Mindl A1-6R-MK Finite Elements Analysis Of Induction Motor Using FCSMEK Sašo Martinovski, Lidija Petkovska A1-7R-MK Estimation Of Rotor Time Constant Using Reactive Power And Fuzzy Logic For Better Regulation Of Induction Motor Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Blagoja Arapinoski A1-8R-MK Emergency Shutdown Of Hydro Generator In SHPP Sapuncica And Analysis Of The Event And Damage Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva A1-9R-MK Factory Acceptance Tests Of Rotor Poles And Excitation Systems For HPP Sveta Petka Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Jovan Mitrevski A1-10R-MK Energy Savings With Fans In The Central Heating System District Heating- East - Skopje Ile Georgiev SC A2 TRANSFORMERS A2-1R-EN Robust Approach For Analysis Of The Voltage Distribution In Layer-Type Transformer Windings - Measurements And Modelling Marjan Popov A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski A2-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Power Three Phase Transformer Blagoja Arapinoski, Mirka Popnikolova-Radevska

176 ii A2-4R-MK Contribution To Analysis Of Electromagnetic Phenomena In Three Phase Transformers With МFE (Method Of Finite Elements) Mihail Digalovski, Lidija Petkovska A2-5R-MK Assessment Of The Value Of Power Losses In Distribution Transformers Krste Najdenkoski A2-6R-MK SFRA-Test For Mechanical Condition Assessment Of Active Part In Power Transformers Žan Kiparizoski A2-7R-MK What To Do Once The Big Power Transformers Age? Aleksandar Šekerinski A2-8R-MK Failure Analysis Of The 50 MVA Furnace Transformer And Associated Equipment In MAKSTIL Steel Mill In Skopje Dionis Manov, Risto Minovski, Ilija Hađiovski, Blagoja Temelkovski A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević A2-10R-EN Protection Of Oil-Filled Transformers Against Explosion: Experiments And Simulations Sebastien Muller, Margareta Petrovan-Boiarčiuć, Guillaume Perigaud A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić A2-12I-MK Detection And Repair Of 20 MVA Transformer On Load Tap Changer Failure By Prophylactic Tests In SS 110/35 kv Jegunovce Slavko Stojcevski, Donco Koevski SC A3 HIGH VOLTAGE EQUIPMENT A3-1I-MK Controlled Tripping Of High Voltage Breakers Vasilija Šarac A3-2R-MK Routine Tests On 110 kv Circuit Breakers According IEC Standards, Presentation Of Results Eva Šukleva, Risto Minovski, Vasilija Šarac A3-3I-MK Investment Activities In High Voltage And Medium Voltage Distribution Network Of AD EVN Macedonia Blagoj Gajdardžiski, Eva Šukleva, Simon Šutinovski SC B1 INSULATED CABLES B1-1R-MK Assessment Of Heat Aging To Insulation Of Power Cables Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov

177 iii SC B2 OVERHEAD LINES B2-1R-MK Grounding Placed In Combined Environment Risto Ačkovski, Dragoslav Rajičić B2-2R-MK Practical Procedure For Optimal Selection Of Tower's Grounding In MV Distribution Networks With Grounded Neutral Point Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B2-3R-MK Some Aspects Of Rehabilitation Of Lines In Karst Areas Tome Kuzmanovski, Tatjana Ilievska B2-4R-MK Techno-Economical Analysis Of The Application Of New Conductor With Higher Rating In The Reconstruction Of The 110 kv OHL 119/1 S/S Skopje 1 - S/S Kumanovo 1 Violeta Golubovska SC B3 SUBSTATIONS B3-1R-MK Some Aspects Towards Designing Process Of Optimum Solution For Grounding System At TS HV/MV Nikolče Acevski, Risto Ačkovski, Jove Georgievski B3-2R-MK Selection Of Earthing Method Of Metal Fence In High Voltage Substations Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-3R-MK State-Of-Art Procedure For Optimal Design Of The Grounding Grid In High Voltage Substation Risto Ačkovski, Nikolče Acevski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev B3-4R-MK Selection Of An Arrangement And Dimensions Of The Grounding Grid In SS 220/6 Antea - Albania Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev B3-5R-MK Capabilities Of NEPLAN Programme Package For Calculation Of Short Circuit Currents In Electric Substations Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B3-6R-MK Calculation Of Short Circuit Currents For Sizing Of Electric Substation Equipment By Means Of NEPLAN Programme Package Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski SC B4 HVDC AND POWER ELECTRONICS B4-1R-MK Efficiency Improvement Of Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski B4-2R-MK Modelling And Simulation Of Power Converter For Supply And Control Of Stepper Motor Zorica Kolevska, Goga Cvetkovski B4-3R-MK Simulation And Analysis Of A Three-Phase Wound Rotor Induction Motor Supplied By Programmable Voltage Source At A Power Failure Lidija Petkovska, Zlatko Maljković, Boris Takač

178 iv B4-4R-MK Experiences In The Application And Analysis Of Uninterrupted Power Supply System For Telecommunication Equipment Type TP SS D400 G48V/NX33A Goga Cvetkovski, Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski B4-5R-MK Modelling And Simulation Of Prototype System For Uninterrupted Power Supply With Battery Sašo Nanevski, Goga Cvetkovski B4-6R-MK Maximum Power Tracking Of Variable Speed Wind Turbine - Control Issues Of Permanent Magnet Generator Georgi Hađi-Manev, Goga Cvetkovski SC B5 PROTECTION AND AUTOMATION B5-1R-EN Directional Relay Coordination In Ungrounded MV Radial Distribution Networks Using A Real-Time Digital Simulator Arjen van der Meer, Marjan Popov B5-2R-MK Complex Loci In The Z Plane And Y=1/Z Transformation With Special Regard On Under Excitation Protection Function In 7UM622 Relay Based On Admittance Measurement Kiril Kolarovski, Borko Kostov B5-3R-MK Analysis Of Short Circuits Caused By Increase In Power Of Turbo Generator At TPP Bitola Toni Paspalovski, Dimitar Čungovski, Mito Zlatanovski B5-4R-MK Energy Efficiency In HVAC-Systems- Automatic Control Through The Concept Of Equivalent Temperature Eleonora Hađidaovska, Atanas Iliev B5-5R-MK Protection Communication Between The Two Ends Of The High Voltage Transmission Lines Toni Atanasov, Stefče Stefanovski B5-6R-MK Analysis Of Fault On Power Auto-Transformer 400/115/10.5 kv In S/S Skopje 5 Todor Angjušev, Zoran Gajić B5-7R-MK Virtual Instrument For Flicker Measurement Vasil Panajotov, Vladimir Dimčev, Živko Kokolanski SC C1 SYSTEM DEVELOPMENT AND ECONOMICS C1-1R-EN Improvement Of Transmission Investment And Operation Efficiency Through Corrective Control Actions Biljana Stojkovska, Predrag Ðapić, Goran Štrbac C1-2R-MK Efficient Way For Increasing The Transmission Capacity Of Existing High Voltage Over-Head Lines In Power Systems Ljupčo Trpezanovski, Elena Jovanovska C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari C1-4I-MK Development Of Power Systems In Liberalized Power Markets Environment Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin

179 v C1-5I-MK Possible Solutions For Development Of Power System Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin C1-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski C1-7R-MK Solving OPF Problems In Power Systems By The Matlab Optimization Toolbox Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Jovica Vuletić C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo C1-9R-MK SmartGrids - New Challenges Vlastimir Glamočanin, Marija Kacarska C1-10R-EN Key Challenges For Implementation Of ICT In SmartGrids Sanja Veleva, Vlastimir Glamočanin C1-11R-MK Energy Efficiency And EU Energy Strategy Vlastimir Glamočanin, Aud Skaugen C1-12R-MK State-Of-The-Art Solutions For Increase In Energy Efficiency In Macedonian Industry Slavčo Delovski, Duško Temkov, Marija Kacarska, Nikola Taleski C1-13I-MK Energy Efficiency - Rulebook For Labelling Of Household Appliances Verica Filipova, Vlastimir Glamočanin SC C2 SYSTEM OPERATION AND CONTROL C2-1R-EN An Application Of Interior Point Method To Solving Security Constrained Multiperiod Economic Dispatching Problem Neđmija Demirović, Amir Tokić C2-2R-MK Dynamic Programming For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-3R-MK Hybrid Genetic Algorithm For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-4R-MK Energy Contribution Of Lukovo Pole Storage Lake Anton Čauševski, Tome Boševski C2-5R-MK Modelling Of Reversible Hydro Power Plants Operation In Power System Anton Čauševski, Tome Boševski C2-6I-MK C2-7I-MK Development And Achievements From GIS In Operation Of EVN Macedonia Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mičo Atanasiu Development And Application Of DMS Software In EVN Macedonia Oliver Mirčevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurčinski C2-8R-MK Application Of The DACF Procedure In Power System Control Spase Pavlovski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski

180 vi C2-9R-MK Analysis Of The Transmission Capacities In The Region After Commissioning Of The 400 kv OHL Dubrovo - Štip - Červena Mogila Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski SC C3 SYSTEM ENVIRONMENTAL PERFORMANCE C3-1R-MK Electric Field In The Surrounding Of 110 kv Transmission Line And Its Impact On Biological Systems Vesna Češelkoska, Blagoja Arapinoski C3-2R-MK Green Houses In CCHPP Zelezara Duško Vilarov C3-3I-MK Some Aspects During Determination Of Influences And Effects From Human Exposure On ELF Electromagnetic Fields Lidija Ololoska-Gagoska C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-5R-MK Harmonization Of Legislative And Standards Of Republic Of Macedonia With EU Standards And Guidelines For EMF Exposure Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-6R-MK New Research Capacities Of The Centre For Electromagnetic Compatibility At FEIT Skopje For Assessment Of EMF Exposure Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-7R-MK Comparing The Calculated And Measured Values Of Pollutant Emissions From TPP Bitola Anton Čauševski, Zlatko Sovreski, Sofija Nikolova SC C4 SYSTEM TECHNICAL PERFORMANCE C4-1R-EN Standards On Electricity Distribution - Examples Herbert Haidvogl, Roman Lechner C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, Voltage Dip Immunity Of Equipment In Installations, Main Contributions And Conclusions Math Bollen, Snežana Čundeva, C4.110 Members C4-3R-EN Power Quality Measurements And Analysis In Bosnia And Herzegovina Math Bollen, Vojislav Pantić C4-4R-MK Overview To Methods For Review Of Functionality Of Surge Arresters Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-5R-MK Insulation Co-Ordination Eva Šukleva, Risto Minovski C4-6R-MK Analyses Of Transients In Power Systems With Matlab/Simulink And PSCAD Aleksandra Krkoleva, Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-7R-MK Modelling Of Transient Processes In Switching By Means Of Matlab/Simulink Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski

181 vii C4-8R-MK Analysis Of Overvoltages From Atmospheric Origin In 110 kv Switching Facilities In S/S Feni Industry Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-9R-MK Analysis Of Atmospheric Surge In Switching Facilities By Means Of Мatlab/Simulink Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-10R-MK A Matlab/Simulink Model Of Switching Transients In Case With Transformer/Capacitor Bank System Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Risto Minovski C4-11R-MK Protection Of Furnace Transformers In Transient Conditions Risto Minovski, Risto Ačkovski, Mirko Todorovski C4-12R-MK InterPSS, An Open-Source Software for Power System Analysis-A Model Of Macedonian Power System For Short Circuit Studies Hristo Trajkovski, Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski C4-13R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In Interconnected Systems By Linear Programming Approach Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-14R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In The Interconnected Systems Of South-East Europe Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-15R-MK Reability Calculation Of Part Of The Distribution Network In Kočani Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-16R-MK Methods Of Risk Calculation In Hydro Power Plants Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić C4-17R-MK Calculation Of Equipment Reliability And Availability In HPP Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić SC C5 ELECTRICITY MARKETS AND REGULATION C5-1R-MK Several Practical Algorithms For Transmission Loss Allocation And Their Application On The Network Of MEPSO Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C5-2R-MK Treatment Of Electric Energy Losses In Deregulated Power Sector Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C5-3R-EN Model Of Open Market For Ancillary Services And Regulation Of Energy In The Republic Of Macedonia František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulć, Anton Čauševski C5-4R-MK Market Integration Of Renewable Energy Sources - Wind Energy Georgi Hađi-Manev C5-5R-MK Analysis Of Electricity Pricing For Tariff Consumers And Complying With The Principle Cost-Reflective In The Member Countries Of Energy Community Viktor Dimitrievski

182 viii C5-6I-MK Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C5-7R-MK Modelling And Electricity Price Projection Ljupka Stojanovska, Vlastimir Glamočanin SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED GENERATION C6-1R-EN Technology And Planning Of Storage In SmartGrids Dieter Metz, Thorsten Fiedler C6-2R-EN A Statistical Approach To Overvoltages Due To Wind Power Integration Math Bollen, Snežana Čundeva C6-3R-MK Possible Scenario For Wind Generation In Republic Of Macedonia Vladimir Dimčev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Živko Kokolanski C6-4R-MK Analysis Of Change In Voltage Status In The Distribution System With Dispersed Generation At Short Circuit Aleksandra Krkoleva, Vesna Borozan C6-5R-MK Testing The Current-Voltage Characteristics Of PV Generator In Real Conditions Dimitar Dimitrov C6-6R-MK Short Term Prediction Of Electrical Power Generation From Wind Power Plants Sofija Nikolova, Atanas Iliev C6-7R-MK Short Term Wind Speed Prediction And Modelling Of Single Wind Turbine Power Curve Sofija Nikolova, Atanas Iliev C6-8R-MK A Methodology For Calculation Of Daily Electrical Energy Losses In Distribution Networks Ljupčo Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Blagoja Arapinoski C6-9R-MK Investigating The Efficiency Of Marginal Coefficients And Nodal Factors For Loss Allocation In Distribution Systems With Dispersed Generation Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C6-10R-MK Real Case Study On Impact Of Dispersed Generation On MV Distribution Network Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski SC D1 D1-1I-MK D1-2I-EN MATERIALS AND EMERGING TEST TECHNIQUES Standardization Of Materials And Equipment In Distribution Grid Of Republic Of Macedonia Mile Dabeski, Danica Arsenovska, Kurt Zoechling Centre For Implementation Of Low-Cost Technologies For Solar Cells In Macedonia Hristina Spasevska, Margarita Ginovska, Giampiero Ruani

183 ix D1-3R-EN The Influence Of The Spectrally Selective Coating And The Absorber Design On The Coefficient Of Efficiency Of The Flat-Plate Solar-Thermal Collector Ilija Nasov, Hristina Kostadinova-Boškova D1-4R-MK Thermal Characteristic Of Solar Thermal Collectors Aleksandar D. Prodanov, Kiro Mitevski, Hristina Spasevska D1-5R-MK Application Of Zeolites For Lengthening Of The Lifetime Of Transformers Ljubomir Nikoloski, Vilma Minovska D1-6R-MK Test Procedure For Insulating Oils Analysis In High Voltage System Of Medical X-Ray Devices Vilma Minovska, Krste Najdenkoski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska D1-7I-MK Software Application Of Protocol Related To Test Of Insulating High Voltage Oils In X-Ray Apparatuses Tibor Hegjkezi, Margarita Ginovska, Hristina Spasevska SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND TELECOMMUNICATION D2-1R-MK Different Modes Of Use And Time Synchronization Of Miniature Remote Terminal Unit In Systems For Remote Control Vlado Gregus, Marko Roganović, Dragan Bojanić D2-2R-MK Monitoring Of Weather Conditions And Weather Forecast For Specified Locations And Specified Trajectories Boris Sekirarski D2-3R-MK Changes In Management Of Organization Whose Core Activity Is Engineering Igor Trajkovski, Atanas Iliev D2-4R-EN S/S Mraclin 220/110/10 kv Local Control System And DS-8 RTU Dual Protocol Communication Unit Commissioning Experience Robert Novak, Nikša Matijević, Branislav Ananijev, Mario Javorović D2-5R-MK Deploying Of The Optical Transport Hierarchy In The Telecommunication Network Of AD MEPSO Ljubomir Strezov

184 x INDEX OF AUTHORS Acevski, Nikolče B3-1R-MK Some Aspects Towards Designing Process Of Optimum Solution For Grounding System At TS HV/MV Nikolče Acevski, Risto Ačkovski, Jove Georgievski B3-3R-MK State-Of-Art Procedure For Optimal Design Of The Grounding Grid In High Voltage Substation Risto Ačkovski, Nikolče Acevski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev Ačkovski, Risto B1-1R-MK Assessment Of Heat Aging To Insulation Of Power Cables Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov B2-1R-MK Grounding Placed In Combined Environment Risto Ačkovski, Dragoslav Rajičić B2-2R-MK Practical Procedure For Optimal Selection Of Tower's Grounding In MV Distribution Networks With Grounded Neutral Point Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-1R-MK Some Aspects Towards Designing Process Of Optimum Solution For Grounding System At TS HV/MV Nikolče Acevski, Risto Ačkovski, Jove Georgievski B3-2R-MK Selection Of Earthing Method Of Metal Fence In High Voltage Substations Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-3R-MK State-Of-Art Procedure For Optimal Design Of The Grounding Grid In High Voltage Substation Risto Ačkovski, Nikolče Acevski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev B3-4R-MK Selection Of An Arrangement And Dimensions Of The Grounding Grid In SS 220/6 Antea - Albania Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev C1-7R-MK Solving OPF Problems In Power Systems By The Matlab Optimization Toolbox Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Jovica Vuletić C4-4R-MK Overview To Methods For Review Of Functionality Of Surge Arresters Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-6R-MK Analyses Of Transients In Power Systems With Matlab/Simulink And PSCAD Aleksandra Krkoleva, Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-7R-MK Modelling Of Transient Processes In Switching By Means Of Matlab/Simulink Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-8R-MK Analysis Of Overvoltages From Atmospheric Origin In 110 kv Switching Facilities In S/S Feni Industry Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-9R-MK Analysis Of Atmospheric Surge In Switching Facilities By Means Of Мatlab/Simulink Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski

185 xi C4-10R-MK A Matlab/Simulink Model Of Switching Transients In Case With Transformer/Capacitor Bank System Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Risto Minovski C4-11R-MK Protection Of Furnace Transformers In Transient Conditions Risto Minovski, Risto Ačkovski, Mirko Todorovski C4-13R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In Interconnected Systems By Linear Programming Approach Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-14R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In The Interconnected Systems Of South-East Europe Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-15R-MK Reability Calculation Of Part Of The Distribution Network In Kočani Jordančo Angelov, Risto Ačkovski Ananijev, Branislav D2-4R-EN S/S Mraclin 220/110/10 kv Local Control System And DS-8 RTU Dual Protocol Communication Unit Commissioning Experience Robert Novak, Nikša Matijević, Branislav Ananijev, Mario Javorović Anastasova, Valentina C2-6I-MK Development And Achievements From GIS In Operation Of EVN Macedonia Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mičo Atanasiu Angelov, Jordančo B1-1R-MK Assessment Of Heat Aging To Insulation Of Power Cables Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov C4-4R-MK Overview To Methods For Review Of Functionality Of Surge Arresters Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-7R-MK Modelling Of Transient Processes In Switching By Means Of Matlab/Simulink Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-15R-MK Reability Calculation Of Part Of The Distribution Network In Kočani Jordančo Angelov, Risto Ačkovski Angjušev, Todor B5-6R-MK Analysis Of Fault On Power Auto-Transformer 400/115/10.5 kv In S/S Skopje 5 Todor Angjušev, Zoran Gajić Arapinoski, Blagoja A1-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Synchronous Brushless Linear Motor Mirka Popnikolova-Radevska, Blagoja Arapinoski, Dragan Vidanovski A1-7R-MK Estimation Of Rotor Time Constant Using Reactive Power And Fuzzy Logic For Better Regulation Of Induction Motor Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Blagoja Arapinoski A2-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Power Three Phase Transformer Blagoja Arapinoski, Mirka Popnikolova-Radevska

186 xii C3-1R-MK Electric Field In The Surrounding Of 110 kv Transmission Line And Its Impact On Biological Systems Vesna Češelkoska, Blagoja Arapinoski C6-8R-MK A Methodology For Calculation Of Daily Electrical Energy Losses In Distribution Networks Ljupčo Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Blagoja Arapinoski Arnautovski-Toševa, Vesna C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-5R-MK Harmonization Of Legislative And Standards Of Republic Of Macedonia With EU Standards And Guidelines For EMF Exposure Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-6R-MK New Research Capacities Of The Centre For Electromagnetic Compatibility At FEIT Skopje For Assessment Of EMF Exposure Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa Arsenovska, Danica C2-6I-MK Development And Achievements From GIS In Operation Of EVN Macedonia Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mičo Atanasiu C2-7I-MK D1-1I-MK Development And Application Of DMS Software In EVN Macedonia Oliver Mirčevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurčinski Standardization Of Materials And Equipment In Distribution Grid Of Republic Of Macedonia Mile Dabeski, Danica Arsenovska, Kurt Zoechling Arsov, Ljupčo A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić Atanasiu, Mičo C2-6I-MK Development And Achievements From GIS In Operation Of EVN Macedonia Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mičo Atanasiu Atanasov, Toni B5-5R-MK Protection Communication Between The Two Ends Of The High Voltage Transmission Lines Toni Atanasov, Stefče Stefanovski Atanasovski, Metodija C4-12R-MK InterPSS, An Open-Source Software for Power System Analysis-A Model Of Macedonian Power System For Short Circuit Studies Hristo Trajkovski, Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski C5-1R-MK Several Practical Algorithms For Transmission Loss Allocation And Their Application On The Network Of MEPSO Metodija Atanasovski, Rubin Taleski

187 xiii C5-2R-MK Treatment Of Electric Energy Losses In Deregulated Power Sector Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C6-8R-MK A Methodology For Calculation Of Daily Electrical Energy Losses In Distribution Networks Ljupčo Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Blagoja Arapinoski C6-9R-MK Investigating The Efficiency Of Marginal Coefficients And Nodal Factors For Loss Allocation In Distribution Systems With Dispersed Generation Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C6-10R-MK Real Case Study On Impact Of Dispersed Generation On MV Distribution Network Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski Ban, Drago A1-2R-EN State Of The Art And Tendency For Increased Power Efficiency Of Electric Machines And Drives Drago Ban, Damir Žarko, Slobodan Mirčevski Bitrak, Nikola C5-6I-MK Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Blažev, Blagoja B3-3R-MK State-Of-Art Procedure For Optimal Design Of The Grounding Grid In High Voltage Substation Risto Ačkovski, Nikolče Acevski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev B3-4R-MK Selection Of An Arrangement And Dimensions Of The Grounding Grid In SS 220/6 Antea - Albania Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev Bogoevska, Liljana C2-2R-MK Dynamic Programming For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-3R-MK Hybrid Genetic Algorithm For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski Bojanić, Dragan D2-1R-MK Different Modes Of Use And Time Synchronization Of Miniature Remote Terminal Unit In Systems For Remote Control Vlado Gregus, Marko Roganović, Dragan Bojanić Bollen, Math C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, Voltage Dip Immunity Of Equipment In Installations, Main Contributions And Conclusions Math Bollen, Snežana Čundeva, C4.110 Members C4-3R-EN Power Quality Measurements And Analysis In Bosnia And Herzegovina Math Bollen, Vojislav Pantić

188 xiv C6-2R-EN A Statistical Approach To Overvoltages Due To Wind Power Integration Math Bollen, Snežana Čundeva Borozan, Vesna C6-4R-MK Analysis Of Change In Voltage Status In The Distribution System With Dispersed Generation At Short Circuit Aleksandra Krkoleva, Vesna Borozan Boševski, Tome C2-4R-MK Energy Contribution Of Lukovo Pole Storage Lake Anton Čauševski, Tome Boševski C2-5R-MK Modelling Of Reversible Hydro Power Plants Operation In Power System Anton Čauševski, Tome Boševski Bualoti, Rajmonda C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari Čauševski, Anton C2-4R-MK Energy Contribution Of Lukovo Pole Storage Lake Anton Čauševski, Tome Boševski C2-5R-MK Modelling Of Reversible Hydro Power Plants Operation In Power System Anton Čauševski, Tome Boševski C3-7R-MK Comparing The Calculated And Measured Values Of Pollutant Emissions From TPP Bitola Anton Čauševski, Zlatko Sovreski, Sofija Nikolova C5-3R-EN Model Of Open Market For Ancillary Services And Regulation Of Energy In The Republic Of Macedonia František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulć, Anton Čauševski Çelo, Marialis C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari Češelkoska, Vesna C3-1R-MK Electric Field In The Surrounding Of 110 kv Transmission Line And Its Impact On Biological Systems Vesna Češelkoska, Blagoja Arapinoski Čipo, Piro C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo Cundev, Dobri A1-5R-EN Design And Development Of The Hybrid-Electric Vehicle By Achieving The Best Operating Performance And Highest Efficiency Dobri Cundev, Pavel Mindl

189 xv Čundeva, Snežana C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, Voltage Dip Immunity Of Equipment In Installations, Main Contributions And Conclusions Math Bollen, Snežana Čundeva, C4.110 Members C6-2R-EN A Statistical Approach To Overvoltages Due To Wind Power Integration Math Bollen, Snežana Čundeva Čundeva-Blajer, Maria A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić Čungovski, Dimitar B3-5R-MK Capabilities Of NEPLAN Programme Package For Calculation Of Short Circuit Currents In Electric Substations Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B3-6R-MK Calculation Of Short Circuit Currents For Sizing Of Electric Substation Equipment By Means Of NEPLAN Programme Package Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B5-3R-MK Analysis Of Short Circuits Caused By Increase In Power Of Turbo Generator At TPP Bitola Toni Paspalovski, Dimitar Čungovski, Mito Zlatanovski Cvetkovski, Goga B4-1R-MK Efficiency Improvement Of Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski B4-2R-MK Modelling And Simulation Of Power Converter For Supply And Control Of Stepper Motor Zorica Kolevska, Goga Cvetkovski B4-4R-MK Experiences In The Application And Analysis Of Uninterrupted Power Supply System For Telecommunication Equipment Type TP SS D400 G48V/NX33A Goga Cvetkovski, Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski B4-5R-MK Modelling And Simulation Of Prototype System For Uninterrupted Power Supply With Battery Sašo Nanevski, Goga Cvetkovski B4-6R-MK Maximum Power Tracking Of Variable Speed Wind Turbine - Control Issues Of Permanent Magnet Generator Georgi Hađi-Manev, Goga Cvetkovski Dabeski, Mile D1-1I-MK Standardization Of Materials And Equipment In Distribution Grid Of Republic Of Macedonia Mile Dabeski, Danica Arsenovska, Kurt Zoechling

190 xvi Ðapić, Predrag C1-1R-EN Improvement Of Transmission Investment And Operation Efficiency Through Corrective Control Actions Biljana Stojkovska, Predrag Ðapić, Goran Štrbac Delovski, Slavčo C1-12R-MK State-Of-The-Art Solutions For Increase In Energy Efficiency In Macedonian Industry Slavčo Delovski, Duško Temkov, Marija Kacarska, Nikola Taleski Demirović, Neđmija C2-1R-EN An Application Of Interior Point Method To Solving Security Constrained Multiperiod Economic Dispatching Problem Neđmija Demirović, Amir Tokić Digalovski, Mihail A2-4R-MK Contribution To Analysis Of Electromagnetic Phenomena In Three Phase Transformers With МFE (Method Of Finite Elements) Mihail Digalovski, Lidija Petkovska Dimčev, Vladimir A1-4R-MK Analysis And Parameters For Selection Of Generators Intended To Wind Generator Systems Vlatko Stoilkov, Vladimir Dimčev, Krste Najdenkoski B5-7R-MK Virtual Instrument For Flicker Measurement Vasil Panajotov, Vladimir Dimčev, Živko Kokolanski C6-3R-MK Possible Scenario For Wind Generation In Republic Of Macedonia Vladimir Dimčev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Živko Kokolanski Dimitrievski, Viktor C5-5R-MK Analysis Of Electricity Pricing For Tariff Consumers And Complying With The Principle Cost-Reflective In The Member Countries Of Energy Community Viktor Dimitrievski Dimitrov, Dimitar C6-5R-MK Testing The Current-Voltage Characteristics Of PV Generator In Real Conditions Dimitar Dimitrov Dojčinovski, Viktor B3-5R-MK Capabilities Of NEPLAN Programme Package For Calculation Of Short Circuit Currents In Electric Substations Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B3-6R-MK Calculation Of Short Circuit Currents For Sizing Of Electric Substation Equipment By Means Of NEPLAN Programme Package Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski

191 xvii Doneski, Jovče A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski Ferković, Luka A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić Fiedler, Thorsten C6-1R-EN Technology And Planning Of Storage In SmartGrids Dieter Metz, Thorsten Fiedler Filipova, Verica C1-13I-MK Energy Efficiency - Rulebook For Labelling Of Household Appliances Verica Filipova, Vlastimir Glamočanin Fuštić, Vangel A1-8R-MK Emergency Shutdown Of Hydro Generator In SHPP Sapuncica And Analysis Of The Event And Damage Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva A1-9R-MK Factory Acceptance Tests Of Rotor Poles And Excitation Systems For HPP Sveta Petka Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Jovan Mitrevski C4-16R-MK Methods Of Risk Calculation In Hydro Power Plants Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić C4-17R-MK Calculation Of Equipment Reliability And Availability In HPP Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić Gajdardžiski, Blagoj A3-3I-MK Investment Activities In High Voltage And Medium Voltage Distribution Network Of AD EVN Macedonia Blagoj Gajdardžiski, Eva Šukleva, Simon Šutinovski Gajić, Zoran B5-6R-MK Analysis Of Fault On Power Auto-Transformer 400/115/10.5 kv In S/S Skopje 5 Todor Angjušev, Zoran Gajić Gečevski, Jovan B4-4R-MK Experiences In The Application And Analysis Of Uninterrupted Power Supply System For Telecommunication Equipment Type TP SS D400 G48V/NX33A Goga Cvetkovski, Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski Georgiev, Ile A1-10R-MK Energy Savings With Fans In The Central Heating System District Heating- East - Skopje Ile Georgiev

192 xviii Georgievski, Jove B3-1R-MK Some Aspects Towards Designing Process Of Optimum Solution For Grounding System At TS HV/MV Nikolče Acevski, Risto Ačkovski, Jove Georgievski Ginovska, Margarita D1-2I-EN Centre For Implementation Of Low-Cost Technologies For Solar Cells In Macedonia Hristina Spasevska, Margarita Ginovska, Giampiero Ruani D1-6R-MK Test Procedure For Insulating Oils Analysis In High Voltage System Of Medical X-Ray Devices Vilma Minovska, Krste Najdenkoski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska D1-7I-MK Software Application Of Protocol Related To Test Of Insulating High Voltage Oils In X-Ray Apparatuses Tibor Hegjkezi, Margarita Ginovska, Hristina Spasevska Gjini, Leonard C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari Glamočanin, Vlastimir C1-4I-MK Development Of Power Systems In Liberalized Power Markets Environment Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin C1-5I-MK Possible Solutions For Development Of Power System Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin C1-9R-MK SmartGrids - New Challenges Vlastimir Glamočanin, Marija Kacarska C1-10R-EN Key Challenges For Implementation Of ICT In SmartGrids Sanja Veleva, Vlastimir Glamočanin C1-11R-MK Energy Efficiency And EU Energy Strategy Vlastimir Glamočanin, Aud Skaugen C1-13I-MK Energy Efficiency - Rulebook For Labelling Of Household Appliances Verica Filipova, Vlastimir Glamočanin C5-7R-MK Modelling And Electricity Price Projection Ljupka Stojanovska, Vlastimir Glamočanin Golubovska, Violeta B2-4R-MK Techno-Economical Analysis Of The Application Of New Conductor With Higher Rating In The Reconstruction Of The 110 kv OHL 119/1 S/S Skopje 1 - S/S Kumanovo 1 Violeta Golubovska Grčev, Leonid C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa

193 xix C3-5R-MK Harmonization Of Legislative And Standards Of Republic Of Macedonia With EU Standards And Guidelines For EMF Exposure Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-6R-MK New Research Capacities Of The Centre For Electromagnetic Compatibility At FEIT Skopje For Assessment Of EMF Exposure Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa Gregus, Vlado D2-1R-MK Different Modes Of Use And Time Synchronization Of Miniature Remote Terminal Unit In Systems For Remote Control Vlado Gregus, Marko Roganović, Dragan Bojanić Gubanski, Stanislaw A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski Hađidaovska, Eleonora B5-4R-MK Energy Efficiency In HVAC-Systems- Automatic Control Through The Concept Of Equivalent Temperature Eleonora Hađidaovska, Atanas Iliev Hađi-Manev, Georgi B4-6R-MK Maximum Power Tracking Of Variable Speed Wind Turbine - Control Issues Of Permanent Magnet Generator Georgi Hađi-Manev, Goga Cvetkovski C5-4R-MK Market Integration Of Renewable Energy Sources - Wind Energy Georgi Hađi-Manev Hađiovski, Ilija A2-8R-MK Failure Analysis Of The 50 MVA Furnace Transformer And Associated Equipment In MAKSTIL Steel Mill In Skopje Dionis Manov, Risto Minovski, Ilija Hađiovski, Blagoja Temelkovski Haidvogl, Herbert C4-1R-EN Standards On Electricity Distribution - Examples Herbert Haidvogl, Roman Lechner Hegjkezi, Tibor D1-7I-MK Software Application Of Protocol Related To Test Of Insulating High Voltage Oils In X-Ray Apparatuses Tibor Hegjkezi, Margarita Ginovska, Hristina Spasevska Hobdari, Nako C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari Ilić, Damir A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić

194 xx Iliev, Atanas B5-4R-MK Energy Efficiency In HVAC-Systems- Automatic Control Through The Concept Of Equivalent Temperature Eleonora Hađidaovska, Atanas Iliev C6-6R-MK Short Term Prediction Of Electrical Power Generation From Wind Power Plants Sofija Nikolova, Atanas Iliev C6-7R-MK Short Term Wind Speed Prediction And Modelling Of Single Wind Turbine Power Curve Sofija Nikolova, Atanas Iliev D2-3R-MK Changes In Management Of Organization Whose Core Activity Is Engineering Igor Trajkovski, Atanas Iliev Ilievska, Tatjana B2-3R-MK Some Aspects Of Rehabilitation Of Lines In Karst Areas Tome Kuzmanovski, Tatjana Ilievska Ivanov, Riste B4-1R-MK Efficiency Improvement Of Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski Janíček, František C5-3R-EN Model Of Open Market For Ancillary Services And Regulation Of Energy In The Republic Of Macedonia František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulć, Anton Čauševski Javorović, Mario D2-4R-EN S/S Mraclin 220/110/10 kv Local Control System And DS-8 RTU Dual Protocol Communication Unit Commissioning Experience Robert Novak, Nikša Matijević, Branislav Ananijev, Mario Javorović Jovanović, Đorđe A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Jovanovska, Elena C1-2R-MK Efficient Way For Increasing The Transmission Capacity Of Existing High Voltage Over-Head Lines In Power Systems Ljupčo Trpezanovski, Elena Jovanovska C1-6I-MK C5-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski

195 xxi Kacarska, Marija C1-9R-MK SmartGrids - New Challenges Vlastimir Glamočanin, Marija Kacarska C1-12R-MK State-Of-The-Art Solutions For Increase In Energy Efficiency In Macedonian Industry Slavčo Delovski, Duško Temkov, Marija Kacarska, Nikola Taleski C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-5R-MK Harmonization Of Legislative And Standards Of Republic Of Macedonia With EU Standards And Guidelines For EMF Exposure Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-6R-MK New Research Capacities Of The Centre For Electromagnetic Compatibility At FEIT Skopje For Assessment Of EMF Exposure Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa Karajanovski, Ljupčo C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa Kiparizoski, Žan A2-6R-MK SFRA-Test For Mechanical Condition Assessment Of Active Part In Power Transformers Žan Kiparizoski Kiteva, Nevenka C4-16R-MK Methods Of Risk Calculation In Hydro Power Plants Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić C4-17R-MK Calculation Of Equipment Reliability And Availability In HPP Nevenka Kiteva, Vangel Fuštić Kiteva-Rogleva, Nevenka A1-8R-MK Emergency Shutdown Of Hydro Generator In SHPP Sapuncica And Analysis Of The Event And Damage Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva Kjurčinski, Jugoslav C2-7I-MK Development And Application Of DMS Software In EVN Macedonia Oliver Mirčevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurčinski Koevski, Donco A2-12I-MK Detection And Repair Of 20 MVA Transformer On Load Tap Changer Failure By Prophylactic Tests In SS 110/35 kv Jegunovce Slavko Stojcevski, Donco Koevski

196 xxii Kokolanski, Živko B5-7R-MK Virtual Instrument For Flicker Measurement Vasil Panajotov, Vladimir Dimčev, Živko Kokolanski C6-3R-MK Possible Scenario For Wind Generation In Republic Of Macedonia Vladimir Dimčev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Živko Kokolanski Kolarovski, Kiril B5-2R-MK Complex Loci In The Z Plane And Y=1/Z Transformation With Special Regard On Under Excitation Protection Function In 7UM622 Relay Based On Admittance Measurement Kiril Kolarovski, Borko Kostov Kolevska, Elena C1-4I-MK Development Of Power Systems In Liberalized Power Markets Environment Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin C1-5I-MK Possible Solutions For Development Of Power System Elena Kolevska, Vlastimir Glamočanin Kolevska, Zorica B4-2R-MK Modelling And Simulation Of Power Converter For Supply And Control Of Stepper Motor Zorica Kolevska, Goga Cvetkovski Kostadinova-Boškova, Hristina D1-3R-EN The Influence Of The Spectrally Selective Coating And The Absorber Design On The Coefficient Of Efficiency Of The Flat-Plate Solar-Thermal Collector Ilija Nasov, Hristina Kostadinova-Boškova Kostevski, Aleksandar C1-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski Kostov, Borko B5-2R-MK Complex Loci In The Z Plane And Y=1/Z Transformation With Special Regard On Under Excitation Protection Function In 7UM622 Relay Based On Admittance Measurement Kiril Kolarovski, Borko Kostov Kovačević, Dragan A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Krkoleva, Aleksandra C4-6R-MK Analyses Of Transients In Power Systems With Matlab/Simulink And PSCAD Aleksandra Krkoleva, Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski

197 xxiii C4-7R-MK Modelling Of Transient Processes In Switching By Means Of Matlab/Simulink Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C6-4R-MK Analysis Of Change In Voltage Status In The Distribution System With Dispersed Generation At Short Circuit Aleksandra Krkoleva, Vesna Borozan Kukovski, Ivan A1-8R-MK Emergency Shutdown Of Hydro Generator In SHPP Sapuncica And Analysis Of The Event And Damage Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva Kuzmanovski, Tome B2-3R-MK Some Aspects Of Rehabilitation Of Lines In Karst Areas Tome Kuzmanovski, Tatjana Ilievska Lärking, Benny A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski Laskov, Aleksandar C4-4R-MK Overview To Methods For Review Of Functionality Of Surge Arresters Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-6R-MK Analyses Of Transients In Power Systems With Matlab/Simulink And PSCAD Aleksandra Krkoleva, Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-8R-MK Analysis Of Overvoltages From Atmospheric Origin In 110 kv Switching Facilities In S/S Feni Industry Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski C4-9R-MK Analysis Of Atmospheric Surge In Switching Facilities By Means Of Мatlab/Simulink Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski Lechner, Roman C4-1R-EN Standards On Electricity Distribution - Examples Herbert Haidvogl, Roman Lechner Lukić, Jelena A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Lundmark, Sonja A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski

198 xxiv Malarić, Roman A2-11R-EN Special Instrument Transformers For Precise Measurements Of High Voltages And Currents Maria Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov, Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić Maljković, Zlatko A1-1R-MK State Of The Art In The Development Of Large Turbine Generators And Hydro Generators Zlatko Maljković, Lidija Petkovska B4-3R-MK Simulation And Analysis Of A Three-Phase Wound Rotor Induction Motor Supplied By Programmable Voltage Source At A Power Failure Lidija Petkovska, Zlatko Maljković, Boris Takač Manev, Vlatko C2-7I-MK Development And Application Of DMS Software In EVN Macedonia Oliver Mirčevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurčinski Manov, Dionis A2-8R-MK Failure Analysis Of The 50 MVA Furnace Transformer And Associated Equipment In MAKSTIL Steel Mill In Skopje Dionis Manov, Risto Minovski, Ilija Hađiovski, Blagoja Temelkovski Martinovski, Sašo A1-6R-MK Finite Elements Analysis Of Induction Motor Using FCSMEK Sašo Martinovski, Lidija Petkovska Matijević, Nikša D2-4R-EN S/S Mraclin 220/110/10 kv Local Control System And DS-8 RTU Dual Protocol Communication Unit Commissioning Experience Robert Novak, Nikša Matijević, Branislav Ananijev, Mario Javorović Meer, Arjen van der B5-1R-EN Directional Relay Coordination In Ungrounded MV Radial Distribution Networks Using A Real-Time Digital Simulator Arjen van der Meer, Marjan Popov Members, C4.110 C4-2R-EN CIGRE/CIRED/UIE JWG C4.110, Voltage Dip Immunity Of Equipment In Installations, Main Contributions And Conclusions Math Bollen, Snežana Čundeva, C4.110 Members Metz, Dieter C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo C6-1R-EN Technology And Planning Of Storage In SmartGrids Dieter Metz, Thorsten Fiedler

199 xxv Milosavljević, Srđan A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Mindl, Pavel A1-5R-EN Design And Development Of The Hybrid-Electric Vehicle By Achieving The Best Operating Performance And Highest Efficiency Dobri Cundev, Pavel Mindl Minovska, Vilma D1-5R-MK Application Of Zeolites For Lengthening Of The Lifetime Of Transformers Ljubomir Nikoloski, Vilma Minovska D1-6R-MK Test Procedure For Insulating Oils Analysis In High Voltage System Of Medical X-Ray Devices Vilma Minovska, Krste Najdenkoski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Minovski, Dragan C5-3R-EN Model Of Open Market For Ancillary Services And Regulation Of Energy In The Republic Of Macedonia František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulć, Anton Čauševski Minovski, Risto A2-8R-MK Failure Analysis Of The 50 MVA Furnace Transformer And Associated Equipment In MAKSTIL Steel Mill In Skopje Dionis Manov, Risto Minovski, Ilija Hađiovski, Blagoja Temelkovski A3-2R-MK Routine Tests On 110 kv Circuit Breakers According IEC Standards, Presentation Of Results Eva Šukleva, Risto Minovski, Vasilija Šarac C4-4R-MK Overview To Methods For Review Of Functionality Of Surge Arresters Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski C4-5R-MK Insulation Co-Ordination Eva Šukleva, Risto Minovski C4-10R-MK A Matlab/Simulink Model Of Switching Transients In Case With Transformer/Capacitor Bank System Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Risto Minovski C4-11R-MK Protection Of Furnace Transformers In Transient Conditions Risto Minovski, Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Mirčevski, Oliver C2-2R-MK Dynamic Programming For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-3R-MK Hybrid Genetic Algorithm For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-7I-MK Development And Application Of DMS Software In EVN Macedonia Oliver Mirčevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurčinski

200 xxvi Mirčevski, Slobodan A1-2R-EN State Of The Art And Tendency For Increased Power Efficiency Of Electric Machines And Drives Drago Ban, Damir Žarko, Slobodan Mirčevski A1-7R-MK Estimation Of Rotor Time Constant Using Reactive Power And Fuzzy Logic For Better Regulation Of Induction Motor Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Blagoja Arapinoski Mitevski, Kiro D1-4R-MK Thermal Characteristic Of Solar Thermal Collectors Aleksandar D. Prodanov, Kiro Mitevski, Hristina Spasevska Mitrevski, Jovan A1-9R-MK Factory Acceptance Tests Of Rotor Poles And Excitation Systems For HPP Sveta Petka Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Jovan Mitrevski Muller, Sebastien A2-10R-EN Protection Of Oil-Filled Transformers Against Explosion: Experiments And Simulations Sebastien Muller, Margareta Petrovan-Boiarčiuć, Guillaume Perigaud Najdenkoski, Krste A1-4R-MK Analysis And Parameters For Selection Of Generators Intended To Wind Generator Systems Vlatko Stoilkov, Vladimir Dimčev, Krste Najdenkoski A1-8R-MK Emergency Shutdown Of Hydro Generator In SHPP Sapuncica And Analysis Of The Event And Damage Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva A1-9R-MK Factory Acceptance Tests Of Rotor Poles And Excitation Systems For HPP Sveta Petka Vangel Fuštić, Krste Najdenkoski, Jovan Mitrevski A2-5R-MK Assessment Of The Value Of Power Losses In Distribution Transformers Krste Najdenkoski C6-3R-MK Possible Scenario For Wind Generation In Republic Of Macedonia Vladimir Dimčev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Živko Kokolanski D1-6R-MK Test Procedure For Insulating Oils Analysis In High Voltage System Of Medical X-Ray Devices Vilma Minovska, Krste Najdenkoski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Nanevski, Sašo B4-5R-MK Modelling And Simulation Of Prototype System For Uninterrupted Power Supply With Battery Sašo Nanevski, Goga Cvetkovski Nasov, Ilija D1-3R-EN The Influence Of The Spectrally Selective Coating And The Absorber Design On The Coefficient Of Efficiency Of The Flat-Plate Solar-Thermal Collector Ilija Nasov, Hristina Kostadinova-Boškova

201 xxvii Naumoski, Kliment C1-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski C2-8R-MK Application Of The DACF Procedure In Power System Control Spase Pavlovski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C2-9R-MK Analysis Of The Transmission Capacities In The Region After Commissioning Of The 400 kv OHL Dubrovo - Štip - Červena Mogila Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C5-6I-MK Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Nikoloski, Ljubomir D1-5R-MK Application Of Zeolites For Lengthening Of The Lifetime Of Transformers Ljubomir Nikoloski, Vilma Minovska Nikolova, Sofija C3-7R-MK Comparing The Calculated And Measured Values Of Pollutant Emissions From TPP Bitola Anton Čauševski, Zlatko Sovreski, Sofija Nikolova C6-6R-MK Short Term Prediction Of Electrical Power Generation From Wind Power Plants Sofija Nikolova, Atanas Iliev C6-7R-MK Short Term Wind Speed Prediction And Modelling Of Single Wind Turbine Power Curve Sofija Nikolova, Atanas Iliev Novak, Robert D2-4R-EN S/S Mraclin 220/110/10 kv Local Control System And DS-8 RTU Dual Protocol Communication Unit Commissioning Experience Robert Novak, Nikša Matijević, Branislav Ananijev, Mario Javorović Nuhanović, Amir C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo Ololoska-Gagoska, Lidija C3-3I-MK Some Aspects During Determination Of Influences And Effects From Human Exposure On ELF Electromagnetic Fields Lidija Ololoska-Gagoska Panajotov, Vasil B5-7R-MK Virtual Instrument For Flicker Measurement Vasil Panajotov, Vladimir Dimčev, Živko Kokolanski

202 xxviii Pantić, Vojislav C4-3R-EN Power Quality Measurements And Analysis In Bosnia And Herzegovina Math Bollen, Vojislav Pantić Paspalovski, Toni B5-3R-MK Analysis Of Short Circuits Caused By Increase In Power Of Turbo Generator At TPP Bitola Toni Paspalovski, Dimitar Čungovski, Mito Zlatanovski Paunoski, Aleksandar C1-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski C2-8R-MK Application Of The DACF Procedure In Power System Control Spase Pavlovski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C2-9R-MK Analysis Of The Transmission Capacities In The Region After Commissioning Of The 400 kv OHL Dubrovo - Štip - Červena Mogila Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C5-6I-MK Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Pavlovski, Spase C2-8R-MK Application Of The DACF Procedure In Power System Control Spase Pavlovski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C5-6I-MK Coordinated Auction Office And Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region Elena Jovanovska, Spase Pavlovski, Nikola Bitrak, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Perigaud, Guillaume A2-10R-EN Protection Of Oil-Filled Transformers Against Explosion: Experiments And Simulations Sebastien Muller, Margareta Petrovan-Boiarčiuć, Guillaume Perigaud Petkoski, Spase C3-4R-MK Measuring Of Electric And Magnetic Fields In Urban Environment Under Influence Of 110 kv Power Lines And 110/35/10 kv Substations Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-5R-MK Harmonization Of Legislative And Standards Of Republic Of Macedonia With EU Standards And Guidelines For EMF Exposure Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa C3-6R-MK New Research Capacities Of The Centre For Electromagnetic Compatibility At FEIT Skopje For Assessment Of EMF Exposure Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski-Toševa

203 xxix Petkovska, Lidija A1-1R-MK State Of The Art In The Development Of Large Turbine Generators And Hydro Generators Zlatko Maljković, Lidija Petkovska A1-6R-MK Finite Elements Analysis Of Induction Motor Using FCSMEK Sašo Martinovski, Lidija Petkovska A2-4R-MK Contribution To Analysis Of Electromagnetic Phenomena In Three Phase Transformers With МFE (Method Of Finite Elements) Mihail Digalovski, Lidija Petkovska B4-3R-MK Simulation And Analysis Of A Three-Phase Wound Rotor Induction Motor Supplied By Programmable Voltage Source At A Power Failure Lidija Petkovska, Zlatko Maljković, Boris Takač Petrovan-Boiarčiuć, Margareta A2-10R-EN Protection Of Oil-Filled Transformers Against Explosion: Experiments And Simulations Sebastien Muller, Margareta Petrovan-Boiarčiuć, Guillaume Perigaud Popnikolova-Radevska, Mirka A1-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Synchronous Brushless Linear Motor Mirka Popnikolova-Radevska, Blagoja Arapinoski, Dragan Vidanovski A2-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Power Three Phase Transformer Blagoja Arapinoski, Mirka Popnikolova-Radevska Popov, Marjan A2-1R-EN Robust Approach For Analysis Of The Voltage Distribution In Layer-Type Transformer Windings - Measurements And Modelling Marjan Popov B5-1R-EN Directional Relay Coordination In Ungrounded MV Radial Distribution Networks Using A Real-Time Digital Simulator Arjen van der Meer, Marjan Popov Prodanov, Aleksandar D. D1-4R-MK Thermal Characteristic Of Solar Thermal Collectors Aleksandar D. Prodanov, Kiro Mitevski, Hristina Spasevska Qemali, Marjela C1-3R-EN A Method For Defining The Location Of Facts Devices - Type SVC Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Marialis Çelo, Nako Hobdari Rajičić, Dragoslav B2-1R-MK Grounding Placed In Combined Environment Risto Ačkovski, Dragoslav Rajičić

204 xxx Roganović, Marko D2-1R-MK Different Modes Of Use And Time Synchronization Of Miniature Remote Terminal Unit In Systems For Remote Control Vlado Gregus, Marko Roganović, Dragan Bojanić Ruani, Giampiero D1-2I-EN Centre For Implementation Of Low-Cost Technologies For Solar Cells In Macedonia Hristina Spasevska, Margarita Ginovska, Giampiero Ruani Šarac, Vasilija A3-1I-MK Controlled Tripping Of High Voltage Breakers Vasilija Šarac A3-2R-MK Routine Tests On 110 kv Circuit Breakers According IEC Standards, Presentation Of Results Eva Šukleva, Risto Minovski, Vasilija Šarac Šekerinski, Aleksandar A2-7R-MK What To Do Once The Big Power Transformers Age? Aleksandar Šekerinski Sekirarski, Boris D2-2R-MK Monitoring Of Weather Conditions And Weather Forecast For Specified Locations And Specified Trajectories Boris Sekirarski Serdyuk, Yuriy A2-2R-EN Comparison Between Hexa-Type And Conventional E-Type Core Three-Phase Transformers Jovče Doneski, Benny Lärking, Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski Siljanovska, Elizabeta C1-6I-MK Determination Of Optimal Locations Of 400/110 kv Regulating Auto Transformers In The Power System Of The Republic Of Macedonia Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski Šimić, Konstantin B4-4R-MK Experiences In The Application And Analysis Of Uninterrupted Power Supply System For Telecommunication Equipment Type TP SS D400 G48V/NX33A Goga Cvetkovski, Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski Skaugen, Aud C1-11R-MK Energy Efficiency And EU Energy Strategy Vlastimir Glamočanin, Aud Skaugen Škokljev, Ivan C1-8R-MK Method Of Prioritization As A Tool For Asset Management Snežana Čundeva, Dieter Metz, Ivan Škokljev, Amir Nuhanović, Piro Čipo

205 xxxi Sovreski, Zlatko C3-7R-MK Comparing The Calculated And Measured Values Of Pollutant Emissions From TPP Bitola Anton Čauševski, Zlatko Sovreski, Sofija Nikolova Spasevska, Hristina D1-2I-EN Centre For Implementation Of Low-Cost Technologies For Solar Cells In Macedonia Hristina Spasevska, Margarita Ginovska, Giampiero Ruani D1-4R-MK Thermal Characteristic Of Solar Thermal Collectors Aleksandar D. Prodanov, Kiro Mitevski, Hristina Spasevska D1-6R-MK Test Procedure For Insulating Oils Analysis In High Voltage System Of Medical X-Ray Devices Vilma Minovska, Krste Najdenkoski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska D1-7I-MK Software Application Of Protocol Related To Test Of Insulating High Voltage Oils In X-Ray Apparatuses Tibor Hegjkezi, Margarita Ginovska, Hristina Spasevska Spasovski, Martin B4-4R-MK Experiences In The Application And Analysis Of Uninterrupted Power Supply System For Telecommunication Equipment Type TP SS D400 G48V/NX33A Goga Cvetkovski, Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski Stefanovski, Stefče B5-5R-MK Protection Communication Between The Two Ends Of The High Voltage Transmission Lines Toni Atanasov, Stefče Stefanovski Stoilkov, Vlatko A1-4R-MK Analysis And Parameters For Selection Of Generators Intended To Wind Generator Systems Vlatko Stoilkov, Vladimir Dimčev, Krste Najdenkoski C6-3R-MK Possible Scenario For Wind Generation In Republic Of Macedonia Vladimir Dimčev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Živko Kokolanski Stojanov, Aleksandar C2-6I-MK Development And Achievements From GIS In Operation Of EVN Macedonia Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mičo Atanasiu Stojanovska, Ljupka C5-7R-MK Modelling And Electricity Price Projection Ljupka Stojanovska, Vlastimir Glamočanin Stojcevski, Slavko A2-12I-MK Detection And Repair Of 20 MVA Transformer On Load Tap Changer Failure By Prophylactic Tests In SS 110/35 kv Jegunovce Slavko Stojcevski, Donco Koevski

206 xxxii Stojkovska, Biljana C1-1R-EN Improvement Of Transmission Investment And Operation Efficiency Through Corrective Control Actions Biljana Stojkovska, Predrag Ðapić, Goran Štrbac Štrbac, Goran C1-1R-EN Improvement Of Transmission Investment And Operation Efficiency Through Corrective Control Actions Biljana Stojkovska, Predrag Ðapić, Goran Štrbac Strezov, Ljubomir D2-5R-MK Deploying Of The Optical Transport Hierarchy In The Telecommunication Network Of AD MEPSO Ljubomir Strezov Šukleva, Eva A3-2R-MK Routine Tests On 110 kv Circuit Breakers According IEC Standards, Presentation Of Results Eva Šukleva, Risto Minovski, Vasilija Šarac A3-3I-MK Investment Activities In High Voltage And Medium Voltage Distribution Network Of AD EVN Macedonia Blagoj Gajdardžiski, Eva Šukleva, Simon Šutinovski C4-5R-MK Insulation Co-Ordination Eva Šukleva, Risto Minovski Šulć, Igor C5-3R-EN Model Of Open Market For Ancillary Services And Regulation Of Energy In The Republic Of Macedonia František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulć, Anton Čauševski Šutinovski, Simon A3-3I-MK Investment Activities In High Voltage And Medium Voltage Distribution Network Of AD EVN Macedonia Blagoj Gajdardžiski, Eva Šukleva, Simon Šutinovski Takač, Boris B4-3R-MK Simulation And Analysis Of A Three-Phase Wound Rotor Induction Motor Supplied By Programmable Voltage Source At A Power Failure Lidija Petkovska, Zlatko Maljković, Boris Takač Taleski, Nikola C1-12R-MK State-Of-The-Art Solutions For Increase In Energy Efficiency In Macedonian Industry Slavčo Delovski, Duško Temkov, Marija Kacarska, Nikola Taleski Taleski, Rubin C2-2R-MK Dynamic Programming For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski C2-3R-MK Hybrid Genetic Algorithm For Solution Of The Unit Commitment Problem Liljana Bogoevska, Rubin Taleski, Oliver Mirčevski

207 xxxiii C5-1R-MK Several Practical Algorithms For Transmission Loss Allocation And Their Application On The Network Of MEPSO Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C5-2R-MK Treatment Of Electric Energy Losses In Deregulated Power Sector Metodija Atanasovski, Rubin Taleski C6-9R-MK Investigating The Efficiency Of Marginal Coefficients And Nodal Factors For Loss Allocation In Distribution Systems With Dispersed Generation Metodija Atanasovski, Rubin Taleski Temelkovski, Blagoja A2-8R-MK Failure Analysis Of The 50 MVA Furnace Transformer And Associated Equipment In MAKSTIL Steel Mill In Skopje Dionis Manov, Risto Minovski, Ilija Hađiovski, Blagoja Temelkovski Temkov, Duško C1-12R-MK State-Of-The-Art Solutions For Increase In Energy Efficiency In Macedonian Industry Slavčo Delovski, Duško Temkov, Marija Kacarska, Nikola Taleski Teslić, Slađana A2-9R-EN Power Transformers Condition Based Assessment Derived From Paper/Oil Analysis Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Todorovski, Mirko B1-1R-MK Assessment Of Heat Aging To Insulation Of Power Cables Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov B2-2R-MK Practical Procedure For Optimal Selection Of Tower's Grounding In MV Distribution Networks With Grounded Neutral Point Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-2R-MK Selection Of Earthing Method Of Metal Fence In High Voltage Substations Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-3R-MK State-Of-Art Procedure For Optimal Design Of The Grounding Grid In High Voltage Substation Risto Ačkovski, Nikolče Acevski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev B3-4R-MK Selection Of An Arrangement And Dimensions Of The Grounding Grid In SS 220/6 Antea - Albania Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Blagoja Blažev C1-7R-MK Solving OPF Problems In Power Systems By The Matlab Optimization Toolbox Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Jovica Vuletić C4-10R-MK A Matlab/Simulink Model Of Switching Transients In Case With Transformer/Capacitor Bank System Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Risto Minovski C4-11R-MK Protection Of Furnace Transformers In Transient Conditions Risto Minovski, Risto Ačkovski, Mirko Todorovski

208 xxxiv C4-13R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In Interconnected Systems By Linear Programming Approach Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-14R-MK A Calculation Of Total Transfer Capacity In The Interconnected Systems Of South-East Europe Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Tokić, Amir C2-1R-EN An Application Of Interior Point Method To Solving Security Constrained Multiperiod Economic Dispatching Problem Neđmija Demirović, Amir Tokić Trajkovski, Hristo C4-12R-MK InterPSS, An Open-Source Software for Power System Analysis-A Model Of Macedonian Power System For Short Circuit Studies Hristo Trajkovski, Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski Trajkovski, Igor D2-3R-MK Changes In Management Of Organization Whose Core Activity Is Engineering Igor Trajkovski, Atanas Iliev Trpezanovski, Ljupčo C1-2R-MK Efficient Way For Increasing The Transmission Capacity Of Existing High Voltage Over-Head Lines In Power Systems Ljupčo Trpezanovski, Elena Jovanovska C4-12R-MK InterPSS, An Open-Source Software for Power System Analysis-A Model Of Macedonian Power System For Short Circuit Studies Hristo Trajkovski, Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski C6-8R-MK A Methodology For Calculation Of Daily Electrical Energy Losses In Distribution Networks Ljupčo Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Blagoja Arapinoski C6-10R-MK Real Case Study On Impact Of Dispersed Generation On MV Distribution Network Metodija Atanasovski, Ljupčo Trpezanovski Veleva, Sanja C1-10R-EN Key Challenges For Implementation Of ICT In SmartGrids Sanja Veleva, Vlastimir Glamočanin Vidanovski, Dragan A1-3R-MK Electromagnetic Analyses And FEM Computation Of Synchronous Brushless Linear Motor Mirka Popnikolova-Radevska, Blagoja Arapinoski, Dragan Vidanovski A1-7R-MK Estimation Of Rotor Time Constant Using Reactive Power And Fuzzy Logic For Better Regulation Of Induction Motor Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Blagoja Arapinoski

209 xxxv Vilarov, Duško C3-2R-MK Green Houses In CCHPP Zelezara Duško Vilarov Vuletić, Jovica B1-1R-MK Assessment Of Heat Aging To Insulation Of Power Cables Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov B2-2R-MK Practical Procedure For Optimal Selection Of Tower's Grounding In MV Distribution Networks With Grounded Neutral Point Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić B3-2R-MK Selection Of Earthing Method Of Metal Fence In High Voltage Substations Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić C1-7R-MK Solving OPF Problems In Power Systems By The Matlab Optimization Toolbox Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Jovica Vuletić C4-7R-MK Modelling Of Transient Processes In Switching By Means Of Matlab/Simulink Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski Žarko, Damir A1-2R-EN State Of The Art And Tendency For Increased Power Efficiency Of Electric Machines And Drives Drago Ban, Damir Žarko, Slobodan Mirčevski Zlatanovski, Mito B3-5R-MK Capabilities Of NEPLAN Programme Package For Calculation Of Short Circuit Currents In Electric Substations Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B3-6R-MK Calculation Of Short Circuit Currents For Sizing Of Electric Substation Equipment By Means Of NEPLAN Programme Package Mito Zlatanovski, Dimitar Čungovski, Viktor Dojčinovski B5-3R-MK Analysis Of Short Circuits Caused By Increase In Power Of Turbo Generator At TPP Bitola Toni Paspalovski, Dimitar Čungovski, Mito Zlatanovski Zoechling, Kurt D1-1I-MK Standardization Of Materials And Equipment In Distribution Grid Of Republic Of Macedonia Mile Dabeski, Danica Arsenovska, Kurt Zoechling

210 xxxvi

211 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC A1 ROTATING ELECTRICAL MACHINES Chairman Slobodan Mirčevski Secretary Vlatko Stoilkov

212

213 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 A1-1R-MK Zlatko Maljkovic University of Zagreb, Faculty of Electrical Engineering and Computing, Croatia Lidija Petkovska Ss. Cyril and Methodius University of Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Macedonia STATE OF THE ART IN THE DEVELOPMENT OF LARGE TURBINE GENERATORS AND HYDRO GENERATORS "Giga-Watt Generation Panel Session" was held in Paris 2008, during the 42 nd CIGRE Session. State of the art in the development of the large(est) synchronous generators is challenging an outstanding interest in the international scientific society. This is especially evident in the development and research units of the world big(gest) producers of synchronous machines. In the paper is presented an extended overview of the nowadays worldwide tendencies in the development of the largest both turbine generators and hydro generators. At the beginning the survey of the projects in the course, run at the best known companies of the world producers in this area, is presented. The scientific knowledge gained the most recently will be discussed; the particular emphasis will be put on the foresights and tendencies in the development of the large turbine generators and hydro generators. In that regard, the more important limitations during the production and operation of these the largest electrical machines will be discussed. Even more, the particular attention will be paid on the testing of the largest air cooled turbine generators. Many questions can be asked and discussed. For example, which are the expected highest power ratings? During the CIGRE'2008 Sessions some of the best known companies, producing the synchronous machines, announced their projects for production of turbine generators with ratings above 2000 MVA. It is worth to point out that these (possible) ratings have been mentioned before in the past, but, the generator of such rating up to date is under development, and still has not been produced. The next question is, where can be foreseen their application? Well, it is planned to build the 4 pole turbine generators for work in the nuclear power plants and/or the 2 pole generators for installation in the fossil fuel thermal power plants. Which are the development plans of the world biggest producers of synchronous generators? The managers of the company Miтsubishi intend to built up turbine generators up to the rating of 1715 MVA. Hitachi has already built turbine generators of 1570 MVA rating with 4 poles, as well as 1230 MVA rating as 2 pole construction. Their research units are intensively working on the development of 2 pole turbine generators up to 2000 MVA rating. The company Alstom established the development plans for production of 4 pole turbine generators with rating to 2000 MVA, while for the 2 pole construction it is planned to go up to the rating of 1400 MVA. From the other European companies, Siemens Power Generation is intending to built up the largest 4 pole turbine generators of rating 2000 MVA (at 50 Hz) and 1520 MVA MAKO CIGRE 2009 A1 1

214 A1 2 MAKO CIGRE 2009 rating (at 60 Hz); the 2 pole construction will be of 1300 MVA (at 50 Hz) and 1200 MVA (at 60 Hz) rating. General Electric (GE), far in the 1978 installed in the USA 3 turbine generators of 1559 MVA at 60 Hz. Also, in 1994 in Japan, 2 turbine generator of 1540 MVA at 50 Hz were put in operation. In the paper largest turbine and hydro generators in operation will be described; also, the most important parameters and characteristics will be presented. Keywords: turbine generator, hydro generator, development, highest rating, cooling. A1-2R-EN Drago Ban, Damir Žarko University of Zagreb, Faculty of Electrical Engineering and Computing, Zagreb, Croatia Slobodan Mirčevski University Ss. Cyril & Methodius, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje, Republic of Macedonia STATE OF THE ART AND TENDENCY FOR INCREASED POWER EFFICIENCY OF ELECTRIC MACHINES AND DRIVES The paper considers the latest trends in design of electric machines and drives from the aspects of power efficiency and the increasing cost of electric energy. The most important issue thereby is the amount by which the power losses can be reduced, i.e. the efficiency of the motor can be increased, when new materials and advanced knowledge, construction and technology are utilized. The special interest is paid to industrial induction motors since they consume most of the generated electric energy and are widely used in electric drives with or without speed control. Two examples of induction motors have been considered. The ratings of the first motor are 22 kw, 400 V, which is a typical low power motor for wide applications. The ratings of the second motor are 2500 kw, 6000 V, which is a high power motor manufactured and utilized piecemeal. The possibility of reducing the power losses in the motor by means of design, i.e. by increasing the volume of its active parts, and the influence of the increased volume on the price of the motor and the reduction of pollution of the environment have been analyzed in detail. Keywords: power efficiency, energy efficient motor, motor design, scaling laws. A1-3R-MK Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski Faculty of Technical Sciences, University of St. Clement of Ohrid at Bitola, Dragan Vidanovski ELEM, Energy Combine (REK), Bitola ELECTROMAGNETIC ANALYSES AND FEM COMPUTATION OF SYNCHRONOUS BRUSHLESS LINEAR MOTOR In this paper will be presented an approach to improved nonlinear magnetic field analyses of the ANORAD Linear brushless synchronous motor(asbsm), on the basis of Finite Elements Method (FEM) By using the iterative procedure, FEM it will be calculated the distribution of

215 MAKO CIGRE 2009 A1 3 magnetic field in the cross-section of the ASBLM. The electromagnetic field on the basis of the fluxes and flux densities will be defined and the electromagnetic continuous force will be calculated. Keywords: finite elements method, ANORAD linear brushless synchronous motor, electromagnetic field, ANORAD. A1-4R-MK Vlatko Stoilkov, Vladimir Dimchev, Krste Najdenkoski Ss Cyril and Methodious University in Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information technologies Skopje, Macedonia ANALYSIS AND PARAMETERS FOR SELECTION OF GENERATORS INTENDED TO WIND GENERATOR SYSTEMS The wind as renewable energy source has shown very rapid exploitation rate in the recent decades. The wind industry has reached approximately 30 % annual increasing rate. As the result, the wind industry converted from subsidized to self-sustainable and further more profitable industrial branch. For the wind energy conversion (mainly electrical and mechanical) there are several types of wind-generating systems (WGS), with the application varying from wind-pumping systems, hybrid systems for isolated households and islands, small wind energy systems up to large and complex wind farms with total installed power of several hundreds of megawatts connected to national power systems. In the line with the wide field of application of WGS is the very large number of different types of electrical machines used for energy conversion as the core element in the wind turbines. Despite the fact that majority of these machines are of induction or synchronous kind, there is also variety of different types of these machines, such as synchronous machines with both permanent magnets and electromagnets, induction machines with squirrel cage or wound rotor, double-fed IM etc. The selection of the machine type also depends on the drive type: direct driven or gear-driven principle. There are different technological methodologies for generator selection for considered sites taking into account the different aspects of wind parameters, such as shore or offshore wind site, onshore or continental, site altitude, terrain orography, vertical wind shear, turbulence index, average and main annual wind speed, daily and season wind speed variations, maximal expected wind speed in the period of 50 years etc. This paper illustrates the wind parameter impact to the wind generator selection from the aspect of the type, control, rated power and techno-economic circumstances relevant to the electrical part of the WGS. Keywords: windgenerators, wind energy systems, turbulence index, wind parameters.

216 A1 4 MAKO CIGRE 2009 A1-5R-EN Dobri Cundev, Pavel Mindl Faculty of Electrical Engineering, Czech Technical University in Prague, Czech Republic DESIGN AND DEVELOPMENT OF THE HYBRID-ELECTRIC VEHICLE BY ACHIEVING THE BEST OPERATING PERFORMANCE AND HIGHEST EFFICIENCY This paper presents the results obtained by means of experimentally verified mathematical model of special type of a hybrid electric drive. This work is related to the experimental working bench for hybrid car drive research, developed at the Faculty of Electrical Engineering at Czech Technical University in Prague (FEE-CTU). The ICE is the main power source on the vehicle. It produces mechanical power P ice. EPS is a special type of synchronous generator with two rotating parts (a classic permanent magnet rotor and a rotating stator). The rotor is firmly coupled to the drive-shaft of ICE, and the stator is firmly coupled to the transmission that leads to the car wheels. This technical solution enables the ICE to operate on the optimal revolutions during the entire driving schedule. Main electrical propulsion to the vehicle is provided by traction motor (TM). This machine is powered by EPS and from additional power from supercapacitor (SC). When the car is braking, TM changes its function from motor to generator. In this way, the decelerating energy of the car can be recuperated and accumulated into the SC. In order to perform laboratory tests on this HEV concept, an experimental working stand was se up in the laboratory. The internal combustion engine is simulated by a controlled electric AC induction motor. The traction load is simulated with another controlled AC induction motor. The entire working stand consists of four electric machines, five semiconductor power control units, a super-capacitor and all the necessary instrumentation, control, power supply and protection equipment. The results in this paper show the main specifications of this new model of hybrid-electric drive according to the predetermined driving schedule. The mathematical model uses experimentally verified data from laboratory working stand and the simulations provide the results which prove the eligibility of this new technological solution. Keywords: simulation, efficiency, hybrid electric vehicle (HEV), converter control, power converters for HEV, test bench, power transmission, supercapacitor, regenerative power, software. A1-6R-MK Saso Martinovski SISKON DOOEL, Skopje Lidija Petkovska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje FINAL ELEMENTS ANALYSIS OF INDUCTION MOTOR USING FCSMEK The aim of the present paper is to analyze performance characteristics of a three-phase squirrel cage induction motor (IM) obtained by coupling the windings' circuit equations and 2D Finite Element Method (FEM). This combined magnetic field computation enables the three-

217 MAKO CIGRE 2009 A1 5 dimensional effects of the end-region fields to be taken into account within the 2D FEM formulation. A series of the magnetic field solutions at motion of the rotor are obtained by the timestepping method. Field computations are performed by using the software FCSMEK, developed at the Laboratory of Electromechanics from Helsinki University of Technology. The characteristics obtained by the finite element simulations are compared with measured ones from practical examinations. They show a reasonable agreement, proving the proposed approach as correct and accurate. When carrying out analyses of an induction motor with classical methods, the magnetic field inside the machine can not be calculated precisely, but it can be determined only approximately. These traditional methods usually give satisfactory results for steady state operation of the machine, but for transient operation the results are not enough reliable. It is one of the reasons why a lot of research work, associated with the numerical field analysis, has recently been done. The Finite Element Method (FEM) has been widely proved to be efficient when dealing with complicated geometries. The distribution of the magnetic field is solved by the system of Maxwell s equations. Because of the nonlinearity of the core materials the system of equations must be solved iteratively. Equations are to be solved simultaneously in the same iteration loop, if a fast convergence and a short solution time are wanted. The influence of the 3D geometry is taken into consideration by coupling FEM with circuits' equations of the end regions. Keywords: induction motor, final elements method. A1-7R-MK Dragan Vidanovski ELEM department REK Bitola, Bitola Slobodan Mircevski Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies Skopje, Skopje Blagoja Arapinoski Technical Faculty Bitola, Bitola ESTIMATION OF ROTOR TIME CONSTANT USING REACTIVE POWER AND FUZZY LOGYC FOR BETER REGULATION OF INDUCTION MOTOR Very important element in exploitation and control of induction motor is knowledge of real thermal condition inside the motor. This paper gives method for calculation of Rotor Time Constant and method for reducing time for calculation in mathematical model, when we using Fuzzy Logic and Lookup tables. Keywords: estimate rotor time constant, reactive power and rotor resistance, fuzzy logic, lookup tables.

218 A1 6 MAKO CIGRE 2009 A1-8R-MK Vangel Fustik, Krste Najdenkoski, Ivan Kukovski, Nevenka Kiteva-Rogleva University Ss Cyril and Methodius, Faculty of electrical engineering and information technologies Skopje EMERGENCY SHUTDOWN OF THE HYDROGENERATOR IN SHPP SAPUNCICA AND THE ANALYSIS OF THE EVENT AND THE DAMAGE The paper presents emergency shutdown of the hydrogenerator TG-1 in SHPP Sapuncica Type Y 160/55-6, caused by the mechanical defect in rotor during the commissioning period of operation, after realization of the rehabilitation works in SHPP. The generator is with S = 1800 kva, Ugen = 6300 V, n=1000 min -1, manufactured by Rade Koncar, Croatia. The event and the source of the defect is analyzed, as well as, the dynamic behavior of electrical parameters in the shutdown sequence. The damage occurred in the stator and rotor poles is also presented. Keywords: hydrogenerator, emergency shutdown, SHPP rehabilitation. A1-9R-MK Vangel Fustik, Krste Najdenkoski University Ss Cyril and Methodius, Faculty of electrical engineering and information technologies Skopje Jovan Mitrevski AD ELEM-Skopje FACTORY ACCEPTANCE TESTS ON GENERATOR S ROTOR POLES AND EXCITATION SYSTEM IN HYDRO POWER PLANT SVETA PETKA Generator rotor poles and excitation system factory acceptance tests (FAT) are present in this paper. FAT are conducted on generator1 and generator2 in HPP Sv. Petka in may 2008, in Factory Andritz VA TECH Hydro, India. FAT are conducted according generator control tests ITP In this paper are described 28 tests performed on G1 and G2 rotor poles (and two back up generators), high voltage tests, isolation resistance measurements, impulse withstand voltage. In the same laboratory excitation voltage tests are performed. Tests are conducted according to IEC standards with calibration instruments and skilled professionals. This paper also presents the results from the testing procedure and comments about the requirements that this kind of equipment has to meet. Keywords: synchronous generator, rotor poles, excitation system, factory acceptance tests.

219 MAKO CIGRE 2009 A1 7 Ile Georgiev Makedonski Telekom a.d. Skopje A1-10R-MK ENERGY SAVINGS WITH FANS IN THE CENTRAL HEATING SYSTEM DISTRICT HEATING - EAST - SKOPJE Huge amounts of energy can be saved in the HVAC (Heating, Ventilation and Air conditioning) industry through the use of variable speed drives. A mere 20% drop in speed of centrifugal pumps and fans can save as much as 50% in energy. Yet, many drives still use traditional mechanical devices to control system flow and therefore have considerable potential for saving energy. Usually, HVAC industry systems operate with variable daily regime. With temperature changes on the water of the boilers, fuel supply on burner must be changed, which must be followed by air supply change keeping oxygen level within appropriate borders. For this purposes fan drive is used. Many fan drives use traditionally mechanical control of air flow, which is case in District Heating-East for two of three drives. However, through the use of this approach, considerable energy is used and equipment lifetime is shortened. A much better approach is to use a variable speed drive on ventilation fans to vary air flow to meet more precisely changing load demands. A fan running at 80% speed only uses 50% of the energy, compared to one running at full speed. Yet far too many fans run continuously at full speed, with the output regulated by inefficient throttling devices such as vanes or valves. A mere 20% reduction in fan speed can reduce energy consumption by up to 50%. Applied to a 110 kw motor in continuous duty, this means much saved energy on one single application. Pumps and fans are the best applications for variable speed drive retrofits. The best way of determining the cost effectiveness of a potential variable speed drive retrofit is to look at the power needed at each operating condition firstly with and then without a variable speed drive. The paper presents the results of a practical research on fun drives by energy measurements made with and without variable frequency converter which work with linear V/f characteristic control, and appropriate energy savings using a daily working diagram of drives. Also is paid attention on high order harmonics influence on motor and network supply. Keywords: energy saving, fan, frequency converter.

220

221 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC A2 TRANSFORMERS Chairman Dionis Manov Secretary Krste Najdenkoski

222

223 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 A2-1R-EN Marjan Popov Technical University of Delft ROBUS APPROACH FOR ANALYSIS OD THE VOLTAGE DISTRIBUTION IN LAYER-TYPE TRANSFORMER WINDINGS MEASURMENTS AND MODELING In this work circuit breaker prestrike effect that occurs during energizing a distribution transformer is investigated. An experimental test setup that consists of a supply transformer, a vacuum circuit breaker (VCB), a cable and a test transformer is built, and the prestrikes in the VCB are recorded. The test transformer is a prototype distribution transformer, with installed measuring points along transformer windings in each phase. The transformer is modeled by lumped parameters extracted from telegrapher s equations in discrete form. Voltage oscillations during switching-in operations are recorded and calculated with and without a cable installed between the VCB and the transformer. Computed voltages show good agreement with the measured voltages. Described method can be used by transformer manufacturers to estimate voltage wave forms during switching or lightning, and to provide useful information for insulation coordination studies. Keywords: transformer, circuit breaker, switching-in, prestrikes, oscillations. A2-2R-EN Jovce Doneski, Benny Larking Hexaformer Production AB,Vastervik, Sweden Sonja Lundmark, Yuriy Serdyuk, Stanislaw Gubanski Chalmers University of Technology, Gothenburg, Sweden COMPARISON BETWEEN HEXA-TYPE AND CONVENTIONAL E-TYPE CORE THREE-PHASE TRANSFORMERS The concept of power transformer design with a symmetric core construction (the hexatransformer) provides more compact solution compared to traditional technology based on an E- type core. This paper evaluates parameters of two 100 kva three-phase transformers built according to both concepts. The evaluation includes calculations of induced voltages, inductances, core losses and weight differences. Further, the calculated parameters are compared with measured values. It is shown that, for the investigated transformer size and ratings, the compact design of the MAKO CIGRE 2009 A2 1

224 A2 2 MAKO CIGRE 2009 hexa-transformer yields up to 25% lower core losses, 40% smaller magnetization current and 12% lower core weight compared to the conventional E-core transformer. Keywords: core, hexa-transformer, core losses, magnetization current. A2-3R-MK Blagoja Arapinoski, Mirka Popnikolova Radevska Faculty of Technical Sciences, University of St. Clement of Ohrid at Bitola, ELECTROMAGNETIC ANALYSES AND FEM COMPUTATION OF POWER THREE PHASE TRANSFORMER In the paper is presented the Finite Element Analysis of electromagnetic phenomena in a three phase power transformer under rated load operating condition. A series of finite element simulations are performed and is presented magnetic field distribution of the transformer. The magnetic flux density is calculated numerically and presented on charts. Also that calculation on electricall parametars of T equal model is given. Keywords: finite elements method, three phase transformer, magnetic field, flux density, resistance. A2-4R-MK Mihail Digalovski, Lidija Petkovska Faculty for electrotechnics and information technology, Skopje, Macedonija CONTRIBUTION TO ANALYSIS OF ELECTROMAGNETIC PHENOMENA IN THREE PHASE TRANSFORMERS WITH MFE (METHOD OF FINITE ELEMENTS) In this paper is present analysis of electromagnetic phenomena in three phase transformers, under various operating conditions: no-load, rated load and short circuit. For calculation of transformer characteristics we use Method of Finite Elements - MFE, respectively software package FEMM. Finite elements method gives us possibility for calculation and analysis of electromagnetic fields in devices with complicated geometry and nonlinear characteristics. Object of study is small three phase transformer with open geometry and its nominal data is: S n =500 VA; U 1 /U 2 =380/42 V; f n =50 Hz; Yy0. With FEMM will make detailed calculation and circumstantial in the two dimensional domain of the transformer. In the meantime, the open geometry transformer its magnetic field that is not known to her bounded only in the domain of the transformer (core and windings), but also outside it, and Femme in the calculation took into account the influence of its neighboring environment. On the beginning will be give explination how to define the model of three phase transformer and how to write in its data for up quoted work regimes. With FEMM in postprocessor Triangle to generate mesh of finite elements in all analyzed domain. After that in processor Fkern to obtain magnetic field distribution. In postprocessor is assign value of magnetic flux and magnetic flux density in magnetic core and windings and also that in whole domain for calculation. In this paper will be given diagrams with magnetic flux and magnetic flux density for various sections of the transformer magnetic core.

225 MAKO CIGRE 2009 A2 3 In postprocessor stage to tresh numerical calculation of all electromagnetic and electromehanic characteristics for investigated device and at the same time like output results directly are calculated following variables: main magnetic flux in magnetic core and leakage fluxes of windings, magnetic flux density, magnetic energy and coenergy, and also that electromagnetic force which to have effect of the windings. Furthermore, software to give opportunity for numerical calculations of various types of integrals: along a line, on a surface and in a volume, with which after that to determinate following variables: main magnetic flux, voltages, inductances, reactance, losses etc. In this paper will be emphasize calculation of magnetizing inductance and leakage inductance of the transformer windings with FEMM. Keywords: three-phase transformer, finite element method, magnetic field, flux density, inductances. A2-5R-MK Krste Najdenkoski University Ss Cyril and Methodius, Faculty of electrical engineering and information technologies Skopje ASSESSMENT OF THE VALUE OF POWER LOSSES IN DISTRIBUTION TRANSFORMERS Electrical utilities are increasingly required to operate their networks more efficiently and to reduce the total real running costs of equipment. The additional requirements to meet remote global commitments such as managing emissions of greenhouse gases. In conformance with various protocols make design of distribution systems and the selection of equipment more complex. The widely used method in selecting the most economical distribution transformer design is simple capitalization of transformer losses. This paper presents the analysis of that method and special attention will be dedicated to the calculation of the coefficients which is defined by the value of the no-load loss (A) and the load loss (B). Keywords: distribution transformers, power losses, capitalized costs. Zan Kiparizoski Howard Industries, Laurel, MS, USA A2-6R-MK SFRA-TEST FOR MECHANICAL CONDITION ASSESSMENT OF ACTIVE PART IN POWER TRANSFORMERS SFRA (Sweep Frequency Response Analysis) is a useful tool to verify the mechanical integrity of electrical machines especially power transformers. SFRA test is actually a measurement of how well a transformer winding transmits a low voltage signal that varies in frequency. Just how well a transformer does is related to its impedance, the capacitive and inductive elements of the transformer and they a intimately related to the transformer physical construction. Power transformers are designed to withstand the mechanical forces, arising from both in service events (short circuit, over-voltages) and, shipping and handling. Once a transformer has been damaged (during transportation or during some in-service events), the ability to withstand further incidents or short circuits is significantly reduced. One of the ways to determine the level of

226 A2 4 MAKO CIGRE 2009 damage beside the expensive visual in-tank inspections is to use SFRA test. Existing direct relationship between the geometric configuration of the transformer and RLC network formed by the core, coils and all other capacitive and inductive elements in the circuit (bushings, tap changers, surge arresters) can be identified by its frequency dependent transfer function. Changes in the geometric configuration alter the RLC network characteristics causing change in to the transfer function of the circuit. Changes in the transfer function will reveal a wide range of failure modes within the transformer. Keywords: SFRA, Frequency, RLC network, transformer, failure mode. Aleksandar Sekerinski AD MEPSO, Skopje A2-7R-MK WHAT TO DO ONCE THE BIG POWER TRANSFORMERS AGE? In the Macedonian transmission system (at 400kV), the big power transformers which were put in operation at the time of its establishment in 1979, have now been in operation for years. There are still no formal rules determining the end-of-life of a power transformer, which results with the necessity to elaborate how to determine the age of a transformer. The question in the title is a rhetoric one. This paper covers the thoughts, findings and foreign experience in handling these transformers during their entire lifetime, in order to avoid that one day, the user - surprised by the problems they start causing- is not able to make a decision on what to do with them. The paper elaborates the need of the users active approach toward these transformers in the direction of defining a concept for transformers management that will include all phases of a unit lifetime; beginning from stating the need of one transformer, choosing the transformer s type and characteristics, production, maintenance, interventions during its operation and finally taking a transformer out of service at the end of-life. During each phase of the transformer s lifetime every surrounding of the transformer s operation shall be concerned, such as: the substation, the electric power system, the company-owner and the environment. The transformer deservs special attention not only because of its high capital value but because of the weight and value of the consequences on all surroundings during particular events in it. The paper explains our local circumstances and aims to overcome the prejudice related to transformers, which usually is expressed by the understanding that we have few transformers to do good analysis, or, comments such as those things are known / we already know all that given to proposals for defining procedures, and finally, to end the practice of discussing transformers only when we have an exploitation problem. It is a fact that we do not have many transformers and that each analysis requires a relevant sample, and so does the development of a management model. But, it is also a fact that a model appropriate for the real conditions can be found for every case. These are the exact reasons for the idea of this paper and of the proposed activities. Keywords: power transformer, transformers management, lifetime, risk.

227 MAKO CIGRE 2009 A2 5 Dionis Manov, Risto Minovski Professors retired at FEIT, Skopje Ilija Hadjidaovski MAKSTIL, Skopje Blagoja Temelkovski CER, Skopje A2-8R-MK FAILURE ANALYSIS OF THE 50 MVA FURNACE TRANSFORMER AND ASSOCIATED EQUIPMENT IN THE MAKSTIL STEEL MILL IN SKOPJE The paper analyses the failure of the 50MVA furnace transformer and associated equipment installed in the Makstil steel mill in Skopje. The basic characteristics of the elements: electric arc furnace, furnace transformer, capacitor bank and protection, which are subject of the analysis, are described in the paper. The electric arc furnace is supplied by three phase OLTC voltage regulation furnace transformer in special design. The furnace transformer of main and booster transformer consists, assembled in the same tank. The main and the booster transformer are designed with separated magnetic cores with three limbs and with primary, secondary and tertiary windings installed in each limb. The secondary phase windings of both transformers connected in series forms closed delta connection with the electric arc furnace electrodes. The tertiary phase windings of both transformers connected in series forms delta connection and a capacitor bank for power factor correction is connected. The scrap melting technology process a frequent switching of the furnace transformer demands, while secondary windings are in no-load and capacitors and tertiary windings are exposed to impact currents. The cumulative action of the impact currents brought to explosion of several capacitors in all three phase of capacitor bank and deformation of the tertiary regulating winding in phase B of the main transformer. On the basis of the conducted research and analysis, the paper provides answer to the causes of the fault, scope of the fault, as well as proposed measures to prevent such or similar occurrences. Keywords: three phase furnace transformer in special design, voltage stresses on the capacitors insulation, impact current on the capacitors and windings. A2-9R-ЕN Jelena Lukić, Slađana Teslić, Đorđe Jovanović, Srđan Milosavljević, Dragan Kovačević Electrical Engineering Institute Nikola Tesla, Belgrade POWER TRANSFORMERS CONDITION BASED ASSESSMENT DERIVED FROM PAPER/OIL ANALYSIS Condition based assessment of power transformers derived from paper/oil analysis is nowadays one of the most important parameters in transformer risk assessment. Insulating oil beside main two properties, dielectric and heat transfer liquid, presents very important diagnostic media for transformers condition based monitoring (CBM). Quantification of paper/oil insulation degradation products is used to determine ageing rate and discover different thermal and electrical

228 A2 6 MAKO CIGRE 2009 defects and faults of transformers in service and prevent failures. In this paper, phenomena of thermal, oxidative, and hydrolytic degradation of paper-oil insulation are described, together with corrosivity related problems, i.e. phenomena and mechanism of copper sulphide formation in transformer windings due to exploitation of oils with corrosive sulphur. Experiences with Furan in oil analysis as diagnostic tool combined with gas in oil, acid and water content in determination of ageing rate of solid insulation is described. Benefits of condition based monitoring (CBM) as diagnostic concept of power transformers condition and risk assessment is shown through real case histories. CBM is based on a number of individual chemical (dissolved gas analysis, furans in oil, water content, oil properties, degree of polymerization,...)and electrical measurements (Ri, C, DDF, PD, RVM, SFRA,...). Correlations between furan in oil and Dp measurement were discussed after post-mortem investigations of failed units after scraping procedures. Chemical and electrical measurements serve as complementary diagnostic tools to improve serviceability and reliability of transformers in service and to put more insight into evaluation of transformer residual life. Keywords: transformers, insulating oil, solid insulation, gas chromatography, furans, acids, water, oxidation, copper sulphide, condition based monitoring, residual life. Sébastien Muller, Margareta Petrovan-Boiarciuc, Guillaume Périgaud SERGI Holding, Achères, France A2-10R-EN PROTECTION OF OIL-FILLED TRANSFORMERS AGAINST EXPLOSION: EXPERIMENTS AND SIMULATIONS Oil-filled transformer explosions are caused by electrical arcs occurring in transformer tanks. Within milliseconds, arcs vaporize the surrounding oil and the generated gas is pressurized because the liquid inertia prevents its expansion. The pressure difference between the gas bubble and the surrounding liquid oil generates pressure waves, which propagate and interact with the tank. Then, the reflections of the pressure waves build up the static pressure, which rises and leads to the tank rupture since tanks are not designed to withstand such levels of static pressure. This results in dangerous explosions, expensive damages and possible environmental pollution. While protective walls surrounding transformers can contain the explosion and sprinklers can fight the induced fire, the current paper presents a strategy to prevent the transformer tank rupture. Once an electrical fault occurs, the fast depressurization of the tank is induced by quick oil evacuation to a reservoir in order to prevent the tank explosion. To evaluate the efficiency of this strategy, experiments and computer simulations are used. The experiments were performed on large scale transformers equipped with the protection. They confirmed that the arc generates one high pressure peak that propagates in the oil and activates the protection within milliseconds before static pressure increases, thus preventing the explosion. Besides, simulations of the consequences of an electrical arc occurring in a 200 MVA transformer geometry were run. A comparison of the pressure maps obtained with and without protection shows that the static pressure increase can be prevented by a quick oil evacuation triggered by the first dynamic pressure peak generated by the electrical arc. Keywords: oil filled transformers, explosion prevention, electrical arc, experiments, simulations.

229 MAKO CIGRE 2009 A2 7 A2-11R-EN Marija Čundeva-Blajer, Ljupčo Arsov Ss. Cyril & Methodius University, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies-Skopje Luka Ferković, Roman Malarić, Damir Ilić University of Zagreb, Faculty of Electrical Engineering and Computing, Zagreb, R. Croatia SPECIAL INSTRUMENT TRANSFORMERS FOR PRECISE MEASUREMENTS OF HIGH VOLTAGES AND CURRENTS In this paper, methods for precise measurements of high voltages and currents by application of special instrument transformers: a Rogowski coil (RC) being developed in Croatia and the 20 kv combined current-voltage instrument transformer (CCVIT) in Macedonia, will be presented. To strengthen the cooperation between the Primary Electromagnetic Laboratory (PEL) in Zagreb and Metrological Laboratory for Electromagnetic Quantities (MLEQ) in Skopje a bilateral project has been launched by two governments, through which the methods for precise measurements of high voltages and currents are developed. The MLEQ at the Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies (FEIT) in Skopje performs the measurements of high currents and voltages by using the originally developed prototype of a CCVIT with the following transformation ratios: 100 A/5 A for the current measurement core (CMC) and (20000/ 3 ):(100/ 3 ) for the voltage measurement core (VMC) of the CCVIT for 20 kv voltage level. The CCVIT must comply with the rigorous metrological requirements of the IEC standard. The task to determine the metrological characteristics of the CCVIT is a very tedious job, because of its very complicated electromagnetic system. The leakage reactances, determined by FEM-3D are the main contribution factors of the measurement uncertainty budget of the CCVIT and its four main metrological parameters (p u -VMC voltage measurement error, δ u -VMC phase displacement error, p i -CMC current measurement error and δi -CMC phase displacement error). The CCVIT metrological optimal design (the assurance of the minimum of the four measurement parameters) is done by application of the genetic algorithm. A prototype of the CCVIT has been realized in the Instrument transformer production company, EMO A. D.-Ohrid, R. Macedonia. High voltage testing has been done over the prototype. CCVIT metrological improvement has been achieved: initial design-vmc of accuracy class 3 and CMC of accuracy class 1, optimal design- VMC of acc. class 1 and CMC of acc. class 0,1 and prototype-vmc of acc. class 0,5 and CMC of acc. class 0,5. PEL is a national measurement and calibration laboratory for electrical quantities, at the Faculty of Electrical Engineering in Zagreb, Croatia (FER), since 2006, after acquiring accreditation in accordance with the from German DKD service. It is primarily scientific and research laboratory where new measurement methods are developed, like the Rogowski coil. The RC is well-known current-to-voltage transducer, and in order to use it for the high-accuracy measurement of AC current (at power supply frequency) all influencing quantities and their contribution are analyzed. The measured deviation of the mutual inductance of realized model is in very good agreement with the theoretical prediction, which gives possibility to the construction of sensor for laboratory application. This research results in precise instrument transformer, which is based on rigid RCs in astatic coupling and designed for AC current measurement in range of 0,1 A to 20 A and frequencies up to 1 khz. The relative uncertainty of measurement achieved by this transformer is in order of 0,01 %. Keywords: instrument transformers, Rogowski coil.

230 A2 8 MAKO CIGRE 2009 Donco Koevski AD MEPSO, Skopje Slavko Stojcevski SILMAK, Jegunovce A2-12I-MK DETECTION AND REPAIR OF 20 MVA TRANSFORMER ON LOAD TAP CHANGER FAILURE BY PROPHILACTIC TESTS IN SS 110/35 kv JEGUNOVCE The regular prophylactic measurements of the HV equipment in SS 110/35 kv Jegunovce, especially on the power transformers, has discovered, while examining the TR 2, certain irregularities in the measured static values of the resistance in the HV winding with all the positions of the on load tap changer in the phase A, in the sense of increasing of the resistance in a certain position. The previous results with the gas-chromatographic analysis shows increasement of the concentration of gases in the transformer oil (methane, ethane, ethylene, propylene) which indicates problems in the tap changer, beside also and a recommendation for switching off of the transformer, emptying the oil and opening of the revision opening, alongside with that it was also noticed a damage of the contacts supporting lever and contacts of the dialer. The same was replaced with a regular one from an old dialer of another tap changer of the same type. After a complete review and check of the dialer, revision of the load switch, processing of the transformer oil and drying of the transformer, it has been brought in a normal drive condition. In the study, analysis of the examination with a description of the works that are performed has been done. Keywords: power transformer, prophylactic examinations, on load tap changer.

231 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC A3 HIGH VOLTAGE EQUIPMENT Chairman Vangel Fuštić Secretary Nevenka Kiteva-Rogleva

232

233 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 A3-1I-MK Vasilija Sarac Siemens A.E. Skopje CONTROLLED TRIPPING OF HIGH VOLTAGE BREAKERS Controlled tripping of high voltage circuit breakers (HVCB) contributes towards reduction of increased electro dynamical loads in the network which can occur as a result of normal operations of HVCB. Control of the switching instant of HVCB can considerably reduce loads induced by over voltages or inrush currents. For that purposes, electronic device for controlled switching of HVCB is used. This device issues a command for opening or closing the HVCB in dependence of the instant of current or voltage zero crossing. If this electronic device is not used circuit breaker issues a command to all three poles almost simultaneously. This means that in each pole we have a different moment of opening/closing with respect to the phase displacement in all three poles. On that way transient regimes occur which can vary in each pole/phase separately. In general case, at least in one pole there are unfavorable conditions (Figure 1a). By controlled tripping transient regimes are reduced to minimum and for each pole separately is determined the most optimal moment for switching (Figure 1b). In case of protection trip, tripping command is passed directly to the circuit breaker i.e. in this case tripping instant is not controlled. Switching on and off the circuit breaker during testing, mounting, maintenance is done via baypass which is mounted inside the device and in that case commands are passed directly to the circuit breaker. In normal operating regime this baypass is opened and commands to the circuit breaker are transferred via control device. (a) Switching time is not optimized (b) Switching time is optimized Figure 1 Switching on transformer With the aid from this device following data connected to the operation of the circuit breaker can be obtained: last four operations of switching, oscillograms of voltages and currents, oscillograms of commands (i.e. inputs from command room and outputs from the circuit breaker). Keywords: high voltage circuit breakers, device for control of switching instant, zero crossing. MAKO CIGRE 2009 A3 1

234 A3 2 MAKO CIGRE 2009 Eva Shukleva EVN Makedonija, Skopje Risto Minovski FEIT, Skopje Vasilija Sharac SIEMENS A.E., Skopje A3-2R-MK ROUTINE TESTS ON 110 kv CIRCUIT BREAKERS ACCORDING IEC STANDARDS, PRESENTATION OF RESULTS In the paper is described routine tests of high voltages circuit breakers according IEC and IEC60694, with presentation of results obtain during one routine tests in presents of the author in the factory of the producer. The routine tests are consist of: design and visual checks, dielectric tests on the main circuits, mechanical tests, tests on the auxiciliary and control circuits, measurement of resistant of the main circuit, tightness test. Presented results are from the repeated routine tests on the accidentally chosen example, SF6 110 kv three phase circuit breaker with single pole motor drive. The results are given in comparation with prescribed tolerances. Oscilograms from mechanical tests are enclosed in comparation with results obtain during the type tests. Keywords: routine testes, type tests, high voltage circuit breakers. Blagoj Gajdardziski, Eva Shukleva, Simon Shutinovski EVN Makedonija, Skopje A3-3I-MK INVESTMENT ACTIVITIES IN HIGH VOLTAGE AND MEDIUM VOLTAGE DISTRIBUTION NETWORK OF AD EVN MACEDONIA In this Paper we have try to give short explanations about the activities of EVN Macedonia in the high voltage and middle voltage distributive network in the past two years, in the direction of improvement of the quality and reliability of the supply with electricity of the customers. There is an overview of two aspects: 1. Phase Project management during the construction process, in the changed legal conditions, according procurement procedure. 2. Revitalization and modernization of the substations in the distributive network, from the technical and economical aspects. analyses, design, tendering, and installation in the conditions of the new construction low in RM. Keywords: substation, HV equipment, MV equipment, protection and control equipment, investments, maintenance, project management, distributive network.

235 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC B1 INSULATED CABLES Chairman Jovan Dimitriev Secretary Sonja Angelovska-Koleva

236

237 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 B1-1R-MK Risto Ackovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletic, Jordanco Angelov Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies Skopje ASSESSMENT OF HEAT AGING TO INSULATION OF POWER CABLES A short review on the heating, cooling and aging processes of power cables are made in this paper. A numerical procedure for estimating the relative thermal aging of the cable insulation under operation with real load curve is also given in the paper. This procedure enables calculating the maximal current loading of the cable during operation with the real load curve which achieves the same thermal aging of it s insulation as the rated continuous load. That way it is enabled maximal exploit of the cable during its operation without affecting on its natural life. This paper also analyses the influence of the daily load curve shape of different types of loads on the cable s insulation life. Some practical conclusions about the permissible level of overload of some types of power cables are made too. The results of these investigations will be presented in the paper in detail. Keywords: power cables, heating, insulation, thermal aging, operation life. MAKO CIGRE 2009 B1 1

238

239 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC B2 OVERHEAD LINES Chairman Angel Nikolov Secretary Nikola Nikolić

240

241 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 B2-1R-MK Risto Ackovski, Dragoslav Rajicic Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies Skopje GROUNDING PLACED IN COMBINED ENVIRONMENT There are cases where grounding electrodes should be installed in soil having high resistivity. In order to decrease the resistance to ground in such cases it is necessary to undertake additional measures such as: increasing the length of electrodes, increasing the diameter of electrodes and increasing the depth of burying. Applications of these additional measures are usually constrained by many factors. Some other measures may be preferable. In such cases it is very convenient to put the grounding electrodes in combined soil. That means around the electrodes apply materials having low resistivity (for instance bentonite, clay, peat or humus). This paper presents a procedure for assessment the resistance to ground of the groundings with simple and symmetrical forms like horizontal strips, round contours and radial stars that are usually applied for grounding towers of the overhead lines and substations MV/LV. But the conclusions in the paper can be applied on more complex forms of groundings. Keywords: grounding, high soil resistivity, combined earth, resistance to ground assessment. B2-2R-МК Risto Ačkovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletić Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje A PRACTICAL PROCEDURE FOR OPTIMAL SELECTION OF TOWER S GROUNDING IN MV DISTRIBUTION NETWORKS WITH GROUNDED NEUTRAL POINT In general the neutral point of medium voltage distribution networks is insulated. However, due to the continuous network expansion the ground fault current increases as well, and once it reaches certain levels specified by the technical recommendation TP-9 [2] (30 A for 10 kv and 15 A for 20 kv networks) the neutral point should be grounded. In these cases, in Macedonia such groundings are made through a resistor which limits the single phase short circuit current to 300 A. In the networks with grounded neutral point all grounding of the substations as well as the tower groundings should comply with the safety regulations concerning the touch and step voltages, but MAKO CIGRE 2009 B2 1

242 B2 2 MAKO CIGRE 2009 at the same time they have to provide a proper operation of the relay protection. Therefore in some cases certain adjustments should be made. The paper presents a practical approach for optimal selection of towers groundings. The procedure is based upon specially prepared tables offering a simple way to get an answer about the necessary groundings upgrades so that they fully comply with the safety operation requirements in the network with grounded neutral point. Keywords: ground fault, medium voltage distribution network, tower groundings. Tome Kuzmanovski, Tatjana Ilievska AD. ELEM-Skopje; Subsidiary REK Bitola B2-3R-MK SOME ASPECTS OF REHABILITATION OF LINES IN KARST AREAS In the transmission lines which have been in operation for a longer period, if they are in karst regions, the weakened performances of their equipment have a considerably greater impact in the reduction of their reliability. That primarily refers to insulations failure due to atmospheric discharges. Namely, the past own works indicate several major elements having, an impact on the increased number of permanent transmission line outages, such as follows : great values of the resistance of support ground, built-in porcelain insulators of suspicious quality and inappropriate supporting material, particularly protective fittings. Keywords: defects, grounding resist, atmospheric discharge, isolation. Violeta Golubovska AD MEPSO, Skopje B2-4R-MK TECHNO-ECONOMICAL ANALYSIS OF THE APPLICATION OF NEW CONDUCTOR WITH HIGHER RATING IN THE RECONSTRUCTION OF THE 110kV OHL 119/1 S/S SKOPJE 1 S/S KUMANOVO 1 Subject of technical analysis are the proposed conductors GTACSR-179 (GAP conductor), 149-TAL/24-HACIN (low sag conductor) and BTAL/ACS 154/19 (black conductor). Discussed are their specifics with regards to their technological and structural applications, application advantages, but also the special requirements for some of them with respect to the montage procedure as well as to the solution of the problem of increased sag and increased transfer losses compared to the standard conductors. Concerning the topic of interest increasing capacity of the 110kV overhead line number 119/1 Skopje 1 Kumanovo 1, and proposing steps for solving anticipated problems, the analysis argues also why the proposed conductors are acceptable for application during the reconstruction of the named overhead line. Keywords: ACSR conductors, TACSR conductors, larger transfer capacity, increased sag, economic valorization.

243 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC B3 SUBSTATIONS Chairman Mito Zlatanoski Secretary Atanas Iliev

244

245 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 B3-1R-MK Nikolce Acevski Faculty of Technical Sciences, Bitola Risto Ackovski FEIT, Skopje Jove Georgievski REK Bitola SOME ASPECTS TOWARDS DESIGNING PROCESS OF OPTIMUM SOLUTION FOR GROUNDING SYSTEM AT TS HV/MV The HV/MV transformer station (TS) grounding design in the past was usually performed by using simple empiric and semi empiric formulae based on some assumptions and simplifications. This fact, in combination with the problems relating the lack of good technical regulative and national recommendations, makes the engineers designers meeting number of problems while projecting grounding devices of HV/MV TS. In this paper an effort to relief part of these problems is done. A practical analytic procedure for grounding grids design for HV/MV TS is presented. Some other accurate models and practical relations are also presented in the paper. Computer simulation by using some verified computer program for grounding systems analysis is found to be the most appropriate for that purpose. It enables exact calculations of the main grounding system performances and fast and accurate design of the grounding system. Comparision of the results for grounding grid design using the proposed simple formulae and computer program made in the paper on real example, on the grounding grid on new TS 110/6 kv/kv Brod-Gneotino, REK-Bitola, show very good agreement. In the same time, we propose more optimal grounding grid solution. Keywords: HV/MV TS, grounding grid, grounding devices design, grounding system. B3-2R-МК Risto Ackovski, Mirko Todorovski, Jovica Vuletic Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje SELECTION OF EARTHING METHOD OF METAL FENCE IN HIGH VOLTAGE SUBSTATIONS The role of the metallic fence in high voltage substations is to prevent the unauthorized admission of people and animals into the switchyard because this is could be dangerous for them and for the equipment in the substation also. The metallic fence has its own grounding ring put into MAKO CIGRE 2009 B3 1

246 B3 2 MAKO CIGRE 2009 the ground from the outer side which could be galvanic bonded or not bonded to the main grounding grid of the substation. This paper presents numerical procedure for calculation the potential of the fence in both of the mentioned cases, based on the theory of mutually coupled grounding. It enables in a very simple way to assess in which case dangerous touch voltages are smaller. The procedure is illustrated on a real case from the practice. Keywords: metallic fence, grounding, grounding grid, galvanic bonding. B3-3R-MK Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies Skopje Nikolče Acevski, Technical faculty Bitola Blagoj Blažev TIMELPROJECT Skopje STATE-OF-ART PROCEDURE FOR OPTIMAL DESING OF THE GROUNDING GRID IN HIGH VOLTAGE SUBSTATIONS Grounding grid design in high voltage substations is a complex task and it successful completion greatly influences the security of the staff and other people that might be in contact with the elements of the substation. The security problem became more pronounced lately since high voltage substations are frequently built in urban areas. The paper presents a new procedure for the optimal design of the grounding grid in high voltage substations. The procedure was applied for the grounding grid design of the 220 kv substation Antea in Albania as a part of the detailed design of the earthing system of SS 220/6,3 kv Antea Cement Albania, made by Timelproject Skopje. The proposed procedure is hybrid and iterative one based on the computer programme MrezZaz, made by the authors. This programme calculates the main characteristics of the grounding grid with arbitrary shape and size, as well as the electric field and potentials in its vicinity. In the iterative procedure approaching the optimal solution, the programme also calculates the actual danger from high touch and step voltages for each grid configuration.. The optimal solution is supposed to be reached when all technical constrains concerning the safety criteria in the substation are fulfilled at minimum costs for the grounding grid construction. All new cognitions and recent models for grounding grid design are built into the proposed procedure. The procedure is also applicable in cases when the soil is not uniform and can be approximated with the two layer model. Keywords: high voltage substations, earthing, grounding grid design.

247 MAKO CIGRE 2009 B3 3 B3-4R-MK Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies Skopje Blagoj Blažev TIMELPROJECT Skopje SELECTION OF AN ARRANGEMENT AND DIMENSIONS OF THE GROUNDING GRID IN SS 220/6 ANTEA - ALBANIA The Macedonian company TimelProject has prepared the project for the substation 220/6 kv/kv, 2 40 MVA, "Antea" in Albania which is now under construction. The complete design of the grounding grid is made following the methodology given in [1] - a paper accepted for publication in the conference proceedings for the 6 th Conference of MAKO CIGRE. The subject substation has several particularities and it will be built into two phases. In the first phase it will comprise of four bays only and the grounding grid will be placed under these bays, while in the second phase it should be expanded to cover all the area of the substation which is twice bigger. The 6 kv network will supply an industrial complex for cement production and it will be made of XLPE cables without metal shielding. Such cables are selected in order to avoid potentials transfer from the substation into the cement factory. However, the absence of metal shielding in the cables will not contribute at all to the ground fault current reduction through inductive coupling. All these elements, along with the magnitude of the single phase short-circuit current, complicates the problem of the grounding grid design and asks for special attention. The problem with the high ground fault current was solved proposing a replacement of the existing steel grounding wire (50 mm 2 ) of the 220 kv line with a wire made of Alumoweld (AWg) which has to be placed in a few kilometers of the line. In addition, reinforcement of the grounding in the first seven towers in the vicinity of the substation was also proposed. These two measures reduced the current going into to grounding grid by a factor of 2. In the paper, many technical details are presented which are in certain degree atypical compared with the common practice in the grounding grid design. Keywords: high voltage substations, grounding, grounding grid design. Mito Zlatanoski Faculty of Electrical Engineering & IT - Skopje Dimitar Cungovski, Viktor Dojcinovski B3-5R-МК CAPABILITIES OF NEPLAN PROGRAMME PACKAGE FOR CALCULATION OF SHORT CIRCUIT CURRENTS IN ELECTRIC SUBSTATIONS NEPLAN software is a complex tool, which is commonly used for analyzing, planning, optimization and simulation of transmission, distributive and industrial networks. Among many other options NEPLAN includes and module for simulation and calculation of the short circuit currents, in the previously mentioned networks. This paper intends to show the possibilities of the NEPLAN software for calculation of the short circuit currents, with respect to sizing of the

248 B3 4 MAKO CIGRE 2009 equipment in the power stations. A concrete model - part of complex power network, will be used for making a comparison between the results attained from two different calculation methods - IEC909 and ANSI/IEEE. Keywords: one phase, two phase and three phase short circuit current, thermal short circuit current, breaking short circuit current, initial short circuit current. Mito Zlatanoski Faculty of Electrical Engineering & IT - Skopje Dimitar Cungovski, Viktor Dojcinovski B3-6R-MK CALCULATION OF SHORT CIRCUIT CURRENTS FOR SIZING OF ELECTRIC SUBSTATION EQUIPMENT BY MEANS OF NEPLAN PROGRAMME PACKAGE During the design phase, elecrtic substation elements must be heavy-duty defined for large efforts in fault situations. For the selection of each element must be known the type, fault location and switching situation when the element is maximum tensed. Dynamic tensions of the buses, switches, disconnectors and other equipmnt at the biggest for the three-phase short circuit. In practical calculation, subtransient component of the maximal three-phase short circuit current is the main value for the equipment selection. This paper represent way for short circuit current calculation with model of substation, performed with the NEPLAN sotware, and with presentation of the parameters for equipment dimensioning. Basic aim of the paper is presentation of simple and efficiency way for the calculation of substation elements parameters. Keywords: substation, bus, switch, disconnector, short circuit.

249 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC B4 HVDC AND POWER ELECTRONICS Chairman Lidija Petkovska Secretary Goga Cvetkovski

250

251 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 B4-1R-MK Riste Ivanov Fakom, uvoz izvoz AD, Skopje Goga Cvetkovski University Ss. Cyril & Methodius, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje EFFICIENCY IMPROVEMENT OF TEN TONES DOUBLE GIRDER OVERHEAD CRANE In this paper the improvement of speed regulation of induction motors with wounded rotor for double girder overhead 10 tones crane is presented, which causes an overall improvement of the motor stability and efficiency during exploitation. First of all the existing traditional system for speed regulation of induction motors with wounded rotor with additional resistance in the rotor circuit is presented, as well as the disturbances of the system with this kind of regulation is also discussed. The speed regulation in this kind of motors traditionally is done by changing the value of additional resistance in the rotor circuit. Than the adaptation of the induction motor with wound rotor for frequency and speed regulation using inverter, as well as practical difficulties during installation of this type of system are also presented. At the end of this work the implementation of inverters for speed regulation is presented and also compared with the more traditional speed regulation systems. Finally some conclusions are drawn back regarding the application of the speed regulation systems presented in this paper. Keywords: crane, inverter, induction motor with additional resistance in rotor circuit. B4-2R-МК Zorica Kolevska, Goga Cvetkovski Ss. Cyril and Methodius University, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje MODELLING AND SIMULATION OF POWER CONVERTER FOR SUPPLY AND CONTROL OF STEPPER MOTOR In this paper the modeling of the stepper motor and its power converter for supply and control are presented. The object of this investigation is a two phase stepper motor that is connected to DC voltage with rated value of 28 V. MAKO CIGRE 2009 B4 1

252 B4 2 MAKO CIGRE 2009 First of all the properties and operation of the analysed motor are going to be presented, since it is quite a specific type of motor. The power converter and its characteristics and operation, which is used to supply and control the motor, is also going to be presented in detail. Afterwards the process of modelling of the power converter and the motor as well in the programme package MATLAB/Simulink is presented in detail. All the implemented elements to build the model are described in detail. After the modeling is finished, different operational regimes have been tested using the motor-power converter model. At the end only a partial presentation of the results from the simulations for different working regimes and curtain suggestions for future investigation are presented. Keywords: stepper motor, power converters, modeling and simulation. B4-3R-MK Lidija Petkovska Ss. Cyril and Methodius University of Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Macedonia Zlatko Maljković, Boris Takač University of Zagreb, Faculty of Electrical Engineering and Computing, Croatia SIMULATION AND ANALYSIS OF A THREE PHASE WOUND ROTOR INDUCTION MOTOR SUPPLIED BY PROGRAMMABLE VOLTAGE SOURCE AT A POWER FAILURE In the paper we analyze the operation of a three phase wound rotor induction motor, under various conditions of a power supply failure; in particular, the influence of the failure duration on its transient performance characteristics is studied. To carry out this task, a simulation model of the motor has been developed. We use the well known and widely established Simulink tool in the MATLAB environment. In the induction motor model are introduced new blocks for wound rotor presentation and, also, other adaptation for more accurate results are involved. Apart from existing simulation models of the induction motor analysis, it is not possible to implement them directly in use. Depending on the objective to be reached, it is always up to the user to adapt and to improve the models. In the mathematical induction motor models presented in the paper, the authors have introduced new elements for simulations of the programmable voltage source, by which the induction motor is supplied; by using this block it is possible to simulate various working regimes of the induction motor. The particular emphasis has been put on the simulation of the motor self starting, due to the non-corresponding small value of the starting torque of the analyzed motor. The wound rotor induction motor is supplied by a programmable voltage source from a power electronic converter, which mathematical model is described more detailed in the paper. This type of power supply enables to arbitrary select the instant when the failure will happen, as well as its duration; also, it is possible to adjust in advance the instant when the power supply will be again established. Due to the existence of inductances, the currents will continue to flow through the stator winding and the armature fluxes will exist after the interruption of the power will take place; later, they will start diminishing with a time constant determined by the armature winding parameters. The presented and analyzed simulation results are for the following operating modes: Power failure with the duration of a period. Power failure with duration of a half, or quarter of the period.

253 MAKO CIGRE 2009 B4 3 Stopping of the loaded motor, i.e. breaking the power supply at a rated value of shaft torque. The simulation results of these operating regimes are recorded and presented by oscillograms of voltages, currents, rotor speed and dynamic shaft torque. Also, for the all analysed working modes of the studied induction motor, the transient characteristics are presented and analyzed comparatively. The conclusions on the most and least favourable operating regimes, as well as the severe operation, by an aspect of the mechanical stress of the motor are discussed and proposed. Keywords: three phase wound rotor induction motor, power supply failure, programmable voltage power supply, dynamics and transient operation. B4-4R-MK Goga Cvetkovski Ss. Cyril and Methodius University, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Konstantin Šimić, Martin Spasovski, Jovan Gečevski BENNING P.S.A.M., Skopje EXPERIANCES IN THE APPLICATION AND ANALYSIS OF UNINTERRUPTED POWER SUPPLY SYSTEM FOR TELECOMMUNICATION EQUIPMENT TYPE TP SS D400 G48V/NX33A Today s equipment, especially the strategic ones, it is very important continuously to be supplied with electrical power of good quality. Such equipment are the protection supply systems in the transformer stations, a part of the Electric power system and the telecommunication systems that need to be continuously supplied with DC power. Today s telecommunication equipment it is essential to be supplied continuously with electrical energy with good quality in order to have connections that are uninterrupted and with good quality. For that purpose in the Macedonian Telecommunication Company a novel type of Uninterrupted Power Supply (UPS) TP SS D400 G40V/nx33A is used, as a DC supply for the equipment as well as for monitoring and charging of the batteris if necessary. Keywords: DC uninterrupted power supply, energy quality. B4-5R-MK Goga Cvetkovski Ss. Cyril and Methodius University, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Sašo Nanevski Vesna-Sap, doo, Probištip MODELLING AND SIMULATION OF PROTOTYPE SYSTEM FOR UNINTERRUPTED POWER SUPPLY WITH BATTERY Recently the application of uninterrupted power supplies in systems with high priority that use acid-lead batteries has become essential. The advantage of such systems is the ability to have

254 B4 4 MAKO CIGRE 2009 constant supply of electrical power. The increased usage of such systems leads towards the need for their permanent improvement and development. Such a system is object of investigation of this paper. Today the process of development of a new power device starts with a design of the device by hand or by using novel optimization design tools. The next step is to model the device in one of the existing programme packages for that purposes and to perform a number simulations for different working regimes. Based on the results from the simulations a deepened analysis of the device can be performed and certain improvements could be made and afterwards the device could be constructed. At the end after the prototype is made a number of practical tests could be made and the results can be compared and with the results from the simulation, as well as validated. Keywords: modelling and simulation, uninterrupted power supplies for DC voltage, three phase half controlled bridge rectifier. B4-6R-MK Georgi Hadzi-Manev EVN Macedonia, Skopje, Macedonia Goga Cvetkovski Ss. Cyril and Methodius University, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje, Macedonia MAXIMUM POWER TRACKING OF VARIABLE SPEED WIND TURBINE CONTROL ISSUES OF PERMANENT MAGNET GENERATOR Wind turbines are subject to various mechanical loads. The tower effect, shear effect and the impact of sudden wind speed variations (wind gust) put high fatigue loads on the turbine. Due to stochastic nature of the wind, grid connection of wind turbines is essential if they are to be efficiently exploited. The power quality of wind turbines can be subdivided into different phenomena: voltage and frequency fluctuations, flicker and harmonic distortion. Case studies on a distribution network shows that voltage fluctuations and harmonic distortion can be minimized with proposed power electronics and proper control systems while wind energy conversion system captures maximum power from the wind as the wind speed varies. In this paper use of power electronics used for control of variable speed direct drive PMWG with maximum power tracking method will be presented. Keywords: renewable energy, PFCs, small wind generators, MPPT, permanent-magnet generator, gearless wind turbine, directly driven, low speed.

255 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC B5 PROTECTION AND AUTOMATION Chairman Todor Anđušev Secretary Kiril Kolarovski

256

257 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 B5-1R-EN Arjen A. van der Meer, Marjan Popov Technical University of Delft DIRECTIONAL RELAY COORDINATION IN UNDERGROUNDED MV RADIAL DISTRIBUTION NETWORKS USING A REAL-TIME DIGITAL SIMULATOR In this paper, the results of a relay co-ordination study of an existing ungrounded medium voltage (MV) network are presented. For this study, a Real Time Digital Simulator (RTDS) has been used, which was a part of a closed-loop relay test system. The relay is a Siemens electronic directional overcurrent relay with an earth-fault element. Amplifiers were applied in order to supply the relay with its nominal secondary current and voltage. Furthermore, sequencecomponents were used for the calculation of the protection blinding zone inside the feeder cable during single phase-to-ground faults. As a result, a maximum allowable network capacitance to ground is calculated for which all ground faults can be detected and interrupted. Keywords: ungrounded networks, ground faults, RTDS, blinding of protection. Kiril Kolarovski, Borko Kostov AD ELEM, Skopje B5-2R-МК COMPLEX LOCI IN THE Z PLANE AND Y = 1/Z TRANSFORMATION WITH SPECIAL REGARD ON UNDER EXCITATION PROTECTION FUNCTION IN 7UM 622 RELAY BASED ON ADMITTANCE MEASUREMENT The concept of mapping of real variables is familiar to engineers. For example we define a function y=f (x) of the real variable x and plot the result in a plane with y plotted as a measured distance of the x axis. In a general way it is also possible to form the complex mapping of a complex variable w = f (z) from the complex z plane to the complex w plane where w is a complex variable with a defined relationship to z. In doing so each point (R,X) in the Z plane corresponds to a point in W plane. The 1/Z transformation is a special transformation for which a mapping of points from the Z to the Y plane is often desired. Usually we are interested in a certain locus of points in one plane or the other with the line and the circle being loci of particular interest in protecting engineering. MAKO CIGRE 2009 B5 1

258 B5 2 MAKO CIGRE 2009 Regarding that Siemens adopted and introduced a new Admittance measuring technique with simplicity of converting impedance to admittance setting values of existing relays. Keywords: admittance, mapping, stability. Toni Paspalovski REK, Bitola Dimitar Chungovski, Mito Zlatanoski FEIT, Skopje B5-3R-MK ANALYSIS OF SHORT CIRCUIT CAUSED BY INCREASE IN POWER OF TURBOGENERATOR AT TPP BITOLA In this paper are analysed short circuits of one turbogenerator, as a part of TPP Bitola, performed with NEPLAN software. The basic aim is analysis of influence on short circuit currents, caused by increasing of sinchronous machine rating power. Observed cases are: one-phase, two-phase and three-phase short circuit on generators front bus, for different situations of operation, as a no-load, operation only with TPP power consumption and operation connected on network. This analysis are made in two segments: results with basic rating power and results with increased rating power of the turbogenerator. Results from analysed cases are presented as a comparison for each case, sepately. This results can be used for correct settings of the reley protection, after increasing of the turbogenerator rating power. Keywords: turbogenerator, short circuit, rating power, relay protection. Eleonora Hađidaovska Kieback&Peter AB, Skopje Atanas Iliev FEIT, Skopje B5-4R-MK ENERGY EFFICIENCY IN HAVAC-SYSTEMS-AUTOMATIC CONTROL THROUGH THE CONCEPT OF EQUIVALENT TEMPERATURE Systems for remote control of Heating, Ventilation and Air Conditioning (HVAC) are using indoor and outdoor temperature as references, without taking into account other influences as sun radiation, wind speed and his direction or cloudiness. These free energies like solar radiation and internal heat generation are not included in those control systems, which means that in some periods of time a heat surplus can appear. Thus, more ventilation even cooling is needed. That s why the new solutions for remote control of HVAC systems are making useful those free energies, by means of a new concept called Equivalent Temperature (ET). Usage of this concept will be shown in this work as well as analysis of achieved energy efficiency of those systems. Keywords: HVAC, energy efficiency, equivalent temperature, control.

259 MAKO CIGRE 2009 B5 3 Atanasov Toni, Stefche Stefanovski AD MEPSO, Skopje B5-5R-MK PROTECTION COMMUNICATION BETWEEN THE TWO ENDS OF THE HIGH VOLTAGE TRANSMISSION LINES In this paper we have presented a short description, method of operation and application of remote communication between numeric protection relays on the two ends of the protection overhead. The settings of the communication device NSD 570 by analogous and digital communication links is shown below. Advantages of the implementation of communication between protection relays on the two ends of the protection overhead will also be presented. In the future the goal of AD MEPSO will be the establishment of communication links between numeric protection relays with each placing of new protection overhead. Keywords: remote communication, communication device NSD 570, new protection, numeric protection relays. Todor Angjušev A.D. MEPSO, Skopje Zoran Gajić ABB, Sweden B5-6R-MK ANALYSIS OF FAULT ON POWER AUTO-TRANSFORMER 400/115/10.5 kv IN S/S SKOPJE 5 This paper gives a detail analyze of the fault which happened on the power autotransformer 400/115/10.5 kv in S/S Skopje 5 on 18 th December Analyze was prepared in cooperation between Protection department of the A.D. MEPSO and ABB Sweden, producer of the auto-transformer s protection devices. In this paper are presented short circuit current which appeared in the auto-transformer during fault, taken by disturbance recorder, built-in the numerical differential protection device. Also algorithms of the differential protection function are presented in this paper, which immediately had recognized turn-to-turn fault and issued trip command, so that was avoided enormous destruction of the auto-transformer. The last part of this paper gives a suggested solution for the future protection of the 400/115/10.5 kv power auto-transformer in the Republic of Macedonia. Before all, it concerns the type of the relays and new approach for protection of this kind of the power transformers. Keywords: power transformer, differential protection, turn-to-turn fault, negative sequence current, phase-wise directional comparison.

260 B5 4 MAKO CIGRE 2009 Todor Angjušev A.D. MEPSO, Skopje Zoran Gajić ABB, Sweden B5-7R-MK ANALYSIS OF FAULT ON POWER AUTO-TRANSFORMER 400/115/10.5 kv IN S/S SKOPJE 5 This paper gives a detail analyze of the fault which happened on the power autotransformer 400/115/10.5 kv in S/S Skopje 5 on 18 th December Analyze was prepared in cooperation between Protection department of the A.D. MEPSO and ABB Sweden, producer of the auto-transformer s protection devices. In this paper are presented short circuit current which appeared in the auto-transformer during fault, taken by disturbance recorder, built-in the numerical differential protection device. Also algorithms of the differential protection function are presented in this paper, which immediately had recognized turn-to-turn fault and issued trip command, so that was avoided enormous destruction of the auto-transformer. The last part of this paper gives a suggested solution for the future protection of the 400/115/10.5 kv power auto-transformer in the Republic of Macedonia. Before all, it concerns the type of the relays and new approach for protection of this kind of the power transformers. Keywords: power transformer, differential protection, turn-to-turn fault, negative sequence current, phase-wise directional comparison.

261 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C1 SYSTEM DEVELOPMENT AND ECONOMICS Chairman Vlastimir Glamočanin Secretary Verica Filipova

262

263 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C1-1R-ЕN Biljana Stojkovska, Predrag Djapic, Goran Strbac Imperial College London IMPROVING OF TRANSMISSION INVESTMENT AND OPERATION EFFICIENCY THROUGH CORRECTIVE CONTROL ACTIONS This paper describes an optimisation method for the solution of the economic dispatch problem with security constraints, which can take into account the system corrective capabilities after the outage occurred. The security constrained DC optimal power flow (SC - DC OPF) is based on the iterative solution of a base-case economic dispatch and contingency analysis with demand side corrective actions and quadrature boosters to eliminate constraint violations in postcontingency mode. To determine the optimal mix of preventive and corrective security, a balance must be obtained between the following components of total security costs: i) the cost of preventive actions, ii) the cost of making corrective actions available and iii) the expected cost of implementing corrective actions. With implementation of these corrective actions the post-fault transmission power flows can be rearranged allowing the system under such scenario to operate at the same security level as the usual security-constrained dispatch, but with lower total system costs. Moreover, the most frequently stated economic benefit of these corrective actions is that they enable postponement of network reinforcement i.e. they reduce the need for reinforcement in the network. A number of cases studies are presented to demonstrate the effectiveness of this method and to illustrate the consequences of introducing corrective control actions. Keywords: power system optimisation, corrective action. Ljupcho Trpezanovski Faculty of Technical Sciences, Bitola Elena Jovanovska AD MEPSO, Skopje C1-2R-МК EFFICIENT WAY FOR INCREASING THE TRANSMISSION CAPACITY OF EXISTING HIGH VOLTAGE OVER-HEAD LINES IN POWER SYSTEMS In this paper the overloading problem and need for increasing the transfer capacity of high voltage lines are treated. In this context, several technically possible solutions for overloaded MAKO CIGRE 2009 C1 1

264 C1 2 MAKO CIGRE 2009 transmission lines problem solution in a power system are described. Because of the problems for obtaining the corridors for new transmission lines and big investments for total reconstruction of existing lines, new technology and technical solutions for increasing the transfer capacity of existing lines in transmission network are needed. As a simple solution, the replacement of existing ACSR conductors with a new type of conductors ACCC/TW (Aluminum Coductor Composite Core/Trapezoidal Wires) commercially used in USA before few years, is proposed. In the paper, the characteristics for this new type of conductors are described. The advantage of their application (double increasing the transfer capacity) with replacing the classic ACSR conductors with approximately equal outer diameter and linear weight, without intervention for changing the mechanical characteristics on existing line towers, is also shown. The analyses for several possible ways for increasing the transfer capacity of line TS Skopje 1 TS Kumanovo 1, are performed. The analyzed scenarios are when the TS Bunardzik is in operating condition and in some states when the line is overloaded. For the power system states in 2008/2009 and 2015 years, the working states with all elements in function (criteria N 0) and one element out of function (criteria N 1) are analyzed with the PSS/E software application. The results from analysis are commented and clear presented. Keywords: lines reconstruction, conductors with composite cores, transfer capacity. Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Leonard Gjini, Nako Hobdari Polytechnic University of Tirana, Albania Marialis Çelo Albanian Power Corporation C1-3R-EN A METHOD FOR DEFINING THE LOCATION OF FACTS DEVICES TYPE SVC This paper focuses on determination of the installation location of FACTS devices. A simple algorithm based in P-V curves and sensitivity coefficients for the optimal location of FACTS devices type shunt compensation SVC, is presented. The method consists on identifying the weakest buses of the system through P V curves. The sensitivity coefficients analysis has been used to find the amount of corrective measures. The system loadability and loss minimization are applied as a measure of power system performance. Results of the case study carried out on the IEEE-14 bus system demonstrate the validity of the developed method. The method is applied also on the 220/400 kv transmission network of Albanian Power System. The results presented in this paper show the impact of optimal operating points of FACTS (SVC) devices on the 220/400 kv transmission network of Albanian Power System, under various conditions of power system. The utilization of FACTS-SVC devices in the case of the Albanian Power System permits the increase of the total loadability and improves the voltage stability of the power system. Keywords: FACTS, SVC, Voltage Stability, P-V Curves.

265 MAKO CIGRE 2009 C1 3 C1-4I-MK Elena Kolevska, Vlastimir Glamocanin Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje DEVELOPMENT OF POWER SYSTEMS IN LIBERALIZED POWER MARKETS ENVIRONMENT The process of liberalization of the electricity market started with adoption and entry into force of the Directive 96/92/EC of the European Parliament and the European Council that started the activities of separation of the electricity economic enterprises. With this Directive was introduced separate legal treatment of the electricity (as a commodity) and the electricity supply (as a service). Directive 2003/54/EC for the measures of the internal electricity market that replaced the previous Directive entered into force during The three main aspects of both above stated Directives also refer to the opening of the market, third party access and operators of the transmission and distribution systems. With the new Directive, the process of liberalization dramatically accelerates so it is envisaged that all of the consumers to acquire eligibility concluding with 1 July The suppliers and producers must be confident that they will gain access to the grid in order to realize the agreed quantities of electricity that they bind to deliver. With this Directive is introduced a single model of third party access, that is regulated, requests are set for establishment of regulatory body that approves the tariffs, monitors the congestion management. This Directive does not secure any explicit liabilities for regulation of the cross-border trade with electricity. Due to this, with the Regulation 1228/2003 for access to the networks for cross-border exchange of electricity, it is established compensation mechanism for cross-border flows of electricity, is defined harmonized principles for payment of the cross-border transmission of electricity and is established allocation of the available capacities of the interconnections among the national transmission systems. The Republic of Macedonia committed itself to implement the principles of the European Union starting from 2002 and 2003 when it signed the Memorandums of Understanding for establishment of regional electricity markets and their connection to the Internal energy markets of the EU (Athens Memorandums). Further, the Republic of Macedonia become signatory of the Agreement for founding the energy community that on the determinations of the Memorandums gave significance of legal obligation. Keywords: deregulation, electricity market, operator of transmission system, operator of distribution system, regulatory authority, development of transmission grid. C1-5I-MK Elena Kolevska, Vlastimir Glamocanin Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje POSSIBLE SOLUTIONS FOR DEVELOPMENT OF POWER SYSTEMS With the changes of economic and other influences on regional level, and with a transition from non-market to market economy, there is a need of a new approach towards the planning and development of the power systems. The reliability of supply and the availability of electricity to the consumers are defined as a degree of the security of the supply. The optimal solution generated by planning and development of power system should provide a greater degree of security of supply

266 C1 4 MAKO CIGRE 2009 with as lower costs as possible. The input data of the traditional approach of planning and development of power system is: location and installed capacity of new generation plants, forecasted loads, the projected exchange and transit of energy with the neighboring power systems, etc. The open power market introduced additional, but in the same time unpredictable features which should be taken into consideration by the planning methods such as: biding of the production units, demand side behavior, forecasted market prices, bilateral agreements, regulatory aspects, structure of the market, etc. The potential investments in the transmission network should satisfy the established technical and economic criteria. A solution based on (N-1), as the most common criterion, should satisfy the secure requirements for the power system working without one of its elements: a line or a generator unit. The above mentioned criterion does not include the probability of appearance of faults in the network. Even more precise overview for the capabilities of the network can be achieved by using methods of planning based on probability which take into consideration the appearance of the faults in the network. The most commonly used method for planning of the network is the Lost of Load Probability (LOLP). The most commonly used economic criterion for planning of transmission network is the positive net present value (NPV). In addition, other economic criteria can be used like the period of the return of the investment or the internal rate of the return of the assets. Keywords: investments in transmission network, deterministic criteria for planning, economic criteria for planning, open electricity market. Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elizabeta Siljanovska Atanasova, Elena Jovanovska, Aleksandar Kostevski JSC MEPSO Skopje C1-6I-MK DETERMINATION OF OPTIMAL LOCATIONS OF 400/110 kv REGULATION AUTO-TRANSFORMERS IN THE POWER SYSTEM OF THE REPUBLIC OF MACEDONIA The paper presents techno-economical analyses for selection of optimal location of two 400/100 kv auto-transformers equipped with On-Load-Tap-Changer (OLTC) in Macedonian power system. Special optimization module, part of software package PSS TM E is used to perform technical calculations. Two variants have been analyzed regarding their technical characteristics. Next, benefits and deficiencies of variants are compared using economical criteria. Keywords: optimization, OPF, on-load-tap-changer, auto-transformer.

267 MAKO CIGRE 2009 C1 5 C1-7R-MK Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Jovica Vuletić Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje SOLVING OPF PROBLEMS IN POWER SYSTEMS BY THE MATLAB OPTIMIZATION TOOLBOX The paper presents a part of the Optimization Toolbox in Matlab dealing with the linear and quadratic programming. Using these tools the problems of Economic Dispatching, i.e. generation costs minimization, and Optimal Power Flow with the DC model of the transmission network have been successfully solved. In addition, the Load Supplying Capability of a transmission network has also been calculated. The developed Matlab programs have been applied to selected small systems, but they have also been effectively applied to very large test or real systems. Keywords: Linear and Quadratic Programming, Economic Dispatch, Optimal Power Flow. C1-8R-MK Snezana Cundeva University Ss Cyril and Methodius, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Dieter Metz University of Applied Sciences, Electrical Engineering, Darmstadt, Germany Ivan Skokljev University of Beograd, School of Electrical Engineering, Belgrade, Serbia Amir Nuhanovic University of Tuzla, Faculty of Electrical Engineering, Tuzla, Bosnia and Herzegovina Piro Cipo Polytehnic University of Tirana, Electric Engineering Faculty, Tirana, Albania METHOD OF PRIORITIZATION AS A TOOL FOR ASSET MANAGEMENT Asset management (AM) is a business process that allows a utility to make the right decisions on the acquisition, maintenance, operation, rehabilitation, and disposal of assets. Having in mind that substantial parts of the networks were built during the 1960s and 1970s, and an average expected technical and economical lifetime of the assets is years, the preventive replacement of these assets is now coming into sight. The grid owners and operators are now facing the question: consume, prolong or replace. To facilitate the decision process AM tools are needed. Prioritization is needed to determine which projects to do now, and which should be postponed, scaled back, or eliminated. The goal of project prioritization is to select the set of projects that create maximum value. It is also used to collect project data, to evaluate and compare project alternatives and to explain and defend the choices. Simple EXCEL examples are given that illustrate the prioritization method. Keywords: Аsset management; prioritization, efficient frontier.

268 C1 6 MAKO CIGRE 2009 C1-9R-MK Vlastimir Glamocanin, Marija Kacarska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje SMARTGRIDS NEW CAHALANGES SmartGrids is a new concept of networks which should enable intelligent integration of all associated users generators, customers, but also those who are involved in both processes prosumers in order to supply electricity in a sustainable, economic and secure manner. As a result the network should be reinforced to accept the production of all energy sources. New structure of the network should allow decentralized architecture which should be flexible to integrate smaller energy systems and systems for intermittent generation including the microgeneration. SmartGrids should enable loss reductions, but also to maintain the quality of supply, the improvement of ancillary services and the level of reliability, and the balancing needs of the distribution network. SmartGrids should deal with the new challenges which are reviewed by this paper. Keywords: distributed generation, RES, SmartGrids, smart meters, climate change. C1-10R-EN Sanja Veleva, Vlastimir Glamocanin Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje KEY CHALLENGES FOR IMPLEMENTATION OF ICT IN SMARTGRIDS From today s practice of communication between DSO and TSO through exchange of data of various systems (SCADA, DSM, GIS, OMS, MWM, MDMS, CIS, Call Center, Billing) using communication links with different protocols, the following needs of the future are anticipated: - Uniform protocol, - Communication moves down to the consumers with implementation of smart meters and distribution automation, - Enabling participation of small and medium prosumers in power system market, - Development and implementation of economic, efficient, reliable and scalable data and information exchange based on standardized data models and services which will enable plug and play, - Use of existing infrastructure of telecommunication provider, distribution line carrier, web services etc. Keywords: SmartGrids, smart meters, ICT, AMM.

269 MAKO CIGRE 2009 C1 7 C1-11R-MK Vlastimir Glamocanin Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Aud K. Skaugen NEPAS, Kjeller, Norway ENERGY EFFICIENCY AND ENERGY STRATEGY OF EU This paper presents the issues of energy efficiency with respect to the security of supply, energy market and environmental challenges. EU strategy of a leading role in a new industrial revolution and in creation of highly energy efficient economy with low emissions of CO 2 will be reviewed through the relevant Directives: Directive on the promotion of the use of energy from renewable sources, Directive on end-use efficiency and energy services, Directive on energy performance of buildings, Directive on Eco-design, Directive on Energy Labelling, Revised Emissions Trading Scheme, etc. An outline of the experiences of Norway with regards to the energy efficiency of the studies for energy efficiency and establishment of a network of energy intensive industries will be presented. Keywords: energy efficiency, RES, energy labelling, energy certificates, emissions, climate change. C1-12R-MK Slavco Delovski SIMT doo, Skopje Dusko Temkov, Nikola Taleski, Marija Kacarska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje STATE-OF-THE-ART SOLUTIONS FOR INCREASE IN ENERGY EFFICIENCY IN MACEDONIAN INDUSTRY Energy Efficiency improvement and renewable source of energy is one of the most important global target. The analyses and experience shows that there is a great potential for Energy Efficiency improvement in industry in Macedonia by implementation of intelligent control based on actual needs. In this case we are discussing about two approaches for optimization - one related with AC induction motors that work in variable duty cycle, and the other one is for improving the efficiency of lightening in production halls higher than 4m using intelligent lightening solution. Both solutions are based on Powerboss products line. Keywords: energy efficiency, intelligent controllers, asynchron motors, lighting.

270 C1 8 MAKO CIGRE 2009 Verica Filipova EVN Macedonia, Skopje C1-13I-MK ENERGY EFFICIENCY - THE RULEBOOK FOR LABELLING OF HOUSEHOLD APPLIANCES The information is presented into three parts. The first one, contains analyses of the Electroenergetic balance (planed and realized quantities of electrical energy) about the year of 2008 in the Republic of Macedonia, with conclusion that the structure is unsatisfactory, with the big percentage of import energy (very expensive) also with the big percentage of energy produced from termoelectric sources (air polluters); The second part is introducing with The rules for labelling of home appliances. Its implementation from the 01 Jan 2009 should be possibility for The Republic of Macedonia to win "an independent energy source" through the energy efficiency of appliances with a few investments; The third part is presentation about the status of energy labelling in the European Union and the rest of the world, the experience and the benefits with the labelling. Keywords: Energy efficiency, Electroenergetic balance, labelling of energy efficiency, home appliances, energy labels, manufacturer, retailer, consumer.

271 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C2 SYSTEM OPERATION AND CONTROL Chairman Ljubin Popovski Secretary Izabela Netkova

272

273 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C2-1R-ЕN Nedzmija Demirovic, Amir Tokic University of Tuzla, Faculty of Electrical Engineering AN APLICATION OF INTERIOR POINT METHOD TO SOLVING SECURITY CONSTRAINED MULTIPERIOD ECONOMIC DISPATCHING PROBLEM Security limited economic dispatching (SCED), refers to the optimal distribution of production among the generators in the electrical energy system so as to meet the transfer restrictions and production. Solution of this problem considers two main aspects: a network modeling and mathematical methods for solving optimization problems. The main advantages of the SCED are obtained in achieving a more exact formulation and development of more effective numerical techniques for solving optimization problems. For solving SCED-problems the different optimization algorithms are proposed, and most important among them are linear programming, recursive square programming, Newton-Raphson technique, and continuous methods. However, the growth of service functions in the modern management centers, together with the growth of network models, requiring faster and more reliable numerical techniques for solving optimization problems. In the current economic dispatching, SLP-approach that has successfully implemented uses several formulations. All these implementations rely on the assumption that the SCED-convex problem, although there is no rigorous evidence that proves it. In essence, access to SLP (sequentially linearized) consists of solving recursive alternating (AC) power flow equations, which provide a working point for the design linearized incremental model of the system, and linearized optimization problems to achieve the next iteration. Successively states converge to exact solution of nonlinear problems after a few iterations Usually LP sub-problems resolved using the simplex algorithm or its modified versions. Percentage of computing time needed to resolve the problem linearized grows to the size of the number of restrictions, so fast LP techniques can significantly speed up the performance of SLPalgorithms A new method for solving linear problems based on access to interior point in the purpose of getting trajectory solution in the direction of optimal point. It is showed that this new method converges faster to the solution than the simplex method on a large scale application. Keywords: interior point method, economic dispatching, multiperiod, linearization. MAKO CIGRE 2009 C2 1

274 C2 2 MAKO CIGRE 2009 C2-2R-МК Liljana Bogoevska Mirchevski, Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Oliver Mirchevski EVN AD, Skopje DYNAMIC PROGRAMMING FOR SOLUTION OF THE UNIT COMMITMENT PROBLEM The total load of the power system varies throughout the day and reaches different peak value from one day to another, is necessary coordinate control of production from the electric plants, so can be reached balance between the production and consumption. Because of the daily variation of the load, electric utilities need to decide in advance, on economic basis, which generators to start up and when to connect them to the network and for how long. The computational procedure for making such decisions is called unit commitment. This paper presents one of the most basic optimization method for solution of these problem, dynamic programming. Goal is to minimize the cost of the generating unit such as: start up cost, shut down cost and fuel cost. Advantage of these method is that its able to solves problems of variety of sizes. It is relatively easy to add constrains that affect operations at an hour since these constrains mainly affect the economic dispatch and solution method. The disadvantage of the dynamic programming is its requirement to limit the number of combination, because the calculation for all possible combination will be outsize. Keywords: unit commitment, dynamic programming, combination. C2-3R-MK Liljana Bogoevska Mirchevski, Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje Oliver Mirchevski EVN AD, Skopje HYBRID GENETIC ALGORITHM FOR SOLUTION OF THE UNIT COMMITMENT PROBLEM The total load of the power system varies throughout the day and reaches different peak value from one day to another, is necessary coordinate control of production from the electric plants, so can be reached balance between the production and consumption. Because of the daily variation of the load, electric utilities need to decide in advance, on economic basis, which generators to start up and when to connect them to the network and for how long. The computational procedure for making such decisions is called unit commitment. The last decades there is an enormous interest for solving problems with evolution principles. Genetic algorithms are based on those principles. In this paper will be present genetic algorithm. They use population of possible solution over what is used some process of selection, based on the fitness function of every individual and some genetic operators. This system

275 MAKO CIGRE 2009 C2 3 represents evolutionary faze. Genetic algorithms are efficient in solving these problems and they can give solutions for the systems with large number of generation units. Keywords: unit commitment, genetic algorithms, fitness function, selection, crossover, mutation, elitism. C2-4R-MK Anton Causevski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje Tome Bosevski Macedonian Academy of Sciences and Arts ENERGY CONTRIBUTION OF LUKOVO POLE STORAGE LAKE The paper presents the energy contribution of reservoir Lukovo pole as an additional storage lake for hydro power complex of Mavrovo hydro system. Lukovo pole as the highest storage will collect the water from the Shara mountain above 1590 a.s.l. Together with the storage lake it is planned to construct additional hydro power plant Crn Kamen with 5MW installed power, which will be located up of the existing HPP Vrben. With construction of Lukovo pole storage lake and HPP Crn Kamen, the additional electricity will be generated from all hydro power plants of Mavrovo: Crn Kamen, Vrben, Vrutok and Raven. The additional production will be near 30% of the existing one, because the same water will be use for electricity generation of about 1000 m height in all 4 HPPs. The captured water in Lukovo pole will reduce the inflow of HPP Spilje for approximately 2 m 3 /s, but this water shortage of Spilje is not so significant comparing with the additional production in Mavrovo hydro system. At the end of the paper is the comparison of the simulation of Macedonian Power System with and without Lukovo pole and Crn Kamen for dry, average and wet hydrology. Keywords: reservoir, water storage, hydro power plant, power system. C2-5R-MK Anton Causevski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje Tome Bosevski Macedonian Academy of Sciences and Arts MODELING OF THE REVERSIBLE HYDRO POWER PLANTS OPERATION IN POWER SYSTEM The paper presents the model for planning the operation role of the reversible hydro power plant in a complex power system consists of thermal and hydro power plants. The application test example for the Macedonian Power System is a future projection when the hydro power complex of the Crna River will be finished. Hydro power plants Cebren and Galiste are the most significant investments in the Macedonian Energy System planned for the next decade. These two hydro power plants together with the existing HPP Tikves which is downstream of the new ones are enclosing the hydro power complex of Crna River. This paper gives the analysis for the role of the HPP Cebren and HPP Galiste, together with all other power plants in the Power System of Macedonia. Taking into accounts the technical parameters, the following three scenarios (cases) will be taken into consideration:

276 C2 4 MAKO CIGRE 2009 HPP Cebren and HPP Galiste as the ordinary hydro power plants which operate only in turbine-generation regime. HPP Cebren as a reversible hydro power plant which can operate in two regimes: pumpmotor regime and turbine-generation regime, and HPP Galiste as ordinary hydro power plant. Both HPP Cebren and HPP Galiste as the reversible hydro power plants, which operate in two regimes: pump-motor regime and turbine-generation regime. The analyses are done with the software tool for planning of the complex power system consists of thermal and hydro power capacities. The software tool gives few other results and values as the output of case processing, as the following ones: natural input, reservoir level, pumped water from down to upper reservoir, turbine discharge, power balance and energy balance for each time interval. At the end of the paper is the comparison of the operating regime for the both hydro power plants Cebren and Galiste as the result of the three cases. The following comments and recommendations are done in order to find the energetically and economical best solution for the Crna river hydro power complex. Keywords: reservoir, reversible, hydro power plant, power system. Valentina Anastasova, Aleksandar Stojanov, Danica Arsenovska, Mico Atanasiu EVN Macedonia C2-6I-MK DEVELOPMENT AND ACHIEVEMENTS FROM GIS IN OPERATION OF EVN MACEDONIA In this paper, it will be presented the role of GIS as system in daily business of EVN Macedonia, its basic functions, goals and contributions. It will be presented application of GIS in EVN Makedonija, through several DESKTOP and SERVER applications and making of WEB application solution, with which GIS become easy accessible to the users through the EVN Intranet network. It will be specially stressed the need of unique GIS database which will communicate with other modern systems in the Company (DMS, Billing ect.) and outside of its. Keywords: GIS, DESKTOP and SERVER applications, WEB applicative solution, GIS database, Intranet.

277 MAKO CIGRE 2009 C2 5 Oliver Mirchevski, Vlatko Manev, Danica Arsenovska, Jugoslav Kjurchinski EVN Macedonia, AD Skopje C2-7I-MK DEVELOPMENT AND APPLICATION OF DMS SOFTWARE IN EVN MACEDONIA DMS software is an industry-grade product. This software represents the basic tool for management of distribution networks. The application of this software provides several benefits in the analysis, operation planning and development planning of distribution networks. This type of software is unavoidable tool for each distribution utility. Deregulated distribution companies (DCs) continue to face severe technical and business challenges, and considerable management efforts are necessary to reorganize utilities for this new environment. Seeking to reduce costs and improve efficiency, DCs are using software systems to automate processes wherever possible. Software tools that include a technical database with supervisory control and data acquisition (SCADA) form the backbone of an advanced automation system known as a distribution management system (DMS). DMS Windows for distribution. EVN Macedonia is company who follows word processes and use advance techniques. Here will be present elementary functions of DMS Software and will be shown new platform, which allows maximal benefits of the software. Keywords: DMS Software. Spase Pavlovski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski JSC MEPSO, Skopje C2-8R-MK APPLICATION OF THE DACF PROCEDURE IN POWER SYSTEM CONTROL The liberalization of the European Electricity Market brought major changes and new challenge to Transmission System Operator s (TSO) environment. In this new context, each producer and consumer wishes restrictions on trade to be reduced as much as possible. To prevent severe impact to reliable operation a new process has been approved by all 35 UCTE (Union for the Coordination of Transmission of Electricity) members in 21 European countries to predict congestion on the electricity transmission system. This early warning system helps to ensure security of supply in the market opening context. According guidelines defined in Operational Handbook provided by UCTE, every TSO need to define and apply procedure for Day Ahead Congestion Forecast (DACF). For that purpose authors, prepare procedure and software tools for congestion forecast that should be applied in JSC MEPSO. Keywords: DACF, congestion, Transmission System Operators.

278 C2 6 MAKO CIGRE 2009 Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski JSC MEPSO, Skopje C2-9R-MK ANALYSES OF THE TRANSMISSION CAPACITIES IN THE REGION AFTER COMMISSIONING OF THE 400 KV OHL DUBROVO ŠTIP ČERVENA MOGILA The main point of this paper is calculation of the transmission capacities in the region of South East Europe, before and after entering of new 400 kv OHL. Therefore, will be analysed effects which new interconnection has on the capacities of transmission network in the SEE region. For the purpose of calculation is used software tools PSS MUST which presents of the most sophisticate tools for calculating transmission capacities. Summer and winter regional models are used to make the calculation accurate. Keywords: transmission capacities, load flow, PSS MUST.

279 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C3 SYSTEM ENVIRONMENTAL PERFORMANCE Chairman Leonid Grčev Secretary Vesna Arnautovski-Toševa

280

281 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C3-1R-MK Vesna Ceselkoska, Blagojce Arapinoski Faculty of Technical Science, Bitola ELECTRICAL FIELD IN THE SORROUNDING OF 110 KV TRANSMISION LINE AND ITS IMPACT ON BIOLOGICAL SYSTEMS The influence of the electric field with industry frequency coming from 110 kv powerlines to the human near them is examined in this paper. Human model is presented with parallelpipeds which represent the parts of the body and it is placed very close to the powerlines. We have presented the distribution of the electric field and the potential in the vicinity of 110 kv powerlines with or without the presence of a human under the powerlines with the method of finite elements. We have added some standard values in the context of maximum allowed values of the electric field and allowed current densities which enter the human body. Keywords: electrical field, potential, biological systems, induction currents. Dushko Vilarov AD ELEM Power Plant Subsidiary-Skopje C3-2R-МК GREEN HOUSES IN CCHPP ZELEZARA The thermal power plants within the Zelezara works have been designed to satisfy the energy demands for the metallurgical complex. The reduction of some technological lines (closing the ore mines, closing the pelletizng and agglomeration plants, switching off the electric reduction furnaces in the Smelter plant and/or their partial conversion from furnaces for production of pig iron - later is used in the production of steel cold and hot rolled sheets into kilns for production of ferrous alloys, ferrous manganese and silicon manganese, closing and/or physical destruction of 2 x 1000 tons of mixers and 2 x 110 tones of converters the line of producing converter steel and other lines and accessories), enabled significant energy quantities to be shifted for the needs of other surrounding consumers. By introducing the natural gas, the CCHPP has become a cost effective and environmental source of the following energy supplies: - active and reactive electric energy (30 MWe); - heat energy for district heating and other uses (100 MWt); - process steam for the needs of the Steel works and the surrounding industrial zone (150 t /h); - chemical water treatment (soft water 1000 t/h, demineralized water 240 t/h, supply water 60 t/h ) and etc. MAKO CIGRE 2009 C3 1

282 C3 2 MAKO CIGRE 2009 Our modest contribution, under conditions of chronic energy and food shortage in the region and wider, to energy field would be to substitute the deficit electricity with heat energy introducing district heating in the surrounding settlements by means of constructing own heating network and/or green - house production of early spring agricultural products and combining them with photo voltaic solar system. There is a fertile agriculture soil of about 10 ha in the vicinity of the CCHPP Zelezara (1.5 km) which using the close wells and/or Kajnak springs may turn into a significant combined green-house complex to cultivate early spring agricultural products, flower and other horticulture with an alternative solar power plant. Keywords: green houses, cogeneration, hybrid sunny panels. C3-3I-MK Lidija Ololoska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies SOME ASPECTS DURING DETERMINATION OF INFLUENCES AND EFFECTS FROM HUMAN EXPOSURE ON ELF ELECTROMAGNETIC FIELDS In this paper, some aspects on problems that appear during determination of influences and effects on human or biological systems when they are exposed on electromagnetic fields with extreme low frequencies are given. Emphasized interest for influences from human exposure on electromagnetic fields with low frequecies in recent days is due to the fact that electromagnetic fields with low frequencies are more and more present in living and working environment. Description of those influences qualitatively as well as quantitatively is important from point of view to perceive possible implications on his health. During their determination it is necessary to recognize the problems that appear, connected with questions for system modeling, modeling of human body, ways of calculations as well as adequate presentation of the results that we got. Those results give an opportunity for analysis of electromagnetic influences, and definition of norms and standards for protection from undesirable effects. Keywords: electromagnetic fields, electromagnetic influences, sources modeling, human body modeling, induced field.

283 MAKO CIGRE 2009 C3 3 C3-4R-MK Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Ljupčo Karajanovski, Vesna Arnautovski Toševa Faculty of Electrical Engineering and Information technologies - Skopje MEASURING OF ELECTRIC AND MAGNETIC FIELDS IN URBAN ENVIRONMENT UNDER INFLUENCE OF 110 KV POWER LINES AND 110/35/10 kv SUBSTATIONS The presence of 110kV power lines and 110kV/35kV substations in urban environment is rapidly increasing in Macedonia. There are two main reasons for this: uncontrolled expanding of urban environment in the area already reserved for power lines and substations (or in the area where they already exist and making power lines or substations in urbanized area for reducing of power transportation loses. In this paper typical urban environments with 110kV power lines and 110kV/35/10kV substation with 2x80MVA transformers-will be presented and detailed exposure of magnetic and electric fields that were measured will be presented. Measurements were done with EFA 300 measurement set from Narda, with optical interface for reducing of field disrupting done from the instrument. Keywords: electric field, magnetic field, measurements, substations, power lines.

284 C3 4 MAKO CIGRE 2009 C3-5R-MK Leonid Grčev, Marija Kacarska, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski Toševa Faculty of Electrical Engineering and Information technologies - Skopje HARMONIZATION OF LEGISLTAIVE AND STANDARDS OF REPUBLIC OF MACEDONIA WITH EU STANDARDS AND GUIDELINESS FOR EMF EXPOSURE The most representative and most used document for regulating EMF exposure is Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields in frequency range from 0 to 300GHz published by International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) in The ICNIRP s mission is to coordinate knowledge of protection against various non-ionizing exposures in the development of internationally accepted recommendations. In 1999, the Council of the European Union issued recommendations concerning exposure of the general public to EM fields. The restrictions are based on the ICNIRP guidelines for the general public exposure. However, many European states have introduced lower precautionarybased exposure limits. The above exposure limits are significantly below those designed to protect against acute effects. But still, implementing these standards in national legislative is shown to be very hard and complicated process. Keywords: electromagnetic exposure, non-ionizing radiation, legislative, standards. C3-6R-MK Marija Kacarska, Leonid Grčev, Spase Petkoski, Vesna Arnautovski Toševa Faculty of Electrical Engineering and Information technologies - Skopje NEW RESEARCH CAPACITIES OF THE CENTER FOR ELECTROMAGNETIC COMPATIBILITY AT FEIT SKOPJE FOR ASSESSMENT OF EMF EXPOSURE The main objective of the SAFE-EMF project, which is part of the FP-6, was to establish and reinforce the research capacities of the Centre of Electromagnetic Compatibility (CEMC) as a part of the Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies of the Ss. Cyril and Methodius University in Skopje in terms of: state-of-the-art equipment, knowledge, and human potential; to approach the high quality standards of EU research centres in general and EU research of health effects of human exposure to electromagnetic fields, in particular. The latter objective, to reinforce the research capacities in terms of equipment has been achieved with buying five sets of measuring equipment for measuring EMF strength and exposure: 1) Selective RF meter up to 3 GHz with demodulator of UMTS P-CPICH 2) Extremely Low Frequencies magnetic and electric field analyzer 3) Broadband measurement and analyzes device for magnetic and electric fields 4) Area Monitoring Station

285 MAKO CIGRE 2009 C3 5 5) Personal RF broadband and selective dosimeters: The objectives of the project directly connected with reinforcing research capacities of CEMC at the Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies by buying this equipment are aimed to: Assessment of the existing EMF especially in cases of radiation from multiple sources typical for rural and urban areas. Enable possibilities to reach the high level research standard comparable with EU Member This new equipment will provide possibilities for research activities in the fields of: assessment of electromagnetic fields (EMF) in the environment from different sources, such as: from power lines, wireless telecommunication and other systems, and evaluation of conformance to international safe EMF levels. Keywords: electromagnetic exposure, measurements, equipment. C3-7R-MK Anton Causevski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje Zlatko Sovreski Mechanical Faculty, University of Goce Deltcev - Stip Sofija Nikolova Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje COMPARING THE CALCULATED AND MEASURED VALUES OF POLLUTANT EMISSIONS FROM TPP BITOLA Lately, as a result of the human activity, such as: industrialization, burning fossil fuels, enhancement of methane emissions etc, greenhouse effect is becoming serious threat. As risks from global climate changes are more and more obvious, there is a need of taking actions for reducing greenhouse gas emission and minimizing climate changes bad influence. Before identifying the priority field where actions are needed, very important thing is making evaluations of the current situation. In this paper a methodology for calculating emission from different kinds of atmosphere pollutants, products from all types of fossil fuels such as coal, fuel oil and natural gas, will be elaborated. Most of all, pollutants emissions depend on fuel chemical structure, combustion technologies, as well as appropriate technological lines used for reducing specific pollutants. The theoretical calculations are applied on TPP Bitola, as well as compared the values with the measured ones. The goal of the paper is to have the closer view how to approach the calculated methodology in order to have accurate values for pollutions of GHG. Keywords: Thermal Power Plant (TPP), ecology, emissions, environment.

286

287 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C4 SYSTEM TECHNICAL PERFORMANCE Chairman Risto Ačkovski Secretary Mirko Todorovski

288

289 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C4-1R-ЕN Herbert Haidvogl, Roman Lechner EVN Netz GmbH, EVN Platz 1 STANDARDS ON ELECTRICITY DISTRIBUTION - EXSAMPLES This paper focuses on generally applicable standards and their introduction in Republic of Macedonia. On the way to become member of EC it is necessary for the candidate country to implement a number of European Standards. They are often prepared on the state of art in EC and require also suitable legal and technical environment. One difference is e.g. electrical networks in EEC are from the technical point of view old and partly overloaded. According to the standards it is necessary to invest in upgrading the network. But also customers of electricity can be influenced by the standards. Old electrical devices often are not able to work properly with new defined values e.g. rated voltage of standards. Especially standards with influence to the public as EN 50160, EN XX, pr EN (earthing of power installations) and related topics to protection against electrical shocks should be discussed in detail. Bodies for standardisation in the field of electricity are IEC (International Electrotechnical Commission) and CENELEC (European Committee for Electrotechnical Standardisation) in the region of EU worldwide IEC and IEEE. Additionally there are national bodies for standardisation. In 2008 about 5425 IEC-standards were available and 483 standards where published. A number of 1976 are in progress. On the European level in 2008 about 5220 European standards and 305 harmonization documents were available. 483 EN and 10 HD where published. In the draft phase are pren (projet EN) and prhd where published in 2008 [1]. This high number of published documents is a huge challenge for the body of national standardisation institute because it has to act quickly and accurate. This body should also be a representative in the international standardisation organisations. The main field of electricity has a very spread spectrum. It includes production of electrical energy, electromagnetic compatibility, lighting protection, effect of current, safety, electric apparatuses for different fields of application, insulation coordination and measurements. All this topics imply self-evident standardisation. The focus should now be on Standard voltages, current ratings and frequency and also on Equipment specifications and requirements. Keywords: Standards, European Standards, IEC, CENELEC, CE, EE, EN50160, EN61000, IEC 61936, EN 50522, supply quality, power installations, earthing, operational earthing, protection earthing, voltage regulation, voltage drop, three winding transformer, prefabricated transformerstation, neutral point treatment, measurements. MAKO CIGRE 2009 C4 1

290 C4 2 MAKO CIGRE 2009 C4-2R-EN Math Bollen STRI AB, Gothenburg, Sweden and Luleå University of Technology, Skellefteå, Sweden Snezana Čundeva University Ss. Cyril and Methodius, Skopje, Macedonia CIGRE/CIRED/UIE JOINT WORKING GROUP C4.110, VOLTAGE DIP IMMUNITY OF EQUIPMENT IN INSTALLATIONS, MAIN CONTRIBUTIONS AND CONCLUSIONS This paper summarizes the main results from the work of Joint Working Group C4.110: a cooperation between CIGRE, CIRED and UIE. Its mandate period stretched from early 2006 through early The group has addressed several aspects of the immunity of, especially, industrial equipment against voltage dips. Immunity of electrical equipment should always be considered in the design of an industrial process. Keywords: power quality, voltage dips, industrial installations. Math H.J. Bollen STRI AB, Gothenburg, Sweden Vojislav Pantic NOS BiH, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina C4-3R-EN POWER QUALITY MEASUREMENTS AND ANALYSIS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA This paper presents measurements performed at six locations in the subtransmission system of Bosnia and Herzegovina. High disturbance levels were observed at three sites: high levels of flicker severity close to an arc furnace; high levels of sixth and seventh harmonic voltage due to a resonance with a capacitor bank in an industrial installation; a high level for the third harmonic voltage probably due to transformer saturation. A strong correlation was shown between occasional high values of the short-term flicker severity (up to 5) and short-duration drops in voltage. It was also shown that the odd triplen harmonics were in several locations above the indicative planning levels. Keywords: power quality, planning levels, flicker, harmonics.

291 MAKO CIGRE 2009 C4 3 C4-4R-MK Risto Minovski, Aleksandar Laskov, Jordanco Angelov, Risto Ackovski Faculty for electrical engineering and information technologies - Skopje OVERVIEW TO METHODS FOR REVIEW OF FUNCTIONALITY OF LIGHT ARRESTERS In the early seventies of the 20-th century metal-oxide arresters are introduced in protection the power systems against overvoltages. Their application in Macedonian power system begins approximately 10 years ago. They have many advantages in comparison with the classical silicon carbide (SiC) valve arresters and the future belongs to them. I spite of that there are many doubts in their advantage because for the technical staff their characteristics are still not known quite well. Therefore nowadays in our HV power system classic SiC valve arresters are still dominant in protection the HV system. A short review on their characteristics and methods for checking and monitoring their functionality, recommended from the manufacturers and verified by the IEC Standards are presented in this paper. Keywords: voltage arresters, valve arrester, metal-oxide arrester, characteristics, testing, monitoring. Eva Shukleva EVN Makedonija, Skopje Risto Minovski FEIT, Skopje C4-5R-MK FOR INSULATION CO-ORDINATION In the paper is described general procedure of the methodology for coordination of insulation for substation, and determination of the voltages which can appear on the system, and selection of the dielectric strength of the equipment, and acceptable limits reliable level. The procedure consist of four steps, determinate: representative voltages, co-coordinating, requested and standard voltages. Combination of the chosen standard withstand voltages represent rated level of insulation of the equipment, which should accrue acceptable level of defects of the equipment. Details of the procedure is presented on one predicted 110 kv substation Keywords: insulation co-ordination, representative. co-ordination, requested and standard voltages.

292 C4 4 MAKO CIGRE 2009 C4-6R-MK Aleksandra Krkoleva, Aleksandar Laskov, Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Ss Cyril and Methodius University, Skopje ANALYSES OF TRANSIENTS IN POWER SYSTEMS WITH MATLAB/SIMULINK AND PSCAD The continuous development of diverse software tools enables simulation of different power system problems. Nowadays, by using these tools, the problems which took a great deal of time and resources can be solved rather quickly and efficiently. The variety of existing tools enables the users to choose the tool which is best suited for analyses of a particular problem. This paper addresses transient phenomena from commutations in power systems, modelled and simulated with both MATLAB/Simulink and PSCAD. The paper describes the modelling process and the needed data for two different transient processes following commutations in power systems. The main idea is to identify the similarities and differences of the two tools when used to model and simulate power systems problems. Keywords: transients, commutations, modelling, Simulink, PSCAD. C4-7R-MK Aleksandra Krkoleva, Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje MODELLING OF TRANSIENT PROCESSES IN SWITCHING BY MEANS OF MATLAB/ SIMULINK The transient processes have always been an important research topic, especially because of the negative influences they might inflict on the power systems equipment. A complicated mathematical apparatus for modelling of these processes and of the power systems where they occur is used in order to perform the transient processes analyses. The complex nature of the power systems is reflected in the models and in some cases causes difficulties in terms of their solving. The development of new software tools enabled substantial support in modelling and solving problems related to complicated systems, including the power systems as well. The use of these tools is helpful in the analyses of transient processes, the effects they have on power systems and for the research on different solutions which would provide better protection. In this paper, the transient processes from commutations in power systems are modelled with MATLAB/Simulink. The paper presents the modelling procedure as well as the results obtained by the simulations. Keywords: transient processes in switching, modelling, Simulink.

293 MAKO CIGRE 2009 C4 5 C4-8R-MK Aleksandar Laskov, Risto Ackovski Faculty for electrical engineering and information technologies - Skopje ANALYSIS OF OVERVOLTAGES FROM ATMOSPHERIC ORIGIN IN 110 kv SWITCHING FACILITIES IN S/S FENI INDUSTRI The aim of this paper is to present the analysis of the lightning overvoltages in high voltage (HV) power stations due to traveling waves and calculating the protective distance and protective zone of 110 kv HV substation Feni Industri. Paper also presents two different ways for calculation the protective distance of the stations. The analysis of the transients are made using Visual Basic (VBA) program implemented in Microsoft Excel. This VBA program solves, in time domain, transients caused by traveling waves on transmittion lines and power stations. It operates with lines as elements with distributed parameters as well as with elements with concentrated parameters, like inductances, capacitances and also surge arresters. The application of this program enables the fast and easy analysis of the overvoltages in the power stations and get the results in table and graphic form. Power systems department at the Faculty for electrical engineering and information technologies in Skopje for educational purposes of the graduate students has developed this computer program for analysis the lighting overvoltages in high voltage (HV) power stations based. Keywords: high voltage power stations, lighting overvoltages, protective zone, protective distance. C4-9R-MK Aleksandar Laskov, Risto Ackovski Faculty for electrical engineering and information technologies - Skopje ANALYSIS OF ATMOSPHERIC SURGE IN SWITCHING FACILITIES BY MEANS OF МATLAB/SIMULINK Power systems department at the Faculty for electrical engineering and information technologies in Skopje for educational purposes of the graduate and master degree students has developed computer program for analysis the lighting overvoltages in high voltage (HV) power stations based on Matlab/Simulink application. This program enables modeling, simulation and analysis the overvoltages using the predeterminated elements from the Simulink's toolboxes as well as using customer's own elements generated also using the Simulink. The application of the developed program enables one to create and analyse the overvoltages in the power station in a very easy way and to get results in table and graphic form. The paper presents the possibilities of this computer programme for analysis the overvoltages in HV power stations caused by the travelling waves due to lighting on transmission power lines. Results obtained with this programme are in form suitable for further processing using standard MS tools and programs. Keywords: high voltage power stations, analysis of overvoltages due to lighting, Matlab/Simulink.

294 C4 6 MAKO CIGRE 2009 C4-10R-MK Mirko Todorovski, Risto Ačkovski, Risto Minovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje A MATLAB/SIMULINK MODEL OF SWITCHING TRANSIENTS IN CASE WITH TRANSFORMER/CAPACITOR BANK SYSTEM The paper presents a procedure in Matlab/Simulink where the probability distributions of random variables such as overvoltages, inrush currents and heat dissipation in surge arresters are determined. The procedure is applied to a transformer/capacitor bank system and multiple simulations are performed in Matlab with the Monte Carlo method. The transients are solved with Simulnik using predefined models of the elements from the library of SimPowerSystems. The application of Matlab/Simulink avoids the need for custom modeling and differential equations solving and the user focuses to the proper model selection from the SimPowerSystems and input data preparation which is also given in the paper. Simulations are run with and without surge arresters and the results are presented for both cases. The results are summarized to give the average values for all variables as well as values whose probability of occurrence is 2%. This enables us to draw proper conclusions about the risk of excessive overvoltages/inrush currents and to select appropriate surge arresters which will bring them back to acceptable limits. Keywords: transients, transformer, capacitor bank, surge arresters, Matlab/Simulink. C4-11R-MK Risto Minovski, Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje PROTECTION OF FURNACE TRANSFORMERS IN TRANSIENT CONDITIONS In April 2008 there was a major failure of the furnace transformer and associated facilities in Makstil-Skopje. Immediately after the event an expert commission was formed to identify and analyze the causes that led to failure. As a result of the investigation a report was produced in which all the causes for the failure and its scale are systematically presented along with certain measures for preventing such events in the future. Based on the results from the report one can conclude that the most efficient protection for the tertiary winding of the furnace transformer is via metal-oxide surge arresters arranged in YD connection. The paper presents a part of the report on failure analysis with emphasis on the surge arresters selection according to IEC 71-1 & 71-2 and IEC 99-4 & 5. Keywords: furnace transformer, failure, overvoltages, surge arresters.

295 MAKO CIGRE 2009 C4 7 Hristo Trajkovski, Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski Faculty of Technical Sciences-Bitola C4-12R-MK INTERPSS, AN OPEN-SOURCE SOFTWARE FOR POWER SYSTEM ANALYSIS - A MODEL OF MACEDONIAN POWER SYSTEM FOR SHORT CIRCUIT STUDIES Nowadays the use of modern software tools for power system analysis is a necessity for every power engineer. On the world market there are series of commercial software packages for this purpose, and most of them are developed with classical programming languages such as Fortran or C. They are known to be very expensive both to purchase and upgrade or integrate in other systems. This problem is especially profound at our universities which have modest financial assets for research and development and they are not capable of providing a license that can be used in the education and for the research activities of the academic staff. However, a group of experts from USA and China has started a project using the internet technology for the development of power system simulation software. The project was named InterPSS and the software is developed using the internet as a virtual platform and published as open-source license available at The goal of this paper is to introduce the readers with this free software, its principles as well as the possibilities for the application in power system analysis. A model of the Macedonian power system for short circuit studies developed in InterPSS is also presented. Keywords: InterPSS, free software, macedonian power system. C4-13R-MK Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje A CALCULATION OF TOTAL TRANSFER CAPACITY IN INTERCONNECTED SYSTEMS BY LINEAR PROGRAMMING APPROACH The paper presents a procedure for Total Transfer Capacity calculation in interconnected power systems. It is based upon the DC load flow model for the transmission network which enables the problem to be defined as a linear programming task. In the paper the well known matrix H was used since it gives a direct connection between the power flows and the generator power outputs. In addition, this matrix was reduced both in columns and rows so that it takes care only for the generators and lines of interest, i.e. the critical constraints. This reduces the problem in a minimal form which in turn given an opportunity for fast and efficient solution. The whole procedure was developed in Matlab and illustrated with examples. Keywords: Total Transfer Capacity, linear programming, interconnected power systems.

296 C4 8 MAKO CIGRE 2009 C4-14R-MK Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje A CALCULATION OF TOTAL TRANSFER CAPACITY IN THE INTERCONNECTED SYSTEMS OF SOUTH-EAST EUROPE The paper presents the application of a Total Transfer Capacity calculation procedure in several cases for the interconnected systems of South-East Europe. The case studies include power transfers from Bulgaria, Romania and Serbia towards Albania, Greece and Macedonia. The results have shown that there are significant possibilities for power transfers, bur they are drastically reduced in cases with outages on some crucial interconnection lines. The announced construction of new interconnection lines between Macedonia and its neighbors will greatly improve the situation in these cases. The presented procedure may be of interest for the power system operators in the region since it is a very flexible and can be changed and extended to include new criteria and constraints so that it will suit the real present and future operational practices. Keywords: Total Transfer Capacity, linear programming, interconnected power systems, South- East Europe. C4-15R-MK Jordančo Angelov, Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje REABILITY CALCULATION OF PART OF THE DISTRIBUTION NETWORK IN KOCANI In the process of planning of distribution systems (DS), reliability of the system should be estimated. In our practice planners of the DS usually do not pay attention enough to the reliability of the system and their economical valorization. In this paper are analyzed the indices of reliability of the 10 kv part of DS of Kocani, i.e. reliability of the 10 kv feeders supplied from substation Kocani 110/10 kv. Some comments and conclusions about the economic justification for existence of redundant lines and reserve equipment in the DS are also given in the paper. Keywords: distribution system, reliability, failure rate, repair rate, availability, damage function, energy not supplied.

297 MAKO CIGRE 2009 C4 9 C4-16R-MK Nevenka Kiteva Rogleva, Vangel Fustic Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies METHODS OF RISK CALCULATION IN HYDRO POWER PLANTS Project risk is an uncertain event or condition that, if occurs, has an effect on et least one project objective. Objectives can include scope, schedule, cost, and quality. A risk may have one or more causes and, if it occurs, it may have one or more impacts. A cause may be a requirement, assumption, constraint, or condition that creates the possibility of negative or positive outcomes. Risk analyze for component failure is based on reliability assessment and failure probability distribution defining. AvSim+ module from Isograph software will be used for risk calculation. Monitor and control risks is the process of implementing risk response planes, tracking identified risks, monitoring residual risks, identifying new risks, and evaluating risk process effectiveness throughout the project. Planned risk responses that are included in the project management plan are executed during the life cycle of the project, but the project work should be continuously monitored for new, changing and outdated risks. The monitor and Control risks process applies techniques, such as variance and trend analysis which require the use of performance information generated during project execution. Event tree is used for failure analyze and risk assessment. Iterative simulations are typically performed using Monte Carlo technique. In simulation, the project model is iterated many times, with input values such as activity durations, randomly chosen for iterations from the probability distribution for every variable. Keywords: reliability, availability, hydro power plant, risk, failure.

298 C4 10 MAKO CIGRE 2009 C4-17R-MK Nevenka Kiteva Rogleva, Vangel Fustic Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies CALCULATION OF EQUIPMENT RELIABILITY AND AVAILABILITY IN HPP Monitor and control risks is the process of implementing risk response planes, tracking identified risks, monitoring residual risks, identifying new risks, and evaluating risk process effectiveness throughout the project. Planned risk responses that are included in the project management plan are executed during the life cycle of the project, but the project work should be continuously monitored for new, changing and outdated risks. The monitor and Control risks process applies techniques, such as variance and trend analysis which require the use of performance information generated during project execution. Event tree is used for failure analyze and risk assessment. Iterative simulations are typically performed using Monte Carlo technique. In simulation, the project model is iterated many times, with input values such as activity durations, randomly chosen for iterations from the probability distribution for every variable. Keywords: reliability, availability, hydro power plant, risk, failure.

299 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C5 ELECTRICITY MARKETS AND REGULATION Chairman Blagojče Trpovski Secretary Nataša Trimčeska

300

301 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C5-1R-MK Metodija Atanasovski Faculty of Technical Sciences, Bitola Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje SEVERAL PRACTICAL ALGORITHMS FOR TRANSMISSION LOSS ALLOCATION AND THEIR APPLICATION ON NETWORK OF MEPSO In power systems metering devices installed at loads measure the consumed electricity by loads, until metering devices at generators measure the produced electricity which is equal to electricity measured at loads plus network losses. This energy balance (physical power flow) comes from energy conservation law and Kirchhoff s law. Now we also need balance of financial flows. Logically another problem is introduced: Who will pay for electric energy losses what is a great amount of money on specific calculation period. This problem of electricity markets is called loss allocation, it has pure economic nature and to solved it on fair and equitable manner for all network users, solution must be based on physical laws and basic laws of electrical engineering. The paper has an assignment to present several existing practical algorithms for loss allocation, such as: pro rata method. Z-bus method and marginal procedure. After that, these methods will be implemented for the first time on MEPSO network. Power flow data will be used for loss allocation with elaborated methods. Results will be presented, compared and discussed. Keywords: loss allocation, pro rata, Z-bus, marginal procedure. C5-2R-МК Metodija Atanasovski Faculty of Technical Sciences, Bitola Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje TREATMENT OD ELECTRIC ENERGY LOSSES IN DEREGULATED POWER SECTOR Determination of losses and their accountability have become very important for market participants with deregulation process and advent of open access electricity markets. But, the wide range of methodologies and different terminology used by engineers, economists and regulators makes the matter of losses very complex and at times confusing. An analysis of situation indicated a need for clearer defining of differences for various aspects of loss calculation. The main idea is clear explanation of different possibilities for determination and allocation of active power losses. This should provide basis for further development and discussion of how losses are (or should be, MAKO CIGRE 2009 C5 1

302 C5 2 MAKO CIGRE 2009 or could be) treated in any particular market or operating system. In deregulated operating area, economy and market factors are equal important as technical. Losses are mainly quantified as energy losses and not only accurate calculation of losses is needed but also is important to allocate losses in a fair and appropriate manner to all parties involved in system use. Paper has a main purpose to make definition, review and comparison of methodologies for calculation and allocation of power losses in deregulated system and open access area. Keywords: deregulated power system sector, electric energy losses, allocation of losses. C5-3R-EN František Janíček, Dragan Minovski, Igor Šulc Faculty of Electrical Engineering and Information Technology, Slovak University of Technology in Bratislava (STU), Slovakia Anton Causevski Department on Power Plants & Power Systems, Faculty of Electrical Engineering & IT - Skopje, Macedonia MODEL OF OPENED MARKET FOR ANCILLARY SERVICES AND REGULATION OF ENERGY IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA Electricity is good with specific characteristics. Without a competitive and efficient European market for electricity citizens will pay excessive fees for one of the most basic daily needs. Electricity market is also important for European competitiveness, as energy is an important input for European industry. Opened electric power market, guide in opening ancillary service market and market for regulation energy. Republic of Macedonia still don t have opened market for ancillary service and regulation energy, but with progressively opening of electric power market and with installing new generation capacities, needs for opened market for ancillary services and regulation energy is bigger. In this part will be presented on model for opened market for ancillary service and regulation energy for Macedonia. Keywords: power system, electric power market, ancillary service market, ancillary service, regulation energy. Georgi Hadzi-Manev EVN Macedonia, Skopje C5-4R-MK MARKET INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES WIND ENERGY As a result of the positive trend for promotion of renewable energy sources, large amounts of intermitted power is expected to be inserted within power systems. Nevertheless, as this trend accelerates, higher levels of penetration of renewable energy sources occur, and their integration is becoming an important issue. Their stochastic nature is the main problem, considering not just the stability of the systems, but their integration in the electricity markets as well. Thus, several

303 MAKO CIGRE 2009 C5 3 problems must be taken into account, such as, the secure operation of the system, increased need for balancing power and system adequacy. The second problem directly addresses the economical aspect of renewable energy integration. Considering the fact that the wind power forecasting is very inaccurate, unforeseen variation in the power production can occur, thus significantly increasing the need for balancing power and reserve capacity. Therefore, appropriate market mechanism is needed in order for such sources to be successfully integrated in the electricity market. RES impact on cross-border electricity transits, can be pointed as another important issue, especially with countries with a high RES generation and small export capacities. This problem must be observed in two ways; firstly, TSO s are forced to reduce their tradable interconnection capacities, leading to congestion in the system, which is additionally promoted with the dispatching priority of RES, and secondly, the relatively rigid cross-border capacity allocation rules have negative impact for trading wind power. While the first aspect is generally technical issue, the second aspect is a subject of a market design and its solution can be provided by developing efficient market rules and competitive mechanism for cross-border capacity allocation. However, integration of wind power it is a very complex subject because of the differences at regional market models, and therefore can not be treated only on national level. In general, there is still a need for further research and model development towards market integration of the wind power. Therefore, in this paper several ways of overcoming this issues will be presented, as well as the need of flexibility of the rules for cross-border capacity allocation. Keywords: RES market integration, wind energy, cross-border interconnection capacities, allocation rules. Viktor Dimitrievski EVN Macedonia AD, Skopje C5-5R-MK ANALYSIS OF ELECTRICITY PRICING FOR TARIFF CUSTOMERS AND COMPLYING WITH THE PRINCIPLE COST-REFLECTIVE IN THE MEMBER COUNTRIES OF ENERGY COMMUNITY After signing of Athena Memorandum of Understanding 2002 countries from South East Europe, also including R. Macedonia, have decided to create an Energy Community. With signing the Treaty establishing the Energy Community, countries undertake obligation to considering European Community Directives, especially 2003/54/EC concerning common rules for the internal market in electricity. According Directive 2003/54/EC, national regulatory authorities should ensure that distribution tariffs are non-discriminatory and cost-reflective and should take account of the longterm, marginal, avoided network costs from distributed generation and demand-side management measures. Also obligation from Directive 2005/89/EC related to measures for protection security of supply and investment in infrastructure. The goal of this paper is making analyze on forming electricity price for end-users, including the price of generating, transmission and distribution electricity. Further on making analyze on regulatory approach and methodology toward fixing the distribution tariffs considering the cost-reflective principle, in member countries within Energy Community. Finally, making comparison of this issues among member countries within Energy Community. Keywords: electricity price, methodology, regulatory, cost-reflective, energy community.

304 C5 4 MAKO CIGRE 2009 Elena Jovanovska Spase Pavlovski Nikola Bitrak Kliment Naumoski Aleksandar Paunoski JS Company MEPSO, Skopje C5-6I-MK COORDINATED AUCTION OFFICE AND WEB BASED APPLICATION FOR COORDINATED AUCTION OF TRANSMISSION CAPACITY IN THE SEE REGION This paper Coordinated Auction Office and Web Based Application For Coordinated Auction Of Transmission Capacity In The SEE Region describes the procedure of establishing of the South East Coordinated Auction Office, which is going to be in charge for performing load flow based capacity allocation. In this regard the CAO (Coordinated Auction Office) should develop, test and implement a solution for load-flow based coordinated auctioning on a regional level. CAO service consists of implementing of the procedure for allocation of transfer capacities and performing a revenue distribution. Two load-flow based congestion management methods are proposed: Coordinated Auctioning and Market Coupling. In order to perform auctioning process the IT Service Provider RIECADO during the Dry-run period, a web based, market oriented software tool has been created. So far, this software gives an opportunity to accomplish bilateral and flow based explicit coordinated auctioning. Keywords: Coordinated Auction Office for allocating transmission capacity, flow-based mechanisms for congestion management, IT Service Provider RIECADO. Ljupka Stojanovska, Vlastimir Glamocanin FEIT, Skopje C5-7R-MK MODELING AND ELECTRICITY PRICE PROJECTION In the last decades, with deregulation and introduction of competition on liberalized power market, modeling and forecasting of electricity prices have become a fundamental input to an energy company s decision making and strategy development. When bidding for spot electricity in an auction type market, players are requested to express their bids in terms of prices and quantities. A power plant that is able to forecast spot prices can adjust its own production schedule accordingly and hence maximize its profits. In this case of study will be represented statistical techniques for modeling electricity spot price dynamics. At the same time will be analyzed Time Series Models with Exogenous Variables and Regime Switching Models for the spiky character of spot electricity prices. Keywords: power markets, electricity price forecast, statistical techniques.

305 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED GENERATION Chairman Ljupčo Trpezanovski Secretary Sašo Saltirovski

306

307 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 C6-1R-EN METZ, Dieter FIEDLER, Thorsten University of Applied Sciences Hochschule Darmstadt TECHNOLOGY AND PLANNING OF STORAGES IN SMARTGRIDS The integration of renewable energy sources (RES) is progressing. In the year 2020, we do not only expect a higher demand of energy, but a significant share of fluctuating generators in the energy mix. This challenges the grid operators in terms of energy availability and grid stability. This paper describes the approach to use storages as a tool to contribute to system stability and utility revenue by loading power during RES overshoot times and unloading when demand is high and/or RES generation is low. A possible power mix for the year 2020 is presented and a combined solution of few large-scale storages and many smaller decentral storages, including electrical vehicles, is sketched. Keywords: power systems, wind power, wind energy generation, photovoltaic power systems, SmartGrids, electric vehicles, renewable energy sources (RES). C6-2R-EN Math H.J. Bollen STRI AB, Gothenburg, Sweden and Luleå University of Technology, Skellefteå, Sweden Snezana Čundeva University Ss. Cyril and Methodius, Skopje A STATISTICAL APPROACH TO OVERVOLTAGES DUE TO WIND POWER INTEGRATION This paper presents methods for estimating how much windpower can be connected to a distribution system before the risk of overvoltage becomes too high. A simple deterministic approach is given that can be used when no measurements are available. When measurements are available a statistical approach is recommended. The method combines measurements of the voltage magnitude before the connection of windpower with the probability distribution function of the windspeed. The choice of statistical index and the voltage-magnitude distribution before the connection of windpower have a big influence on the amount of windpower that can be connected. Keywords: windpower, distribution systems, voltage control, overvoltages. MAKO CIGRE 2009 C6 1

308 C6 2 MAKO CIGRE 2009 C6-3R-MK Vladimir Dimcev, Krste Najdenkoski, Vlatko Stoilkov, Živko Kokolanski University St. Cyril and Methodius Skopje Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies POSSIBLE SCENARIO FOR WIND GENERATION IN REPUBLIC OF MACEDONIA Nowadays there is an evident trend of using the renewable sources of energy, where the wind energy exploitations faced dramatic development world-wide. Until 2020 the European Union tends to push the wind generation penetration up to 20% of their total energy production. The logic question is, what is being doing for using the wind energy in Macedonia or which is the potential of the wind energy in RM? Based on the results obtained from the measurement campaign starting from June 2006 in this paper analyses of the wind parameters from the four measurement stations and possible energy production have being made. The paper presents analyses of the costs, incomes and periods for return of investment for the possible wind parks. Keywords: wind parks, wind parameters, wind energy. C6-4R-MK Aleksandra Krkoleva, Vesna Borozan Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Ss Cyril and Methodius University, Skopje ANALYSIS OF CHANGE IN VOLTAGE STATUS IN THE DISTRIBUTION SYSTEM WITH DISPERSED GENERATION AT SHORT CIRCUIT Modelling of parts of distribution systems with large penetration of dispersed generating units has been in the researcher s scope in the past few years due to the constant increase of these units in the existing distribution systems. Creating an equivalent dynamic model of a distribution system with increased dispersed generation requires in depth analyses of the performance of the system following different types of disturbances. The disturbances analysed considering different levels of penetration of the dispersed generation units and using different generation scenarios are needed in order to obtain better examination of the performance of these types of distribution networks. The analyses of larger number of cases could enable creation of a good image of the possible behaviour of the real networks of the future. The analyses in this paper are focused on a distribution network with certain number of different dispersed generation units. The network is modelled in DIgSilent/PowerFactory. In this paper, groups having similar voltage responses are identified qualitatively, for both external and internal fault, keeping in mind that establishing the range of responses that describe the behaviour of the distribution network is the first step towards obtaining its equivalent dynamic model. Keywords: dispersed generating units, distribution network, voltage responses following a short circuit.

309 MAKO CIGRE 2009 C6 3 C6-5R-MK Dimitar Dimitrov Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, University "Sts. Cyril and Methodius" Skopje TESTING THE CURRENT-VOLTAGE CHARACTERISTICS OF PV GENERATOR IN REAL CONDITIONS Aging, dirt and dust deposition, reflection of the solar rays, photovoltaic (PV) cells and module characteristics mismatch etc., lead to disparity of current-voltage characteristics PV generators that operate in real working conditions compared to those declared in the module data. In this paper, the characteristics of the PV generator located in the Solar Energy Laboratory at the Faculty of electrical engineering and information technologies have been analyzed. The characteristics are obtained by measuring the generator's current and the voltage for variety of loads and meteorological conditions. It is noticed that the values of these characteristics differ up to 12 % regarding to the characteristics obtained using the module's catalog data and applying the 4- parameter PV generator simulation model. Having in mind this, with aim the simulation model results to conjoin to the generator's real condition operating characteristics, it is proposed an adaptation of the PV modules' input data. It is set for the values of the current and the voltage at the maximum power point. It is also proposed a correction of the incident solar radiation at the cells' surfaces. The measurements have been carried out for several current-voltage characteristics with different values of solar radiation and cell temperature. Using the adapted values as input in the 4- parameter model, it is achieved a good matching with the characteristics obtained with the measurements (with coefficient of determination R 2 > 0.98). Keywords: photovoltaic generator, current-voltage characteristics, 4-parameter model, real working operation conditions. C6-6R-MK Sofija Nikolova, Atanas Iliev Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje SHORT TERM PREDICTION OF ELECTRICAL POWER GENERATION FROM WIND POWER PLANTS Wind power plants, as a renewable and clean source of electrical energy gain more and more importance for the recent power systems. One of the fundamental difficulty with which power system operators are facing while integrating wind power plants into the power system is unpredictability and variability of wind power plant production. In order to make better planning of active power scheduling, more accurate prediction of wind power plant production is necessary. In this paper a method for short term prediction of electric power generated from a wind power plant is presented. The results obtained from the wind speed prediction are used as inputs in the modeled power curve of proper types of wind turbines of which wind power plant is consisted. In order to predict the power output of the wind power plant a program package in MATLAB is developed, in which also the wake effect is taken into consideration.

310 C6 4 MAKO CIGRE 2009 In this paper wind power plants with different configuration of the wind turbines are analyzed. Keywords: wind power plants, prediction, wake effect, generated electrical power. C6-7R-MK Sofija Nikolova, Atanas Iliev Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje SHORT TERM WIND SPEED PREDICTION AND MODELLING OF SINGLE WIND TURBINE POWER CURVE In order to predict the electical energy produced by a single wind turbine, in this paper a model for short term prediction of wind speed is proposed. At first, wind speed with a proper linear model is predicted. Two models are analized: one that relates the measured wind speed data from the current year with the proper wind speed values from one previous year, and other model that relates the measured wind speed data from the current year with the proper two previous years series, for the same time period. Then, the study is carried out for two different prediction horizons: 6 and 12 hours (half day) ahead. Obtained results, from the proposed models, are compared with their corresponding values generated from the persistence model. Thereinafter, results obtained from the proposed model for wind speed prediction are used as inputs in the modeled wind turbine power curve and generated power from the wind turbine is gained as output. Different types of wind turbines are analyzed. Keywords: wind turbine, power curve, wind speed prediction, generated electrical power. Ljupcho Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Blagoja Arapinoski Faculty of Technical Sciences, Bitola C6-8R-MK A METHODOLOGY FOR CALCULATION OF DAILY ELECTRICAL ENERGY LOSS IN DISTRIBUTION NETWORKS In this paper a methodology for calculation of daily electrical energy loss in a distribution network (DN) is presented. The obtained results with this calculation are with great accuracy. Because the application of SCADA system in whole DN is not economical, usually this system is used only to measure the currents in feeders, from middle-voltage busbar in substation. The input data from SCADA system are need for calculations. These data are used together with measured values for maximum engaged power or maximum current (appeared during a month in substation MV/LV), daily load diagrams, daily diagrams for power factor cosϕ, for specified load type, for working (nonworking), winter (summer) day and line parameters for distribution network. A procedure for consumption calibration, based on measured current in the feeder beginning is used for load estimation in all nodes of DN. The results from calibration of consumption are used for state estimation in chosen moment. In this procedure a load-flow calculations in DN are applied. The procedures for calibration of consumption and state estimation in DN are performing for every hour of the day. The value of the measured current is treated as

311 MAKO CIGRE 2009 C6 5 constant value in whole hour. The calculations are performed for a known switch-on state of the DN. The presented methodology is used for calculation of daily electrical energy loss in a cable feeder for a winter working day and for a summer nonworking day. For the all substations MV/LV in the feeder, the normalized daily load diagram and power factor known in advance are taking into account. The analysis are performed with software package NEPLAN and obtained results are shown in tables and by diagrams. Keywords: daily load diagrams, calibration of consumption, state estimation, loss of electrical energy. C6-9R-MK Metodija Atanasovski Faculty of Technical Sciences, Bitola Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje INVESTIGATING THE EFFICIENCY OF MARGINAL COEFFICIENTS AND NODAL FACTORS FOR LOSS ALLOCATION IN DISTRIBUTION SYSTEMS WITH DISPERSED GENERATION The main idea of the paper is to perform critical evaluation of two already proposed methods for loss allocation in distribution systems with dispersed generation (DG): marginal loss coefficients (MLC) and nodal factors (NF) method. Common characteristic for these two methods is the use of marginal approach for allocation of losses. By definition MLC measure the change of total active power losses due to a marginal change in injected active and reactive power at each node in the network. Nodal factors method determines the prices of electric energy at different nodes of the network. These prices are short-run economically efficient and allocate losses on node network location basis. Paper begins with theoretical elaboration of MLCs and NF method. For better evaluation of mentioned methods, requirements for ideal loss allocation will be defined. After that methods will be implemented on real distribution network. Results of implementation will be presented and discussed according ideal loss allocation criteria. At the end several useful conclusions for the efficiency of these two methods will be summarized. Keywords: marginal loss coefficients, nodal factors, loss allocation. Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski Technical Faculty, Bitola C6-10R-MK REAL CASE STUDY ON IMPACT OF DISPERSED GENERATION ON MV DISTRIBUTION NETWORK This paper has a purpose to investigate the influence of dispersed generation (DG) on MV distribution network. Practically it is а study case of real 35 kv distribution network of distribution company in Bitola. Several technical factors should be analysed in order to investigate the influence of DG on 35 kv distribution network. First, steady state analysis will be performed for determination the impact of DG on network voltage profile and power losses. Several scenarios

312 C6 6 MAKO CIGRE 2009 will be considered. After that short circuit calculation will be performed for evaluation of DG influence on fault currents. Also dynamic behaviour of generators will be considered during transient processes in the network because of short circuits and transient stability of generators and critical clearing time will be calculated. On the end of the paper several useful conclusions will be presented. Modeling and analysis of the network will be done using Neplan software package. Faculty of Technical Sciences has a licensed version of this software for educative and research goals. Keywords: dispersed generation, distribution network.

313 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST TECHNIQUES Chairman Ljubomir Nikoloski Secretary Zoran Tripunovski

314

315 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 D1-1I-MK Mile Dabeski, Danica Arsenovska EVN Makedonija AD, Skopje Kurt ZOECHLING EVN AG, - Austrija STANDARDIZATION OF MATERIALS AND EQUIPMENT IN DISTRIBUTION GRID OF R. MACEDONIA In this paper will be presented the basic principles for assuaring the quality of the materials and equipment which are using in the construction of the distribution network in R.Macedonia, with special overview on the detailed and understandable technical description of the required materials and equipment and standards according which they should be produced, with aim the required quality to be reached by the producers of the materials and equipment, as potential suppliers for EVN Macedonia. Also, the special overwiev will be done to the optimization in the choice and usage of the materials and equimpent according to their technical characteristics and parametars, with aim - operation of the distribution system in optimal regime. In the paper will be described the participation of EVN Macedonia in the Institute of standardization in Republic of Macedonia (ISRM), suggestions for adoption of some European Standards in the scope of the energy sector, with which the quality of the materials and equipment and their technical characteristics will be improved and with other words helping of the job of Institute of the standardization in Republic of Macedonia. Keywords: standardization, standards, European standards, HD, MKS standard, YUS standard, materials, equipment, manufacturers, suppliers, quality, distribution network, technical characteristics and parameters, Institute of standardization in Republic of Macedonia (ISRM). MAKO CIGRE 2009 D1 1

316 D1 2 MAKO CIGRE 2009 D1-2I-EN Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - FEIT, University Ss. Cyril and Methodius, Skopje, Republic of Macedonia Giampiero Ruani Istituto per lo Studio dei Materiali Nanostrutturati - CNR, Bologna, Italy CENTRE FOR IMPLEMENTATION OF LOW-COST TECHNOLOGIES FOR SOLAR CELLS IN MACEDONIA Energy situation in Macedonia is very complex, under transformation processes towards implementation of European standards, policies and fulfillment of some conditions in energy sector. The governmental strategy is presently directed to increase the investments in energy efficiency, energy saving and usage of renewable energy sources. To overcome some of the problems and to improve this strategy it is necessary to transparently disseminate energy policies and to establish appropriate knowledge sharing and cooperation among all organizations involved and interested in Macedonian energy sector. Therefore, establishing a SOLTEC Centre for implementation of low-cost technologies for solar cells in Macedonia can provide promotion of solar cells technologies and their low-cost production trough supporting the links among educational, training and innovation institutions, government and other appropriate institutions, to ensure highest possible positive impact for improving the research, application and implementation of solar cells in the country. The SOLTEC Centre is unique institution of this kind in Macedonia for promotion and development of research and technology of renewable energy sources, with special focus in the field of solar cells. Keywords: low-cost solar cells, centre SOLTEC, renewable energy sources. D1-3R-EN Ilija Nasov, Hristina Kostadinova Boshkova Center for Plasma Technologies PLASMA ltd., Skopje THE INFLUENCE OF THE SPECTRALLY SELECTIVE COATING AND THE ABSORBER DESIGN ON THE COEFFICIENT OF EFFICIENCY OF THE FLAT- PLATE SOLAR-THERMAL COLLECTOR In the last decade, solar energy application except for sanitary water heating is also used for solar space heating, solar cooling and industrial application. For all of these applications it is necessary the medium temperature in the solar system to be higher than the existing one. For this purpose it is necessary to research and develop new types of solar absorbers and collectors with higher coefficient of efficiency. This study describes the development of manufacturing process for a PVD (Physical Vapor Deposition) multilayered selective coating, its basic characteristics and the dependence of a solarthermal collector s coefficient of efficiency on the spectrally selective surface and the absorber design.

317 MAKO CIGRE 2009 D1 3 In this paper, we estimate the collector efficiency coefficient, depending on the temperature of the medium and depending on the temperature difference between the medium and ambient for determined selective coating; furthermore we compare the coefficient of collector efficiency with different absorber designs, theoretically. Keywords: collector efficiency, selective coating, solar absorptance, solar radiation, solar reflectance, solar thermal collector, thermal emittance, titanium oxynitride. D1-4R-MK Aleksandar D. Prodanov, Kiro Mitevski Hydrometeorological Service, Skopje, R. Macedonia Hristina Spasevska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje, R. Macedonia THERMAL CHARACTERISTIC OF SOLAR THERMAL COLLECTORS The thermal characteristic of solar collectors: temperature of the water before to go in the collector (t in ), and when water exit off collector (t out ), solar radiation (global (G) and diffuse (G d )), air temperature (t a ) and flow rate ( m& ) was investigated. Investigations are made at seven types of collectors (K01, K03, K04, K05, K06, K07 and KKT) why have different combinations of absorption area (made of copper and aluminum, or theirs combination). The aim of these investigations is to compare thermal characteristics of couple of investigated collectors, and that characteristic to compare whit thermal characteristic of control collector (KKL). Solar collectors are tested in Solar Test Center in Macedonia, who is part of Hydrometeorological service, and work according with EN and ISO standards and procedures which are describe in EN [1,2] standard. Solar Test Center has capacity to investigate thermal characteristics of four different collectors at same time. Keywords: solar collectors, absorption area, Solar Test Center, temperature different, piranometer. D1-5R-MK Ljubomir Nikoloski Faculty of Electrical Engineering and Informations Technologies, Skopje, Macedonia Vilma Minovska AD MEPSO, Macedonian Electrical Power System Operator, Skopje, Macedonia. APPLICATION OF ZEOLITES FOR LENGTHENING OF THE LIFETIME OF TRANSFORMERS In this paper there are described the modern methods with the use of Zeolites for bettering of insulation system of the power transformers and lengthening of their lifetime. The main goal is to lower the level of moisture and concentration of ageing products in the transformer, without disturbing their dissolved gasses in the liquid dielectric which are required for the diagnostics of the condition of the insulation system according to the method of DGA. This is achieved with

318 D1 4 MAKO CIGRE 2009 circulating the insulation liquid from the transformer through special filter during the whole period of work of the transformer. Keywords: insulation system, power transformers, zeolites, lifetime. D1-6R-MK Vilma Minovska MEPSO, Skopje, Republic of Macedonia Krste Najdenkovski, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - FEIT, University Ss. Cyril and Methodius, Skopje, Republic of Macedonia TEST PROCEDURE FOR INSULATING OILS ANALYSIS IN HIGH VOLTAGE SYSTEM OF MEDICAL X-RAY DEVICES Regular working regime and maintenance of high voltage system in medical X-ray devices, is directly connected with the quality of insulation oils used in the same way as other energy supply systems. Quality control of the highvoltage insulation oils is one of the basic components going to improve the safety level and standard working regime of X-ray device. The necessity of introducing regular quality control of insulating oils is important because they loose their primary characteristics due to oil ageing and appearance of different local damages during the exploitation period. Systematic quality control of high voltage insulating oils used in X-ray devices have to include system of measures for characterization and certain program for investigation. The standard procedure developed as a Protocol for investigation of high voltage insulation oils in X-ray devices was established in the frame of this work. The Protocol is based on experimental investigation of several samples of new and old insulating oils with following methods: physical-chemical analysis, gas chromatographic analysis and determination of PCB (polyclorinatedbyphenile) concentration. The results from the analysis give some conclusions in form of measures and recommendations for the frequency of high voltage insulating oil control used in medical X-ray devices, procedures for control of the insulating oils according to EU standards and measures for safety and environmentally friendly oil removal and disposal. Keywords: insulation oils, high voltage system, X-ray devices. D1-7I-MK Tibor Hegjkezi ELMED, Skopje Margarita Ginovska, Hristina Spasevska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies SOFTWARE APPLICATION OF PROTOCOL RELATED TO TEST OF INSULATING HIGH VOLTAGE OILS IN X-RAY APPARATURES The software application for the protocol for testing of high voltage insulating oils at medical x-rays machines gives simpler realization for the recommendations and the activities

319 MAKO CIGRE 2009 D1 5 which are defined with the protocol. That is central WEB application, installed into a server, which is owned of the company who is in charge with the protocol, and from it can enter all the employed persons which have internet connection. The application is made of informative module and module for characterization of the oil. In the information module can be seen all the information s needed for processing of the characterization of the oil. Those are information s connected with the quality of the oil, the procedure for taking samples and examples of previous made characterizations, contained in Primer1 and Primer2. The module for the characterization of the oil allows electronic processing for the basic characteristics for the isolation high voltage oils connected with their functionality, stability, looks and health and ecological influence. The characteristics are kept by entering data into the system from the laboratorial measured values. The Module gives revue for all parts of the characteristic s of the oil in the dependence of the previous entered information s into the dally links. This software application is easy to manipulate, so the personnel which is working with servicing and maintenance of the high voltage systems at medical x-rays machines can vary simple check the quality for the isolation high voltage insulating oil. Keywords: high voltage oil, RTG machine, protocol.

320

321 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND TELECOMMUNICATION Chairman Trajče Čerepnalkovski Secretary Elizabeta Stalevska Solakova

322

323 6. CONFERENCE Ohrid, October 4-6 Vladi Gregus, Marko Roganovic, Dragan Bojanic Institute Mihailo Pupin Automatika, Belgrade D2-1R-MK DIFFERENT MODES OF USE AND TIME SYNCHRONIZATION OF MINIATURE REMOTE TERMINAL UNIT IN SYSTEMS FOR REMOTE CONTROL Miniature RTU PATLAS allows flexibility in realization of different configurations in systems for remote acquisition and control in electric power systems. This flexibility is illustrated in this paper through descriptions of several configurations practically implemented in electric power system in Republic of Serbia. First we describe realization where several PATLAS RTUs are connected with SCADA server through communication concentrator. Then, we have example where PATLAS RTU communicates with SCADA server directly. Example from HE Vlasinske elektrane shoes how two PATLAS RTUs in master-slave caonfiguratin can be used for remote analogue measurement acquisition. In separate section diferent time synchronization methods are described: centralized distribution of time throuh SCADA server and distributed through GPS clock. Keywords: RTU, PATLAS, SCADA server. Boris Sekirarski UHMR, Skopje D2-2R-MK MONITORING OF WEATHER CONDITIONS AND WEATHER FORECAST FOR SPECIFIED LOCATIONS AND SPECIFIED TRAJECTORIES The mobile server for global monitoring of large number of parameters (MSGM) has been a reality in the region for the past few years. During the last period, procedures for monitoring and forecasting the parameters along given trajectories have been everyday activity. The region of South Balcan is emphasized, but the solution is adaptable and extensible for other areas of the European continent. The work is based on the available information. At this moment, the system is using EUMETSAT products and data from meteorological and other type related stations for this area. In the whole frame of the idea to build this server, the raster analysis of different format of pictures is MAKO CIGRE 2009 D2 1

324 D2 2 MAKO CIGRE 2009 yearly practiced. A lot of information for different parameters related to precipitations, humidity, cloudiness, air temperature etc are created in batch processing. To accomplish the monitoring two modes of work are active: - data processing and information building procedures on every hour (since the last available picture), - data processing and information building procedures once in a day, for the last 24 hours (for all of the pictures which have not been already processed). In the case of forecast and fast reforecast, the system works with GPL licensed forecasted data scheduled, such as: - data processing and information building procedures, performed once a day for each forecasted term in the last 24 hours. The results are mainly spatial distribution of parameters and, rarely, two-dimensional charts along the trajectories of the power installations and the roads The server takes care about the organized access to results and libraries of functions. A complex WEB-CMS-GIS part is organized for this and it is permanently being developed during the last 8 years. At this moment the server generates more than 3000 files (products) a day. About 2000 of them are archived, and the rest are temporary with life duration of 1 or 5 days. Keywords: monitoring, informatics system, server, locations, GIS, trajectories, diagnostics, forecast, weather conditions. D2-3R-MK Igor Trajkovski NETRA ltd. Telecommunication engineering, Skopje Atanas Iliev FEIT, Skopje CHANGES IN MANAGEMENT OF ORGANIZATION WHOSE CORE ACTIVITY IS ENGINEERING This document depicts a model which has a goal of improvement of the quality factors in engineering based organization. Taking in account that most of the engineering organizations are project oriented, there is a demand in changing their conventional approach aiming to provide modern and reliable commercial services assuring quality in telecommunications. In today s world, it is impossible to perceive a static environment with few changes, nevertheless, the management procedure for such an environment should take in account all the aspects. The management of the changes it s a responsibility of the manager towards the changes in the working environment. Mainly, the goal of the management is for minimizing the disarrangement of the tasks. Otherwise, every change contributes in additional documentation expanding. In order to have changes which are successful and effective, the process of changing has to be clean, with adequate leadership and comprehensive communication. This analysis represents the change process in an engineering based company NETRА. A demand for changes was noted by its manager as there were various reasons for organization improvements. To goal these improvements, modern approach and theories of management were used in determining improvement projects. These projects involve improvement strategies, promoting of the human resources (improvement of the working environment, better qualification, using in house technical experts rather than outsourcing for improvement of the engineering possibilities), and improvement of the coordination using workflow and information exchange management and finally a full implementation of project management standards within the scope of the projects. Based upon the experience in the

325 MAKO CIGRE 2009 D2 3 telecommunication market and industry of the author, this document is focused on the quantitative methods in determining the effectiveness of the changes. Keywords: management, projects, changes, leadership, engineering. D2-4R-EN Robert Novak, Nikša Matijević KONČAR Power Plant and Electric Traction Engineering Inc., Zagreb, Croatia Branislav Ananijev, Mario Javorović HEP - Croatian transmission system operator company, Transmission area Zagreb S/S MRACLIN 220/110/10 kv LOCAL CONTROL SYSTEM AND DS-8 RTU DUAL PROTOCOL COMMUNICATION UNIT COMMISSIONING EXPERIENCE The paper reviews Substation 220/110/10 kv Mraclin local control system upgrade and presents experiences during station computer testing and commissioning. This article deals with accommodation of RTU DS803T and AR2 together with EDCU21Net+DualProtokol communication unit. The new system represents the basis of necessary environment for upcoming secondary equipment reconstruction and migration procedure to RCC Zagreb SCADA/EMS system. Proposed control system architecture stresses MS Windows XP operating system and MicroSCADA Pro software to provide standard SCADA functions. Keywords: SCADA, IEC61850, control and supervision system, WAMS, migration.

326 D2 4 MAKO CIGRE 2009 Ljubomir Strezov AD MEPSO, Skopje D2-5R-MK DEPLOYING OF THE OPTICAL TRANSPORT HIERARCHY IN THE TELECOMMUNICATION NETWORK OF AD MEPSO The first part presents a short overview about the setting up of the optical telecommunication network of MEPSO up to year In the second construction phase, that begun in 2005, the further development of the optical infrastructures was scheduled. After termination of this second phase, two closed optical rings in the central and the east part of the country should be formed. However, the development of the telecommunication network (TN) has not been realized according the planned dynamic. Therefore, in the paper are elaborated three models for telecommunication services provisioning for MEPSO, which in same time should booster the TN development. The week points in MEPSO s organisation scheme and in the management of the TN are detected and several scenarios are proposed how these obstacles to overcome. The last part of the paper suggests that further enlargement with transmission equipment of the existing Synchronous Digital Hierarchy should terminate. Instead of this out of dated solution, the author recommends the build-up of a new transmission network based on Optical Transport Hierarchy (OTH). The paper terminates with a possible scenario for the build-up of this new network. Keywords: Optical network, Telecommunication network, Models for telecommunication service provision, Optical Transport Hierarchy.

327

328

329

330

ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ

ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември 2013 Издавач МАКЕДОНСКИ КОМИТЕТ ЗА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ СИСТЕМИ ВО СИГРЕ Факултет за електротехника и информациски технологии Ул. Руѓер Бошковиќ

Διαβάστε περισσότερα

ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ PROCEEDINGS

ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ PROCEEDINGS INTERNATIONAL COUNCIL FOR LARGE ELECTRIC SYSTEMS MACEDONIAN COMMITEE SEPTEMBER 27-29 OHRID MACEDONIA CONFERENCE ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ PROCEEDINGS ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ PROCEEDINGS 9. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 27 29

Διαβάστε περισσότερα

СТУДИЈА НА РЕАЛЕН СЛУЧАЈ НА ВЛИЈАНИЕТО НА ДИСПЕРЗИРАНОТО ПРОИЗВОДСТВО ВРЗ СН ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА

СТУДИЈА НА РЕАЛЕН СЛУЧАЈ НА ВЛИЈАНИЕТО НА ДИСПЕРЗИРАНОТО ПРОИЗВОДСТВО ВРЗ СН ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Методија Атанасовски Љупчо Трпезановски Технички Факултет, Битола СТУДИЈА НА РЕАЛЕН СЛУЧАЈ НА ВЛИЈАНИЕТО НА ДИСПЕРЗИРАНОТО ПРОИЗВОДСТВО ВРЗ СН ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА

Διαβάστε περισσότερα

ТАРИФЕН СИСТЕМ ЗА ДИСТРИБУЦИЈА

ТАРИФЕН СИСТЕМ ЗА ДИСТРИБУЦИЈА ТАРИФЕН СИСТЕМ ЗА ДИСТРИБУЦИЈА Тарифен систем за ДС на ЕВН Македонија 2014 година (rke.org.mk) Надоместок за користење на дистрибутивниот систем плаќаат сите потрошувачи, корисници на дистрибутивниот сите

Διαβάστε περισσότερα

ИЗБОР НА ОПТИМАЛНА ЛОКАЦИЈА НА 400/110 kv РЕГУЛАЦИОНИ АВТО-ТРАНСФОРМАТОРИ ВО ЕЕС НА РМ

ИЗБОР НА ОПТИМАЛНА ЛОКАЦИЈА НА 400/110 kv РЕГУЛАЦИОНИ АВТО-ТРАНСФОРМАТОРИ ВО ЕЕС НА РМ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Климент Наумоски Александар Пауноски Елизабета Силјановска Атанасова Елена Јовановска Александар Костевски АД МЕПСО Скопје ИЗБОР НА ОПТИМАЛНА ЛОКАЦИЈА НА 400/110

Διαβάστε περισσότερα

Предизвици во моделирање

Предизвици во моделирање Предизвици во моделирање МОРА да постои компатибилност на јазлите од мрежата на КЕ на спојот на две површини Предизвици во моделирање Предизвици во моделирање Предизвици во моделирање Предизвици во моделирање

Διαβάστε περισσότερα

ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ИСПИТНА СТАНИЦА ЗА ТЕСТИРАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ

ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ИСПИТНА СТАНИЦА ЗА ТЕСТИРАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Љубомир Николоски Крсте Најденкоски Михаил Дигаловски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Зоран Трипуноски Раде Кончар - Скопје ПОДОБРУВАЊЕ

Διαβάστε περισσότερα

ИСПИТ ПО ПРЕДМЕТОТ ВИСОКОНАПОНСКИ МРЕЖИ И СИСТЕМИ (III година)

ИСПИТ ПО ПРЕДМЕТОТ ВИСОКОНАПОНСКИ МРЕЖИ И СИСТЕМИ (III година) Septemvri 7 g ИСПИТ ПО ПРЕДМЕТОТ ВИСОКОНАПОНСКИ МРЕЖИ И СИСТЕМИ (III година) Задача 1. На сликата е прикажан 4 kv преносен вод со должина L = 18 km кој поврзува ЕЕС со бесконечна моќност и една електрична

Διαβάστε περισσότερα

ПРИМЕНА НА FACTS УРЕДИ ЗА РЕДНА И НАПРЕЧНА КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ

ПРИМЕНА НА FACTS УРЕДИ ЗА РЕДНА И НАПРЕЧНА КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Јовица Вулетиќ Јорданчо Ангелов Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ПРИМЕНА НА FACTS УРЕДИ ЗА РЕДНА И НАПРЕЧНА КОМПЕНЗАЦИЈА

Διαβάστε περισσότερα

Заземјувачи. Заземјувачи

Заземјувачи. Заземјувачи Заземјувачи Заземјување претставува збир на мерки и средства кои се превземаат со цел да се обезбедат нормални услови за работа на системот и безбедно движење на луѓе и животни во близина на објектот.

Διαβάστε περισσότερα

6. СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 4-6 октомври 2009

6. СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 4-6 октомври 2009 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 009 м-р Методија Атанасовски Технички Факултет, Битола д-р Рубин Талески Факултет за Електротехника и Информациски Технологии, Скопје ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФИКАСНОСТА НА МАРГИНАЛНИТЕ

Διαβάστε περισσότερα

ДИНАМИЧКИ РЕЖИМ НА РАБОТА НА ВЕТЕРНА ФАРМА

ДИНАМИЧКИ РЕЖИМ НА РАБОТА НА ВЕТЕРНА ФАРМА 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Миле Јончевски Миле Спировски Благоја Стеваноски Технички факултет Битола ДИНАМИЧКИ РЕЖИМ НА РАБОТА НА ВЕТЕРНА ФАРМА КУСА СОДРЖИНА Во трудот се анализирaни динамичките

Διαβάστε περισσότερα

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври 2007 АНАЛИЗА НА ТРАНЗИЕНТИ ПОЈАВИ КАЈ СПЕЦИЈАЛНИ ТРАНСФОРМАТОРИ

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври 2007 АНАЛИЗА НА ТРАНЗИЕНТИ ПОЈАВИ КАЈ СПЕЦИЈАЛНИ ТРАНСФОРМАТОРИ ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 27 Марија Чундева-Блајер Снежана Чундева Љупчо Арсов Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје АНАЛИЗА НА ТРАНЗИЕНТИ ПОЈАВИ КАЈ СПЕЦИЈАЛНИ ТРАНСФОРМАТОРИ

Διαβάστε περισσότερα

ПРИМЕНА НА МЕНАЏМЕНТ НА РИЗИК ЗА ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКИ ВО ЕНЕРГЕТСКИ КОМПАНИИНАПАТСТВИЈА

ПРИМЕНА НА МЕНАЏМЕНТ НА РИЗИК ЗА ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКИ ВО ЕНЕРГЕТСКИ КОМПАНИИНАПАТСТВИЈА 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Невенка Китева Роглева Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии Ева Шуклева ЕВН-Македонија ПРИМЕНА НА МЕНАЏМЕНТ НА РИЗИК ЗА ДОНЕСУВАЊЕ НА

Διαβάστε περισσότερα

ЕВН ЕЛЕКТРОСТОПАНСТВО НА МАКЕДОНИЈА

ЕВН ЕЛЕКТРОСТОПАНСТВО НА МАКЕДОНИЈА 20140300978 ЕВН ЕЛЕКТРОСТОПАНСТВО НА МАКЕДОНИЈА ИЗМЕНИ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ( СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА БР. 87/12) Член 1 Во мрежните правила

Διαβάστε περισσότερα

ЗАШТЕДА НА ЕНЕРГИЈА СО ВЕНТИЛАТОРИТЕ ВО ЦЕНТРАЛНИОТ СИСТЕМ ЗА ЗАТОПЛУВАЊЕ ТОПЛИФИКАЦИЈА-ИСТОК - СКОПЈЕ

ЗАШТЕДА НА ЕНЕРГИЈА СО ВЕНТИЛАТОРИТЕ ВО ЦЕНТРАЛНИОТ СИСТЕМ ЗА ЗАТОПЛУВАЊЕ ТОПЛИФИКАЦИЈА-ИСТОК - СКОПЈЕ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Иле Георгиев Македонски Телеком а.д. Скопје ЗАШТЕДА НА ЕНЕРГИЈА СО ВЕНТИЛАТОРИТЕ ВО ЦЕНТРАЛНИОТ СИСТЕМ ЗА ЗАТОПЛУВАЊЕ ТОПЛИФИКАЦИЈА-ИСТОК - СКОПЈЕ КУСА СОДРЖИНА Во

Διαβάστε περισσότερα

КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ

КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ Сите потрошувачи за својата работа ангажираат активна моќност, а некои од нив и реактивна моќност во ЕЕС извори на активната моќност се генераторите, синхроните компензатори, синхроните мотори, кондензаторските

Διαβάστε περισσότερα

ТРЕТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид 3 6 октомври 2001

ТРЕТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид 3 6 октомври 2001 ТРЕТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид 3 6 октомври 2001 Рубин Талески Ристо Ачковски Електротехнички факултет, Скопје ПРИМЕНА НА ТРАНСФОРМАТОРИТЕ ЗА РЕГУЛАЦИЈА НА НАПОН ВО ДИСТРИБУТИВНИТЕ МРЕЖИ КУСА СОДРЖИНА Во трудот

Διαβάστε περισσότερα

σ d γ σ M γ L = ЈАКОСТ 1 x A 4М21ОМ02 АКСИЈАЛНИ НАПРЕГАЊА (дел 2) 2.6. СОПСТВЕНА ТЕЖИНА КАКО АКСИЈАЛНА СИЛА Напонска состојаба

σ d γ σ M γ L = ЈАКОСТ 1 x A 4М21ОМ02 АКСИЈАЛНИ НАПРЕГАЊА (дел 2) 2.6. СОПСТВЕНА ТЕЖИНА КАКО АКСИЈАЛНА СИЛА Напонска состојаба 4МОМ0 ЈАКОСТ АКСИЈАЛНИ НАПРЕГАЊА (дел ) наставник:.6. СОПСТВЕНА ТЕЖИНА КАКО АКСИЈАЛНА СИЛА Напонска состојаба γ 0 ( специфична тежина) 0 ak() G γ G ΣX0 ak() G γ ak ( ) γ Аксијалната сила и напонот, по

Διαβάστε περισσότερα

СТАНДАРДНИ НИСКОНАПОНСКИ СИСТЕМИ

СТАНДАРДНИ НИСКОНАПОНСКИ СИСТЕМИ НН трифазни мрежи се изведуваат со три или четири спроводника мрежите со четири спроводника можат да преминат во мрежи со пет спроводника, но со оглед што тоа во пракса се прави во објектите (кај потрошувачите),

Διαβάστε περισσότερα

ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА И ПРЕСМЕТКА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА СИЛА КАЈ МОДЕЛ НА СИНХРОН ЛИНЕАРЕН МОТОР ПО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ

ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА И ПРЕСМЕТКА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА СИЛА КАЈ МОДЕЛ НА СИНХРОН ЛИНЕАРЕН МОТОР ПО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Мирка Попниколова Радевска Благоја Арапиноски Технички Факултет, Битола Драган Видановски ЕЛЕМ, Подружница РЕК Битола ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА И ПРЕСМЕТКА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА

Διαβάστε περισσότερα

Регулација на фреквенција и активни моќности во ЕЕС

Регулација на фреквенција и активни моќности во ЕЕС 8 Регулација на фреквенција и активни моќности во ЕЕС 8.1. Паралелна работа на синхроните генератори Современите електроенергетски системи го напојуваат голем број на синхрони генератори кои работат паралелно.

Διαβάστε περισσότερα

Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН

Современа постапка за оптимален избор на мрежест заземјувач кај постројките ВН/ВН и ВН/СН 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Николче Ацевски, Технички факултет Битола Благоја Блажев ТИМЕЛПРОЕКТ

Διαβάστε περισσότερα

Факултет за електротехника и информациски технологии - ФЕИТ, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Република Македонија

Факултет за електротехника и информациски технологии - ФЕИТ, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Република Македонија 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Вилма Миновска МЕПСО, Скопје, Република Македонија Крсте Најденковски Христина Спасевска Маргарита Гиновска Факултет за електротехника и информациски технологии -

Διαβάστε περισσότερα

Во трудот се истражува зависноста на загубите во хрватскиот електроенергетски систем од

Во трудот се истражува зависноста на загубите во хрватскиот електроенергетски систем од 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Стипе Ќурлин Антун Андриќ ХОПС ОПТИМИЗАЦИЈА НА ЗАГУБИТЕ НА ПРЕНОСНАТА МРЕЖА ОД АСПЕКТ НА КРИТЕРИУМОТ НА МИНИМАЛНИ ЗАГУБИ НА АКТИВНА МОЌНОСТ СО ПРОМЕНА НА АГОЛОТ НА

Διαβάστε περισσότερα

АНАЛИЗА НА АТМОСФЕРСКИ ПРЕНАПОНИ ВО ТС АЕРОДРОМ СО ПРОГРАМОТ EMTP

АНАЛИЗА НА АТМОСФЕРСКИ ПРЕНАПОНИ ВО ТС АЕРОДРОМ СО ПРОГРАМОТ EMTP ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 Дарко Котевски, дипл.ел.инж. А.Д. Табак осигурување, Скопје проф. др. Ристо Ачковски Факултет за Eлектротехника и Информациски Технологии, Скопје АНАЛИЗА НА АТМОСФЕРСКИ

Διαβάστε περισσότερα

SFRA ТЕСТ ЗА МЕХАНИЧКА ПРОЦЕНКА НА АКТИВНИОТ ДЕЛ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ

SFRA ТЕСТ ЗА МЕХАНИЧКА ПРОЦЕНКА НА АКТИВНИОТ ДЕЛ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Жан Кипаризоски Howard Industries, Laurel, MS, USA SFRA ТЕСТ ЗА МЕХАНИЧКА ПРОЦЕНКА НА АКТИВНИОТ ДЕЛ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ КУСА СОДРЖИНА SFRA (sweep frequency

Διαβάστε περισσότερα

МОДЕЛИРАЊЕ НА ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ КОМУТАЦИИ СО MATLAB/Simulink

МОДЕЛИРАЊЕ НА ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ КОМУТАЦИИ СО MATLAB/Simulink 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Александра Крколева Јовица Вулетиќ Јорданчо Ангелов Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје МОДЕЛИРАЊЕ НА ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ КОМУТАЦИИ

Διαβάστε περισσότερα

Φύλλα Εργασίας. Работни Листови. Εκπαιδευτικό Υλικό

Φύλλα Εργασίας. Работни Листови. Εκπαιδευτικό Υλικό Εκπαιδευτικό Υλικό Φύλλα Εργασίας Работни Листови Έργο: «Διασυνοριακή συνεργασία και ανταλλαγή τεχνογνωσίας για τη χρήση της εκπαιδευτικής τεχνολογίας στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» Проект: «Ποгранична

Διαβάστε περισσότερα

АНАЛИЗА НА ДОВЕРЛИВОСТА НА РАДИЈАЛНИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА МОНТЕ КАРЛО СИМУЛАЦИИ

АНАЛИЗА НА ДОВЕРЛИВОСТА НА РАДИЈАЛНИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА МОНТЕ КАРЛО СИМУЛАЦИИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Петар Крстевски Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје АНАЛИЗА НА ДОВЕРЛИВОСТА НА РАДИЈАЛНИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА

Διαβάστε περισσότερα

Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 220/6 Антеа Албанија

Избор на димензии и конфигурација на мрежестиот заземјувач во ТС 220/6 Антеа Албанија 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски, Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Живко Богдановски ТИМЕЛПРОЕКТ Скопје Избор на димензии и конфигурација

Διαβάστε περισσότερα

ЈАКОСТ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ

ЈАКОСТ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ диј е ИКА ски ч. 7 ч. Универзитет Св. Кирил и Методиј Универзитет Машински Св. факултет Кирил и Скопје Методиј во Скопје Машински факултет МОМ ТЕХНИЧКА МЕХАНИКА професор: доц. др Виктор Гаврилоски. ТОРЗИЈА

Διαβάστε περισσότερα

ИЗБОР НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР ЗА МЕТАЛНА КОМПАКТНА ТРАФОСТАНИЦА

ИЗБОР НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР ЗА МЕТАЛНА КОМПАКТНА ТРАФОСТАНИЦА 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Михаил Дигаловски Крсте Најденкоски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Тане Петров Бучим ДООЕЛ - Радовиш ИЗБОР НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР

Διαβάστε περισσότερα

ХАВАРИСКИ СТОП НА ХИДРОГЕНЕРАТОРОТ ВО ХЕЦ САПУНЧИЦА И АНАЛИЗА НА НАСТАНОТ И ОШТЕТУВАЊАТА

ХАВАРИСКИ СТОП НА ХИДРОГЕНЕРАТОРОТ ВО ХЕЦ САПУНЧИЦА И АНАЛИЗА НА НАСТАНОТ И ОШТЕТУВАЊАТА 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Вангел Фуштиќ, Крсте Најденкоски, Иван Куковски, Невенка Китева-Роглева Универзитет Св.Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии ХАВАРИСКИ

Διαβάστε περισσότερα

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Преглед - МКС EN ISO 14683:2007 Топлински мостови во градежништво Линеарни коефициенти на премин на топлина Упростен метод и утврдени вредности Thermal bridges in

Διαβάστε περισσότερα

Извори на електрична енергија

Извори на електрична енергија 6 Извори на електрична енергија 6.1. Синхрон генератор За трансформација на механичка во електрична енергија денес се употребуваат, скоро исклучиво, трифазни синхрони генератори со фреквенција од 50 Hz,

Διαβάστε περισσότερα

2. Просечната продажна цена на електрична енергија по која АД ЕЛЕМ - Скопје, подружница Енергетика, ги снабдува потрошувачите за 2018 година од:

2. Просечната продажна цена на електрична енергија по која АД ЕЛЕМ - Скопје, подружница Енергетика, ги снабдува потрошувачите за 2018 година од: Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член 22 став 1 точка 4 од Законот за енергетика ( Службен весник на Република Македонија бр.16/11, 136/11, 79/13, 164/13, 41/14,

Διαβάστε περισσότερα

шифра: Филигран Истражувачки труд на тема: Анализа на мала хидроцентрала Брајчино 2

шифра: Филигран Истражувачки труд на тема: Анализа на мала хидроцентрала Брајчино 2 шифра: Филигран Истражувачки труд на тема: Анализа на мала хидроцентрала Брајчино 2 Битола, 2016 Содржина 1. Вовед... 2 2. Поделба на хидроцентрали... 3 2.1. Поделба на хидроцентрали според инсталирана

Διαβάστε περισσότερα

Тарифен став (денари) Пресметковна. Тарифно Потрошувачи на висок Единица величина. напон 35 kv * 35 kv 10 kv Моќност kw 943,62 994,66 767,14.

Тарифен став (денари) Пресметковна. Тарифно Потрошувачи на висок Единица величина. напон 35 kv * 35 kv 10 kv Моќност kw 943,62 994,66 767,14. Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член 22 став 1 точка 4 од Законот за енергетика ( Службен весник на Република Македонија бр.16/11, 136/11, 79/13, 164/13, 41/14,

Διαβάστε περισσότερα

АКСИЈАЛНО НАПРЕГАЊЕ Катедра за техничка механика и јакост на материјалите

АКСИЈАЛНО НАПРЕГАЊЕ Катедра за техничка механика и јакост на материјалите УНИВЕРЗИТЕТ Св. КИРИЛ иметодиј ГРАДЕЖЕН ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ Катедра за техничка механика и јакост на материјалите http://ktmjm.gf.ukim.edu.mk АКСИЈАЛНО НАПРЕГАЊЕ 17.02.2015 АКСИЈАЛНО НАПРЕГАЊЕ КОГА??? АКСИЈАЛНО

Διαβάστε περισσότερα

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА. Влажен воздух 3/22/2014

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА. Влажен воздух 3/22/2014 Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Влажен воздух 1 1 Влажен воздух Влажен воздух смеша од сув воздух и водена пареа Водената пареа во влажниот воздух е претежно во прегреана состојба идеален гас.

Διαβάστε περισσότερα

МОДЕЛИРАЊЕ НА РАБОТАТА НА РЕВЕРЗИБИЛНИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ

МОДЕЛИРАЊЕ НА РАБОТАТА НА РЕВЕРЗИБИЛНИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 29 Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Томе Бошевски МАНУ МОДЕЛИРАЊЕ НА РАБОТАТА НА РЕВЕРЗИБИЛНИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ

Διαβάστε περισσότερα

ИСПИТУВАЊЕ НА СТРУЈНО-НАПОНСКИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФОТОВОЛТАИЧЕН ГЕНЕРАТОР ПРИ ФУНКЦИОНИРАЊЕ ВО РЕАЛНИ УСЛОВИ

ИСПИТУВАЊЕ НА СТРУЈНО-НАПОНСКИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФОТОВОЛТАИЧЕН ГЕНЕРАТОР ПРИ ФУНКЦИОНИРАЊЕ ВО РЕАЛНИ УСЛОВИ . СОВЕТУВАЊЕ Охрид, - октомври 29 Димитар Димитров Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет Св. Кирил и Методиј Скопје ИСПИТУВАЊЕ НА СТРУЈНО-НАПОНСКИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФОТОВОЛТАИЧЕН

Διαβάστε περισσότερα

КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНАТА ЕНЕРГИЈА КАЈ ИНДУСТРИСКИ ПОТРОШУВАЧИ И ТЕХНИЧКИ-ЕКОНОМСКИТЕ ПРИДОБИВКИ ОД НЕА

КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНАТА ЕНЕРГИЈА КАЈ ИНДУСТРИСКИ ПОТРОШУВАЧИ И ТЕХНИЧКИ-ЕКОНОМСКИТЕ ПРИДОБИВКИ ОД НЕА 7. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 2 4 октомври 2011 Слободан Биљарски,,Елма инг,, Берово Ванчо Сивевски,,Бомекс Рефрактори,, Пехчево Александар Ласков,,Факултет за електротехника и информациски технологии,, Скопје

Διαβάστε περισσότερα

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври ДМС Софтвер "WINDOWS" за дистибутивните системи

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври ДМС Софтвер WINDOWS за дистибутивните системи ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 Оливер Мирчевски, дипл.ел.инж Влатко Манев дипл.ел.инж Неоком А.Д., Скопје М-р Бранислав Брбаклиќ, дипл. инг. ДМС Група, Нови Сад Вон.Проф. Д-р Весна Борозан Факултет

Διαβάστε περισσότερα

ДОМАШНИ ЗАДАЧИ ПО ПРЕДМЕТОТ НАДЗЕМНИ И КАБЕЛСКИ ВОДОВИ

ДОМАШНИ ЗАДАЧИ ПО ПРЕДМЕТОТ НАДЗЕМНИ И КАБЕЛСКИ ВОДОВИ УНИВЕРЗИТЕТ Св. КИРИЛ И МЕТОДИЈ СКОПЈЕ ФАКУЛТЕТ ЗА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА И ИНФОРМАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ Ј. А н г е л о в ДОМАШНИ ЗАДАЧИ ПО ПРЕДМЕТОТ НАДЗЕМНИ И КАБЕЛСКИ ВОДОВИ Скопје 017 УНИВЕРЗИТЕТ Св. КИРИЛ И МЕТОДИЈ

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος... ιάγραμμα περιεχομένων... Πίνακας περιεχομένων... Συντομογραφίες... Βιβλιογραφία... ΙΧ ΧΙ XV LI LV ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Έννοια και σημασία του κληρονομικού δικαίου... 1 2. Ιστορική

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври 2007 СОВРЕМЕН СТАТИЧКИ ВОЗБУДЕН СИСТЕМ ЗА СИНХРОН ГЕНЕРАТОР СО ДИГИТАЛЕН РЕГУЛАТОР НА НАПОН

ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ. Охрид, 7 9 октомври 2007 СОВРЕМЕН СТАТИЧКИ ВОЗБУДЕН СИСТЕМ ЗА СИНХРОН ГЕНЕРАТОР СО ДИГИТАЛЕН РЕГУЛАТОР НА НАПОН ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 007 Борчо Костов АД Електрани на Македонија - Скопје СОВРЕМЕН СТАТИЧКИ ВОЗБУДЕН СИСТЕМ ЗА СИНХРОН ГЕНЕРАТОР СО ДИГИТАЛЕН РЕГУЛАТОР НА НАПОН КУСА СОДРЖИНА Паралелно

Διαβάστε περισσότερα

Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС

Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа на ЕЕС 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Мирко Тодоровски Ристо Ачковски Јовица Вулетиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Примена на Matlab за оптимизација на режимите на работа

Διαβάστε περισσότερα

ВЛИЈАНИЕ НА ВИСОКОНАПОНСКИ ВОДОВИ ВРЗ ЗАЗЕМЈУВАЧКИОТ СИСТЕМ НА КАТОДНАТА ЗАШТИТА НА ЦЕВКОВОДИТЕ

ВЛИЈАНИЕ НА ВИСОКОНАПОНСКИ ВОДОВИ ВРЗ ЗАЗЕМЈУВАЧКИОТ СИСТЕМ НА КАТОДНАТА ЗАШТИТА НА ЦЕВКОВОДИТЕ ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 007 Владимир Талевски, дипл. ел. инж. ГА-МА А.Д. Систем оператор за пренос на природен гас Скопје Проф. д-р Мито Златаноски, дипл. ел. инж. Софија Николова, дипл. ел.

Διαβάστε περισσότερα

РЕВИТАЛИЗАЦИЈА И ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ГЕНЕРАТОРИТЕ ВО ХЕ ТИКВЕШ И ХЕ ВРБЕН

РЕВИТАЛИЗАЦИЈА И ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ГЕНЕРАТОРИТЕ ВО ХЕ ТИКВЕШ И ХЕ ВРБЕН ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 м-р Зоран Милојковиќ КОНЧАР-ГИМ-Загреб, Р.Хрватска Проф.м-р Дионис Манов д-р Влатко Чингоски АД ЕЛЕМ, Скопје КУСА СОДРЖИНА РЕВИТАЛИЗАЦИЈА И ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ

Διαβάστε περισσότερα

АНАЛИЗА НА ПОЈАВИ ВО АВТОТРАНСФОРМАТОР 400/115 kv, 300 MVA

АНАЛИЗА НА ПОЈАВИ ВО АВТОТРАНСФОРМАТОР 400/115 kv, 300 MVA ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 Милош Буквиќ, дипл.ел.инж. Александар Шекерински,дипл.ел.инж. м-р Вилма Миновска, дипл.технолог АД МЕПСО АНАЛИЗА НА ПОЈАВИ ВО АВТОТРАНСФОРМАТОР 400/115 kv, 300

Διαβάστε περισσότερα

а) Определување кружна фреквенција на слободни пригушени осцилации ωd ωn = ω б) Определување периода на слободни пригушени осцилации

а) Определување кружна фреквенција на слободни пригушени осцилации ωd ωn = ω б) Определување периода на слободни пригушени осцилации Динамика и стабилност на конструкции Задача 5.7 За дадената армирано бетонска конструкција од задачата 5. и пресметаните динамички карактеристики: кружна фреквенција и периода на слободните непригушени

Διαβάστε περισσότερα

ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НОВ СИСТЕМ ЗА НЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ ВО МЕПСО

ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НОВ СИСТЕМ ЗА НЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ ВО МЕПСО 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Зоран Митиќ Биљана Каева-Котевска Стефко Јаневски АД МЕПСО-Скопје ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НОВ СИСТЕМ ЗА НЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ ВО МЕПСО КУСА СОДРЖИНА Еден од најважните приоритети

Διαβάστε περισσότερα

Προγραμματική Περίοδος 2007 2013

Προγραμματική Περίοδος 2007 2013 Προγραμματική Περίοδος 2007 2013 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Τίτλος: ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ Κωδικός Ε.Π.: 9 CCI: 2007GR161PO008 ΕΠΙΣΗΜΗ ΥΠΟΒΟΛΗ Αθήνα, Μάρτιος 2006 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

46. РЕГИОНАЛЕН НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА април II година (решенија на задачите)

46. РЕГИОНАЛЕН НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА април II година (решенија на задачите) 46 РЕГИОНАЛЕН НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА 03 0 април 03 година (решенија на задачите Задача Tочкаст полнеж е поставен во темето на правиот агол на правоаголен триаголник како што е прикажано на слика Јачината

Διαβάστε περισσότερα

Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет

Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Мирко Тодоровски Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Анализа на мрежите на ЈИЕ во поглед на вкупниот преносен капацитет КУСА

Διαβάστε περισσότερα

4. Оваа Одлука влегува во сила со денот на објавувањето во Службен весник на Република Македонија, а ќе се применува од 1 јули 2018 година.

4. Оваа Одлука влегува во сила со денот на објавувањето во Службен весник на Република Македонија, а ќе се применува од 1 јули 2018 година. Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член 22 став 1 точка 4 од Законот за енергетика (Службен весник на Република Македонија бр.16/11,136/11, 79/13, 164/13, 41/14,

Διαβάστε περισσότερα

Στοιχεία και έγγραφα που απαιτούνται για την εγγραφή στο ΓΕΜΗ

Στοιχεία και έγγραφα που απαιτούνται για την εγγραφή στο ΓΕΜΗ Στοιχεία και έγγραφα που απαιτούνται για την εγγραφή στο ΓΕΜΗ Σύμφωνα με την αριθμ. Κ1-941 οικ./27.4.12 και την Κ1-1484/12.6.2012 του Υπουργείου Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας πρέπει να γίνει εγγραφή των

Διαβάστε περισσότερα

ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ПОТЕНЦИЈАЛОТ ОД ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА ПРОИЗВОДСТВО НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ПОТЕНЦИЈАЛОТ ОД ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА ПРОИЗВОДСТВО НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ БИТОЛА MAШИНСКИ ОТСЕК Драган Митановски ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ПОТЕНЦИЈАЛОТ ОД ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА ПРОИЗВОДСТВО

Διαβάστε περισσότερα

15PROC002628326 2015-03-10

15PROC002628326 2015-03-10 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΔΗΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ Δ/ΝΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΜΗΘΕΙΩΝ- ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΛΙΚΟΥ ΑΠΟΘΗΚΗΣ Διεύθυνση: Καπλάνη 7 (3 ος όροφος) Πληροφορίες: Δεσ. Μπαλωμένου Τηλ. 26513-61332

Διαβάστε περισσότερα

ОПИС НА ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ ПОГОНИ НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ОД ГЛАВНИОТ ТРАНСПОРТЕН СИСТЕМ ЗА ЈАГЛЕН ОД ПК БРОД- ГНЕОТИНО ДО ПК СУВОДОЛ

ОПИС НА ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ ПОГОНИ НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ОД ГЛАВНИОТ ТРАНСПОРТЕН СИСТЕМ ЗА ЈАГЛЕН ОД ПК БРОД- ГНЕОТИНО ДО ПК СУВОДОЛ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Миле Тодоровски АД ЕЛЕМ подружница РЕК Битола Слободан Мирчевски ФЕИТ Скопје Драган Видановски АД ЕЛЕМ подружница РЕК Битола, Битола Благојче Арапиноски ТФ Битола ОПИС

Διαβάστε περισσότερα

О Д Л У К А. 3. Жалбата изјавена против оваа Одлука, не го одлага нејзиното извршување.

О Д Л У К А. 3. Жалбата изјавена против оваа Одлука, не го одлага нејзиното извршување. Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член 22 став 1 точка 4 од Законот за енергетика ( Службен весник на РМ бр. 16/11, 136/11, 79/13, 164/13, 41/14, 151/14 и 33/15),

Διαβάστε περισσότερα

ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА КОНДЕНЗАТОРСКИТЕ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА

ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА КОНДЕНЗАТОРСКИТЕ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4 септември Бранко Наџински Илија Хаџидаовски Макстил АД ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА КОНДЕНЗАТОРСКИТЕ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА КУСА СОДРЖИНА Во овој труд е разгледан

Διαβάστε περισσότερα

О Д Л У К А. 3. Жалбата изјавена против оваа Одлука, не го одлага нејзиното извршување.

О Д Л У К А. 3. Жалбата изјавена против оваа Одлука, не го одлага нејзиното извршување. Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член 22 став 1 точка 4 од Законот за енергетика (Службен весник на Република Македонија бр.16/11,136/11, 79/13, 164/13, 41/14,

Διαβάστε περισσότερα

III IV V VI VII VIII IX IX X XI XII XIII XIV XVI XIX XIX XX XXII XXIII

III IV V VI VII VIII IX IX X XI XII XIII XIV XVI XIX XIX XX XXII XXIII .. 1 ( - ). -..... - 2 (- ) ). (...).... - ). (...)... -.... 3. I III IV V VI VII VIII IX IX X XI XII XIII XIV XVI XIX XIX XX XXII XXIII I 1. XXIII 2. XXV 3. XXVI 4. XXVII 5. XXIX (...) 1-83 85-89 91-95

Διαβάστε περισσότερα

АНАЛИТИЧКИ МЕТОД ЗА ПРЕСМЕТКА НА ДОВЕРЛИВОСТA НА ДИСТРИБУТИВНИTE СИСТЕМИ

АНАЛИТИЧКИ МЕТОД ЗА ПРЕСМЕТКА НА ДОВЕРЛИВОСТA НА ДИСТРИБУТИВНИTE СИСТЕМИ ЧЕТВРТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 6 9 септември 004 д-р Ристо Ачковски, дипл ел инж Електротехнички факултет, Скопје Сашо Салтировски, дипл ел инж АД Електростопанство на Македонија, Скопје АНАЛИТИЧКИ МЕТОД ЗА

Διαβάστε περισσότερα

πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ

πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΙΑ ΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Απόσπασµα εκ του αριθµ. 13/2015 ΝΟΜΟΣ Ω ΕΚΑΝΗΣΟΥ πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ Συµβουλίου ΗΜΟΤΙΚΟ ΛΙΜΕΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΠΑΤΜΟΥ Αριθµ. Απόφασης 145/2015

Διαβάστε περισσότερα

СИСТЕМ СО ТОПЛИНСКИ УРЕД КОЈ КОРИСТИ ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА

СИСТЕМ СО ТОПЛИНСКИ УРЕД КОЈ КОРИСТИ ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Никола Петковски Верка Георгиева Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СИСТЕМ СО ТОПЛИНСКИ УРЕД КОЈ КОРИСТИ ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА КУСА

Διαβάστε περισσότερα

Број поена из модула

Број поена из модула 1 I Радишић Јована 84/2012 да да 38,00 да да да 49,50 да 87,50 88,0 9 2 I Младеновић Сања 54/2012 да да 41,75 да да да 47,00 да 88,75 89,0 9 3 I Милутиновић Филип 87/2012 да да 47,00 да да да 51,00 да

Διαβάστε περισσότερα

Технички Факултет Битола. Талевски Николче

Технички Факултет Битола. Талевски Николче Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Технички Факултет Битола Талевски Николче МЕТОДИ ЗА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ И ПАРАМЕТРИТЕ НА АСИНХРОН МОТОР СО КАФЕЗЕН РОТОР, ВГРАДЕН

Διαβάστε περισσότερα

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Технички факултет-битола ЕЛАБОРАТ. за повторна акредитација на студиската програма по

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Технички факултет-битола ЕЛАБОРАТ. за повторна акредитација на студиската програма по Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Технички факултет-битола ЕЛАБОРАТ за повторна акредитација на студиската програма по ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ - прв циклус четиригодишни универзитетски студии

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΧΗΜΕΙΑ 1 Ο ΚΕΦ Β ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΧΗΜΕΙΑ 1 Ο ΚΕΦ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΧΗΜΕΙΑ 1 Ο ΚΕΦ Β ΛΥΚΕΙΟΥ 1. Να αναφέρετε ποιες από τις επόμενες ενώσεις θεωρούνται οργανικές και ποιες ανόργανες. α) Κ 2 CO 3, β) CH 4, γ) CH 2 CH 2, δ) H 2 O 2. Να γράψετε τους

Διαβάστε περισσότερα

Анализа на преодниот период на прекинувачите кај Н топологија на сериски резонантен конвертор при работа со уред за индукционо загревање

Анализа на преодниот период на прекинувачите кај Н топологија на сериски резонантен конвертор при работа со уред за индукционо загревање 7. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 2 4 октомври 2011 Гоце Стефанов Василија Шарац Дејан Милчевски Електротехнички факултет - Радовиш Љупчо Караџинов ФЕИТ - Скопје Анализа на преодниот период на прекинувачите кај Н топологија

Διαβάστε περισσότερα

М-р Јасмина Буневска ОСНОВИ НА ПАТНОТО ИНЖЕНЕРСТВО

М-р Јасмина Буневска ОСНОВИ НА ПАТНОТО ИНЖЕНЕРСТВО УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ - БИТОЛА - Отсек за сообраќај и транспорт - ДОДИПЛОМСКИ СТУДИИ - ECTS М-р Јасмина Буневска ОСНОВИ НА ПАТНОТО ИНЖЕНЕРСТВО ПРИЛОГ ЗАДАЧИ ОД ОПРЕДЕЛУВАЊЕ

Διαβάστε περισσότερα

Модели за декарбонизација во електроенергетскиот сектор

Модели за декарбонизација во електроенергетскиот сектор Модели за декарбонизација во електроенергетскиот сектор Република Македонија Поддршка за ниско-јаглероден развој во Југоисточна Европа (ПНЈР) Модели за декарбонизација во електроенергетскиот сектор Република

Διαβάστε περισσότερα

ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ЕНЕРГИЈАТА НА ВЕТРОТ ВО ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО. Проф. д-р Влатко Стоилков

ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ЕНЕРГИЈАТА НА ВЕТРОТ ВО ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО. Проф. д-р Влатко Стоилков ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ЕНЕРГИЈАТА НА ВЕТРОТ ВО ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО Проф. д-р Влатко Стоилков 1 Содржина 1. Вовед 4 1.1. Потреба од пристап кон електрична енергија 5 1.2. Главни проблеми во руралните средини 5 1.3.

Διαβάστε περισσότερα

Техника на висок напон 2 ПРОСТИРАЊЕ НА БРАНОВИ ПО ВОДОВИ

Техника на висок напон 2 ПРОСТИРАЊЕ НА БРАНОВИ ПО ВОДОВИ Техника на висок напон 2 ПРОСТИРАЊЕ НА БРАНОВИ ПО ВОДОВИ М Тодоровски Институт за преносни електроенергетски системи Факултет за електротехника и информациски технологии Универзитет Св Кирил и Методиј

Διαβάστε περισσότερα

Остава на монети од археолошкиот локалитет Баргала II (каталог)

Остава на монети од археолошкиот локалитет Баргала II (каталог) Остава на монети од археолошкиот локалитет Баргала II (каталог) Билјана Јовановска Републички завод за заштита на спомениците на културата - Скопје Трајче Нацев Завод за заштита на спомениците на културата

Διαβάστε περισσότερα

ОБУКА ЗА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ

ОБУКА ЗА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ CeProSARD ISO 9001:2008 ISO 14001:2004 ОБУКА ЗА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ Скопје, Март - Мај 2014 5 Изработка на извештај Предавач: Алекса Томовски, дипл. маш. инж. 5.1 Изработка на извештај за спроведената

Διαβάστε περισσότερα

37. РЕПУБЛИЧКИ НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА 2013 основни училишта 18 мај VII одделение (решенија на задачите)

37. РЕПУБЛИЧКИ НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА 2013 основни училишта 18 мај VII одделение (решенија на задачите) 37. РЕПУБЛИЧКИ НАТПРЕВАР ПО ФИЗИКА 03 основни училишта 8 мај 03 VII одделение (решенија на задачите) Задача. Во еден пакет хартија која вообичаено се користи за печатење, фотокопирање и сл. има N = 500

Διαβάστε περισσότερα

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ, ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ» ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΙΒΑΝΟΥΔΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑΣ

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ, ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ» ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΙΒΑΝΟΥΔΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ:

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΜΠΡΑΓΜΑΤΟ ΔΙΚΑΙΟ 1. Κοινόχρηστα... 3 A Κυριότητα επί κοινοχρήστων Κοινή χρήση πλατειών, κατάργησή της, παραίτηση, μεταβίβαση κυριότητας. 1 Β Έναρξη κοινοχρησίας.. 9 1.

Διαβάστε περισσότερα

ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ ПОДЕКС ПОВЕКС 15 ТЕХНОЛОГИЈА НА ПОДЗЕМНА И ПОВРШИНСКА ЕКСПЛОАТАЦИЈА НА МИНЕРАЛНИ СУРОВИНИ

ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ ПОДЕКС ПОВЕКС 15 ТЕХНОЛОГИЈА НА ПОДЗЕМНА И ПОВРШИНСКА ЕКСПЛОАТАЦИЈА НА МИНЕРАЛНИ СУРОВИНИ VIII СТРУЧНО СОВЕТУВАЊЕ СО МЕЃУНАРОДНО УЧЕСТВО ЗРГИМ ПОДЕКС ПОВЕКС 15 13 15. 11. 2015 година Крушево ТЕХНОЛОГИЈА НА ПОДЗЕМНА И ПОВРШИНСКА ЕКСПЛОАТАЦИЈА НА МИНЕРАЛНИ СУРОВИНИ ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ Зборник

Διαβάστε περισσότερα

Број јуни 2015, среда година LXXI

Број јуни 2015, среда година LXXI Број 100 17 јуни 2015, среда година LXXI www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk СОДРЖИНА Стр. 3142. Одлука за доделување на концесија за експлоатација на минерална суровина песок и чакал на Друштвото

Διαβάστε περισσότερα

ΙΟΙΚΗΣΗ Αθήνα 20 / 5 / 2008 ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΑΣΦ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΑΡΟΧΩΝ Αριθ. Πρωτ. Π06/47

ΙΟΙΚΗΣΗ Αθήνα 20 / 5 / 2008 ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΑΣΦ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΑΡΟΧΩΝ Αριθ. Πρωτ. Π06/47 ΙΟΙΚΗΣΗ Αθήνα 20 / 5 / 2008 ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΑΣΦ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΑΡΟΧΩΝ Αριθ. Πρωτ. Π06/47 ΤΜΗΜΑ ΠΑΡΟΧΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ Αρ.38 Ταχ. /νση: Αγ. Κων/νου 8 (10241) Πληροφορίες: Γ. Τσακαλάκη ΠΡΟΣ: Αριθµ.

Διαβάστε περισσότερα

πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ

πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΙΑ ΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Απόσπασµα εκ του αριθµ. 19/2015 ΝΟΜΟΣ Ω ΕΚΑΝΗΣΟΥ πρακτικού συνεδριάσεως ιοικητικού ΗΜΟΣ ΠΑΤΜΟΥ Συµβουλίου ΗΜΟΤΙΚΟ ΛΙΜΕΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΠΑΤΜΟΥ Αριθµ. Απόφασης 201/2015

Διαβάστε περισσότερα

27. Согласно барањата на Протоколот за тешки метали кон Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување (ратификуван од Република Македонија во

27. Согласно барањата на Протоколот за тешки метали кон Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување (ратификуван од Република Македонија во Прашања за вежбање: 1. Со кој закон е дефинирана и што претставува заштита и унапредување на животната средина? 2. Што преттставуваат емисија и имисија на супстанци? 3. Што претставува гранична вредност

Διαβάστε περισσότερα

ОБУКА ЗА УСОВРШУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ

ОБУКА ЗА УСОВРШУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ CeProSARD ISO 9001:2008 ISO 14001:2004 ОБУКА ЗА УСОВРШУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ КОНТРОЛОРИ Тема 4.1 Новитети во однос на енергетските карактеристики на зградите и анализата на потрошувачката на енергија и вода

Διαβάστε περισσότερα

МАКЕДОНСКА АКАДЕМИЈА НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ СТРАТЕГИЈА ЗА ИСКОРИСТУВАЊЕТО НА ОБНОВЛИВИТЕ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА

МАКЕДОНСКА АКАДЕМИЈА НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ СТРАТЕГИЈА ЗА ИСКОРИСТУВАЊЕТО НА ОБНОВЛИВИТЕ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА МАКЕДОНСКА АКАДЕМИЈА НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ СТРАТЕГИЈА ЗА ИСКОРИСТУВАЊЕТО НА ОБНОВЛИВИТЕ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА СКОПЈЕ, јуни 2010 СОДРЖИНА ЛИСТА НА КРАТЕНКИ...V

Διαβάστε περισσότερα

10. МЕРНИ СИСТЕМИ И ПРЕНОС НА МЕРНИ ПОДАТОЦИ

10. МЕРНИ СИСТЕМИ И ПРЕНОС НА МЕРНИ ПОДАТОЦИ 10. МЕРНИ СИСТЕМИ И ПРЕНОС НА МЕРНИ ПОДАТОЦИ При следење на разни технолошки процеси и управување со истите, неопходно е да се вршат мерења на повеќе мерни места истовремено. Најчесто е потребно мерните

Διαβάστε περισσότερα

Развоj на систем за следење на точка на максимална мо`кност

Развоj на систем за следење на точка на максимална мо`кност Универзитет Св. Климент Охридски Технички факултет-битола Магистерски труд Развоj на систем за следење на точка на максимална мо`кност Изработил: Благоj Гегов Октомври 2014 УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ

Διαβάστε περισσότερα

ГОДИШНА КОНФЕРЕНЦИЈА - ОКТОМВРИ 2013 ГОДИНА (почеток 10,00) Членови на рецензиона комисија. д-р Јулијана Велевска д-р Методија Најдовски

ГОДИШНА КОНФЕРЕНЦИЈА - ОКТОМВРИ 2013 ГОДИНА (почеток 10,00) Членови на рецензиона комисија. д-р Јулијана Велевска д-р Методија Најдовски ред.б. р.б. име и презиме на кандидатот 1 1 2 2 3 1 4 2 5 1 6 1 7 2 8 3 9 4 студиска програма Тема на трудот кој ќе се презентира Членови на рецензиона комисија Ментор Раководител на СП ПРИРОДНО-МАТЕМАТИЧКИ

Διαβάστε περισσότερα

Тарифи за пресметковни елементи активна ел.енергија (ден/kwh) реактивна ел.енергија (ден/kvarh) 3,1964 0,1994 0,0798. Врвна активна моќност (ден/kw)

Тарифи за пресметковни елементи активна ел.енергија (ден/kwh) реактивна ел.енергија (ден/kvarh) 3,1964 0,1994 0,0798. Врвна активна моќност (ден/kw) Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија врз основа на член став точка 4 од Законот за енергетика (Службен весник на Република Македонија бр./,/, 79/, 4/, 4/4, 5/4, /5, 9/5, 5/5, /,

Διαβάστε περισσότερα

АНАЛИЗА НА ОДНЕСУВАЊЕТО НА ЕДНО КВАДРАТНО ПРЕСЛИКУВАЊЕ КАКО ДИСКРЕТЕН ДИНАМИЧКИ СИСТЕМ Билјана Златановска...5

АНАЛИЗА НА ОДНЕСУВАЊЕТО НА ЕДНО КВАДРАТНО ПРЕСЛИКУВАЊЕ КАКО ДИСКРЕТЕН ДИНАМИЧКИ СИСТЕМ Билјана Златановска...5 С О Д Р Ж И Н А АНАЛИЗА НА ОДНЕСУВАЊЕТО НА ЕДНО КВАДРАТНО ПРЕСЛИКУВАЊЕ КАКО ДИСКРЕТЕН ДИНАМИЧКИ СИСТЕМ Билјана Златановска...5 Е-УЧЕЊЕ АПЛИКАЦИЈА ПО ПРЕДМЕТОТ ИНФОРМАТИКА ЗА УЧЕНИЦИТЕ ОД VII ОДЕЛЕНИЕ Благој

Διαβάστε περισσότερα

МЕТОД НА ПРИОРИТИЗАЦИЈА КАКО АЛАТКА ЗА АСЕТ МЕНАЏМЕНТ

МЕТОД НА ПРИОРИТИЗАЦИЈА КАКО АЛАТКА ЗА АСЕТ МЕНАЏМЕНТ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Снежана Чундева Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Дитер Мец Универзитет за применети науки, Електротехника,

Διαβάστε περισσότερα

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Преглед - MKС ЕN ISO 6946 Компоненти и елементи од згради Топлински отпори и коефициенти на премин на топлина Метод на пресметка - ( Building components and building

Διαβάστε περισσότερα

НАПРЕГАЊЕ ПРИ ЧИСТО СМОЛКНУВАЊЕ

НАПРЕГАЊЕ ПРИ ЧИСТО СМОЛКНУВАЊЕ Факултет: Градежен Предмет: ЈАКОСТ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ НАПРЕГАЊЕ ПРИ ЧИСТО СМОЛКНУВАЊЕ Напрегање на смолкнување е интензитет на сила на единица површина, што дејствува тангенцијално на d. Со други зборови,

Διαβάστε περισσότερα

МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ПРИРОДЕН ГАС

МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ПРИРОДЕН ГАС ЈАВНО ПРЕТПРИЈАТИЕ ЗА ИЗГРАДБА НА ИНФРАСТРУКТУРНИ ОБЈЕКТИ,,КУМАНОВО ГАС КУМАНОВО МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ПРИРОДЕН ГАС Куманово, 2015 година 1 Врз основа на член 94, став (1) од Законот за енергетика

Διαβάστε περισσότερα