برآورد تغييرات رفاهي مصرفكنندگان در مناطق شهری ایران با ** تاكيد بر هدفمندی یارانهها

Transcript

1 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي سال بيست و چهارم شماره 77 بهار 593 صفحات برآورد تغييرات رفاهي مصرفكنندگان در مناطق شهری ایران با ** تاكيد بر هدفمندی یارانهها چکيده یکتا اشرفی دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد yeta_ashraf@hotmal.com ابراهيم صيامی عراقی دانشجوی دوره دکتری اقتصاد- دانشگاه عالمه طباطبایی )نویسنده مسئول( ebrahmsam@gmal.com قانون هدفمند كردن يارانهها از آذر سال 983 ش به منظور افزايش كارايي در اقتصاد ايران و تخصيص بهينه منابع اجرا شد. در اين قانون كه افزايش قيمت حاملهاي انرژي و گندم مورد تأكيد سياستگذاران اقتصادي بود دولت با هدف جلوگيري از كاهش اثرات رفاهي ناشي از افزايش قيمتها به پرداخت نقدي به خانوارها اقدام كرد. در مقاله حاضر با استفاده از شاخص درست هزينه زندگي و معيار تغييرات جبراني از طريق سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهال قصد داريم اثرات رفاهي اين قانون را در سال اول اجراي آن ) 98 ش( براي چهار گروه هزينهاي خانوار شهري مورد بررسي قرار دهيم. نتايج بيانگر آن است كه بيشترين اضافه رفاه به دست آمده ناشي از پرداخت نقدي يارانهها مربوط به اولين گروه )دهك اول( است به طوري كه هر نفر از خانوار اين دهك براي رسيدن به سطح مطلوبيت سال 983 بايد 9398 ريال هزينه ميكرد كه با توجه به پرداخت يارانه نقدي هر نفر از خانوار گروه اول با 7938 ريال مازاد درآمد روبهرو بوده است. كمترين اضافه رفاه به دست آمده مربوط به متوسط دهك 3- است به طوري كه خانوار با توجه به پرداخت نقدي يارانه با كاهش رفاه 838 ريال مواجه شده است. طبقهبندي.F3 E44 G C3 C33 :JEL واژههاي کليدي: سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايده آل شاخص درست هزينه زندگي معيار تغييرات. تاریخ دریافت: 34/5/ تاریخ پذیرش: 34// ** اين مقاله بر گرفته شده از طرحي تحقيقاتي با عنوان برآورد تغييرات رفاهي در مناطق شهري و روستايي ايران با تأكيد بر هدفمندي يارانههاست كه با حمايت معاونت امور اقتصادي وزارت امور اقتصادي و دارايي و به كوشش خانمها يكتا اشرفي و فاطمه فهيميفر و آقايان ابوالفضل نجارزاده و ابراهيم صيامي عراقي انجام پذيرفته است.

2 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 5 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77. مقدمه از جمله اهداف برنامههاي توسعه اقتصادي در هر كشور رشد پايدار اقتصادي كاهش نابرابري و افزايش رفاه اقتصادي است. به منظور رسيدن به اين اهداف با توجه به ميزان توسعهنيافتگي كشورها سهمي از درآمدهاي دولت از طريق سيستمهاي حمايتي بازتوزيع ميگردد. نحوه بازتوزيع درآمد ميان اقشار مختلف جامعه ميتواند اثرات متفاوتي را بر عملكرد اقتصادي داشته باشد. گاهي اين بازتوزيع از طريق ارائه كاالها و خدمات با قيمت پايين صورت ميگيرد همچون يارانه به كاالهاي اساسي مانند نان و سوخت و گاهي اين بازتوزيع به صورت نقدي انجام ميشود كه مصرفكننده با استفاده از ميزان پولي كه در اختيار دارد در مورد مقدار و نحوه استفاده از كاالها تصميم ميگيرد. در اقتصاد ايران يارانهها اغلب به صورت پايين نگهداشتن قيمتها از تعادل اعمال ميشود. اين موضوع باعث افزايش مصرف و استفاده ناكارا از منابع موجود اقتصادي ميگردد از اين رو دولت در آذر سال 983 ش تصميم گرفت با افزايش سطح قيمت برخي كاالها از جمله حاملهاي انرژي و گندم و پرداخت نقدي يارانه ضمن مديريت مصرف جامعه از منابع موجود اقتصادي به نحوه كارايي بهره گيرد. با توجه به اينكه هر سياست اقتصادي اثرات رفاهي و توزيعي مختلفي بر بخشهاي اقتصادي دارد در مقاله حاضر اين اثرات با تمركز بخش مصرفكننده بر روي دهكهاي خانوار شهري مورد بررسي قرار خواهد گرفت و به اين پرسش پاسخ داده ميشود كه ميزان تغييرات جبراني و شاخص درست هزينه زندگي بعد از هدفمندي يارانهها به چه ميزان بوده و خانوار شهري در دهكهاي مختلف هزينهاي چه ميزان رفاه كسب كرده يا از دست دادهاند. با توجه به پرسشهاي باال در بخش بعدي به بررسي مباني نظري شاخصهاي اندازهگيري تغييرات رفاهي و نحوه ارتباط آنها با سيستمهاي معادالت تقاضا خواهيم پرداخت. بخش پيشينه تحقيق به مروري بر مطالعات خارجي و داخلي و بخش چهارم به معرفي متغيرهاي الگو اختصاص دارد و سپس با استفاده از اطالعات بودجه خانوار نتايج حاصل از مدلهاي برآورد شده ارائه خواهد شد و سرانجام نتيجهگيري بيان ميگردد.. مباني نظری با توجه به اهداف بيان شده در بخش قبل در بخش حاضر ابتدا سيستم تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي كه دربرگيرنده دو سيستم تقاضاي رتردام و ترانسلوگ ميباشد معرفي و سپس نحوه ارتباط آن با

3 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 5 شاخصهاي تغييرات رفاهي بيان ميشود. 9 ديتون و مولبار سيستم تقاضاي تقريبا ايدهآل را به ادبيات اقتصادي معرفي كردند. براي استخراج تابع تقاضاي تقريبا ايدهآل در ابتدا تابع هزينهاي كه از سوي ln c( u, ( u)ln a( uln( مولبار معرفي شده بود در نظر گرفته ميشود )مولبار 99(: )9( مذكور تابع هزينه )9( 7 به تابع مخارج تعميميافته لگاريتمي مستقل از قيمت معروف است. در تابع بيانگر هزينه )مخارج كل( a( بردار قيمت ميباشد كه تفسير u شاخص مطلوبيت و و lna( lnb( lna( n c بهصورت زير است: )7( )8( كه در آن شاخص مربوط به كاال )گروه كااليي( ام تعداد كاالهاي موجود در درون a ln b( سيستم ضرايب ميباشد. با استفاده از تعاريف فوق لگاريتم تابع هزينه بهصورت زير خواهد بود: ln c( u, ln a( u[ln b( ln a( ] ln c( u, ln a ln ln u ln ln )4( از آنجايي كه تابعهزينه بايد نسبت به قيمتها همگن از درجه يك باشد بنابراين خواهيم داشت: ln( u, ln ln (ln ln ln ln ln ln ln ln [ u ln ln ) u ( ) ] ln )3( a )9(. Deaton & Muellbauer. PIGLOG

4 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 ln c( u, ln c(, w) ln 5 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 با اعمال محدوديت هاي فوق خواهيمداشت: بنابراين اگر شرايط )9( برقرارباشد تابع هزينه )3( نسبت به قيمتها همگن از درجه يك خواهد بود. حال به منظور استخراج معادالت سهمي شكل لگاريتمي لمشفارد را بهكار ميگيريم. لم شفارد بيانگر آن است كه با مشتق گرفتن از تابعهزينه نسبت به قيمت امين كاال امين تابع تقاضاي جبراني c( استخراج ميشود. بنابراين مشتقگيري تابع لگاريتمي هزينه نسبت به قيمت كاالي, u) q ) ( ام تقاضاي جبراني براي كاالي لگاريتمي تابع هزينه )3( نسبت به لگاريتم قيمت ام را بهصورت سهمي از كاالها نتيجه ميدهد. با مشتقگيري از تابع ln c ln ln خواهيمداشت: ( u ln ) )( جمله دوم سمت راست رابطه )( يعني همواره يك شكل درجه دوم را ميتوان بهصورت متقارن نوشت: ناشي از اين واقعيت است كه * * است. توجه شود كه تابع سهم مخارج استخراج شده )3( و تابع تقاضاي كه در آن متناظر با آن تابع تقاضاي جبران شده بود و همانگونه كه مالحظه ميشود تابعي از سطح قيمتها و مطلوبيت است. بنابراين ميتوان تابع جبران شده فوق را به تابع تقاضاي جبران نشده متناظر با آن تبديل كرد. بهمنظور استخراج معادالت سهمي غيرجبراني مقدار u را از رابطه )( بهصورت زير پيدا ln M ( u ln ln ln ) ln M ln a( ln b ln a( )3( ميكنيم: با مرتبكردن رابطه )( معادالت سهمي غيرجبراني سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل به ln (ln M ln γ ln ln ln ln )( صورت زير بهدست ميآيد: )9( كه ln به صورت زير معرفي ميگردد:

5 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 57 ln ln ln ln )99( بنابراين مدل تقاضاي تقريبا ايدهآل در شكل كلي خود به صورت باال غيرخطي است. معموال براي خطيكردن اين دستگاه از شاخص 7 9 استون به عنوان يك جانشين به جاي شاخص واقعي استفاده ميشود. بر اين اساس شاخصاستون نيز به صورت زير تعريف ميگردد: n * ln t ln t t )97( با در نظر گرفتن معادله )97( سيستم تقاضاي تقريبا ايده آل تبديل به يك مدل خطي شده و به راحتي قابل تخمين ميباشد كه به آن اصطالحا فرم تقريب خطي سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايده- 8 آل ميگويند. يكي از مفاهيم اساسي در اقتصاد خرد و اقتصاد رفاه شاخصهاي عددي است. شاخصهاي عددي به طور كلي به دو دسته تقسيم ميشوند و براي اندازهگيري رفاه و بهرهوري كاربرد دارند. شاخصهاي عددي همگام با توسعه روشهاي رياضي و اقتصادسنجي با تحوالت شگرفي همراه بودند اما تفاوت در رويكردها به شاخص عددي باعث شده كه در اين موضوع رويكردهاي متفاوتي پديد آيد. يكي از مهمترين شاخصهاي عددي قيمتي شاخص درست هزينه زندگي است كه در اقتصاد خرد و رفاه كاربرد فراواني دارد. شاخصهاي درست هزينه زندگي بدين صورت تعريف ميگردد كه با افزايش سطح قيمتها و با در نظر گرفتن سطح مطلوبيت مرجع چند درصد هزينههاي زندگي افزايش يافته است )تايل 93(. )98( رابطه )98( بيانگر سطح مطلوبيت مرجع است. اگر فرم تبعي ميتوان شاخص I c u, c u, c( u, مشخص و تعيين شده باشد 4 درست هزينه زندگي يا كوناس را اندازهگيري نمود. همانطور كه مشخص است اين. Lnear Aroxmate Almost Demand system = LA/AIDS. Proxy 3. LA-AIDS 4. True cost of lvng ndex

6 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 58 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 شاخص به فرم تبعي هزينه بستگي دارد و شاخص درست هزينه زندگي بهصورت زير به دست ميآيد ln( I ) ln c( u, ) ln c( u, )خسروي نژاد و همكاران 9834(: رابطه )94( از فرم تابع هزينهاي كه توسط مولبار معرفي گرديده تبعيت ميكند ]رابطه )93([. ln c( u, ( u)ln( a( ) ulog( b( ) با انجام عمليات رياضي بر روي معادله )93( ميتوان مطلوبيت كه تابعي از مخارج مصرف كننده ln c( u, ln( a( ) u ln( a( ) ln( b( ) ميباشند را به صورت زير به دست آورد. )94( )93( و شاخصهاي a( و b( با جاگذاري ( )a و ( )b در تابع مطلوبيت و با در نظر گرفتن آن براي دوره پايه خواهيم داشت: u ln c( u, ) log ) log )99( ln c( u, ) l ln l ln ln u )9( تابع هزينه معرفي شده در باال )رابطه 9( براساس قيمت و مطلوبيت در دوره پايه است و بر اين اساس ميتوان ميزان هزينه خانوار در دوره يك با فرض ثابت بودن مطلوبيت را به دست آورد كه در ادبيات اقتصاد خرد با عنوان "معيار تغييرات جبراني" شناخته ميشود.

7 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 53 ln c( u برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها با جاگذاري معادالت )9( و )93( در رابطه )94( شاخص درست هزينه زندگي به دست ميآيد ln( I u, ) ln ) ) l ln ln l ln ln ln ] ln ln ln ) ( ln ln ( ) [ln c( u )ديتون و مولبار 93(. (ln c( u ), ln ) ln 3. پيشينه تحقيق در بيشتر مطالعات انجام شده در زمينه اندازهگيري رفاه در كشورهاي توسعهيافته بر ماليات و به خصوص ماليات سبز و اندازهگيري رفاهي آن تأكيد ميشود. 9 كيم )78( در مقالهاي با عنوان "مالياتهاي زيستمحيطي و رفاه اقتصادي: هزينه رفاهي ماليات بر بنزين در آمريكا" براي اندازهگيري رفاه از دست رفته ناشي از ماليات زيست محيطي و كار از تابع مطلوبيتي استفاده كرد كه در آن فرض جداييپذيري ضعيف وجود ندارد. او معتقد است كه در نظر گرفتن يك تابع مطلوبيت جداييپذير ضعيف و هموتتيك نميتواند يك شرط درست براي اندازه- گيري رفاه باشد. از اينرو با استفاده از سيستم معادالت تقاضاي تقريبأ ايدهآل مدل مورد نظر خود را برآورد و براي به دست آوردن رفاه از دست رفته از تغييرات معادل استفاده كرده است. پس از محاسبه اين دو مورد نويسنده به اين نتيجه رسيده است كه رفاه از دست رفته ناشي از ماليات بر درآمد نيروي ln كار بسيار بيشتر از رفاه از دست رفته ناشي از اعمال ماليات بر كاالهاي آلوده كننده مانند بنزين است. ( ), )93( )9(. Km

8 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 57 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 9 كاكواني و هيل )77( در مقالهاي با عنوان "تئوري اقتصادي شاخصهاي هزينه زندگي مطالعه موردي تايلند" اهميت پژوهش خود را اين گونه بيان ميكنند كه هزينههاي زندگي در مناطق مختلف شهري و روستايي متفاوت است. تنوع در هزينهها داللتهاي جدي براي تفاوت سطوح رفاهي زندگي خانوار در مناطق مختلف را بههمراه دارد كه با اين وجود برنامههاي توسعه در اغلب كشورهاي در حال توسعه بدون توجه به هزينههاي زندگي در مناطق مختلف تهيه ميشوند. همچنين اغلب مطالعات صورت گرفته بر روي فقر و همچنين نابرابري تفاوتهاي منطقهاي را به حساب نميآورند. از اينرو در اين پژوهش با استفاده از شاخصهاي السپيرز پاشه و فيشر هزينه زندگي در مناطق مختلف برآورد شده و نتايج حكايت از آن داشت كه هزينه زندگي در شهرهاي مناطق مركزي درصد هزينه زندگي در بانكوك هستند. سپس با استفاده از شاخصهاي معرفي شده در باال وضعيت رفاهي در سالهاي بحران مالي در جنوب شرقي آسيا را مورد مطالعه قرار دادهاند كه طي دوره بحران مالي ) م( هزينههاي زندگي در مناطق شهري و روستايي تايلند به شدت نسبت به سالهاي م افزايش و نا برابري در مناطق شهري و روستايي به طور چشمگيري افزايش يافته است. 7 تيازي )79( با پژوهشي با عنوان "اثرات رفاهي ماليات بر كربن بر روي خانوار ايتاليايي" نتايج پژوهش خود را اينگونه بيان ميكند كه طي دهههاي اخير و به ويژه بعد از قرارداد بينالمللي تغييرات آب و هوايي در سال 97 م تعدادي از كشورهاي عضو سازمان همكاريهاي اقتصادي ماليات سبز را به عنوان ابزاري براي كاهش آاليندگي به كار بردند. با توجه به اين موضوع پژوهشگر با برآورد تابع تقاضاي تقريبا ايدهآل از روش حداكثر راستنمايي و قرار دادن ضرايب در تابع هزينه شاخص عددي هزينه زندگي و معيار جبراني محاسبه گرديده است. سرانجام آنها به اين نتيجه رسيدهاند كه رفاه از دست رفته ناشي از اعمال ماليات مقداري كم بر روي خانوار ايتاليايي اثرگذار بوده و اثرات توزيعي ناشي از افزايش قيمتهاي حاملهاي انرژي با حركت از خانوارهاي كم جمعيت به پرجمعيت بزرگ ميشود. صادقي و همكاران )989( در مقالهاي به بررسي اثر افزايش قيمت حاملهاي انرژي بر رفاه مصرفكنندگان بخش خانگي با استفاده از سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل پرداختهاند. در اين مقاله براي محاسبه شاخصهاي رفاهي از سناريوسازيهاي مختلفي استفاده شده است. نتايج محاسبه. Kawan & Hll. Tezz

9 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 معيار برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 575 CV و مقايسه آن با ميزان پرداختي به هر فرد نشان ميدهد كه در صورت افزايش 9 برابري قيمتها در فروردين 98 ميزان رفاهي كه مصرفكنندگان از دست دادهاند بيش از رفاهي است كه به دست آوردهاند و لذا اثر مستقيم افزايش قيمت حاملهاي انرژي جبران نشده است. ميرزايي و خسروي نژاد )983( در پژوهشي با عنوان "اثرات تعديل قيمت كاالهاي اساسي: نان برنج روغن نباتي و قند و شكر بر سطح رفاه خانوار شهري و روستايي" در پي پاسخ به سؤاالت زير بودهاند: - معادل پولي يارانه براي جلوگيري از كاهش رفاه در هنگام تعديل قيمت براي خانوارهاي مختلف متفاوت است - آيا معادل پولي يارانه براي جلوگيري از كاهش رفاه در هنگام تعديل قيمت براي خانوارهاي مختلف متفاوت است براي يافتن پاسخ سؤاالت خانوارهاي شهري و روستايي به 3 گروه طبقهبندي ميشوند و براي هر يك از طبقات سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل برآوردشده و شاخصهاي رفاهي تعديل قيمت براي طبقات مختلف محاسبه شده است. براساس نتايج چنانچه دولت يارانه نان را كاهش دهد قيمت نان دو برابر ميشود و شاخص درست هزينه زندگي براي طبقه اول )كم درآمدترين( شهري و ميزان يارانه پرداختي توسط دولت 738 هزار ريال است. در همين حال شاخص هزينه زندگي براي طبقه اول روستايي )كم درآمدترين گروه( درصد افزايش مييابد و تغييرات جبراني اين طبقه براي حفظ رفاه 743 هزار ريال خواهد بود. صياميعراقي )983( در پاياننامه خود با عنوان "اندازهگيري تغييرات رفاهي مصرفكنندگان در ايران با استفاده از شاخص درست هزينه زندگي" به اندازهگيري تغييرات رفاهي ميان مصرفكنندگان شهري و روستايي با استفاده از شاخص درست هزينه زندگي پرداخته است. براي محاسبه شاخص در ابتدا سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي برآورد و شاخص مورد نظر محاسبه گرديده است. نتايج اين تحقيق حاكي از آن است كه خانوار فقير شهري بيشترين رفاه را نسبت به خانوار متوسط و ثروتمند شهري از دست دادهاند و اين موضوع در خانوار روستايي نيز صادق است. خسروينژاد )9833( در مقالهاي با عنوان "اندازهگيري رفاهي حذف يارانه كاالهاي اساسي بر خانوارهاي شهري ايران" در پي پاسخ اين سؤال است كه معادل پولي براي جلوگيري از كاهش رفاه

10 57 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 خانوار در هنگام حذف )كاهش( يارانه كه در اين مطالعه محقق يارانه كاالهاي نان قند و شكر و روغن نباتي تمركز داشته چه ميزان است براي پاسخ به اين سؤال از سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي و از سه شاخص رفاهي درآمد معادل تغييرات جبراني و شاخص درست هزينه زندگي استفاده گرديده و نتايج مقاله بيانگر آن است كه سياست تعديل نان از منظر نسبت تغييرات شاخص درست هزينه زندگي براي طبقه اول )كم درآمدترين( و دوم بزرگتر از واحد و اين نسبت با حركت از طبقه دوم به پنجم )پر درآمدترين( در حال افزايش است. همچنين در پايان پيشنهاد شده كه به منظور حذف يا كاهش يارانه كاالهاي اساسي ابتدا كاالي روغن نباتي و سپس قند و شكر و در آخر نان مدنظر سياستگذاران قرار گيرد. 4. تخمين مدل و محاسبه شاخص تغييرات جبراني و شاخص درست هزینه زندگي قبل از محاسبه شاخص درست هزينه زندگي و معيار تغييرات جبراني در ابتدا الزم است به معرفي هريك از معادالت تقاضا پرداخته شود. با در نظر گرفتن معادله )9( خواهيم داشت: در معادله فوق ln (ln M ln w بيانگر سهم هر يك از گروهها ميباشد كه در مقاله حاضر دربرگيرنده سهم گروههاي اصلي هزينه خانوار است كه شامل گروه انواع خوراك و دخانيات گروه پوشاك و كفش گروه مسكن گروه لوازم اثاث و خدمات منزل گروه بهداشت و درمان گروه حمل و نقل و ارتباطات و گروه ساير )تفريحات سرگرمي ها و خدمات فرهنگي و كاالها و خدمات متفرقه( ميشود. نيز شاخص قيمتي هريك از گروههاي معرفي شده در باالست. اطالعات مورد استفاده در اين مقاله از مركز آمار ايران و بانك مركزي جمهوري اسالمي ايران جمعآوري شدهاست. همچنين به منظور شناخت صحيح رفتار مصرفكنندگان و ارزيابي بهتر سياستهاي رفاهي ناشي از اجراي قانون هدفمندي يارانهها ضروري است كه خانوارها به صورت گروههاي مستقل مورد مطالعه قرار گيرند. بر اين اساس در مطالعه حاضر دهك 9 به عنوان فقيرترين گروه 9 متوسط دهكهاي )7-4( به عنوان گروه هزينهاي 7 متوسط دهك )3-( به عنوان گروه 8 و متوسط دهك )3-( به عنوان گروه 4 در نظر گرفته شده است. با بررسي بودجه خانوار در سال 98 ش هزينه ناخالص دهك اول با 89 درصد

11 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 579 افزايش به 49 ميليون ريال رسيد هزينه ناخالص براي گروه دوم با 74 درصد افزايش از 93 ميليون ريال در سال 983 به 33 ميليون ريال در سال 98 ش بالغ گشت و براي گروه سوم و چهارم نيز به ترتيب هزينه ناخالص رشدي معادل 77 درصد و 97 درصد داشته است. در ميان اجزا هزينه ناخالص خانوار هزينه بر روي مسكن آب برق و گاز و خوراكيها آشاميدنيها و دخانيات بيشترين سهم را در تمامي گروهها در سال 983 و 98 ش به خود اختصاص دادهاند. در اين پژوهش براي اجتناب از مسئله رگرسيون كاذب در معادالت تقاضا در ابتدا الزم است كه هريك از اطالعات سري زماني به لحاظ مانايي مورد آزمون قرار گيرند. با توجه به اين موضوع در.P K. استفاده شده و نتايج بيانگر مانايي تمامي متغيرهاي به كار گرفته شده در S. اين مقاله از آزمون S سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي هستند. براي شناخت صحيح از رفتار مصرفكننده در هريك از گروههاي معرفي شده در باال قبل از محاسبه شاخص درست هزينه زندگي و معيار تغييرات جبراني كششهاي خودقيمتي و درآمدي محاسبه ميگردد. سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي معرفي شده در باال محدوديتهايي مانند جمعپذيري )7( همگني )79( و تقارن )77( را دربردارد كه تنها به مقدار پارامترهاي نامشخص مدل بستگي دارد. اين محدوديتها عبارتند از: )7( ) 79( ) 77( از ميان قيود معرفي شده در باال قيد جمع پذيري در داخل سيستم اعمال شده و ميبايست قيود 9 تقارن و همگني مورد از طريق آزمون والد مورد بررسي قرار گيرد. با توجه به نتايج آزمون والد قيود همگني و تقارن در مدل لحاظ گرديدند و با استفاده از تخمينزن رگرسيونهاي به ظاهر نامرتبط ضرايب هريك از معادالت به دست آمد. با توجه به ضرايب به دست آمده كششهاي خودقيمتي و درآمدي به تفكيك گروهها به ترتيب در رابطه )78( و )74( محاسبه ميگردند )گرين 9(: 9. نتايج حاصل از آزمون همگني و تقارن در پيوست )9( آمده است.

12 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 57 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 w ) 78( خوراك پوشاك مسكن اثاثه بهداشت حمل و نقل ساير خوراك -/34 مأخذ: محاسبات تحقيق جدول 5. کششهاي خودقيمتی و درآمدي گروه 5 پوشاك مسکن اثاثه بهداشت حمل و نقل w درآمدی /4 9/ 9 9/9 9 9/99 9/3-7/ -/9 -/3 -/9 -/ -/3 )74( )74( )74( نتايج حاصل از جدول )9( بيانگر كششهاي خودقيمتي و درآمدي در گروه 9 است. در بين گروههاي در نظر گرفته شده گروه حمل و نقل و ارتباطات بيشترين كشش خود قيمتي را داراست. در اين گروه با يك درصد افزايش در قيمتها به ميزان 7/ درصد تقاضاي خانوار كاهش مييابد. بيشترين كشش درآمدي مربوط به گروه ساير و بيانگر آن است كه با يك درصد افزايش درآمد ميزان تقاضا براي اين گروه 9/3 درصد افزايش خواهد يافت. كمترين كشش خودقيمتي متعلق به گروه اثاثيه منزل با /9 است. در اين دهك گروه خوراك و بهداشت جزء كاالهاي ضروري به حساب ميآيند. جدول. کششهاي خودقيمتی و درآمدي گروه خوراك پوشاك مسکن اثاثه بهداشت حمل و نقل درآمدی /83 خوراك /99-9/ -/79 پوشاك /39 -/ مسكن 9/9 -/7 اثاثه 9/93 -/4 بهداشت 7/4-9/3 حمل و نقل 9/ -9/34 ساير مأخذ: محاسبات تحقيق

13 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 57 همانطور كه از جدول )7( مشخص است در ميان دهك 7-4 بيشترين كشش خود قيمتي به گروه حمل و نقل و ارتباطات و بيشترين كشش درآمدي به همين گروه تعلق دارد. در دهك 7-4 پوشاك و مسكن كمترين كشش خود قيمتي را دارند و كمترين كشش درآمدي متعلق به گروه خوراك و مسكن ميباشد. در اين دستهبندي خوراك و مسكن جزء كاالهاي ضروري به حساب ميآيند. خوراك پوشاك مسكن اثاثه بهداشت حمل و نقل ساير خوراك -/ مأخذ: محاسبات تحقيق جدول 9. کششهاي خودقيمتی و درآمدي گروه 9 پوشاك مسکن اثاثه بهداشت حمل و نقل درآمدی /89 7/43 /49 9/9 9/ 7/37 8/49-9/3-9/9 -/37 -/9 -/8 -/9 با توجه به نتايج جدول )8( اكثريت گروههاي هزينهاي كشش خودقيمتي كمتر از يك دارند و در اين ميان همانند دو دستهبندي قبلي گروه حمل ونقل و ارتباطات بيشترين كشش خود قيمتي را دارد. كمترين كشش خودقيمتي مربوط به گروه اثاث منزل و پوشاك است. از طرفي كمترين كشش درآمدي نيز متعلق به گروه خوراك بوده است. در اين دستهبندي خوراك و مسكن جزء كاالهاي ضروري و نيازهاي اساسي خانوار محسوب ميشوند. پوشاك اثاثيه منزل و حمل و نقل و ارتباطات و ساير موارد جزءكاالهاي لوكس به حساب ميآيند. جدول. کششهاي خودقيمتی و درآمدي گروه خوراك پوشاك مسکن اثاثه بهداشت حمل و نقل درآمدی /99 خوراك /99- /49 -/7 پوشاك /74 -/4 مسكن /49 -/47 اثاثه / -/83 بهداشت 7/88-9/33 حمل و نقل 4/9-9/83 ساير مأخذ: محاسبات تحقيق

14 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 نتايج حاصل از محاسبه كششهاي خودقيمتي و درآمدي براي گروه كه دهكهاي برخوردار محسوب ميشوند نشان ميدهد كه بجز گروه حمل و نقل و ارتباطات و گروه كااليي ساير كه كششهاي خود قيمتي باالتر از يك دارد بقيه گروهها كششهاي پايينتر از يك و در واقع جزء كاالهاي كم كشش محسوب ميگردند. در اين ميان گروه حمل و نقل مانند ساير گروههاي هزينهاي كه در باال اشاره شد بيشترين كشش خودقيمتي و خوراك كمترين كشش خود قيمتي را داراست. فرمول شاخص درست هزينه زندگي كه براي سيستم تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي استخراج گرديد. با توجه به هدف مقاله حاضر براي سالهاي قبل و بعد از هدفمندي يارانهها به صورت زير است. (,, در اين رابطه بيانگر شاخصهاي قيمتي گروههاي كااليي در نظر گرفته شده و ضرايب ) از طريق برآورد سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي كه قيود همگني و تقارن در آن اعمال c u TCL c( u ln c( u, ) ( , ) ln c( u, ,, ) ln c( u ) شده به دست آمده است. ) )73( * a ln ln ln ( ) [ln M ln ln ln ] ln M * ln c( u, ) a ln ln ln ( ) [ln M ln ln ln ]

15 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 سال برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 577 بر اساس جدول )3( شاخص درست هزينه زندگي براي دهك گروه اول خانوار شهري برابر با 78.3 اين شاخص براي گروه دوم برابر 77.9 گروه سوم برابر 9.4 و گروه چهارم برابر با 98. هم اين وضعيت را دارد و با حركت از دهكهاي فقير به ثروتمند در حال كاهش است. گروه گروه 9 گروه 7 گروه 8 گروه 4 مأخذ: محاسبات تحقيق جدول. معيار تغييرات جبرانی براي خانوار شهري )واحد: ریال/ درصد( معيار تغييرات جبراني ساالنه معيار تغييرات جبراني ماهانه معيار تغييرات جبراني ماهانه )هر نفر( 9398 شاخص درست هزینه زندگي )درصد( بر اساس نتايج حاصل از تخمين مدل و محاسبه شاخص درست هزينه زندگي گروه 9 شهري در سال 98 ش براي بازگشت به سطح مطلوبيت اوليه خود معادل ريال در سال به طور ماهانه ريال و براساس بعد خانوار معادل 9398 ريال بايد هزينه كند كه دولت براي هر نفر معادل 433 ريال پرداخت كرده است. پس هر نفر از خانوار گروه اول با 7938 مازاد درآمد روبهرو بوده است. در گروه 7 معيار تغييرات جبراني بطور ساالنه برابر با ريال بوده كه اين معيار براي هر ماه برابر با 9934 ريال و براي هر نفر برابر با 837 ميباشد كه در اين گروه به ميزان 9499 ريال اضافه رفاه به ازاي هر يك خانوار روبهرو بوده است. در گروه 8 معيار تغييرات جبراني ساالنه ريال است كه اين معيار به ازاي هر ماه برابر با 9437 بوده كه به ازاي هر يك از اعضاي خانوار دهك 3- برابر با است. با در نظر گرفتن پرداخت يارانه نقدي دولت در هر ماه 433 ريال معادل ريال اضافه رفاه به ازاي هر يك خانوار روبهرو بوده است.

16 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 در گروه 4 معيار تغييرات جبراني ساالنه ريال كه اين معيار به ازاي هر ماه ريال و به ازاي هر نفر در هر ماه برابر با 4438 ريال است كه با توجه به معادل 838 ريال با كاهش رفاه به ازاي هر يك خانوار روبهرو بوده است. يارانه پرداختي از سوي دولت شاخص درست هزينه زندگي مبين آن است كه با افزايش سطح قيمتها و با در نظر گرفتن سطح مطلوبيت در سال 983 ش چند درصد هزينههاي زندگي افزايش يافته است. اين شاخص در گروه اول برابر با 78/3 درصد بيانگر آن است خانوار گروه 9 براي دستيابي به سطح مطلوبيت در سال 983 الزم است 78/3 درصد هزينههاي زندگي را افزايش دهند. اين شاخص براي گروههاي 8 7 و 4 روند كاهشي داشته به طوري كه براي گروه 4 برابر با 98/ درصد و بيانگر افزايش 98/ درصدي هزينههاي زندگي خانوار براي دستيابي به سطح مطلوبيت در سال 983 است. 5. نتيجهگيری يكي از ابزارهاي سياستي دولتها براي بازتوزيع درآمد و افزايش رشد اقتصادي در كشورها پرداخت يارانه به خانوارهاي هدف و برخي از توليدكنندگان كاالهاي خاص است. از منظر بانك جهاني يارانه سود اقتصادي است كه معموال دولتها به منظور بهبود وضعيت رقابتي توليدكنندگان در بازارها پرداخت ميكنند. در اقتصاد ايران نيز طي چند دهه اخير پرداخت يارانهها به شكل گسترده بهرغم پيگيري اهدافي مانند افزايش عدالت اجتماعي و اقتصادي و دستيابي به رشد اقتصادي پايدار باعث افزايش ناكارايي اقتصادي و تخصيص نيافتن بهينه منابع شده بود. با توجه به آثار منفي اشاره شده بر اقتصاد ايران در آذر سال 983 ش قانون هدفمندي يارانهها در فاز اول اجرا شد. دولت براي كاهش آثار منفي تورمي و براي جلوگيري از كند شدن رشد اقتصادي به دليل افزايش نهاده انرژي ناشي از اجراي قانون و براساس تكاليف ديده شده بخشي از منابع به دست آمده از اجراي قانون را در اختيار افراد خانوار - به ميزان 433 ريال- قرار داد. با توجه به اين موارد در اين پژوهش به بررسي آثار رفاهي ناشي از اجراي اين سياست رفاهي در سال 98 ش در خانوار شهري به تفكيك چهار گروه از طريق شاخص درست هزينه زندگي و تغييرات جبراني پرداخته شد. نتايج حاصل از تخمين 4 سيستم معادالت تقاضاي تقريبا ايدهآل خطي و محاسبه شاخص درست هزينه زندگي و تغييرات جبراني بيانگر وجود مازاد رفاه پولي براي گروه 9 )دهك اول( گروه 7 )متوسط دهكهاي 7-4( و گروه 8 )متوسط دهكهاي 3- (و گروه 4 )متوسط دهكهاي 3-( با كمبود رفاه روبهروگرديده است. براساس نتايج

17 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 برآورد تغييرات رفاهی مصرفکنندگان در مناطق شهري ایران با تأکيد بر هدفمندي یارانهها 573 حاصل گروه 9 با توجه به بعد خانوار براي بازگشت به سطح رفاه قبل از اجراي قانون هدفمندي معادل 9398 ريال هزينه ميكرد كه براساس يارانه دريافتي از مازاد رفاه 7938 ريال برخوردار شده گروه 7 براي به دست آوردن سطح مطلوبيت اوليه قبل از اجراي قانون هدفمندي معادل 837 ريال هزينه ميكرد كه با توجه به يارانه دريافتي مازاد رفاه 9499 ريال به دست آورده گروه 8 براي بازگشت به سطح رفاه قبل از اجراي قانون هدفمندي معادل ريال هزينه ميكرد كه براساس يارانه دريافتي از مازاد ريال برخوردار گشته و در پايان گروه 4 براي به دست آوردن سطح مطلوبيت اوليه معادل 4438 ريال ميكرد كه با توجه به يارانه دريافتي كمبود رفاهي معادل 838 داشته است. همچنين شاخص درست هزينه زندگي براي گروه اول با بيشترين مقدار برابر با 78.3 درصد و براي گروه چهارم كه شامل دهكهاي هشتم و نهم ميباشد برابر با 98. درصد بوده است. بدين مفهوم كه خانوار گروه اول براي دستيابي به سطح مطلوبيت قبل اجراي قانون هدفمندي يارانهها ميبايست 78.3 درصد هزينههاي خود را افزايش ميداد و خانوار گروه 4 براي دستيابي به سطح مطلوبيت قبل از اجراي قانون 98. درصد الزم بود كه هزينههاي خود را افزايش دهد. منابع خسروینژاد علياكبر و همکاران )9834(. "ارزيابي تغييرات رفاهي مصرفكنندگان ايراني با استفاده از شاخص هاي هزينه زندگي". مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني. خسروینژاد علياكبر )9833(. "اندازهگيري اثرات رفاهي حذف يارانه كاالهاي اساسي بر خانوارهاي شهري ايران". فصلنامه پژوهشنامه بازرگاني. شماره 3 ص. صادقي حسين.9-89 یونس سلماني و حسين سهرابيوفا )989(. "بررسي اثر افزايش حاملهاي انرژي بر رفاه مصرف- كنندگان بخش خانگي با استفاده از سيستم تقاضاي تقريبا ص صيامي عراقي ابراهيم ايدهآل". فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژي. شماره 83. )983(. برآورد تغييرات رفاهي مصرفكنندگان در ايران با استفاده از شاخص درست هزينه زندگي. دانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران مركز. پاياننامه كارشناسي ارشد. ميرزایي حسين و علياكبر خسروی نژاد )98(. " اثرات تعديل قيمت كاالهاي اساسي: نان برنج روغن نباتي و قندو شكر بر سطح رفاه خانوار شهري و روستايي". فصلنامه پژوهشنامه بازرگاني. شماره 9 ص Deaton, A. & Muellbauer, J. (98). "Almost Ideal Demand System". Amercan Economc Revew. 7. PP ress. (98). Economcs and Consumer Behavor Cambrdge Unversty NewYor.

18 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 58 فصلنامه پژوهشها و سياستهاي اقتصادي شماره 77 Greene, R. (99). "Almost Elastctes n AIDS models". Amercan Journal of Agrculture Economcs. Vol. 7. PP Kawan, N.; Hll, R. (). "Economc Theory of Satal Cost of Lvng Indces wth Alcaton to Thaland". Journal of Economcs. 86. PP Km, S. R. (). "Envronmental Taxes and Economc Welfare: the Welfare Cost of Gasolne taxaton n the US ". Muellbauer, J. (974). "Prce and Inequalty: The Unted Kngdom Exerence". The Economc Journal. Vol. 84. PP Thel, H. (98). System Wde Aroach to Mcroeconomcs. Oxford. Basl BlacWell Publsher Lmted. Tezz, S. (). "The Welfare Effects of Carbon taxaton on Italan households". unvestadeglstudsena, Dartemanetoeconomaoltca, N. 337.

19 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 پيوست. آزمونهای همگني و تقارن معادله مورد آزمون خوراك و دخانيات پوشاك و كفش مسكن لوازم اثاث و خدمات منزل بهداشت و درمان حمل و نقل و ارتباطات كل سيستم معادالت مأخذ: محاسبات تحقيق معادله مورد آزمون خوراك و دخانيات جدول پ 5-5. نتایج حاصل از آزمون همگنی و تقارن براي گروه 5 آماره آزمون كای-دو 7/9 سطح احتمال / /4 /7 / /8 /9 9/3 /4 3/84 9/94 4/84 3/ / جدول پ -5. نتایج حاصل از آزمون همگنی و تقارن براي گرو آماره آزمون كای-دو سطح احتمال / 93/99 نتيجه آزمون همگن همگن عدم تقارن نتيجه آزمون /78 9/4 پوشاك و كفش همگن /7 /97 مسكن همگن /7 4/34 لوازم اثاث و خدمات منزل /89 4/98 بهداشت و درمان / /3 حمل و نقل و ارتباطات / 939/4 كل سيستم معادالت عدم تقارن مأخذ: محاسبات تحقيق

20 Downloaded from qer.r at 3: +33 on Tuesday October 9th 8 معادله مورد آزمون خوراك و دخانيات پوشاك و كفش مسكن لوازم اثاث و خدمات منزل بهداشت و درمان حمل و نقل و ارتباطات كل سيستم معادالت مأخذ: محاسبات تحقيق معادله مورد آزمون خوراك و دخانيات پوشاك و كفش جدول پ 9-5. نتایج حاصل از آزمون همگنی و تقارن براي گروه 9 سطح احتمال 8/99 آماره آزمون كای-دو / /73 /7 /4 / /34 9/99 9/33 4/99 99/ /8 93/3 جدول پ -5. نتایج حاصل از آزمون همگنی و تقارن براي گروه 9 سطح احتمال / آماره آزمون كای-دو /3 /8 8/9 4/49 نتيجه آزمون همگن همگن همگن عدم تقارن نتيجه آزمون /7 4/3 مسكن / لوازم اثاث و خدمات منزل 99/47 /4 8/39 بهداشت و درمان /78 9/48 حمل و نقل و ارتباطات / 3/73 كل سيستم معادالت عدم تقارن مأخذ: محاسبات تحقيق