ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. ΘΕΜΑ: Συμβολή στην μελέτη της εντομοπανίδας των δασικών εκτάσεων

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Συμβολή στην μελέτη της εντομοπανίδας των δασικών εκτάσεων Βελούδου Ελένη (ΑΜ: ) Επιβλέπουν Καθηγητής: Σταθάς Γεώργιος Καλαμάτα 2008

2 Η παρούσα εργασία έρχεται ως επιστέγασμα τόσο της εκπαίδευσης και των γνώσεων που προσπάθησαν να μου μεταλαμπαδεύσουν οι καθηγητές του ιδρύματος, όσο και στις ατομικές προσπάθειες που κατέβαλα ως φοιτήτρια. Θέλω να τονίσω τις δυσκολίες που συνάντησα στην συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας, οι οποίες εντοπίζονται στην έλλειψη επαρκών πληροφοριών σχετικά με το εξεταζόμενο ζήτημα, αλλά και στην έλλειψη επαρκών στοιχείων σχετικά με την χρησιμοποιούμενη βιβλιογραφία. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω: τους γονείς μου, για την στήριξη και τις προσπάθειες που κατέβαλαν όλα αυτά τα χρόνια για να ολοκληρώσω τις σπουδές μου τον καθηγητή μου, Κο Σταθά Γεώργιο, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας και τον Γεωργούση Νικόλαο, για την βοήθεια και συμπαράσταση για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Δασική Εντομολογία έχει ως αντικείμενο τη μελέτη των εντόμων εκείνων που βλάπτουν το δάσος και το ξύλο στη χρήση. Στην πράξη, προστασία του δάσους από τα έντομα σημαίνει ότι πρέπει να βρούμε την επιδημία, να προσδιορίσουμε και αναλύσουμε το ή τα βλαπτικά έντομα, να εκτιμήσουμε τον κίνδυνο και τις απώλειες και τέλος να αποφασίσουμε ναι ή όχι, τον τρόπο ή τους τρόπους καταπολέμησης, ενώ προσπαθούμε και να βρούμε τρόπους καταπολέμησης που, κατά το δυνατόν, να μην βλάπτεται το περιβάλλον. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μέρος 1 Εισαγωγή σελ Ιστορική αναδρομή σελ Βλάβες από δασικά έντομα σελ Οικολογία δασικών εντόμων σελ Αίτια υπεραύξησης εντόμων σελ Καταπολέμηση των βλαπτικών δασικών εντόμων σελ Καταπολέμηση με μηχανικά μέσα σελ Βιολογική καταπολέμηση σελ Χρησιμοποίηση ανθεκτικών δέντρων σελ Στήρωση εντόμων με ακτινοβολίες σελ Χρησιμοποίηση των αυξητικών ρυθμιστικλων ορμονών σελ Χημική καταπολέμηση σελ Κατάταξη εντομοκτόνων σελ Πλεονεκτήματα εντομοκτόνων σελ Μειονεκτήματα εντομοκτόνων σελ. 10 Μέρος 2 Μορφολογία Εντόμων 2.1 Εξωτερική μορφολογία εντόμων σελ Εξωσκελετός σελ Κεφαλή σελ Θώρακας σελ Κοιλία σελ Στάδια ανάπτυξης σελ. 18 Μέρος 3 Δασικά Έντομα 3.1 Έντομα φυτωρίων - εδάφους - ριζών σελ Έντομα που προσβάλλουν την ελάτη σελ Έντομα που προσβάλλουν την ερυθρελάτη σελ Έντομα που προσβάλλουν το κυπαρίσσι σελ Έντομα που προσβάλλουν την πεύκη σελ Έντομα που προσβάλλουν την δρυ σελ Έντομα που προσβάλλουν την οξιά σελ Έντομα που προσβάλλουν την λεύκη σελ Έντομα που προσβάλλουν την ιτιά σελ Έντομα που προσβάλλουν την καστανιά σελ Έντομα που προσβάλλουν την φουντουκιά σελ Έντομα που προσβάλλουν την καρυδιά σελ Έντομα που προσβάλλουν την φλαμουριά σελ Έντομα που προσβάλλουν τον σφένδαμο σελ Έντομα που προσβάλλουν το πλατάνι σελ Έντομα που προσβάλλουν την ακακία σελ Έντομα που προσβάλλουν τον ευκάλυπτο σελ Έντομα που προσβάλλουν την χαρουπιά σελ. 58 Βιβλιογραφία σελ. 59 4

5 ΜΕΡΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ιστορική Αναδρομή Πριν από το 1800, ο Gmelin το 1773 δημοσίευσε το Abhandlung über die Wurmtrocknis ενώ ο Hennert το 1798 το Uber der Raupenfrass und Windbruch'^ou αναφέρονται σε προσπάθειες καταπολέμησης ορισμένων βλαπτικών δασικών εντόμων, όπως και οι πληροφορίες για τη συστηματική και βιολογίας τους. Κατά το 1804 και 1805 οι Beckstein και Scharfenberg δημοσίευσαν 2 τόμους με τίτλο Vollständige Naturgeschichte der für den Wald schädlichen und nützlichen Forstinsekten δηλ. Ιστορία των βλαπτικών και ωφέλιμων δασικών εντόμων. Στην συνέχεια κατά το 1839 ως το 1844 ο Ratzeburg, που θεωρείται πατέρας της Δασικής Εντομολογίας, δημοσίευσε στο Βερολίνο τρεις τόμους της Δασικής Εντομολογίας του Forstinsekten δηλ. Δασικά Έντομα. Το βιβλίο του είχε ζήτηση και αναδημοσιεύτηκε αρκετές φορές, ώστε το 1869 είχε την 6η έκδοσή του. Ο ίδιος δημοσίευσε ακόμα πολλές εργασίες και τα βιβλία Die Waldverberder und ihre Feine δηλ. Οι καταστροφές των δασών και οι εχθροί τους, αποτελεί επιτομή της Δασικής Εντομολογίας του, οπώς και κατά το 1844, 1848 και 1858 το τρίτομο Ichneumonidae der Forstinsekten δηλ. Ανασκόπηση των Δασικών Εντόμων. Το επίσης ο E.Perris στη Γαλλία δημοσίευσε μια κλασσική εργασία για τα έντομα της παραθαλάσσιας πεύκης και θεωρείται μάλιστα ο πρώτος στην πειραματική Δασική Εντομολογία, επειδή υλοτόμησε δέντρα σε σε διάφορες εποχές και μελέτησε τα έντομα που τα πρσβάλλουν. Ο Ratzeburg πέθανε το 1871 και αργότερα οι Judeich και Nitsche το 1885 δημοσίευσαν το δίτομο Lehrburch der Mitteleuropäischen Forstinsektenkude δηλ. Εγχειρίδιο Δασικής Εντομολογίας της Μέσης Ευρώπης, που αποτελεί αναθεώρηση του βιβλίου του Ratzeburg. Το βιβλίο αυτό αναδημοσιεύτηκε αρκετές φορές. Έπειτα ο Escherich, που πρέπει να θεωρείται ο μεγαλύτερος Δασοεντομολόγος του αιώνα μας, αναθεωρώντας το δίτομο βιβλίο των Judeich και Nitsche έγραψε 3 τόμους του Die Forstinsekten Mitteleuropas, Τα Δασικά έντομα της Μέσης Ευρώπης. Στο μεταξύ το 1881 ο Eichhoff δημοσίευσε το βιβλίο του Europäischen Borkenkäfer, Ευρωπαϊκά Φλοιοέντομα. Επίσης στο τέλος του περασμένου αιώνα, εμφανίζονται στις διάφορε χώρες της Ευρώπης και πολλοί άλλοι, που έγραψαν εργασίες και βιβλία για δασικά έντομα. Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι στην αρχή είχαμε την περίοδο της Φυσικής Ιστορίας, χωρίς πειραματικές αποδείξεις, η οποία αντιπροσωπεύεται από τον Ratzeburg, μετά είχαμε τη δεύτερη περίοδο που έδωσε μεγάλη έμφαση στη Συστηματική και ασχολήθηκε και λίγο με το πειραματικό βιολογικό μέρος με κύριο αντιπρόσωπο της τον Eichchoff με το βιβλίο του Ευρωπαϊκά Φλοιοέντομα και τέλος την περίοδο της σημερινής εποχής, όπου υπερισχύει η Πειραματική Βιολογία και η Πρακτική Δασική Εντομολογία και μελετούμε την επίλυση προβλημάτων της Δασικής Εντομολογίας με πειραματικές βιολογικές μεθόδους. Σήμερα στην Δασική Εντομολογία χρησιμοποιούμε τις πειραματικές μεθόδους και λιγότερο μεθόδους παρατήρησης, επίσης η Συστηματική δεν είναι πια ο σκοπός, αλλά ένα χρήσιμο εργαλείο, ενώ μελετάμε πολύ την σχέση των εντόμων με το δάσος και το περιβάλλον όπως και τη σχέση των εντόμων μεταξύ τους. Εξάλλου η Δασική Εντομολογία (ίσως είχαμε παρασυρθεί από τους Γεωργικούς Εντομολόγους) πέρασε μια περίοδο το ως , κατά την οποία χρησιμοποιήθηκαν πολύ τα εντομοκτόνα, όμως τα εντομοκτόνα χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο στα δάση των ΗΠΑ και Καναδά. Σήμερα, υπάρχει η τάση να χρησιμοποιούμε, κυρίως στα φυσικά δάση, όλο και λιγότερο εντομοκτόνα. Συνάμα, γίνονται εντατικές μελέτες για τις παρασιτικές ασθένειες, για τα αρπακτικά και τα παράσιτα, για τις σεξουαλικές ελκυστικές ουσίες και σε συνδυασμό με τους λοιπούς έμμεσους τρόπους καταπολέμησης, βρισκόμαστε στην περίοδο της μεικτής ή ολοκληρωτικής καταπολέμησης των εντόμων. Έτσι και την βιολογική ισορροπία στη βιογεωκοινότητα δάσος διατηρούμε και γενικότερα προστατεύουμε καλύτερα το φυσικό περιβάλλον. 5

6 1.2 Βλάβες από δασικά έντομα Το δέντρο, σε όλη την διάρκεια της μακροχρόνιας ζωής του, προσβάλλεται από διάφορα έντομα. Το δέντρο κινδυνεύει ως σπόρος ακόμη στο μητρικό δέντρο, ως αρτίφυτρο στο φυτώριο ή το δάσος, ως δενδρύλλιο, ως δέντρο μέσης ηλικίας, ως ώριμο δέντρο και στη συνέχεια ως ξυλεία στη χρήση. Επομένως τα έντομα μπορεί να επιδράσουν σοβαρά βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα στην υγεία και παραγωγικότητα του δάσους (Hall, Gilbert 1989) Γενικά, τα δασικά έντομα που βλάπτουν το δάσος και από αυτά τα φλοιοφάγα και ξυλοφάγα, που είναι γενικά τα πιο επικίνδυνα, προσβάλλουν τα σχετικά μεγάλα, αδύναμα, άρρωστα, γερασμένα και υπολοιπόμενα άτομα, και στη χώρα μας κυρίως αυτά που υποφέρουν από ξηρασία, είναι δηλ. δευτερογενή στην προσβολή τους. Τα φυλλοφάγα όμως προσβάλλουν αδύνατα, αλλά και υγιή νεαρά και μεγάλα δέντρα, δηλ. η προσβολή τους είναι πρωτογενής. Σε κανονικές συνθήκες, στο φυσικό κυρίως δάσος, ο αριθμός των βλαπτικών εντόμων είναι μικρός, δηλαδή το πλήθος των εντόμων είναι κανονικό, υπάρχει λοιπόν σε κάθε συγκεκριμένο περιβάλλον μια ισορροπία μεταξύ του πλήθους των εντόμων, των εχθρών τους (ασθενειών, αρπακτικών, παρασίτων, άλλων ζώων) και του δάσους. Στην περίπτωση αυτή μιλούμε για τον φυσικό αριθμό, ή τη βιολογική ισορροπία ή τη φυσική ισορροπία. Η βιολογική όμως αυτή ισορροπία είναι δυναμική. Πολλές φορές, για διάφορους λόγους (καιρικές συνθήκες, αρπακτικά - παράσιτα - ασθένειες, τροφή) που συνεχώς αλλάζουν, η ισορροπία αυτή μεταβάλλεται, ο πληθυσμός των εντόμων μεγαλώνει, τα δευτερογενή και πρωτογενή έντομα προσβάλλουν και υγιή δέντρα τα πρώτα, ή πολλά δέντρα τα δεύτερα, οι βλάβες αρχίζουν και γίνονται αισθητές, οπότε, στην περίπτωση αυτή μιλούμε για επιδημία ή έκρηξη των εντόμων. Τα έντομα προκαλούν παραμορφώσεις ή εξασθένηση των δέντρων ή και θάνατο μοναχικών ατόμων ή, καμιά φορά, μεγάλου αριθμού δέντρων. Οι βλάβες που προξενούν τα δασικά έντομα είναι επίσης σοβαρές. Στη χώρα μας, από τις ως τώρα παρατηρήσεις και μελέτες μας προκύπτει, ότι τα δασικά έντομα αρκετές φορές κάθε χρόνο, προκαλούν σημαντικές ζημιές εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ. Μερικά έντομα προξενούν σοβαρές ζημιές όταν βρίσκονται σε επιδημική κατάσταση, άλλα έντομα, αν και βρίσκονται σε μικρούς αριθμούς, προξενούν ζημιές που είναι επίσης άξιες προσοχής. Στην πρώτη κατηγορία έχουμε το παράδειγμα των φλοιοφάγων εντόμων της ελάτης, της πεύκης, των φυλλοφάγων Lymantria dispar, ενώ στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι βλάβες από τα Cerambyx cendro, Sirex κλπ. 1.3 Οικολογία Δασικών Εντόμων Στη Δασοπονία το πιο σωστό είναι, η καταπολέμηση των δασικών εντόμων να γίνεται γενικά άμεσα, με δασοκομικά μέτρα. Γι' αυτό είναι απαραίτητη η καλή γνώση της Οικολογίας του Δάσους, των Εντόμων που προσβάλλουν το δάσος, όπως και των διαφόρων παρασίτων και λοιπών εχθρών των δασικών εντόμων. Η οικολογία των δασικών δέντρεων και η οικολογία των δασικών εντόμων είναι συνδεδεμένες στενά. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Το κλίμα και το εκάστοτε συγκεκριμένο περιβάλλον επηρεάζει την εξάπλωση των φυτών και στην περίπτωσή μας την εξάπλωση των διαφόρων δασικών δέντρων και δασών όπως και τα έντομα κια τα λοιπά ζώα που ζουν μέσα σε αυτά. Ειδικότερα το περιβάλλον επιδρά επίσης σοβαρά στην υγεία των δέντρων αλλά και την δραστηριότητα των εντόμων. Έτσι, τα Scolytidae, όπως και διάφορα άλλα φλοιοφάγα και ξυλοφάγα έντομα που ανήκουν στις Οικογένειες Buprestidae, Cerambycidae και Curculionidae είναι, γενικά, δευτερογενή βλαπτικά, προσβάλλουν δηλαδή αδύνατα δέντρα, ενώ γίνονται επικίνδυνα όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος είναι ευνοϊκές γι' αυτά και δυσμενείς -αντίθετα- για τα δέντρα. ΞΗΡΑΣΙΑ - ΥΨΗΛΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ. Η ξηρασία ελαττώνει τη ζωτικότητα των δέντρων, ενώ οι υψηλές θερμοκρασίες ευνοούν την ανάπτυξη των εντόμων, έτσι τελικά έχουμε, δευτερογενώς, τη δημιουργία επιδημιών φλοιοφάγων εντόμων και νέκρωση δασικών δέντρων (Apostolov 1968, Baltenweiler 1983, Carke 1975, Καϊλίδης 1964, Kailidis 1964, Καϊλίδης 1979,1985,1989, Kailidis, 6

7 Markalas, 1988, Markalas 1990, Maksymov 1977, Lemperier, Bailley 1986, Lieutier, Levieux, 1985, Mendel 1984, Neuman, Minko, 1981, Thomson, Schrimpton 1984, Vite 1984b) 1.4 Αίτια Υπεραύξησης του Πληθυσμού των Εντόμων Η υπεραύξηση του πληθυσμού ενός εντόμου είναι μια προσωρινή κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από ένα μεγάλο αριθμό εντόμων που βλάπτουν πολύτιμα φυτικά είδη. Το φαινόμενο της ύπαρξης, γενικά, μικρού αριθμού εντόμων στο δάσος και η απότομη ξαφνική υπεραύξηση του πληθυσμού των εντόμων, είναι ένα από τα σπουδαιότερα προβλήματα των Δασολόγων και Δασολόγων Εντομολόγων. Γενικά, οι παράγοντες που ευνοούν την υπεραύξηση του αριθμού των εντόμων είναι η τροφή, το κλίμα, ο συναγωνισμός, οι εχθροί, όπως και το είδος του δέντρου ή το μέρος του δέντρου που προσβάλλεται, καθώς και η φυσιολογική κατάσταση του δέντρου (Εΐοΐιοτη 1968). Τροφή. Όσο περισσότερη τροφή υπάρχει σε μια περιοχή, τόσο υπάρχει η τάση να αυξηθεί ο αριθμός των εντόμων που, στην περίπτωση αυτή, δεν συναγωνίζονται μεταξύ τους. Έτσι αμιγείς, ομήλικες και εκτεταμένες συστάδες, είναι ευνοϊκές για την αύξηση του πληθυσμού των εντόμων. Πρέπει λοιπόν κατά τις διάφορες δασοκομικές εργασίες μας, να προσέχουμε και να διατηρούμε την επιθυμητή σύνθεση των συστάδων. Στη χώρα μας συνηθίζουμε να αναδασώνουμε μεγάλες εκτάσεις π.χ. με πεύκη. Οι αναδασώσεις αυτές που γίνονται σε μεγάλες, συνεχείς εκτάσεις κινδυνεύουν και θα κινδυνεύουν από διάφορα έντομα και λοιπούς εχθρούς (μύκητες κτλ.) που, βρίσκοντας άφθονη τροφή, πολλαπλασιάζονται σε μεγάλους αριθμούς, ή επειδή φυτεύτηκαν σε φτωχά ξηρά εδάφη, τα δέντρα κάποτε μεγάλωσαν, είχαν απαιτήσεις σε υγρασία, οπότε προσβάλλονται ήδη και νεκρώνονται από δευτερογενής προσβολές φλοιοφάγων εντόμων. Υγεία δέντρων. Όταν τα δέντρα υποφέρουν και δεν βρίσκονται σε καλή κατάσταση υγείας, όπως σε ξηρά και ζεστά καλοκαίρια ή γιατί στη χώρα μας τα δάση και οι αναδασώσεις έγιναν πολλές φορές σε αβαθή εδάφη, τότε προσβάλλονται ευκολότερα από έντομα και περισσότερο από φλοιοφάγα, που μπορούν να πολλαπλασιάζονται σε μεγάλους αριθμούς. Υψηλές Θερμοκρασίες.Υψηλές θερμοκρασίες ευνοούν γενικά τα έντομα και ιδιαίτερα τα φλοιοφάγα. Χαμηλές Θερμοκρασίες. Οι χαμηλές θερμοκρασίες, σε ορισμένες περιοχές και περιπτώσεις, ελέγχουν την υπεραύξηση ορισμένων εντόμων και περισσότερο των φλοιοφάγων. Αρπακτικά, Παράσιτα, Ασθένειες Εντόμων. Στη φύση, η αιτία που δεν υπεραυξάνεται ο πληθυσμός των εντόμων, οφείλεται εκτός των άλλων και στην παρουσία παρασίτων και αρπακτικών εντόμων όπως και ασθενειών, που προσβάλλουν και δεν αφήνουν να υπερπολλαπλασιασθούν τα έντομα. Ρύπανση Ατμόσφαιρας και Προσβολές Δασικών Δέντρων. Σε πολύ ρυπασμένες βιομηχανικές περιοχές περιοχές της Ευρώπης και Αμερικής, όπου τα δέντρα υποφέρουν, εμφανίζεται τα τελευταία 25 χρόνια δευτερογενής προσβολή από διάφορα φυλλοφάγα, φλοιοφάγα και ξυλοφάγα έντομα, που παραδεχόμαστε ότι οφείλεται στη ρύπανση. Οι παράγοντες του περιβάλλοντος που επιδρούν αρνητικά στον πολλαπλασιασμό των εντόμων είναι η θερμοκρασία, το φως, η υγρασία και ο άνεμος. 7

8 1.5 Καταπολέμηση των Βλαπτικών Δασικών Εντόμων Στη Δασολογική πράξη η καταπολέμηση των βλαπτικών δασικών εντόμων εξαρτάται από την σπουδαιότητα και το μέγεθος της βλάβης που τα δασικά έντομα προξενούν στο δάσος. Σκοπός της καταπολέμησης ενός βλαπτικού δασικού εντόμου είναι να αποφύγουμε σπουδαίες βλάβες του δάσους. Κατά την καταπολέμηση ωστόσο, σκοπός μας δεν είναι να εξαλείψουμε εντελώς ένα συγκεκριμένο έντομο, αλλά να επιτύχουμε την ελάττωση του αριθμού του σε χαμηλά επίπεδα. Εξαφάνιση ενός εντόμου επιδιώκουμε στην περίπτωση της εισόδου σε μια χώρα ενός ξένου επικίνδυνου εντόμου, που άμα βρει κατάλληλο κλιματικό περιβάλλον, πολλαπλασιάζεται σε μεγάλους αριθμούς και αυτό γιατί στο νέο περιβάλλον του το έντομο αυτό δεν έχει φυσικούς εχθρούς που είχε στον τόπο καταγωγής του. Η προσπάθεια εξαφάνισης ενός ντόπιου εντόμου έχει ως αποτέλεσμα, ένα άλλο έντομο, που ως τότε ήταν ακίνδυνο, να πάρει τη θέση του εντόμου που εξαφανίσαμε και να γίνει, πιθανόν, επικίνδυνο. Γενικά, την καταπολέμηση ενός εντόμου αποφασίζουμε, αφού πρώτα αποδειχτεί, ότι οι έμμεσοι τρόποι καταπολέμησης (π.χ. σε δασοκομικά μέτρα κτλ.) αποτύχουν, ότι η αύξηση του πληθυσμού του εντόμου βρίσκεται σε άνοδο και αφού υπολογιστεί ότι οι βλάβες που θα γίνουν στο μέλλον, δικαιολογούν τα έξοδα της καταπολέμησης, αλλά οπωσδήποτε και ποτέ δεν θα βλάψουμε το περιβάλλον Καταπολέμηση με μηχανικά μέσα Συλλογή εντόμων με τα χέρια. Καμιά φορά για την καταπολέμηση ενός εντόμου μπορεί να μαζέψουμε με τα χέρια μας τέλεια έντομα ή προνύμφες ή αυγά πάνω από φύλλα ή κορμούς δέντρων κτλ. Την τεχνική αυτή χρησιμοποιούσαν παλαιότερα, όπως π.χ. γίνονται η συλλογή αυγών της Lymantria dispar από τους κορμούς της δρυός. Συλλογή εντόμων με παγίδες. Σήμερα υπάρχει αριθμός παγίδων για τη σύλληψη των βλαπτικών δασικών εντόμων. Οι παγίδες αυτές είναι χαντάκια, φωτοπαγίδες, παγίδες με δολώματα, δεντροπαγίδες, κτλ. Φωτοπαγίδες. Στη Δασική Εντομολογία (Khan et al. 1988) χρησιμοποιήθηκαν μόνο πειραματικά, η χρησιμοποίησή τους όμως έδωσε φτωχά αποτελέσματα γιατί, γενικά, στο φως προσελκύονταν μόνο τα αρσενικά και πολύ λίγο τα θηλυκά. Στη Γεωργία επίσης, οι φωτοπαγίδες έχουν περιορισμένη χρήση. Πειράματα απόδειξαν ότι ορισμένα έντομα ελκύονται από ορισμένα χρώματα, γι' αυτό κατασκευάστηκαν φωτοπαγίδες με ορισμένο χρώμα. Έτσι o Niwa (1988) αναφέρει ότι το είδος Megastigmus που προσβάλλει τους σπόρους της ψευδοτσούγκας στις ΗΠΑ, προσελκύεται από το χρυσό χρώμα. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι τα φλοιοφάγα Scolytidae της ελάτης προσελκύονται στο άσπρο χαρτί. Επίσης, για την προσέλκυση και θανάτωση των εντόμων χρησιμοποιούνται δολώματα με ελκυστικές ουσίες, όπου προσθέτουμε εντομοκτόνα. Ως ελκυστικές ουσίες χρησιμοποιούνται η μελάσσα, διάφορα αμμωνιακά προϊόντα κτλ. Παγίδες με ελκυστικές ουσίες χρησιμοποιούνται σε ορισμένες περιπτώσεις στην Γεωργία, π.χ. για την καταπολέμηση της μύγας της Μεσογείου (Ceratitis capitata), που προσβάλλει τα εσπεριδοειδή. Υλοτομία, εκφλοίωση, απομάκρυνση ή καταστροφή προσβλημένων δέντρων Χρησιμοποίηση θερμοκρασίας Κάψιμο Βούτηγμα στο νερό Βιολογική Καταπολέμηση Στη φύση και ειδικότερα στο δάσος, υπάρχουν πολλοί εχθροί των βλαπτικών δασικών εντόμων. Οι εχθροί αυτοί είναι πουλιά, θηλαστικά, αρπακτικά, έντομα, παράσιτα, όπως και ασθένειες που προκαλούνται από βακτήρια, ιούς και νηματώδεις. Όλα αυτά προσβάλλουν, νεκρώνουν τα 8

9 βλαπτικά έντομα και κρατούν, γενικά, τους πληθυσμούς τους σε χαμηλά επίπεδα. Αυτό αποτελεί τη βιολογική καταπολέμηση ή καλύτερα τη φυσική βιολογική καταπολέμηση. Ενώ βιολογική καταπολέμηση στην πράξη είναι η μελέτη, χρησιμοποίηση και μερικές φορές ο τεχνητός πολλαπλασιασμός των αρπακτικών, παρασίτων και παθογόνων μικροοργανισμών για να κρατούμε σε χαμηλά επίπεδα τον πληθυσμό ενός βλαπτικού εντόμου. ί.5.3 Χρησιμοποίηση Ανθεκτικών Δέντρων Οι Δασολόγοι στην πράξη, οι Δασοκόμοι, οι Δασολόγοι Εντομολόγοι και Φυτοπαθολόγοι στην αρχή και οι Δασολόγοι Γενετιστές στη συνέχεια, παρατήρησαν ότι στην ίδια συστάδα, τα φυσικά υβρίδια - ή σε δοκιμές προελεύσεων - παρουσιάζουν διάφορη αντίσταση στις προσβολές από έντομα, όμως μπορούμε να παραδεχτούμε ότι, αφού στα φυσικά δάση τα δέντρα ζουν στο φυσικό τους οικοσύστημα, στα δέντρα γενικά επικρατεί ισχυρή αντίσταση για τα κύρια παράσιτα και τους υπόλοιπους βλαπτικούς τους εχθρούς (Eidt, MacGillivray 1972, Καϊλίδης 1966, Kailidis 1968, Raske 1973, Stem, Roche 1974, Vivani 1966) Στείρωση Εντόμων με ακτινοβολίες Με τη χρησιμοποίηση ακτινοβολιών, τα έντομα παθαίνουν στείρωση από τις εξής αιτίες: 1.αδυναμία των θηλυκών να γεννήσουν αυγά, 2. ασπερμία ή αδράνεια του σπέρματος των αρσενικών, 3. ανικανότητα σύζευξης, 4. κυριαρχεί η ληθαργική μουτασιόνη στα αναπαραγωγικά κύτταρα στο θηλυκό ή αρσενικό έντομο Χρησιμοποίηση των Αυξητικών Ρυθμιστικών Εντόμων Τα έντομα από ειδικούς αδένες εκκρίνουν ορμόνες που ελέγχουν την έκδυση, τη μεταμόρφωση, την αύξηση των προνυμφών, τη συμπεριφορά και αναπαραγωγή τους όπως και μερικές φορές της διάπαυσης. Από αυτές χρησιμοποιήθηκε, με αρκετά καλά αποτελέσματα, η εκδυσόνη, που νεκρώνει τα έντομα σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής τους, Χημική Καταπολέμηση Η χημική καταπολέμηση των εντόμων βασίζεται στη χρησιμοποίηση διαφόρων χημικών δηλητηριωδών ουσιών για τη θανάτωση των εντόμων. Οι δηλητηριώδεις αυτές ουσίες, που ονομάζονται εντομοκτόνα, χρησιμοποιούνται: 1. ως σκόνες, 2. βρέξιμες σκόνες, 3. διαλύματα, 4. γαλακτώματα, 5. αεροζόλ και σε μορφή ομίχλης, 6. καπνογόνα δηλ. δρουν με τους ατμούς τους. 1.6 Κατάταξη Εντομοκτόνων Η πιο απλή κατάταξη των εντομοκτόνων ανάλογα με τη δράση τους είναι: α. Εντομοκτόνα στομάχου δηλ. Πρέπει να φαγωθούν και μετά να νεκρωθούν τα έντομα. Τέτοια ήταν τα παλαιά αρσενικικός μόλυβδος, στη συνέχεια ήταν το DDT, εξαχλωριούχο βενζόλιο, αλντρίν, κλπ. που ήδη απαγορεύεται η χρήση τους, όπως και τα περισσότερα σημερινά εντομοκτόνα β. Εντομοκτόνα επαφής που ήταν επίσης το DDT, εξαχλωριούχο βενζόλιο, αλντρίν κλπ. όπως και τα περισσότερα σημερινά εντομοκτόνα γ. Καπνογόνα εντομοκτόνα που δρουν σαν αέρια. Στη δασική πράξη χρησιμοποιείται ο διθειούχος άνθρακας ως εντομοκτόνο εδάφους, όπως και για την καταπολέμηση εντόμων και προνυμφών μέσα στις στοές ξύλων, το παραδιχλωροβενζόλιο, ορθιδιχλωροβενζόλιο, διβρωμιούχο αιθυλένιο για την καταπολέμηση των προνυμφών των φλοιοφάγων και ξυλοφάγων εντόμων επίσης μέσα στις στοές τους 9

10 δ. Διασυστηματικά εντομοκτόνα που έχουν διασυστηματικές ιδιότητες. Τα διασυστηματικά εντομοκτόνα απορροφώνται από τα φύλλα, φλοιό ή ρίζες των φυτών και με τους χυμούς του φυτού, διασκορπίζονται σε όλο το φυτό. Τα έντομα τρώνε τα φύλλα ή τους φλοιούς ή αναρροφούν τους χυμούς, έτσι τρώνε ή αναρροφούν και το δηλητήριο και τότε πεθαίνουν. Το διασυστηματικά εντομοκτόνο μέσα στο φυτό μπορεί να διασπαστεί σε πιο επικίνδυνες για το έντομο ενώσεις ή αντίθετα, μπορεί να διασπαστεί σε όχι τοξικές ουσίες Πλεονεκτήματα Εντομοκτόνων Τα εντομοκτόνα: 1. Είναι χημικές ουσίες με τις οποίες επεμβαίνουμε δραστικά και ελαττώνουμε, σε μικρό χρονικό διάστημα, δραστικά τον πληθυσμό ενός εντόμου. 2. Μερικά εντομοκτόνα έχουν ευρύ πεδίο δράσης και νεκρώνουν πολλά έντομα, άλλα εντομοκτόνα έχουν στενό πεδίο δράσης, ενώ με συνδυασμό περισσότερων εντομοκτόνων μπορούμε να καταπολεμήσουμε ένα συγκεκριμένο ή περισσότερα συνυπάρχοντα βλαπτικά έντομα. 3. Τα εντομοκτόνα πωλούνται ελεύθερα στην αγορά, όπως και οι μηχανές ραντισμού, επομένως ο καθένας μπορεί, με την χρησιμοποίησή τους, να βλάψει με διάφορους τρόπους. 4. Ακόμη στην περίπτωση μιας νέας επιδημίας, είναι βέβαιο ότι θα υπάρχει κάποιο εντομοκτόνο που την καταπολεμά. (Εοιιίεοη, λνίίίετ 1984) Μειονεκτήματα Εντομοκτόνων Τα εντομοκτόνα, αν δεν χρησιμοποιηθούν με προσοχή, μπορεί να προκαλέσουν βλάβες στους χειριστές ανθρώπους. Ακόμη, τα εντομοκτόνα μπορεί να προκαλέσουν βλάβες και να νεκρώσουν και άλλα ωφέλιμα ή ουδέτερα έντομα, όπως και διάφορους άλλους οργανισμούς του περιβάλλοντος. 10

11 Μέρος 2 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΕΝΤΟΜΩΝ 2.1 Εξωτερική Μορφολογία Εντόμων Τα έντομα πήραν το όνομά τους από τον Αριστοτέλη ( π.χ.), ο οποίος διέκρινε στο σώμα τους τρία διακριτά μέρη ή αλλιώς εντομές. Καλώ δ' έντομα όσα έχει κατά το σώμα εντομάς, ή εν τοις υπτίοις ή εν τούτοις τε και τοις πρανέσιν (Περί τα ζώα ιστοριών, 1.1.7) Τα τρία αυτά τμήματα είναι: Κεφαλή: που φέρει τα στοματικά μόρια, τους οφθαλμούς και τις κεραίες Θώρακας: που φέρει τα πόδια και τις πτέρυγες Κοιλιά: που φέρει τα αναπαραγωγικά όργανα καθώς και ειδικά εξαρτήματα (κεντρί, κ.α.) M O R P H O L O G Y O F A FLY IN G IN S E C T eye antenna head fore wing fore leg hind wing abdomen thorax middle leg hind leg w w w. info visual. Info 2.2 Εξωσκελετός Το σώμα των εντόμων προστατεύεται από ένα σκληρό περίβλημα το οποίο λέγεται εξωσκελετός ή δερματοσκελετός. Ο εξωσκελετός ή δερματοσκελετός (cutícula), περιβάλλει το σώμα του εντόμου και έχει αφενός γενικό προστατευτικό ρόλο και αφετέρου το ρόλο του οστέινου σκελετού των σπονδυλωτών (συγκράτηση και προστασία των διαφόρων οργάνων του σώματος). Η σκληρότητα του εξωσκελετού οφείλεται στην παρουσία μιας χημικής ουσίας που ονομάζεται χιτίνη, γι' αυτό ονομάζεται και χιτίνιο περίβλημα. Η χιτίνη δεν επικαλύπτει μόνο την εξωτερική επιφάνεια του εντόμου, αλλά εισέρχεται και στη σωματική κοιλότητα, όπου επικαλύπτει και διάφορα όργανα (π.χ. πρόσθιο και οπίσθιο έντερο, αναπνευστικά ανοίγματα, γεννητικούς αδένες κ.α.) Ο εξωσκελετός δεν είναι ομοιογενές στρώμα, αλλά αποτελείται από τρία διαφορετικά στρώματα: a. την εφυμενίδα (epicuticula) b. την εξωδερμίδα (exocuticula) c. την υποδερμίδα (endocuticula) Η εφυμενίδα είναι ένα πολύ λεπτό, εξωτερικό, επιφανειακό, άβιο, στρώμα, λιποπρωτεϊνικής φύσεως. Λόγω της υδρόφοβης φύσης της προστατεύει το έντομο από την αφυδάτωση και την υπερβολική υγρασία, εμποδίζει τη διείσδυση υδατοδιαλυτών τοξικών ουσιών, ενώ διευκολύνει τη διείσδυση λιποδιαλυτών. Η εφυμενίδα δεν έχει χιτίνη. Η εξωδερμίδα αποτελείται κυρίως από χιτίνη και γι' αυτό είναι σκληρή και ανθεκτική σε αραιά οξέα και αλκάλεα. Είναι πορώδης και περιέχει σε μεγάλο ποσοστό νερού (70% περίπου), παίζοντας έτσι το ρόλο ρυθμιστού της οικονομίας νερού στο έντομο. 11

12 Η υποδερμίδα είναι ένα έμβιο μονόστιβο στρώμα επιθηλιακών κυττάρων (υποδερμικά κύτταρα), τα οποία εκκρίνουν ουσίες για το σχηματισμό των δυο προηγούμενων στρωμάτων κατά την διαδικασία της έκδυσης. Κάτω από την υποδερμίδα υπάρχει κολλημένο ένα λεπτό άνιστο υμένιο, η βασική μεμβράνη. Ο εξωσκελετός δεν είναι λείος εξωτερικά, αλλά φέρει διάφορες εκφύσεις, όπως τρίχες, λέπια, άκανθες, κεράτια, κτλ Κεφαλή Η κεφαλή είναι το πρόσθιο από τα 3 τμήματα του σώματος του εντόμου. Για το σχηματισμό της έχουν στενά συνδεθεί 6 μεταμερή και έχουν σχηματίσει μια συμπαγή σκληρή θήκη, την κεφαλική κάψα, η οποία εσωτερικά περικλείει τον εγκέφαλο και εξωτερικά φέρει τους οφθαλμούς, τις κεραίες και τα στοματικά μόρια. Τα κύρια τμήματα ή ζώνες της κεφαλής είναι: ά. το ινίο (οπίσθιο τμήμα) δ. η κορυφή (άνω τμήμα) ο. το μέτωπο (πρόσθιο άνω τμήμα) δ. οι παρειές (πλάγια τμήματα) ε. το επιστόμιο (κάτω από το μέτωπο) antenna postoccipital embryonic gnat hoc cphalon sulcus head lobe UU lahruni mandible postantennal appendage THEORY Τύποι κεφαλής Ανάλογα με τη θέση της κεφαλής ως προς το υπόλοιπο σώμα του εντόμου, διακρίνεται στους εξής τύπους: a. Πρόγναθος: ο μεγάλος άξονας της κεφαλής είναι οριζόντιος, σχεδόν παράλληλος προς τον επιμήκη σωματικό άξονα. Τα στοματικά μόρια προβάλλουν κατ' ευθείαν εμπρός. b. Υπόγναθος.: ο μεγάλος άξονας της κεφαλής είναι κάθετος προς τον άξονα του σώματος. Τα στοματικά μόρια είναι προς τα κάτω, π.χ. Ακρίδες (Orthoptera), Scolytidae, Bostrychidae, Anobiidae (Coleóptera) c. Οπισθόγναθος: o μεγάλος άξονας της κεφαλής σχηματίζει οξεία γωνία με τον σωματικό άξονα. Στοματικά μόρια προς τα πίσω, π.χ. μερικά Homoptera (αφίδες) Εξαρτήματα Κεφαλής Επί της κεφαλής των εντόμων φέρονται οι οφθαλμοί, οι κεραίες και τα στοματικά μόρια. 12

13 Οφθαλαοί Οι οφθαλμοί των εντόμων είναι ακίνητοι και διακρίνονται σε απλούς και σύνθετους. Οι απλοί αποτελούνται από ένα οπτικό στοιχείο ή οματίδιο και σε πολλά είδη εντόμων είναι μετωπικοί συνήθως 1-3 ανάμεσα στους σύνθετους. Οι σύνθετοι οφθαλμοί, που είναι δύο, είναι οι κύριοι οφθαλμοί των εντόμων, αποτελούνται από πολλά οματίδια ( ) και βρίσκονται στα πλάγια της κεφαλής. Η εξωτερική τους επιφάνεια παρουσιάζει πολυάριθμες μικρές έδρες, κάθε μια από τις οποίες αντιστοιχεί στον κερατοειδή χιτώνα ενός οματιδίου. Στα προνυμφικά στάδια τους, τα έντομα δεν έχουν σύνθετους οφθαλμούς, αλλά μόνο 8-10 απλούς, κατά κανόνα στα πλάγια της κεφαλής. Στο στάδιο του ακμαίου απλούς οφθαλμούς (μαζί με τους σύνθετους) έχουν όλα σχεδόν τα έντομα, εκτός από πολλά είδη της τάξης των Κολεοπτέρων. Τους απλούς οφθαλμούς χρησιμοποιεί το έντομο για να βλέπει πολύ κοντινά αντικείμενα. Κεραίες Οι κεραίες των εντόμων είναι ένα ζευγάρι αρθρωτών εξαρτημάτων, που βρίσκεται ανάμεσα στους σύνθετους οφθαλμούς. Χρησιμοποιούνται κυρίως ως όργανα αφής και όσφρησης. Αν αφαιρεθούν οι κεραίες από ένα έντομο, χάνει τον προσανατολισμό του. Τα άρθρα της κεραίας ενός εντόμου είναι τρία: ο σκήπος, ο μίσχος και το μαστίγιο. Οι κεραίες διαφέρουν ως προς το μέγεθος και το σχήμα στα διάφορα είδη εντόμων αλλά μερικές φορές και μεταξύ των δύο φύλων του ίδιου είδους. Ανάλογα με τη μορφή και το σχήμα των κεραιών διακρίνουμε διάφορους τύπους, όπως: νηματοειδείς, ροπαλοειδείς, κτενοειδείς, σμηριγγοειδείς, πτεροειδείς κ.α. Στοματικά ιιόρια Τα στοματικά μόρια των εντόμων βρίσκονται στο εμπρός κάτω μέρος της κεφαλής. Διαφέρουν πολύ ως προς την κατασκευή στα διάφορα είδη εντόμων, ανάλογα με τον τρόπο που παίρνουν την τροφή τους, και αποτελούν ταξινομικά χαρακτηριστικά. Ένα πλήρες σύστημα στοματικών μορίων αποτελείται από τα εξής κύρια μέρη: - Το άνω χείλος - Ένα ζεύγος γνάθων - Ένα ζεύγος κάτω γνάθων - Το κάτω χείλος Ανάλογα με τον τρόπο διατροφής των διαφόρων ομάδων εντόμων έχουν διαμορφωθεί κατά την εξέλιξή τους οι ακόλουθοι τύποι στοματικών μορίων: Μασητικός τύπος Είναι ο πληρέστερος και πλέον αρχέγονος τύπος στοματικών μορίων, από τον οποίο προήλθαν οι υπόλοιποι με διαφοροποιήσεις των στοματικών μορίων. Απαντάται στα έντομα που μασούν την τροφή τους. Τέτοια είναι τα Ορθόπτερα (ακρίδες κ.α.), τα Κολεόπτερα και οι προνύμφες των Λεπιδόπτερων, Υμενοπτέρων και μερικών Διπτέρων. Ο μασητικός τύπος περιλαμβάνει όλα τα προαναφερθέντα στοματικά μόρια. Το άνω χείλος είναι ένα ανεξάρτητο μόριο στο πάνω μέρος του στόματος, που βοηθά στη συγκράτηση και προώθηση της τροφής στη στοματική κοιλότητα. Οι άνω γνάθοι είναι δυο πολύ σκληρά, δρεπανοειδούς μορφής όργανα, που χρησιμοποιούνται για τον τεμαχισμό της τροφής, αλλά και για άμυνα του εντόμου μερικές φορές. Οι κάτω γνάθοι είναι δυο συμμετρικά όργανα κάτω από τις άνω γνάθους και αποτελούνται από διάφορα επί μέρους τμήματα (όμφος, στέλεχος, λοβοί). Φέρουν ακόμη από μια αρθρωτή προέκταση, τις γναθικές προσακτρίδες, οι οποίες είναι έδρες αισθητηρίων οργάνων. Με τις κάτω γνάθους γίνεται η μάσηση της τροφής. Το κάτω χείλος, το οποίο κλείνει το στόμα από κάτω και φέρει ζεύγος αρθρωτών εξαρτημάτων, τις 13

14 χειλικές προσακτρίδες, οι οποίες μοιάζουν με με τις γναθικές αλλά είναι μικρότερες. Νυσσών - μυζητικός τύπος Τα στοματικά μόρια έχουν διαμορφωθεί έτσι, ώστε το έντομο να νύσσει (τρυπά) φυτικούς ιστούς και να απορροφά χυμούς. Ο τύπος αυτός απαντάται στα Ημίπτερα (αφίδες, βρωμούσες, κοκκοειδή κ.α.), που τρέφονται με φυτικούς χυμούς. Στα Ημίπτερα, οι άνω και κάτω γνάθοι έχουν μετατραπεί σε 4 λεπτές σμήριγγες (δυο άνω γναθικές και δυο κάτω γναθικές), που περιβάλλονται από σωληνωτό ρύγχος, το οποίο έχει προέλθει από διαφοροποίηση του κάτω χείλους. Με τις δυο άνω γναθικές σμήριγγες, οι οποίες στο άκρο είναι πριονωτές, το έντομο τρυπά το φυτικό ιστό. Οι δυο κάτω γναθικές σμήριγγες σχηματίζουν δυο αγωγούς, από τους οποίους ο ένας (σιελοφόρος αυλός) χρησιμεύει για την διοχέτευση στο φυτικό ιστό σάλιου με ένζυμα και ο δεύτερος (τροφικός αγωγός) για την αναρρόφηση του φυτικού χυμού. Μέσω του σιελοφόρου αυλού γίνεται μετάδοση φυτοπαθογόνων ιών από ορισμένα Ημίπτερα, κυρίως αφίδες. Δεν υπάρχουν χειλικές και γναθικές προσακτρίδες. Μυζητικός με προβοσκίδα και ακραία κοτυληδόνα Οι άνω και κάτω γνάθοι ελλείπουν. Η μεγάλη διαφοροποίηση έχει γίνει στο κάτω χείλος, όπου έχει σχηματιστεί μια σωληνοειδής κατασκευή σαν προβοσκίδα, η οποία καταλήγει σε ειδικό λείχον οργανίδιο με δυο χαρακτηριστικούς λοβούς (κοτυληδόνα). Με τη βοήθεια των λοβών αυτών το έντομο προσκολλά σαν βεντούζα την προβοσκίδα στην τροφή του, εγχύει σίελο για να ρευστοποιήσει τη μορφή του και την αναρροφά μέσω τριχοειδών αγωγών που διατρέχουν την προβοσκίδα εσωτερικώς. Απαντάται σε πολλά Δίπτερα. Τύπος γναθικών αγκίστρων Η κεφαλική κάψα ελλείπει και τα στοματικά μόρια αποτελούνται μόνον από δυο γναθικά άγκιστρα. Με αυτά, το έντομο αποξέει τη φυτική επιφάνεια και αναρροφά το φυτικό χυμό. Απαντάται σε προνύμφες αρκετών Κυκλόρραφων Διπτέρων που ζουν μέσα σε καρπούς (π.χ. Δάκος ελιάς, Μύγα Μεσογείου). Νύσσων αίματος μυζητικός τύπος Όπως λέει και το όνομα του, τα έντομα με τέτοιο τύπο στοματικών μορίων δεν είναι φυτοφάγα αλλά αιματοφάγα. Είναι σχεδόν ίδιος με τον Νύσσοντα μυζητικό τύπο. Σχεδόν όλα τα στοματικά εξαρτήματα έχουν μετατραπεί σε μακρές σμήριγγες, οι οποίες εσωκλείονται σε μακρύ κολεό (θήκη), που προέρχεται από μεταμόρφωση του κάτω χείλους. Με τις μακρές αυτές σμήριγγες τα αιματοφάγα έντομα τρυπούν (νύσσουν) το δέρμα των ζώων και του ανθρώπου και μυζούν το αίμα, ενώ παράλληλα εγχύουν σίελο, η οποία μπορεί να περιέχει παθογόνους μικροοργανισμούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων εντόμων είναι τα κουνούπια (Δίπτερα: (ΖιιΗώιΗε, Τΐριιΐΐάαε) και οι ψύλλοι (είρΐιοπαρίετα: ΡιιΠείάαε). Ξέων μυζητικός τύπος Στον τύπο αυτό τα στοματικά μόρια έχουν διαμορφωθεί σε αιχμηρό όργανο, το στιλέτο, το οποίο κινείται παλινδρομικά, μέσω του στοματικού ανοίγματος και αποξέει τους φυτικούς ιστούς. Το χυμό που εξέρχεται τον απορροφούν απ' ευθείας με το στοματικό άνοιγμα. Τέτοι τύπο στοματικών μορίων έχουν τα Θυσανόπτερα (θρίπες). Νέκταρος μυζητικός τύπος Χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μακριάς προβοσκίδας, κατάλληλης για την αναρρόφηση χυμών ή διάφορων υγρών (νέκταρ κ.α.). Η προβοσκίδα αποτελεί εξέλιξη των δυο κάτω γνάθων, ενώ τα άλλα στοματικά μόρια, εκτός από τις χειλικές προσακτρίδες, έχουν εξαφανιστεί. Η προβοσκίδα είναι τόσο μακρυά, ώστε, όταν δεν χρησιμοποιείται, περιελίσσεται σπειροειδώς σαν ελατήριο ρολογιού. Τα έντομα με τέτοιο τύπο στοματικών μορίων ΔΕΝ μπορούν να προσβάλλουν φυτά. Απαντάται 14

15 στα ακμαία Λεπιδόπτερα. Λείχων μυζητικός τύπος Οι βασικές διαφοροποιήσεις αυτού του τύπου είναι η μετατροπή του κάτω χείλους σε λείχον οργανίδιο, τη γλωσσίδα. Οι χειλικές προσακτρίδες και οι κάτω γνάθοι έχουν μεταμορφωθεί σε σωλήνα αναρροφήσεως υγρών, ενώ οι άνω γνάθοι έχουν ατροφήσει. Το έντομο με τη γλωσσίδα λείχει και με το σωλήνα μυζά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μέλλισα (ΗγπιεηορίεΓα Αρϊάαε). Λείχων μασητικός τύπος Πρόκειται για παραλλαγή του προηγούμενου τύπου. Η βασική διαφορά είναι ότι στον τύπο αυτό οι άνω γνάθοι όχι μόνο υπάρχουν αλλά είναι και υπερανεπτυγμένες και ισχυρά μασητικές, έτσι ώστε το έντομο μπορεί να δαγκώσει την τροφή του. Η γλωσσίδα υπάρχει αλλά είναι βραχεία, μπορεί ωστόσο να λείχει. Οι κάτω γνάθοι είναι ατροφικοί. Απαντάται στις σφήκες (ΗγιηεηορΐεΓ3: νε8ρΐάαε) και στα μυρμήγκια (ΗγωεηορίεΓ3: ΡοπτπώιΠε) Θώρακας Ο θώρακας είναι το δεύτερο και μεσαίο τμήμα του εντόμου και φέρει τα όργανα κίνησης (πτέρυγες, πόδια). Αποτελείται από τρία επιμέρους τμήματα: - τον προθώρακα το μεσοθώρακα - το μεταθώρακα Τα τρία αυτά δακτυλιωτά τμήματα είναι πολλές φορές συγκολλημένα έτσι ώστε να αποτελούν ενιαίο σύνολο. Κάθε επιμέρους τμήμα, και επομένως και όλος ο θώρακας, αποτελείται από 4 τόξα, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με ραφές, άλλοτε εμφανείς και άλλοτε όχι. Από τα τόξα αυτά το ένα είναι το νωτιαίο και λέγεται νώτο, τα δυο πλευρικά και το τέταρτο κοιλιακό και λέγεται στέρνο. Το νώτο και το στέρνο είναι τα ισχυρά χτισμένα και σκληρά, ενώ τα πλευρικά λιγότερο, λόγω της ανάγκης κίνησης των πτερύγων και των ποδιών. Στα έντομα που φέρουν έλυτρα (χτισμένες πρόσθιες πτέρυγες), τα νώτα του μεσοθώρακα και μεταθώρακα καλύπτονται από αυτά. Συχνά όμως παραμένει μικρό τριγωνικό τμήμα του μεσόνωτου ακάλυπτο, που λέγεται θυρεός (εουίεΐΐυτη). Εξαρτήματα του θώρακα Κάθε θωρακικό τμήμα έχει από ένα ζεύγος ποδιών, ενώ ο μεσοθώρακας και ο μεταθώρακας φέρουν επιπλέον και από ένα ζεύγος πτερύγων (στα πτερυγωτά έντομα). Πόδια Τα έντομα έχουν 3 ζεύγη ποδιών, το πρόσθιο, το μεσσαίο και το οπίσθιο. Τα πόδια είναι αρθρωτά εξαρτήματα και αποτελούνται από 5 τμήματα: το ισχίο, το οποίο ενώνεται με το αντίστοιχο θωρακικό τμήμα τον τροχαντήρα - το μηρό - την κνήμη και τον ταρσό, που είναι το τελευταίο τμήμα, αποτελείται από 1-5 τμήματα, από τα οποία το τελευταίο μπορεί να φέρει νύχι ή προσκολλητική κοτύλη ή τίποτα. Τύποι ποδιών Τα πόδια των εντόμων παρουσιάζουν μορφολογικές και ανατομικές διαφορές ανάμεσα στις διάφορες ομάδες εντόμων και είναι προσαρμοσμένα στον τρόπο ζωής και διατροφής του εντόμου. Έτσι, στις ακρίδες πχ, το πρόσθιο ζεύγος ποδιών είναι κατάλληλο για άλματα, στον Κρεμμυδοφάγο (Οτγ 11οία1ρ3 μγ>11οΐα1ρα) το πρόσθιο ζεύγος είναι κατάλληλο για σκάψιμο (ανόρυξη στοών), στον 15

16 Μάντη (Mantis religiosa), o οποίος είναι εντομοφάγο είδος, το πρόσθιο ζεύγος είναι κατάλληλο για σύλληψη των θυμάτων του, στις μέλισσες (Apis melifica) φέρουν κοιλότητα για μεταφορά της γύρης κ.ο.κ. Ανάλογα με τη διαμόρφωσή τους διακρίνουμε διάφορους τύπος ποδιών, όπως: 1. πηδητικός 2. νηκτικός (κολυμβητικός) 3. βαδιστικός 4. συλληπτικός 5. ορυκτικός 6. συλλεκτικός κ.α. Πτέρυγες Τα έντομα στο τελικό στάδιο της ανάπτυξής τους (τέλειο ή ακμαίο) φέρουν κατά κανόνα δύο ζεύγη πτερύγων, το πρόσθιο ή πρώτο και το οπίσθιο ή δεύτερο. Το πρόσθιο ζεύγος προσφύεται στο μεσοθώρακα και το οπίσθιο στο μεταθώρακα. Σε ορισμένα ελάχιστα εξελιγμένα έντομα (υποκλάση Απτερύγωτα) οι πτέρυγες ελλείπουν τελείως, ενώ μεταξύ των Πτερυγωτών, υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις εκφυλισμού ή διαφοροποίησης των πτερύγων. Έτσι, τα Δίπτερα φέρουν ένα ζεύγος, ενώ το δεύτερο έχει μετατραπεί σε όργανο ισορροπίας (αλτήρες) ή έχει εκφυλιστεί τελείως. Το ίδιο συμβαίνει και στα άρρενα άτομα ορισμένων κοκκοειδών (οικογένεια Diaspididae), ενώ τα θηλυκά των ειδών αυτών είναι άπτερα (πχ. εργάτες μυρμηγκιών), ενώ σε άλλα οι πτέρυγες έχουν εκφυλισθεί λόγω του παρασιτικού τρόπου ζωής τους (πχ. κοκκοειδή, ψείρες, ψύλλοι, κ.α.) Ανάλογα με την υφή και την σκληρότητα τους οι πτέρυγες διακρίνονται σε: Α. Μεμβρανοειδείς. Είναι λεπτές διαφανείς (στα Υμενόπτερα, Νευρόπτερα, Δίπτερα και οπίσθιες Κολεοπτέρων, Ορθοπτέρων, Ετεροπτέρων, κ.α.) ή καλυπτόμενες από βελούδινης υφής λέπια (Λεπιδόπτερα) κατάλληλες για πτήση. Β. Έλυτρα. Είναι οι ισχυρά χιτινισμένες (σκληρές) πρόσθιες πτέρυγες των Κολεποπτέρων, που χρησιμεύουν για την προφύλαξη των οπίσθιων πτερύγων, όταν το έντομο δεν πετά. Τα έλυτρα δεν παίζουν κανένα ρόλο στην πτήση. Γ. Ψευδέλυτρα. Είναι ελαφριές χιτινισμένες πτέρυγες λαο έχουν κάποια ελαστικότητα ώστε να χρησιμεύουν και κατά την πτήση. Τέτοιου είδους πτέρυγες είναι οι πρόσθιες στα Ορθόπτερα (ακρίδες κ.α.) Δ. Ημιέλυτρα. Είναι πτέρυγες, που κατά το πρώτο ήμισυ είναι χιτινισμένες και σκληρές, ενώ κατά το υπόλοιπο είναι μεμβρανοειδείς. Ημιέλυτρα είναι οι πρόσθιες πτέρυγες των Ετεροπτέρων (υπόταξη των Ημίπτερων) εντόμων, όπως είναι οι βρωμούσες κ.α. Οι πτέρυγες διατρέχονται από σωληνοειδείς νευρώσεις, οι οποίες χρησιμεύουν αφενός για την ισχυροποίησή τους και αφετέρου για την δίοδο του αέρα (αποτελούν προεκτάσεις του αναπνευστικού συστήματος του εντόμου). Οι νευρώσεις των πτερύγων είναι χαρακτηριστικές για κάθε οικογένεια εντόμων και αποτελούν σημαντικό ταξινομικό χαρακτήρα. Οι κυριότερες νευρώσεις είναι η πλευρική, η υποπλευρική, η κερκιδική, η μεσαία, η ωλενική και η πυγαία, οι οποίες μπορεί να διακλαδίζονται σε δευτερεύουσες, τριτεύουσες κ.ο.κ. Τα μεταξύ των νευρώσεων τμήματα της πτέρυγας λέγονται κύτταρα Κοιλία Η κοιλία είναι το τελευταίο και συνήθως το μεγαλύτερο τμήμα του σώματος των εντόμων. Αποτελείται τυπικά από 12 μεταμερή, τα οποία όμως συχνά περιορίζονται σε 11 ή 10 ή και λιγότερα. Τα μεταμερή της κοιλίας ονομάζονται και ουρομερή και συνοδεύονται μεταξύ τους ως επί το πλείστον με λεπτή μεμβράνη, η οποία επιτρέπει τη διόγκωση της κοιλίας, όταν είναι γεμάτη αυγά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της βασίλισσας των τερμιτών. Ανάλογα με τον τρόπο που η κοιλία συνδέεται με το θώρακα, χαρακτηρίζεται ως ελεύθερη (πχ. 16

17 Υμενόπτερα, Δίπτερα), μισχωτή (πχ. Μυρμήγκια) ή επιφυής (πχ. Κολεόπτερα, Ορθόπτερα). Εξαρτήματα της κοιλίας Η κοιλία στο στάδιο του ακμαίου δεν φέρει πόδια. Μόνο στις προνύμφες ορισμένων εντόμων (Λεπιδόπτερα και ορισμένα Υμενόπτερα) φέρει όργανα κίνησης που μοιάζουν με πόδια και λέγονται ψευδόποδες. Σε ορισμένα είδη υπάρχουν ουραία εξαρτήματα, που ονομάζονται κέρκοι ή κερκίδια και χρησιμεύουν ως αισθητήρια ή αμυντικά όργανα ή όργανα συγκράτησης κατά τη σύζευξη. Σημαντικό κοιλιακό εξάρτημα των θηλυκών ατόμων πολλών ειδών είναι ο ωοθέτης ή τέρετρο ή ωοσκάπτης, που χρησιμεύει για την τοποθέτηση των αυγών εντός των φυτικών ιστών (πχ. Δάκος ελιάς, μύγα Μεσογείου κ.α.) ή εντός του εδάφους (πχ. Ακρίδες) ή εντός του σώματος άλλων εντόμων (παρασιτοειδή έντομα). Στην κοιλία επίσης βρίσκεται ο αιδοιαγός των αρρένων ακμαίων, ένα χιτίνινο συσταλτό όργανο με το οποίο συζεύγνυνται. Τέλος, τα κεντροφόρα έντομα (μέλισσα, σφήκα, σκούρκος, κ.α.) φέρουν το κεντρί τους στο άκρο της κοιλίας τους. Τα περισσότερα έντομα είναι ωοτόκα. Από την γέννηση του ωού και την εκκόλαψη μέχρι την απόκτηση της τελικής μορφής του, το έντομο υφίσταται διάφορες μορφολογικές αλλαγές, οι οποίες ονομάζονται μεταμορφώσεις. Η περίοδος της ζωής του εντόμου μεταξύ δύο μεταμορφώσεων ονομάζεται στάδιο. Ανάλογα με το βαθμό και τον αριθμό των μεταμορφώσεων που υφίστανται τα έντομα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: - τα Αμετάβολα - το Ετερόβολα - το Ολομετάβολα Στα Αμετάβολα έντομα το νεαρό άτομο, που εξέρχεται από το αυγό, δεν υφίσταται μορφολογικές και ανατομικές μέχρι την ολοκλήρωση της ανάπτυξής του, εκτός από την αύξηση του μεγέθους και την ανάπτυξη των γεννητικών οργάνων στα ώριμα άτομα. Δεν παρατηρούνται δηλαδή στα Αμετάβολα μεταμορφώσεις. Τα στάδια ανάπτυξης του Αμετάβολου εντόμου είναι τρία: το αυγό, το νεαρό άτομο και το ακμαίο άτομο (ή τέλειο). Αμετάβολα είναι τα είδη της υποκλάσης Apterygota. Στα Ετερομετάβολα παρατηρούνται μεν μορφολογικές και ανατομικές αλλαγές κατά την ανάπτυξή τους, αλλά όχι σημαντικές. Οι αλλαγές αυτές (μεταβολές) αφορούν κυρίως α) στην αύξηση του μεγέθους του σώματος, β) στην εμφάνιση των πτερύγων και γ) στην ανάπτυξη του γεννητικού συστήματος στα ώριμα άτομα. Η μεταμόρφωση επομένως στα Ετερομετάβολα είναι περιορισμένη. Τα στάδια ανάπτυξης του Ετερομετάβολου εντόμου είναι τρία: το αυγό, η νύμφη και το ακμαίο ή τέλειο. Ετερομετάβολα είναι τα Ορθόπτερα, τα Ημίπτερα και τα Θυσανόπτερα. Στα Ετερομετάβολα διακρίνονται κατηγορίες όπως: - Τα Παουρομετάβολα (Ορθόπτερα, Ισόπτερα, πολλά Ημίπτερα), στα οποία η νύμφη τρέφεται στο ίδιο ενδιαίτημα με το ακμαίο. - Τα Ημιμετάβολα (πχ. Odonata), στα οποία η νύμφη είναι υδρόβια και λέγεται ναϊάς και - Τα Νεομετάβολα (πχ. Thysanoptera), τα οποία έχουν τέσσερα στάδια: αυγό - υπονύμφη - νύμφη - ακμαίο. Στα Ολομετάβολα έντομα η μεταμόρφωση είναι πλήρης και κάθε στάδιο διαφέρει από σημαντικά από το προηγούμενο. Τα στάδια των Ολομετάβολων εντόμων είναι τέσσερα: το αυγό, η προνύμφη (larva), η νύμφη ή πλαγγόνα (puppa) και το ακμαίο ή τέλειο. Ολομετάβολα είναι τα περισσότερα είδη εντόμων (Κολεόπτερα, Λεπιδόπτερα, Υμενόπτερα, Δίπτερα). 17

18 2.3 Στάδια ανάπτυξης Ωό Τα έντομα ωοτοκούν λίγες μέρες μετά τη σύζευξή τους και μπορεί να γεννήσουν μία ή δύο φορές ή και κλιμακωτά σε διάστημα εβδομάδων ή μηνών και σπανιότερα ετών. Ο αριθμός των ωών και ο ρυθμός ωοτοκίας ποικίλει ανάλογα με την ύπαρξη ή μη κατάλληλης τροφής και των συνθηκών του περιβάλλοντος (υγρασία, θερμοκρασία). Για παράδειγμα, η αμφιγονική φυλλοξήρα γεννά μόνο ένα ωό, τα Λεπιδόπτερα περί τα 1600, η Βασίλισσα των μελισσών περί τα και ορισμένα είδη τροπικών τερμιτών φθάνουν τα 2 εκ. ωά. Τα ωά τοποθετούνται με διάφορους τρόπους (μεμονωμένα ή ομαδικά). Για παράδειγμα, ο δάκος της ελιάς τα εναποθέτει ένα-ένα, η μύγα της Μεσογείου, οι βρωμούσες σε μάζες σε σειρές, οι φυλλοδέτες σε πλάκες, η κάμπια των πεύκων σε κύκλους, οι χρύσωπες σε μίσχο κ.α. Οι τόποι ωοθεσίας μπορεί να είναι επί ή εντός των φυτικών ιστών (καρπών, βλαστών, φύλλων, ξύλου, άνθους), εντός του εδάφους, στο νερό ή και εντός του σώματος άλλων εντόμων. Μετά από ορισμένο χρόνο, ο οποίος ονομάζεται χρόνος επώασης, το ωό επωάζεται και εκκολάπτεται μια προνύμφη (στα Ολομετάβολα) ή νύμφη (στα Ετερομετάβολα). Ο χρόνος επώασης ποικίλει ανάλογα με το είδος του εντόμου αλλά και τις συνθήκες του περιβάλλοντος (κυρίως την θερμοκρασία). Μπορεί να είναι μερικές ώρες ή μέρες ή και μερικοί μήνες, όπως συμβαίνει στα έντομα, που διαχειμάζουν στο στάδιο του ωού. Προνύμφη Το πρώτο μετά την εκκόλαψη στάδιο στα Ολομετάβολα έντομα λέγεται προνύμφη. Το αντίστοιχο στάδιο στα Ετερομετάβολα ονομάζεται υπονύμφη, ή νύμφη, ή ναϊάς. Η προνύμφη μετά την εκκόλαψη είναι πολύ μικρή, αλλά γρήγορα αυξάνεται σε μέγεθος. Επειδή ο δερματοσκελετός των ατόμων δεν διαστέλλεται, η αύξηση του σώματος συνοδεύεται με διαδοχικές αλλαγές (ανανεώσεις) του δερματοσκελετού, οι οποίες ονομάζονται εκδύσεις. Κατά την διαδικασία της έκδυσης η παλιά εφυμενίδα και η εξωδερμίδα του δερ ματοσκελετού διαλύονται και απορροφώνται ή αποβάλλονται, ενώ ταυτόχρονα σχηματίζονται αντίστοιχα νέα στρώματα. Κατά την διάρκεια του σταδίου της προνύμφης γίνονται 4-6 συνήθως εκδύσεις. Η μεταξύ δύο εκδύσεων περίοδος της προνύμφης λέγεται ηλικία. Έτσι, κατά την εκκόλαψη, η 18

19 προνύμφη είναι 1ης ηλικίας, μετά την πρώτη έκδυση 2ης ηλικίας κ.ο.κ. Κύριοι τύποι προνυμφών Τα περισσότερα επιβλαβή για την γεωργική παραγωγή έντομα προκαλούν ζημιές κατά το στάδιο της προνύμφης. Για το λόγο αυτό έχει μεγάλη σημασία η αναγνώριση των προνυμφών των Ολομετάβολων εντόμων (στα Ετερομετάβολα μοιάζουν περίπου με ακμαία). Οι προνύμφες των Ολομετάβολων εντόμων (Κολεόπτερα, Λεπιδόπτερα, Υμενόπτερα, Δίπτερα) διακρίνονται σε διάφορους τύπους ανάλογα: - με το βαθμό ανάπτυξης της κεφαλής τους - με την ύπαρξη θωρακικών ποδιών (3 ζεύγη) - με την ύπαρξη κοιλιακών ψευδοπόδων (2-8 ζεύγη) Οι ψευδόποδες είναι κατασκευές, που βρίσκονται κατά ζεύγη κατά μήκος της κοιλίας των προνυμφών ορισμένων εντόμων και χρησιμεύουν στο βάδισμα. Οι κυριότεροι τύποι προνυμφών είναι: Ευκέφαλες - ολιγόποδες - Έχουν κεφαλή καλά ανεπτυγμένη που ξεχωρίζει εύκολα από το υπόλοιπο σώμα. - Έχουν τρία ζεύγη ποδιών στη νπεριοχή του θώρακα. - Δεν έχουν στην κοιλία ψευδόποδες. Αυτού του τύπου προνύμφες έχουν τα Νευρόπτερα και τα Κολεόπτερα (εκτός από τις οικογένειες ΟυΓουΗοπΐάΒε και δεο1γίϊάαε). Μεταξύ των προνυμφών αυτού του τύπου παρατηρούνται διάφορες μορφές όπως: - Σκαραβαιόμορφη, με μαλακό, ογκώδες και ισχυρά τοξοειδές σώμα χρώματος λευκού ή υπόλευκου (οικογένεια δεβταύεϊεπε). - Ελατερόμορφη, με σώμα επιμήκες σκληροποιημένο (οικογένεια Εΐαίεπάαε). - Καμποδαιόμορφη, με μαλακό ελαφρά τοξοειδές σώμα (οικογένεια ΟίΓΥεοΓηεΠάαε). Ευκέφαλες - πολύποδες - έχουν κεφαλή καλά ανεπτυγμένη - έχουν τρία ζεύγη ποδιών στο θώρακα - έχουν ακόμη 2-8 ζεύγη κοιλιακών ψευδοπόδων Προνύμφες αυτού του τύπου με 2-5 ζεύγη ψευδοπόδων έχουν τα τα Λεπιδόπτερα (κάμπιες), ενώ με 6-8 ζεύγη ψευδοπόδων τα είδη της οικογένειας ΤεηΐΙίΓείίηίάΗε των Υμενοπτέρων (ψευδοκάμπιες). Ευκέφαλες - άποδες - έχουν κεφαλή καλά ανεπτυγμένη - δεν έχουν θωρακικά πόδια - δεν έχουν κοιλιακούς ψευδόποδες Αυτού του τύπου προνύμφες έχουν: - από τα Υμενόπτερα οι οικογένειες ΑρϊοΠε (μέλισσες) και Ροιτηίε^ε (μυρμήγκια) - από τα Δίπτερα η υπόταξη Νεπιαίοεετα (κηκκιδόμυγες, κουνούπια κ.α.) και - από τα Κολεόπτερα οι οικογένειες Ειιτειιΐίοηίδαε και δεοίχηδαε. Ακέφαλες - άποδες - έχουν κεφαλή δυσδιάκριτη. Στη θέση της φαίνονται μόνο στοματικά άγκιστρα - δεν έχουν θωρακικά πόδια δεν έχουν κοιλιακούς ψευδόποδες 19

20 Τέτοιου είδους προνύμφες έχουν τα είδη της υπόταξης Cyclorrhapha των Διπτέρων (Δάκος της ελιάς, Μύγα της Μεσογείου κ.α.) Πλαγγόνα Το στάδιο της πλαγγόνας απαντάται μόνο στα Ολομετάβολα έντομα. Είναι το μεταξύ προνύμφης και ακμαίου στάδιο αδράνειας, το οποίο ονομάζεται και νύμφη (των Ολομετάβολων). Κατά το στάδιο αυτό το έντομο δεν κινείται και δεν τρέφεται, κατά συνέπεια κανένα Ολομετάβολο έντομο δεν μπορεί να προσβάλλει φυτό στο στάδιο της πλαγγόνας. Στο στάδιο αυτό γίνεται κυριολεκτικά μεταμόρφωση του εντόμου, η πλήρης δηλαδή αλλαγή της μορφής του. Είναι το στάδιο μέσω του οποίου ένα σκουλήκι μεταμορφώνεται σε πεταλούδα, άλλο σε σκαθάρι, άλλο σε μύγα και άλλο σε σφήκα. Κατά τη νύμφωση συμβαίνουν βαθιές αλλοιώσεις των ιστών του εντόμου και επέρχεται πλήρης αποδιοργάνωσή τους (ιστόλυση). Στη συνέχεια γίνεται διάπλαση των ιστών του ακμαίου εντόμου (ιστογένεση). Κατά το στάδιο της πλαγγόνας τα έντομα είναι ιδιαίτερα τρωτά από τους φυσικούς εχθρούς τους, κυρίως λόγω αδυναμίας κινήσεως. Για το λόγο αυτό η προνύμφη προ της νύμφωσης καταφεύγει σε προστατευτικά σημεία (πχ. σε σχισμές του φλοιού δέντρων, στο έδαφος κτλ.) όπου και μεταμορφώνεται. Ορισμένα έντομα κατασκευάζουν βομβύκια από μίγμα χώματος και σιέλου και άλλα (Λεπιδόπτερα, Υμενόπτερα) από μετάξινα νήματα ή άλλα υλικά. Μέσα στα βομβύκια η νύμφη είναι κατά κάποιο τρόπο προστατευμένη. Τύποι πλαγγόνας Ανάλογα με τη μορφή και άλλα χαρακτηριστικά η πλαγγόνα ή νύμφη των Ολομετάβολων διακρίνεται σε διάφορους τύπους, οι κυριότεροι των οποίων είναι: Ελεύθερη. Διακρίνονται πάνω της τα διάφορα μέρη του ακμαίου που θα ακολουθήσει. Αυτού του τύπου πλαγγόνα έχουν τα Υμενόπτερα, τα Κολεόπτερα (εκτός της οικογένειας Coccinellidae), τα Νευρόπτερα και ορισμένα Δίπτερα. Καλυμμένη ή χρυσαλλίδα. Είναι ακίνητη κα ιφέρει περίβλημα πάνω στο οποίο διακρίνονται ανάγλυφα τα μέρη του ακμαίου (πτέρυγες, πόδια κλπ.) σφιχτά κολλημένα στο σώμα της νύμφης. Είναι ο χαρακτηριστικός τύπος νύμφης των Λεπιδοπτέρων, αλλά απαντάται και στα Ορθόρραφα των Διπτέρων καθώς και στην οικογένεια Coccinellidae των Κολεοπτέρων. Κατά την έξοδο του ακμαίου το περίβλημα σχίζεται ελαφρά, εξέρχεται το ακμαίο, που αφήνει κενό το περίβλημα. Συνεσφιγμένη. Μοιάζει με την εέύθερη νύμφη ως προς τη διαμόρφωση, αλλά είναι κλεισμένη σε μικρό βομβύκιο σχήματος μικρού βαρελιού (puparium), το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο παρά το τελευταίο έκδυμα της προνύμφης. Κατά την έξοδο του ακμαίου, το Puparium ανοίγει προς το μέρος της κεφαλής και εξέρχετια το ακμαίο. Τέτοιο τύπο νύμφης έχουν τα Κυκλόρραφα Δίπτερα. Η καλυμμένη και η συνεσφιγμένη νύμφη λέγεται και pupa (πούπα). Ακμαίο (Τέλειο) Το στάδιο του ακμαίου είναι το στάδιο της σεξουαλικής ωριμότητας και της τελικής μορφής του εντόμου. Το μέγεθος του σώματος δεν αυξάνεται κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου. Στο στάδιο του ακμαίου υπάρχουν σημαντικές μορφολογικές διαφορές μεταξύ των εντόμων διαφορετικών τάξεων και μιρκότερες μεταξύ οικεγενειών της ίδιας τάξης και μεταξύ ειδών της ίδιας οικογένειας. Σε πολλά είδη υπάρχουν μορφολογικές διαφορές και μεταξύ των δύο φύλων. Πολλά έντομα στο στάδιο αυτό δεν είναι επιβλαβή (Λεπιδόπτερα, Δίπτερα, Υμενόπτερα). 20

21 Μέρος 3 Δασικά Έντομα 3.1 Έντομα Φυτωρίων - Εδάφους - Ριζών Στη Μέση και Βόρειο Ευρώπη τα έντομα που προσβάλλουν τις ρίζες ή το ριζικό κόμβο των κωνοφόρων των αναδασώσεων ή φυσικών φυτειών είναι πολύ βλαπτικά (ΕαΓ^είΐΌΐη, Ηε11ονΐί5 1989). Αντίθετα στη χώρα μας τα τελευταία 32 χρόνια βρήκαμε ότι μόνο ο πρασάγγουρας και ο Ρο1γρ1ιγ11α μπορεί να προκαλούν βλάβες. Θ^ΗοίβΙρβ βι^ΐΐοίβίρβ Έ. (Οτθιορί. ΟΓχΙΙοίαΙρ.) (κ. πρασάγγουρας ή κρεμμυδοφάγος ή κολοκυθοκόφτης). Είναι έντομο πολύ κοινό στη χώρα μας, βλάπτει γεωργικά και δασικά σε σπόρια. Το τέλειο έχει μήκος σώματος 36-42ιυηι. Τα μπροστινά πόδια, με χαρακτηριστική πλατιά κνήμη, είναι κατάλληλα για σκάψιμο. Το χρώμα του εντόμου είναι καστανό, σαν βελούδο, βαθύτερο στη ράχη και ανοιχτότερο στο κάτω μέρος του σώματος. Το κεφάλι είναι μικρό, οι κεραίες είναι κοντές. Ο προθώρακας είναι μεγάλος, σκληρός, αυγοειδής με πυκνό χνούδι. Η κοιλιά είναι ογκώδης και απολήγει σε δύο μακρούς κέρκους. Τα ψευδοέλυτρα σκεπάζουν μόνο το μισό της κοιλιάς. Οι κάτω πτέρυγες είναι πολύ μεγαλύτερες. Βιολογία. Ζει στα φυτώρια, αγρούς κτλ. όπου το έδαφος, γενικά, είναι καλλιεργημένο. Σκάβει ακανόνιστες στοές 0,5-1,2αη κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, που ανυψώνεται και σπάζει, ή στοές βαθιά μέσα στο έδαφος κατά το χειμώνα, για να προφυλαχθεί. Διατρέφεται με σκουλήκια, έντομα και ρίζες. Την άνοιξη γίνεται η σύζευξη τη νύχτα πάνω στο έδαφος. Την εποχή αυτή έχουμε μονότονο τριγμό των αρσενικών. Στο έδαφος επίσης βγαίνει όταν αλλάζει τόπο παραμονής. Πετά λίγο. Βαδίζει αδέξια. Το θηλυκό μετά την γονιμοποίηση, ανοίγει στο έδαφος, σε βάθος 0,10-1 τη κατά μήκος της στοάς, μια κοιλότητα σαν πατάτα, όπου γεννά κιτρινόλευκα αυγά. Τα αυγά εκκολάπτονται ύστερα από 1-3 εβδομάδες. Οι προνύμφες στην αρχή είναι άσπρες, αργότερα γίνονται καφετιές και μοιάζουν με τέλεια έντομα χωρίς πτέρυγες. Ύστερα απο 3 επιδερματώσεις η γρυλλοτάλπα μπαίνει βαθύτερα στο έδαφος για να διαχειμάσει. Την ερχόμενη άνοιξη πηγαίνει πάλι στα ανώτερα στρώματα του εδάφους, όπου παθαίνει ακόμα 2 αποδερματώσεις και μεταμορφώνεται σε τέλειο έντομο. Ο βιολογικός κύκλος διαρκεί 1-4 χρόνια, ανάλογα με το κλίμα. Καταπολέμηση. Μπορεί κατά την καλλιέργεια του εδάφους να γίνει συλλογή και καταστροφή των φωλεών (ωοτοκίας). Ακόμη, χρησιμοποιούνται δολώματα δηλ. πίτουρα εμποτισμένα με εντομοκτόνα (200γρ. ντουρσμπαν, 25% σε 3 χιλ. πίτουρα σε 1 χιλ. νερό, ανακατεύουμε καλά το όλο για 1 στρ.). Επίσης, χρησιμοποιούνται διάφορα εντομοκτόνα εδάφους, όπως το κουράτερ 10%= (καρμποφουράν) 1-3 χιλ. το στρέμμα ή ντουρσμάν 25% με 0,4-1 χιλ. το στρέμμα. PoIIyphyla fullo L. (Col., Scarabaeaidae). Το βρήκαμε πολλές φορές στη Βόρειο Ελλάδα. Το τέλειο έντομο είναι όμορφο, σκοτεινό καφέ με άσπρα στίγματα. Έχει μήκος 25-35mm. Οι προνύμφες φτάνουν ως 80mm. Το τέλειο τρώει φύλλα πλατυφύλλων και ιδιαίτερα βελόνες πεύκης. Γεννά στο έδαφος αυγά. Η προνύμφη μοιάζει με μηλολόνθη. Ζει στο έδαφος. Οι νεότερες ηλικίες τρέφονται περισσότερο με οργανικές ουσίες στο έδαφος και λιγότερο από ρίζες, ενώ οι μεγαλύτερες με ρίζες. Ο βιολογικός κύκλος διαρκεί περίπου 3 χρόνια. Οι προνύμφες προσβάλλουν και τρώγουν τις ρίζες διαφόρων φυτών, όπως πεύκης, λεύκης, κτλ. Σε αναδασώσεις σε αμμώδη εδάφη μπορεί, μερικές φορές να προξενήσει σοβαρές ζημιές. Στην Ελλάδα το βρήκαμε πολλές φορές να προσβάλλει ως προνύμφη ρίζες νέων και ώριμων λευκών, που τελικά τις νεκρώνει. Το τέλειο έντομο το βρήκαμε συχνά σε δάση πεύκης. Τον Ιούλιο δραστήριο είναι κυρίως το αρσενικό. Καταπολέμηση. Για την καταπολέμηση των προνυμφών στο έδαφος χρησιμοποιούμε εντομοκτόνα εδάφους κουράτερ 10% (=καρμποφουράν) 1-3 χιλ., ή ντουρσμάν 25% 0,4-1 χιλ. το στρέμμα. Επίσης, έντομα που προσβάλλουν φυτώρια και ρίζες δέντρων είναι τα εξής: a. Gryllus campestis L., b. Melolontha, c. Otiorrhynchus pp. d. Agrotis vestigialis Rott. 21

22 3.2 Έντομα που προσβάλλουν την ελάτη Α. Έντομα εδάφους - ριζών Ηγίοΐυιιβ αΐυείίς Έ (Έιιτευί.) Ως προνύμφη προσβάλλει τις ρίζες δέντρων κλπ. ΟάοπΊιγηεΙιιιβ 80Η5 εγ Έ (Οιταιΐ.) Ως προνύμφη στο έδαφος τρώει τις ρίζες. Ως τέλειο τρώει βελόνες, φλοιούς. Ρι-οώρίοΐιιβ ίτιιχίηί ΗβιΈ (Ρειηρ1ύ.) Στις ρίζες της ελάτης βρίσκουμε μαλακές (2 χιλ.) φυτοψέιρες. Ο κύριος ξενιστής είναι ο φράξος. Β. Έντομα βελονών Τπβείβςϋβ Βΐύεά* Ροβί. (Επορύγ.) Προκαλεί όγκους στο εσωτερικό των νέων βελονών. Σε σοβαρές προσβολές, ο όγκος περιτριγυρίζει τις βελόνες και τις νεκρώνει. Νίΐίερείΐβ ίι*ΐεεγ38 Βοπιει. (=Ρ1ιγ11οοορΙε8)(ΕρΐορΗγ.) Προσβάλλει τις βελόνες και τις ξηραίνει. 22

23 Adoristes ovatus (C.L. Cods)(Acari, Oribatei) Οι νέες νύμφες αναπτύσσονται μέσα στις βελόνες (Gourbiere et al. 1985). Oligonychus ununguis Jacobi. (Acar., Tetranichidae). Ο τετράνυχος αυτός προσβάλλει τις βελόνες και τα μάτια, κυρίως της ερυθρελάτης αλλά και της ελάτης, πεύκης, λάρικας, κ.τ.λ. όπου δημιουργεί και νήματα (Schwenke et al. 1972). Trioza apicalis (= T. Viridula Zeit.) (Psyllina). Το τέλειο, ως έντομο, διαχειμάζει στη βάση των βελονών της ελάτης, είναι χωρίς σημασία. Cinera picae (Panz.)(Hom. Lalchnidae). Η φυτοψείρα αυτή προσβάλλει νέα δέντρα ελάτης και προκαλεί πάνω σε αυτά επιμήκεις ριτιδώσεις (Stary 1976). Mindarus (=Schizoneura) abietinus Koch. (Aphididae). Η φυτοψείρα αυτή είναι κοινή σε όλη την Ελλάδα (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1968, Καϊλίδης 1968). 23

24 Έχει σε διάστημα 2 μηνών την άνοιξη 3 γενεές (1 εγγενή και 2 παρθενογενετικές), δηλ. την ιδρύτρια εμφυλοτόκο (με ή χωρίς πτέρυγες) - και ως τέτοια διαδίδεται η αφίδα- και την έμφυλο, η οποία γεννά στις αρχές του καλοκαιριού στη βάση των ματιών και νέων κλαδιών τα αυγά του χειμώνα, που μένουν σε διάπαυση 10 περίπου μήνες. Το έντομο έχει μελισσοτροφική αξία, επειδή οι μέλισσες παίρνουν τα γλυκά περιττώματα του εντόμου και παρασκευάζουν μέλι. Το τέλειο 2 χιλ. έχει πτέρυγες πράσινες. Το πίσω μέρος του σώματος είναι μαυροκαφετί. Το χωρίς πτέρυγες έντομο είναι καφετί ως κιτρινοπράσινο. Βλάβες. Πολύ νωρίς την άνοιξη οι φυτοψείρες κάθονται συνήθως, στα άκρα νεαρών πλαγίων κλαδιών και με τα τσιμπήματά τους στις βελόνες, προκαλούν κύρτωση της κάτω προς την επάνω επιφάνειά τους. Σε βαριές προσβολές προκαλείται ελαφριά παραμόρφωση στα άκρα των βλαστών και οι βελόνες ξηραίνονται. Στη χώρα μας, γενικά, η προσβολή είναι μικρή, όμως αρκετές φορές στο Περτούλι, Πάρνηθα παρατηρήσαμε νέκρωση στα άκρα των νεαρών πλαγίων κλαδιών. Έτσι την άνοιξη του 1989 στην Πάρνηθα, το Περτούλι, την Δυτ. Γκιώνα κτλ. το έντομο βρισκόταν σε επιδημία (το 1988 ήταν πολύ ξηρό, έτσι το 1989 είχαμε νεκρώσεις ελάτων σε όλη την χώρα) ώστε είχαμε σημαντικές νεκρώσεις στα ακροκλάδια των κάτω κλαδιών. Ο Klein (1983) θεωρεί στη Δθ. Γερμανία ότι η βλάβη των αφίδων αυτή και η ρύπανση είναι δυο αιτίες που επιδρούν για τη βλάβη των ελατοδασών, που νεκρώνονται εκεί. Καταπολέιιηση. Σε περιπτώσεις φυτωρίων μπορούμε να καταπολεμήσουμε το έντομο νωρίς την άνοιξη με ντιμεθοέιτ, πιριμικάρμπ, ασεφεΐτ και χλωπυριφώς (Nettleton, Hain 1982). Στην κάτω επιφάνεια των βελονών υπάρχουν ασπίδια ελλειπτικά, μακρουλά, με χρώμα καφετί. Βρέθηκε στην Πάρνηθα, το Καρπενήσι κλπ. τοπικά, νεκρώνει βελόνες. Το αναφέρει επίσης ο Κορωναίος (1934). Nuculaspis abietis (Schrank=Asp. Pini. Targ.) Ζει στην εσωτερική πλευρά των βελονών με προτιμημένο είδος την δασική πεύκη. Στην ελάτη βρίσκεται πάνω στους κορμούς και κλαδια. Taeniothrips pini Uzel (Thysanopt., Thripidae). * Αναφέρεται στην ελάτη, πεύκη και ερυθρελάτη, στην τελευταία προκαλεί κύρτωση βελονών των 24

25 νέων βλαστών. Polydrosus atomariius OI. (Curculion). Βρίσκεται στην ελάτη, ερυθρελάτη και πεύκη. Τέλειο 4-5χιλ, πάνω επιφάνεια χαλκόχρωμη ως πρασινοπή. Τρώει νέες βελόνες και βλαστούς. Polydrosus sericeus Schaller. Βρίσκεται στην ελάτη, ερυθρελάτη, λάρικα, πλατύφυλλα. Τέλειο 5-8χιλ, πάνω με πράσινα λέπια, το κάτω μισό του πίσω μηρού με μακριές, λευκωπές τρίχες. Agevillea abictis Hubault (Díptera, Cedidomyidae). Προσβάλλει την ελάτη. O Postner (1973) αναφέρει ότι σκιερές θέσεις σε μεγάλα δέντρα δεν ευννοούν την ανάπτυξη του εντόμου. Την κημιδόμυγα αυτή βρήκαμε στην κεφαλληνιακή και υβριδογενή ελάτη σε όλη την Ελλάδα, στη ζεστή Πάρνηθα υπάρχει περισσότερο. Η προνύμφη είναι άποδη, έχει σώμα κυλινδρικό πλατύ, και χρώμα άσπρο λερωμένο, έχει στη ράχη μια κοκκινοπορτοκαλιά κηλίδα με ακανόνιστο σχήμα. Το μήκος της είναι 2,5-3χιλ. Τον Μάιο παρουσιάζονται οι πρώτες κηκίδες στις τρυφερές ανοιξιάτικες βελόνες, που έχουν το χρώμα της βελόνας και διακρίνονται δύσκολα. Μέσα σε κάθε κηκίδα βρίσκονται 1-3 πολύ μικρές, μόλις 1χιλ και μερικές φορές ως 5 προνύμφες. Στην αρχή, η κηκίδα έχει το πλάτος της βελόνας, αργότερα όμως μεγαλώνει σε όγκο και το φθινόπωρο έχει πλάτος διπλάσιο από την βελόνα. Την εποχή αυτή, η κηκίδα έχει χρώμα καστανό και την διακρίνουμε εύκολα. Σε κάθε βελόνα υπάρχει στη βάση της συνήθως, μια κηκίδα, μπορεί όμως να υπάρχουν και δυο, μερικές φορές υπάρχουν και τέσσερις σε συνέχεια κηκίδες σκορπισμένες σε όλο το μήκος της βελόνας. Η προνύμφη, μετά την ωρίμανση, τέλος καλοκαιριού και φθινόπωρο, εγκαταλείπει την βελόνη από μια σχισμή στην κάτω επιφάνεια της κηκίδας και νυμφώνεται στο στρώμα των βελονών (Postner 1973) ή στο έδαφος, ενώ μεταμορφώνεται σε νύμφη την ερχόμενη άνοιξη. Βλάβη. Το έντομο προσβάλλει τις ανοιξιάτικες τρυφερές βελόνες και προκαλεί βελονόπτωση. Οι βελόνες δεν νεκρώνονται ολόκληρες, αλλά από τον όγκο της κηκίδας που δημιουργείται διακόπτεται η επικοινωνία των χυμών. Τοπικά, στην Πάρνηθα, παρατηρήσαμε ότι οι νέες βελόνες ήταν προσβεβλημένες από το έντομο κατά 75-80%. Το 1968 στην Πάρνηθα, οι προνύμφες του εντόμου ήταν κατά 60% προσβεβλημένες από παράσιτο (Υμενόπτερο). 25

26 Argyresthia fundella F.R. (Lepidopt. Tineidae.). Γεωγραφική εξάπλωση, ξενιστές. Υπάρχει σε μικρούς αριθμούς σε όλη την Ελλάδα. Το 1961 στην Κορινθία, το 1965 και το στον Ταΰγετο, το έντομο βρισκόταν σε επιδημική κατάσταση και χιλιάδες στρέμματα ελάτης φαίνονταν σαν καμμένα, επειδή οι βελόνες είχαν υποσκάπτει, νεκρωθεί και καφετιάσει. Οι επιδημίες αυτές κράτησαν μόνο μια χρονιά. Epinotia subseguana Haw. (Lep. Tortricidae). Οι νέες κάμπιες υπονομεύουν τις βελόνες οι οποίες καφετιάζουν. Ο Ν. Αβτζής (πληροφ.) το βρήκε ως σοβαρό βλαπτικό ( ) στην Πελοπόννησο. Cacoetia (=Choristoneura) murinana Hbk (Leb., Tortricidae). Γεωγραφική εξάπλωση, ξενιστές. Την Cacoecia την βρήκαμε σε όλη την Ελλάδα. Στην Εύβοια (δάση Παγώντων - Κοντοδεσποτίου) το 1970 και 1983 όπως και το 1984 είχαμε επιδημία. Το το έντομο βρισκόταν επίσης σε επιδημική κατάσταση στα δάση της Καρδίτσας, Καρπενησιού κλπ. Στην Ευρώπη μερικές φορές δημιουργεί σοβαρές επιδημίες. Πεταλούδα. Έχει άνοιγμα πτερύγων 15-25χιλ. Οι μπροστινές πτέρυγες είναι καφεκίτρινες. Ο χρωματισμός και οι γραμμώσεις ποικίλουν πολύ. Κάμπια. Φτάνει σε μήκος ως 21χιλ, έχει χρώμα ανοιχτό πράσινο, το κεφάλι της είναι μαύρο αστραφτερό. Ο προθώρακας είναι καφετής-μαύρος, στο μέσο διαιρείται κάθετα. Το τελευταίο κοιλιακό τμήμα στα νώτα έχει χρώμα πορτοκαλοκίτρινο. Το τριχοφόρα φυμάτια στο σώμα έχουν χρώμα σκοτεινό και έχουν μακριές τρίχες. Χρυσαλλίδα. Έχει μήκος 13χιλ και χρώμα σκοτεινό καστανό. Βιοοικολογία. Η πεταλούδα στην Ελλάδα πετάει αρχές καλοκαιριού. Το θηλυκό γεννάει περίπου 100 αυγά στην επάνω επιφάνεια των βελονών, στο πάνω τμήμα των μεγάλων δέντρων, σε δυο σειρές Ύστερα από 8-14 ημέρες τα αυγά εκκολάπτονται, οι κάμπιες πριν αρχίσουν να τρώνε, κρύβονται σε σχσμές του φλοιού και αφού πάθουν μια αποδερμάτωση, διαχειμάζουν εκεί. Την ερχόμενη άνοιξη, με την έναρξη της βλαστικής περιόδου, οι κάμπιες προσβάλλουν τα μάτια, δημιουργούν στοές και ζουν σε μια σωληνωτή τρύπα σκεπασμένη με νήματα ανάμεσα στις βελόνες των φετεινών βλαστών, που και αργότερα τρώνε, εκτός από τη βάση της βελόνας. Κάθε κάμπια καταστρέφει 120, περίπου, βελόνες και 1-2 ετήσια κλαδιά. Η προσβολή διαρκεί περίπου 8 βδομάδες. Η νύμφωση γίνεται στην κόμη, στις βελόνες, στον κορμό και στο έδαφος. Στο Φουρνά, το 1962, βρήκαμε κάμπιες και κυρίως χρυσαλλίδες. Στην Καρδίτσα το 1973 βρήκαμε κάμπιες, κυρίως χρυσαλλίδες και λιγότερο πεταλούδες. Η νύμφωση διαρκεί μέρες. Η C. Murinana προσβάλλει μεγάλες κλάσεις ηλικίας. Προκαλεί κύρτωση και καταστροφή των φετεινών βλαστών. Ύστερα από συνεχείς προσβολές, τα δέντρα ασθενούν και προσβάλλονται δευτερογενώς από φλοιοφάγα έντομα. Στην Ελλάδα από παρατηρήσεις της τελευταίας 25ετίας, το έντομο αυτό αποδείχθηκε ότι γενικά είναι μικρής σημασίας, όμως το , στις περιοχές Καρπενησιού, Καρδίτσας και Εύβοιας, το έντομο βρισκόταν, τοπικά, σε επιδημική κατάσταση. Την τελευταία 15ετία βρίσκεται σε επιδημική κατάσταση στα ελατοδάση της Σπάρτης, ενώ σε Περτούλι και Εύβοια παρατηρήθηκε σημαντική παρουσία της. Στην Πολωνία βρήκαν , αθροίσματα αυγών κατά κλάδο ή αυγών κατά δέντρο και ότι σε δέντρα που έχουν 3-4 αθροίσματα αυγών 0,25m2, τότε πρέπει να περιμένουν το πλήρες φάγωμα της κόμης (Mazur, 1982).Καταπολέαηση. Χρησιμοποιούμε εντομοκτόνα από αεροπλάνα ή ελικόπτερα. 26

27 Puengeleria capreolaria Schff. (Geometr.) Λ Κάμπη μικρή πράσινη με κατά μήκος γραμμές. Τρώει μερικώς τις βελόνες, σπάνιο στο Περτούλι. Thera variata Schff. (Geometr.) Κάμπη επίσης μικρή πράσινη κάτω μια κατά μήκος σκούρα πράσινη λωρίδα, πλάγια από μια λευκωπή γραμμή. ΕρΐΜεη^ ρτοχΐπ^ι^ Η.8. (Τερ. Τοιίποϊάαε). Αναφέρεται στην Ελλάδα από τον Escherich (1931). Παρατηρήθηκε επίσης στην κεφαλληνιακή ελάτη στον Ταΰγετο το Aphophora corticea Germ. (Homoptera, Cercopidae). Αναφέρεται στην ελάτη και πεύκη. Στην Ελλάδα το βρήκαμε σπάνια, μόνο στην ελάτη της Πάρνηθας. Οι σοκολατοκαφετιές νύμφες του εντόμου ζουν το καλοκαίρι κάτω από έκκριση σάλιου στην υποβλάστηση (Myrtillus, Erica, Cardus, Echium)(Schwenke et al. 1972). Todolachnus abieticola Cholodk. (Aphid., Lachn.) Βρίσκεται στα κλαδιά, κορμούς και ρίζες. Γ. Φλοιοφάγα - Ξυλοφάγα Steohanopachys substriatus (Paykull)(Bostrych). Προσβάλλει τον φλοιό της ερυθρελάτης, πεύκης, ελάτης κλπ. 27

28 Οίίοπ 1ιγηε1ιιΐ8 βοβηβγ ί,. (ΟιιτειιΗοη). Ζει πάνω στην ελάτη, ερυθρελάτη, λάρικα και σπανιότερα στην πεύκη. Ως προνύμφη τρώει ρίζες. Ως τέλειο τρώει βελόνες και φλοιό νέων βλαστών. Είναι πολυφάγο, ζει στα πλατύφυλλα (δρυ, σημύδα, οπωροφόρα) και κωνοφόρα. Στην ελάτη τρώει τους ετήσιους κλάδους. Οίΐοιτ1ιγηε1ιιΐ8 ον8ίιΐ8 ί. I Η προνύμφη τρώει ρίζες από διάφορα χόρτα και δέντρα, στα δάση η βλάβη αυτή δεν είναι σημαντική. Το τέλειο τρώει τον φλοιό από νέα δέντρα, ψηλότερα από τον ριζικό κόμβο. δ>ίΐ3ηί1ιεί1οη (=δε8ϊα) εερ ίιΐίο π ϊ^ Οεΐΐδΐι. (δεδϋιίαε). Αναφέρεται σε ελάτη, ερυθρελάτη, πεύκη, λάρικα (δεύινενίλε εί 1978). Στην Ελλάδα την βρήκαμε στην κεφαλληνιακή ελάτη στην Πάρνηθα, όπου βρήκαμε κάμπιες του εντόμου στις σχισμές του φλοιού σε όρθια ζωντανά δέντρα μεγάλης ηλικίας. Οι κάμπιες ζουν ομαδικά και τρώνε τον εσωτερικό φλοιό, οι στοές είναι γεμάτες από πιεσμένα πριονίδια, πιο πολλές φορές, εξέχουν από τις σχισμές. Στην Πάρνηθα οι πεταλούδες πετούν τον Μάιο - Ιούνιο. Το έντομο δεν νεκρώνει το δέντρο, προκαλεί, όμως τμηματικά, καταστροφή του φλοιού, που μετά προσβάλλεται και από άλλα φλοιοφάγα έντομα. 28

29 Phaenops knoteki Reitt. (Coleopt., Buprestidae). Γεωγραφική εξάπλωση, ξενιστές. Στη χώρα μας το βρήκαμε στην Πάρνηθα, Περτούλι, Βυτίνα και Παρνασσό, αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Τέλειο. Έχει μήκος 7-11χιλ. Το πάνω τμήμα του σώματος είναι μαύρο με ελαφρές πρασινωπές αποχρώσεις, το κάτω μέρος είναι μαύρο μπλε ή πράσινο σκούρο. Ο προθώρακας μόνο στα πλευρά έχει χοντρά στίγματα, ενώ ο υπόλοιπος έχει ραφές οι οποίες δεν είναι φανερές. Τα έλυτρα έχουν κουκίδες. Προνύμφη. Είναι η τυπική των Buprestidae, δηλ έχει χαρακτηριστικό πλατύ προθώρακα, χρώμα άσπρο ως ασπροκίτρινο και μήκος, η ώριμη, ως 18χιλ. Βιοοικολογία. Ο βιολογικός κύκλος του εντόμου διαρκεί στην Ελλάδα ένα χρόνο. Τα τέλεια γεννούν τα αυγά τους στον κορμό ή στα κλαδιά δέντρων, που είναι εξασθενημένα πχ φυσιολογικά αδύνατα, που υποφέρουν στη χώρα μας από ξηρασία (Kailidis 1966, Καϊλίδης - Γεώργεβιτς 1968, Καϊλίδης, Μαρκάλας 1989). Προσβάλλει μόνο του ή και σε συνδυασμό με άλλα φλοιοφάγα έντομα, δέντρα ώριμα, παχύφλοια ή λεπτόφλοια. Η προνύμφη ανοίγει, μεταξύ φλοιού και ξύλου και κυρίως στον φλοιό, στοά γεμάτη πιεσμένα πριονίδια. Το τέλειο έντομο βγαίνει από μια ελλειπτική τρύπα. Βλάβεο To Phaenops είναι αρκετά βλαπτικό. Έτσι, στην Πάρνηθα το , όταν από επιδημία φλοιοφάγων εντόμων νεκρώθηκαν δεκάδες χιλιάδες ελατόδεντρα, το Phaenops βρέθηκε, ότι ήταν το δεύτερο στη σειρά, βλαπτικό έντομο (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1968). Απεναντίας, στο Περτούλι, όπου το δάσος είναι πολύ καλύτερο από αυτό της Πάρνηθας, προσβάλλει νεαρά δέντρα ελάτης και η σημασία του είναι μικρότερη (Καϊλίδης 1968). Το 1989, είχαμε στην Ελλάδα την μεγαλύτερη στα τελευταία 40 χρόνια επιδημία φλοιοφάγων εντόμων. Καταπολέιιηση. Πρέπει να υλοτομούμε και να απομακρύνουμε από το δάσος αμέσως τα προσβεβλημένα κορμοτεμάχια ή, σε περίπτωση που δεν μπορούν να απομακρυνθούν αυτά, επιβάλλεται η άμεση εκφλοίωσή τους. Για εντομοκτόνα πρέπει να χρησιμοποιούμε σέβιν (=καρμπαρύλ), χλωρπυριφώς-μέθυλ, ντρουσμπάν (χλωρπυρκρώς), σουμιθείον (=ενιτροθείον), περμεθρίν και ντεκαμεθρίν (Smith 1982). Erytherea austriaca L. (Buprest.) Το έντομο βρέθηκε κάτω από φλοιούς σε νεκρά όρθια δέντρα στην Πάρνηθα. Αναφέρεται επίσης στην ελάτη στη Νότια Γαλλία και στο Αλγέρι. Το τέλειο έχει μήκος 15-23χιλ, πλάτος 5-9χιλ, είναι πρασινωπό με μπλε ανταύγες, ενώ στα έλυτρα στα πλάγια άκρα είναι προς το κοκκινωπό. Στη χώρα μας είναι μικρής σημασίας. 29

30 Δ. Υπονομευτές ματιών ΕρϊύΙεηΐΗ (=Ερΐηοίΐα) ηΐ^ποίηη Η.8. (Σερίά. ΤοΓίϊεϊόαε). Το έντομο αναφέρεται στην Ελλάδα από τον Εεείιεποΐι (1931). Προσβάλλει την ελάτη, σπανιότερα την ερυθρελάτη. Η υποσκάφη των ματιών των βλαστών μοιάζει με την υποσκάφη από την ϋίοτγείπη Ηδίείεΐώ, που είναι πολύ συνηθισμένη στην Ελλάδα. Οι κάμπιες προσβάλλουν και υπονομεύουν τα μάτια. Όταν η κάμπια φάει το ένα μάτι, πηγαίνει προς τα μέσα προς το γειτονικό κτλ. Η κάμπια έχει μήκος 8χιλ. Το κεφάλι της είναι μαύρο. Διαχειμάζει στα μάτια. Την άνοιξη η προσβολή συνεχίζεται κα ιγίνεται φανερή από το ρετσίνι που εκκρίνεται από τα περιττώματα. Η νύμφωση γίνεται στο έδαφος. Προσβάλλονται κυρίως ελάτες χρονών, σπανιότερα προσβάλλονται άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Ύστερα από την καταστροφή του επικόρυφου έχουμε δημιουργία έχουμε δημιουργία πολυελαίου. Στην Ελλάδα, όπως και προηγούμενα αναφέρουμε, συνήθως η καταστροφή του επικόρυφου προκαλείται από την ϋίοτγειπα. 30

31 3.3 Έντομα που προσβάλλουν την Ερυθρελάτη Το θηλυκό έχει μήκος 0,28-0,50χιλ, το αρσενικό 0,174χιλ, με σώμα καστανοκόκκινο, πόδια κιτρινοκάστανα. Προσβάλλει και απομυζά βελόνες, που διακρίνονται από τα νήματα που τις σκεπάζει ο παρατετράνυχος αυτός. Η φυτοψείρα αυτή έχει δυο ξενιστές, την ερυθρελάτη (Picea oriental is) και την ελάτη (Abies pectinata και A. Nordmanniana). Scolytidae). Προσβάλλει την ερυθρελάτη, τη λάρικα, και σπανιότερα την πεύκη. Προξενεί σοβαρές ζημιές στην ερυθρελάτη στη Μέση Ευρώπη. Το βρήκαμε στη Ροδόπη υπό τον φλοιό δέντρων ερυθρελάτης σπασμένων από τον άνεμο. Το τέλειο έχει μήκος 4,2-5,5χιλ είναι κυλινδρικό, ανοιχτό καστανό ως μαύρο, στο πίσω άκρο των ελύτρων έχει 4 δόντια. Οι στοές αποτελούνται από 1-3 παρακλάδια με μήκος 6-15χιλ, με πλάτος 3-35χιλ τα οποία έχουν τρύπες αερισμού. Την άνοιξη, τα τέλεια έντομα αρχίζουν να πετούν. Τα αυγά γεννιούνται σε κάθε μητρική στοά. Οι στοές των προνυμφών έχει μήκος 6-7εκ. Το νυμφόκλινο διανοίγεται στον φλοιό. Προσβάλλει κατακείμενα δέντρα ή ανεμορριμένα, αλλά επίσης και όρθια εξασθενημένα δέντρα, προσβλημένα πρωτογενώς από βελονοφάγα έντομα. Μπορεί επίσης να προσβάλλει γερά δέντρα, πολλαπλασιάζεται και δημιουργεί επιδημίες, και τότε μπορεί να προκαλέσει πολλές ζημιές. Είναι το σπουδαιότερο και βλαπτικότερο απ' όλα τα φλοιοφάγα έντομα της ερυθρελάτης στην Μ. Ευρώπη. Στην χώρα μας ως σήμερα το βρήκαμε στη Ροδόπη σε σπασμένα κατακείμενα δέντρα ερυθρελάτης. 31

32 3.4 Έντομα που προσβάλλουν το κυπαρίσσι Α. Έντομα βελονών Cupressobium cypressi (Bucton) (Lachnid.) Η φυτοψείρα αυτή προσβάλλει στη Νότια και Δυτική Ευρώπη την ουρτ. ηιαείόοατρα. Carulaspis carueli (Sign.) (Diaspidae) Το κοκκοειδές αυτό απομυζά χυμούς βελονών και ξηραίνει νέους βλαστούς ή δενδρύλλια διαφόρων κωνοφόρων και κυπαρισσιού. Προσβάλλει διάφορα είδη κυπαρισσιού, υπάρχει και στην Ελλάδα (Schwenke et. al. 1972) Lineaspis (=Chionaspis) striata (Newst.). (Diaspidae) Είναι συνηθισμένο στη Μεσόγειο, Ισραήλ, Τουρκία, Αλγερία και Ελλάδα. Το δέντρο που προσβάλλεται μοιάζει να είναι σκεπασμένο με χιόνι. Το ασπίδιο του θηλυκού είναι 1-2χιλ μήκος με 0,7-1χιλ πλάτος, είναι πολύ ανασηκωμένο, άσπρο, με μια κιτρινοκαφετιά κηλίδα στην κορυφή. Από την προσβολή του εντόμου μπορεί οι βελόνες να νεκρωθούν και να πάρουν χρώμα καφετί. Στην Ελλάδα έχει μικρή σημασία. 32

33 Παρατηρήθηκε σε κυπαρίσσια στην Αττική και Θεσσαλονίκη. Στην αρχαία Ελλάδα όπως και στις γύρω χώρες της Μεσογείου έβγαζαν από το μεγάλο βομβύκιο του εντόμου αυτού λίγο μετάξι, για την κατασκευή διαφανών φορεμάτων χορού και μόνο μετά την εισαγωγή από την Κίνα του μεταξοσκώληκα, έπαψε να χρησιμοποιείται το μετάξι του εντόμου (Ζνί, \\arpaa 1969). Οι τελευταίοι το αναφέρουν πάνω σε πεύκες, ευκάλυπτους κτλ. Οι αρσενικές πεταλούδες έχουν άνοιγμα πτερύγων εκ, οι θηλυκές 13-14εκ, έχουν χρώμα σώματος κιτρινοκαφετί, οι μπροστινές πτύρυγες έχουν χρώμα καφετί-σταχτί με καφεμαυρωπές γραμμές, ενώ οι πίσω μοιάζουν με το σώμα. Οι κάμπιες είναι μεγάλες8-10εκ, τριχωτές με χρώμα κιτρινοκαφετί ως καφεμαυρωπό, το ίδιο δηλαδή που έχουν και οι μπροστινές πτέρυγες. Η χρυσαλλίδα γυμνή είναι καφετιά 3,5-4εκ, ενώ με το άσπρο-βρώμικο βομβύκιο φτάνει ως τα 6εκ. Οι πεταλούδες πετούν τον Ιούλιο, ενώ το έντομο διαχειμάζει ως κάμπια. Ως σήμερα, βρέθηκε ότι το έντομο υπάρχει σε μικρούς αριθμούς. Β. Έντομα που προσβάλλουν φλοιό - ξύλο Στα φυσικά δάση, αλλά περισσότερο στις αναδασώσεις πεύκης, σε ξηρές χρονιές, έχουμε δευτερογενείς επιδημίες και νεκρώσεις πεύκων. Παρατηρήθηκε ότι στις αναδασώσεις πεύκων, τα δέντρα πρέπει να φτάσουν σε ηλικία χρόνων, οπότε προσβάλλονται από το Μγε1ορ1ύ1ιΐ5 ρίπϊρεγάα. Σε σχέση όμως με το κυπαρίσσι, που φυτεύτηκε μαζί με την τραχεία, σε φτωχά διαβρωμένα, ξηρά εδάφη, όταν αυτό έφτασε σε ηλικία χρονών, δηλ πολύ νερίτερα από την τραχεία, άρχισε να προσβάλλεται και να νεκρώνεται από πολλά ξυλοφάγα έντομα. Το φαινόμενο, σε μεγάλη ένταση συνεχίζεται ως σήμερα,30-35 χρόνια μετά την φύτευσή τους σε Θεσσαλονίκη, Χαλκηδόνα, Σέρρες, Σιδηρόκαστρο. Anthaxia passerini Pecch. (Buprest.) Το έντομο βρέθηκε στην Θεσσαλονίκη (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1974). Είναι όμορφο, 6-7χιλ, το σώμα, το κεφάλι, ο θώρακας, η βάση των ελύτρων και λιγότερα ο περίγυρός τους έχουν χρώμα πράσινο γυαλιστερό. Στη μέση ο προθώρακας έχει μια κατά μήκος σκοτεινή ταινία, ενώ τα υπόλοιπα έλυτρα είναι καφέ-κοκκινοπρασινωπά γυαλιστερά. Η βλάβη του θεωρείται δευτερογενής. Crysobothris solieri Lap. (Buprest.) To έντομο βρέθηκε να προσβάλλει καμένα κυπαρίσσια στον Υμηττό. Palmar (=Poesilonota) festiva L. (Buprest.) Προσβάλλει ως δευτερογενές το Jun. Communis και o κυπαρίσσι στην Τουρκία (Schimitschek 1944). Το έντομο το βρήκαμε στη χώρα μας να προσβάλλει κυπαρίσσια στισ Σέρρες. Το τέλειο έχει χρώμα πράσινο λαμπερό και πάνω στα έλυτρα υπάρχουν χαρακτηριστικά μαύρα στίγματα. Η προνύμφη, στην αρχή, διανοίγει στοά μεταξύ φλοιού και ξύλου, κατά μήκος του άξονα των δέντρων, πλάτους 4-6χιλ, αργότερα πηγαίνει στο σομφό. Η νύμφωση γίνεται σε κυρτή στοά. 33

34 Buprestis cupressi Germar (Buprest.) Είναι πολύ συνηθισμένο στη χώρα μας. Το βρήκαμε στην Αττική και την τούγια. Τέλειο, σκοτεινό, μαυρωπό, 2,5-3εκ, προνύμφη 3-4εκ. Προσβάλλει και νεκρώνει μόνο του, ή σε συνδυασμό με άλλα ξυλοφάγα και φλοιοφάγα έντομα (ΡΜοεείηιιε αππαίιιε), κυπαρίσσια μεγαλύτερα από χρονών. Η νέκρωση είναι συνηθισμένη στις αναδασώσεις της Θεσσαλονίκης, Σερρών, Νέας Χαλκηδόνας κτλ. Η προσβολή αυτή πρέπει να θεωρείται δευτερογενής, ενώ πρωτογενής αιτία θεωρείται το αβαθές, αδιαπέραστο, ξηρό έδαφος κλπ. Τα τέλεια έντομα πετούν τον Μάιο - Ιούνιο. Γεννούν τα αυγά τους σε σχισμές του φλοιού, στη βάση πληγωμένων ή ασθενικών δέντρων. Η προνύμφη διανοίγει στοές γεμάτες πριονίδια προς όλες τις κατευθύνσεις και περισσότερο κατά μήκος του άξονα του δέντρου. Καταπολέιιηση. Πρέπει να υλοτομούμε, απομακρύνουμε ή να καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα δέντρα. Phloesinus armatus Reitt. (Scolyt.) (Το μεγάλο φλοιοφάγο του κυπαρισσιού). PM2R * Βρίσκεται στην Ανατολική Μεσόγειο, δηλ Ισραήλ, Κρήτη, Τουρκία, Κύπρο (Balachowsky, Chararas 1964). Είναι συχνό φλοιοφάγο έντομο στα κυπαρίσσια της χώρας μας. Προσβάλλει δευτερογενώς τους κορμούς και τα κλαδιά του κυπαρισσιού, που υποφέρουν από άλλες αιτίες και περισσότερο στη χώρα μας από αβαθές, ξηρό έδαφος. Το τέλειο 4-4,5χιλ είναι μαυροκαστανό ως μαύρο, τα έλυτρα είναι σκοτεινά καστανά. Το μητρικό έντομο διανοίγει, κάτω από το φλοιό και στο εξωτερικό ξύλο, στοές μακριές 15-30εκ και πλάτους 2,5χιλ με δυο διακλαδώσεις, σπανιότερα και με τρεις. Οι στοές αυτές σε λεπτόφλοιο υλικό, πχ κλαδιά, διανοίγονται βαθιά μέσα στο ξύλο, ενώ σε χοντρό υλικό, πχ κορμούς, διανοίγονται στον φλοιό. Οι θυγατρικές στοές διανοίγονται, στην αρχή κάθετα προς τον άξονα του κορμού, ενώ επάνω συνέχεια κυρτώνονται και γίνονται παράλληλοι με τον άξονα του κορμού ή του κλαδιού. Υπάρχουν 2 γενεές τον χρόνο, με εποχή πτήσης Μάρτιο - Απρίλιο και Αύγουστο - Σεπτέμβριο (Schwenke et al. 1974). Τα τέλεια θηλυκά της άνοιξης, για να ωριμάσουν, τρώγουν μεταξύ των στοών ωοτοκίας. Τα νέα τέλεια έντομα της καλοκαιρινής γενεάς και πριν πάνε να διαχειμάσουν, διανοίγουν μακριές στοές στα άκρα λεπτών κλαδιών υγιών δέντρων. Τα λεπτά αυτά κλαδιά, στη συνέχεια, ξεραίνονται και σπάνε, συνηθισμένο φαινόμενο στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο - Νοέμβριο. Μέσα στα ακροκλάδια βρίσκονται πολλά αρσενικά και θηλυκά έντομα. Καταπολέιιηση Για να αποφευχθούν προσβολές, πρέπει να προσεχθεί ώστε οι φυτεύσεις με κυπαρίσσια να γίνονται σε κατάλληλα εδάφη, να περιποιούνται οι συστάδες και να υπάρχουν συστάδες που αυξάνουν καλά. 34

35 Γ. Προσβολές ματιών Το άκαρι αυτό προκαλεί παραμόρφωση των ματιών του κυπαρισσιού. Δ. Προσβολές κουκουναριών - σπόρων Ασπίδιο θηλυκό πορτοκαλοκαφετί, με συγκεντρικούς κύκλους 1,6-2,2χιλ, προσβάλλει πολλά φυτά ξυλώδη (γεωργικά, δασικά). Υπάρχει σε όλο τον κόσμο (Ζνΐ, ΗΆτρείΖ 1969) Ρβεικίοοο^χ ίε8$ιιΐηΐηη3 Stgr. (Σερ. ΤοΓίϊείάαε). Υπάρχει στη Νότια Ευρώπη, Μικρά Ασία, Ισραήλ, ενώ ο Κΐίιηεεείι, το αναφέρει στην Κρήτη και Πελοπόννησο. Στην Ελλάδα, το έντομο αναφέρεται από την Όεο^ενϊίε (1973) σε κουκουνάρια στο πυραμιδοειδές και οριζοντιόκλαδο κυπαρίσσι, όπως και στην αριζόνικα. Πεταλούδα. Έχει άνοιγμα πτερύγων 18-20χιλ. Κάμπια. Έχει μήκος 10-11χιλ και χρώμα σκοτεινό καφετί. Βιοοικολογία. Στην Αττική το έντομο έχει 2 γενεές τον χρόνο, οι πεταλούδες της 1ης γενεάς πετούν Απρίλιο - Μάιο, της 2ης γενεάς πετούν τέλη Ιουνίου ως αρχές Αυγούστου. Οι γενεές περιπλέκονται. Το θηλυκό γεννά τα αυγά του, από ένα, καμιά φορά και από δυο, πάνω στα καρπόφυλλα του χλωρού κουκουναριού, και στο εντομοτροφείο και στους βλαστούς (Γεώργεβιτς 1973). Ο Ζοεείιί (1963), αναφέρει ότι τα αυγά γεννιούνται στις βελόνες, στους μονοετείς βλαστούς και τα κουκουνάρια. Πάνω σε κάθε κουκουνάρι βρίσκονται αυγά. Η νεαρή κάμπια μπαίνει στα κουκουνάρια, διανοίγει στοά στο εσωτερικό, όπου τρώει τους σπόρους που αναπτύσσονται. Στην αρχή, το κουκουνάρι, στο σημείο εισόδου της κάμπιας, φαίνονται λίγα λεπτά, με αραιά νήματα, πορτοκαλοκίτρινα περιττώματα. Σιγά - σιγά το μικρό κουκουνάρι μένει υπανάπτυκτο, παίρνει χρώμα σκουριάς, ξηραίνεται και πέφτει στο έδαφος. Όταν προσβάλλει μεγαλύτερα κουκουνάρια, αυτά μένουν στο δέντρο, το χρώμα τους γίνεται καστανό. Κατά την διάρκεια ζωής της η κάμπια καταστρέφει περισσότερα από ένα κουκουνάρια. Η κάμπια, όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της, διανοίγει στοά προς την εξωτερική επιφάνεια του κουκουναριού όπου μεταμορφώνεται σε χρυσαλλίδα. Το έντομο διαχειμάζει στο στάδιο της κάμπιας και χρυσαλλίδας της δεύτερης γενεάς. Βλάβες. Τοπικά μπορεί να γίνει επικίνδυνο. 35

36 Megastigmus wachtli Seltner (Chalcidoidae). Προσβάλλει τους σπόρους και κώνους οριζοντιόκλαδου κυπαρισσιού και sempervirens στη Ρόδο, Κρήτη, Πελοπόννησο κτλ. (Roques, Rainbault 1986), αλλά και στην Κύπρο, Τουρκία, Ιταλία, Γαλλία (Canaksioglu 1968, Roques, Rainbault 1986), επίσης προσβάλλει το γλαύκο κυπαρίσσι. Τα τέλεια πετούν μέσα Ιουλίου ως τέλη Αυγούστου. Κάθε προνύμφη προσβάλλει ένα μόνο σπόρο, μέσα στον οποίο υπάρχουν τα κιτρινοκοκκινωπά περιττώματα. Η προνύμφη όταν ωριμάσει εξέρχεται από τον σπόρο από στρογγυλή τρύπα, στη συνέχεια διανοίγει στοά κατά μήκος των άκρων των βρακτίων, όπου και νυμφώνεται. Η πτήση των τέλειων φαίνεται από κυκλικές τρύπες (οπές εξόδου), που βρίσκονται στα άκρα των βρακτίων (Roques, Rainbault 1986). 36

37 3.5 Έντομα που προσβάλλουν την πεύκη Α. Έντομα εδάφους - ριζών Brachyderes incanus L. (Curculionidae). Το τέλειο το καλοκαίρι γεννά τα αυγά του σε σωρούς από , στο έδαφος και ύστερα από διαχείμανση στη φυλλάδα του εδάφους, συνεχίζει και γεννά την ερχόμενη άνοιξη. Οι προνύμφες τρέφονται με ρίζες πεύκης. Γενικά, η προσβολή αυτή είναι χωρίς σημασία. Το τέλειο έντομο τρώει κατά μήκος τις βελόνες των πεύκων. Β. Προσβολές βελονών ϋγυροίεβ ριιικ ίί(»ι οιιϊν Η.8. (Ιαεεΐάαε). Βρίσκεται το καλοκαίρι άφθονο στις βελόνες πάνω από στην χαλέπιο στην Αττική (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1974) και Κασσάνδρα. Το τέλειο 4-4,5χιλ., έχει έλυτρα κίτρινα καφετιά, μισοδιαφανή, καμιά φορά είναι κίτρινα στη βάση τους, ιριδίζουν ελαφρά. Ζει και κινείται γρήγορα πάνω στις βελόνες της πεύκης. ΟΓΥρίοοερΗβΙυβ ρΐηί Έ (Ου^οιηεΗάαε). Το τέλειο είναι 4-5χιλ., γυαλιστερό κιτρινωπό, κυλινδρικό. Τρώει, σαν αυλάκια, την κάτω πλευρά των βελονών, κυρίως στη δασική, μαύρη και ορεινή, σπανιότερα άλλα είδη πεύκης. Βρίσκεται επίσης στην ερυθρελάτη κα. Το έντομο τρώει βελόνες, αλλά και τα άκρα των βλαστών τον Ιούνιο, Ιούλιο. Ο Masutti (1963) μελέτησε τις προνύμφες και νύμφες του εντόμου και τις ξεχώρισε στα είδη C. marginatus Fab., C. discoidalis Burl, και C. frenatus Laich. Anthonomus varians Payk. (Curculionidae). A Έχει μήκος 2,5χιλ. και είναι κόκκινο. Την άνοιξη τρώει βελόνες και βλαστούς νέων πεύκων. Οι προνύμφες τρώνε περισσότερο την γύρη και τα μάτια της πεύκης. 37

38 Πευκοκάμπια Thaumetopoea pityocampa Schiff. (Lep. Thaumetopoeidae) (κ. πευκοκάμπια ή πιτυοκάμπη ή Τρώει τις βελόνες των πεύκων της χώρας μας, από υψόμετρο 0 ως μ., δηλ από τη χαλέπιο ως την κατώτερη ζώνη της δασικής πεύκης και οπωσδήποτε όλη την μαύρη. Προσβάλλει την χαλέπιο, την κουκουναριά, την τραχεία, τη μαύρη και τη δασική πεύκη την παραθαλάσσια, radiata. Δεν υπάρχει στα 1400μ στη δασική πεύκη στο Λαϊλιά Σερρών ή Πιερία, ή προσβάλλει περισσότερο τη δασική από τη μαύρη σε αναδασώσεις στα μ στη ζώνη της δρυός στην Αρναία Χαλκιδικής. Δεν πηγαίνει στη μάυρη πεύκη που φυτεύτηκε στη ζώνη της ελάτης στο Περτούλι και Καρπενήσι (Καϊλίδης 1982). Ο Αβτζής (1982) αναφέρει ότι σε εκτροφές πευκοκάμπιας 1ης ηλικίας σε κουκουναριά είχε νέκρωση 83% και το αποδίδει ότι ίσως να οφείλεται σε υψηλή περιεκτικότητα των βελονών σε S1SO2. Παρατηρήθηκε επίσης ότι μεγαλύτερες ηλικίες πευκοκάμπιας τρώνε και εξελίσσονται σε κουκουναριά, ενώ σε πρώτη ηλικία, πιθανόν, δεν μπορεί να τραφεί με βελόνες, κι αυτό γιατί το άνοιγμα των σιαγόνων της πρώτης ηλικίας δεν μπορεί να αγκαλιάσει τη χοντρή βελόνα της κουκουναριάς, οπότε πρακτικά οι κάμπιες αυτές πεθαίνουν από πείνα. Άλλα είδη κωνοφόρων και φυτών σπάνια και συμπτωματικά μόνο προσβάλλονται, όπως πχ., ελάτη, Jun. Communis, Ps. Douglasii, Pinus strobus, Cedrus atlántica, Cedrus deodara, λάρικα, επίσης στο Λιτόχωρο σε πεύκη Ρ. heldraihi που φύεται σε υψόμετρο 300μ. Τα δενδρύλλια και δέντρα των αναδασώσεων, κυρίως τα έντομα μικρής ηλικίας και μεγέθους, σε ηλιαζόμενα, φτωχά, ξηρά εδάφη, υποφέρουν περισσότερο από τα μεγάλα άτομα των φυσικών αλλά και τεχνητών δασών. Γενικά, όσο οι συνθήκες αύξησης είναι καλύτερες και όσο μεγαλύτερα είναι τα δέντρα, τόσο λιγότερες είναι οι ζημιές από την πευκοκάμπια. Στον Υμηττό, Πάρνηθα, Δαφνί και στις αναδασώσεις χαλεπιού ή στις φυσικές αναγεννήσεις στις προηγούμενες περιοχές, σε υποβαθμισμένα φτωχά ξηρά εδάφη, η προσβολή από την πευκοκάμπια είναι σοβαρή και παρατηρείται ολοκληρωτικό φάγωμα των βελονών, ενώ αντίθετα στο φυσικό δάσος χαλεπιού στην Πεντέλη, όπως και στο φυσικό δάσος στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής με πλούσιο υπόροφο, υπάρχει βέβαια η πευκοκάμπια, η παρουσία της όμως εκεί είναι χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Το ίδιο συμβαίνει και με το φυσικό δάσος τραχείας Θάσου. Στη Θεσσαλονίκη, στη βόρεια πλευρά του δάσους πάρκου προς Ασβεστοχώρι, οι παλιές, σε καλύτερο έδαφος αναδασώσεις, υποφέρουν πολύ λίγο από την κάμπια, ενώ στην προς το νότο ηλιαζόμενη ζεστή ή με φτωχό, ξηρό έδαφος πλευρά πάνω από τη Θεσσαλονίκη, οι αναδασώσεις τραχείας πεύκης, προσβάλλονται κάθε χρόνο σοβαρά. Εξάλλου, η Ραδόγλου (1987) βρήκε ότι στη νότια πλευρά του δάσους πάρκου Θεσσαλονίκης οι βελόνες της τραχείας έχουν περισσότερο άμυλο. Υπόψη ότι η νότια πλευρά είναι ξηρότερη, πιο ζεστή και πιο φωτεινή, συνθήκες που ευνοούν τα έντομα, τα δέντρα υποφέρουν περισσότερο παρά στη βόρεια, που είναι πιο υγρή, οι βελόνες δε στη νότια έχουν περισσότερο άμυλο (καλύτερη τροφή για έντομα). Ενώ και ο Μαρκάλας (1987) αναφέρει σε αναδασώσεις πεύκης ύψους 0,6-2,8μ σε βαθμίδες στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, ότι οι εξωτερικές σειρές των πεύκων αναπτύσσονταν λιγότερο, ενώ στην εσωτερική γραμμή στο φυσικό έδαφος τα πεύκα αναπτύσσονταν καλύτερα και προσβάλλονταν λιγότερο. Τέλος, τα μεγαλύτερα δέντρα προσβάλλονται περισσότερο. Γενικά κατά τις προσβολές της πευκοκάμπιας, έχουμε φάγωμα των βελονών του δέντρου. Νέες βελόνες αναπτύσσονται την ερχόμενη άνοιξη, που ανάλογα με την ιστορία της προσβολής και του περιβάλλοντος, μπορεί να είναι συνηθισμένου μεγέθους ή και μικρότερες. Με το φάγωμα της κόμης των δέντρων έχουμε χάσιμο 20-45% της ετήσιας αύξησης (Bouchon, Toth 1971) 38

39 Γ. Προσβολές φλοιού - ξύλου Eriophyes pini Nal. (Acari, Eriophyidae). Προξενεί όγκους στα κλαδιά της πεύκης. Οι βελόνες στο πάνω μισό μέρος είναι κιτρινόχρυσες ενώ στη βάση είναι ακόμη πράσινες. Το άκαρι βρίσκεται στον κολεό των βελονών, κάτω από την επιδερμίδα της βελόνας. θ88ίγθάβ8 ιιιυιίίηιιηι (Βε^τοίΐι) (= 0. αύΐε1:ίδ)(ηείεγ. Προσβάλλει διάφορα κωνοφόρα, σπανιότερα την πεύκη. Οαδίτοάεδ grossipεs (Οε εεγ)(=γειτιιμΐηειΐ8 Τ.). Σε όλη την Ευρώπη προσβάλλει διάφορα είδη πεύκης, αλλά και τη λάρικα. Aradus cinnamoeus Ρζ. (Ηείετορί., Aradidao). Το αρσενικό έχει μήκος 3,5-4χιλ., το θηλυκό 5χιλ. Είναι σκοτεινό καφετί. Όλα τα στάδια του εντόμου βρίσκονται στα πεύκα (δασική και μαύρη), αλλά και στην κουκουναριά (Ν/^δΐιίίϊ 1969) ηλικίας χρόνων, επίσης σε λάρικα. Κάθονται κάτω από τις ρωγμές του φλοιού και απορροφούν χυμούς. Στη Βόρειο Ευρώπη και στα μεγάλα υψόμετρα έχει βιολογικό κύκλο 2-3 χρόνια (ΗεΗοναατα, Υαΐδαηεη 1988). Camptozygum aequale (Villors)(=C. pinastrio)(hot. Aradidao). Έντομο 4,3-4,8χιλ. Προσβάλλει τη δασική, μαύρη πεύκη, την ερυθρελάτη, λάρικα και άρκευθο. 39

40 Cinara pini (L)(Aphid., Lachnidae). Βρίσκεται στην Ευρώπη και Αμερική στη δασική, Ρ. Mugo, Ρ. Virgianna. Προσβάλλει στην αρχή την βάση των ματιών, αργότερα απομυζά τον φλοιό των νέων βλαστών. Cinara cembrae (Cholodk.) Βρίσκεται στην Ρ. Cembra στις βελόνες και τα κλαδιά, στα μεγάλα υψόμτερα πχ. Αυστρία. Cinara maghrebica Mimegr. Στην περιοχή της Μεσογείου προσβάλλει την χαλέπιο, μαύρη και την Ρ. Canariensis. Marchalina hellenica (Gennadius) (=Monophlebus hellenicus) (Gen.) (Coccidae, Margarodidae) (κ. Βαμβακιά της πεύκης ή εργάτης). Το ΜοηορΜεάυε ύεΐΐεπίουε βρίσκεται στην Ελλάδα, Τουρκία, Ισραήλ στην τραχεία, χαλέπιο, δασική, μαύρη, όχι όμως στην κουκουναριά (Καϊλίδης 1965, ΒεΗίηιίίεεΗελ 1944). Το αρσενικό ήταν άγνωστο, όμως ο Νικολόπουλος (1964) αναφέρει ότι το βρήκε. Πρέπει όμως να είναι σπάνιο ως ανύπαρκτο. Το θηλυκό έχει μήκος 8-9χιλ., πλάτος 3,0-3,5χιλ., είναι κίτρινο. Κατά Ε. ΙώηάίημοΓ (1912) το χρώμα των κεραιών και των ποδιών του είναι μαύρο, όμως στην Ελλάδα ως τώρα βρήκαμε ότι το έντομο έχει κεραίες και πόδια κίτρινα ως κιτρινοκαφετιά. Το θηλυκό ζει κάτω από τις σχισμές του φλοιού, σκεπάζεται από πυκνές, άσπρες, σαν βαμβάκι εκκρίσεις και κάτω από αυτές κρύβεται το έντομο. Πολλαπλασιάζεται παρθενογενετικά. Εκτός από την άσπρη, σαν βαμβάκι, ουσία που το έντομο εκκρίνει για να σκεπάζεται, αυτό αποβάλλει και γλυκά, μελιτώδη περιττώματα. Καμιά φορά η γλυκιά ουσία είναι τόση πολλή ώστε στάζει και σκεπάζει τους κορμούς, τους θάμνους και το έδαφος. Την άνοιξη, Απρίλιο-Μάιο, το θηλυκό περπατάει στο έδαφος, βρίσκει κατάλληλες σχισμές του φλοιού, γεννά χρυσοκίτρινα αυγά, σκεπασμένα με ένα μικρό πυκνό όγκο «βαμβακιού». Ύστερα από 1-1,5 μήνα τα αυγά εκκολάπτονται και τότε οι νέες προνύμφες, όλες μαζί, κάθονται στην αρχή κάτω από σχισμές λεπτών κλαδιών πεύκης, όπου απομυζούν χυμούς. Αργότερα πηγαίνουν σε χοντρότερα κλαδιά ή στους κορμούς. Η διαχείμανση γίνεται στην 3η ηλικία της προνύμφης, σε σχισμές του φλοιού κάτω από πυκνό «βαμβάκι». Τέλος Απριλίου, αρχές Μαί'ου, το θηλυκό είναι ώριμο. Ύστερα από τη γέννηση των αυγών τους, τα έντομα πεθαίνουν. Κάθε χρόνο 40

41 υπάρχει μια γενεά. Το μεγαλύτερο ποσό «βαμβακιού» γίνεται την άνοιξη. Η γλυκιά ουσία «μέλι» που αποβάλλεται από τα έντομα έχει χρώμα τριανταφυλλί-κοκκινωπό με ωραίο άρωμα. Αυτό μαζεύουν οι μέλισσες, που παράγουν ένα πορτοκαλοκόκκινο λεπτόρευστο μέλι που το λέμε πευκόμελο. Στους κορμούς και τους κάτω θάμνους, πάνω στα γλυκά περιττώματα αναπτύσσονται καφεμαυρωποί μύκητες (καπνιά) που, σε υγρά περιβάλλοντα (Ρόδος, Θάσος) σκεπάζουν με πυκνές αποικίες τους κορμούς των δέντρων. Οι μύκητες ζουν από τη μελιτώδη ουσία και δεν βλάπτουν την πεύκη. Η πρόσληψη των γλυκών περιττωμάτων από τις μέλισσες γίνεται πρωί και απόγευμα, λιγότερο το μεσημέρι, όπου από την υψηλή θερμοκρασία το φυτό παύει πιθανόν να αφομοιώνει, γιατί κλείνουν τα στομάτια. Επίσης είναι γνωστό ότι κάθε 4-7 χρόνια παράγεται στη χώρα μας λιγότερο μέλι, κάτι που οφείλεται στην ύπαρξη πολύ ξηρών χρόνων, οπότε το έντομο δεν βρίσκει αρκετή τροφή. Όμως το Monophlebus έχει και αρπακτικά και παράσιτα επομένως και αυτά πρέπει να παίζουν ρόλο στην αύξηση ή ελάττωση του πληθυσμού του εντόμου. Σχετικά με την ποιότητα του προσλαμβανόμενου από τα δέντρα χυμού και τα αποβαλλόμενα γλυκά περιττώματα, οι Αβτζής (1985) και Klopf et al. (1965) αναφέρουν ότι το μελιτοφόρο υγρό το οποίο εκκρίνεται από το τελικό έντερο του εντόμου, είναι πλούσιο σε αμινοξέα και σάκχαρα. Βασικά, το έντομο αναρροφάει από τους ηθμώδεις σωλήνες του δέντρου μια υδατική διάλυση σακχάρων με μικρό ποσοστό άλλων ουσιών όπως πχ., αζωτούχων ενώσεων, οργανικών οξέων, ορυκτών στοιχείων, βιταμινών και ιχνοστοιχείων. Οι αζωτούχες ενώσεις αποτελούνται κυρίως από αμινοξέα και αμίδια. Τα σάκχαρα που περιλαμβάνονται στον χυμό των κωνοφόρων είναι, σε μεγάλο ποσοστό, σακχαρόζη και ένας αριθμός ολιγοσακχαριτών. Ο χυμός αυτός διοχετεύεται στο πεπτικό του σύστημα όπου και ανακατεύεται με σάλιο και πεπτικά υγρά πλούσια σε ένζυμα. Μετά την λειτουργία της θρέψης, το μελιτοφόρο υγρό που πλεονάζει αποβάλλεται από το πίσω μέρος των εντόμων με τη μορφή μικρών διάφανων σταγόνων. Το φάσμα των αζωτούχων ενώσεων του μελιτοφόρου υγρού είναι ίδιο με αυτό του χυμού των ηθμωδών σωλήνων του φυτού. Το περιεχόμενο σε αμινοξέα ακολουθεί τις μεταβολές, κατά την διάρκεια του χρόνου, που παρατηρούνται στα αμινοξέα του χυμού. Έτσι μπορεί κανείς να δεχθεί ότι ένα μεγάλο μέρος των αζωτούχων ενώσεων του μελιτοφόρου υγρού προέρχεται από την αποβολή -σαν πλεόνασμα αυτών- του χυμού του φυτού ξενιστή. Οι υδατάνθρακες εξάλλου αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του μελιτοφόρου υγρού (90-95% του ξηρού βάρους). Ένα μέρος από αυτούς προέρχεται από την αποβολή σαν πλεόνασμα της ποσότητας που παίρνει το έντομο από τον χυμό. Στο πιο μεγάλο όμως μέρος του δημιουργούνται νέοι υδατάνθρακες από την επίδραση των ενζύμων του πεπτικού συστήματος του εντόμου. Έτσι τα σάκχαρα του μελιτοφόρου υγρού θα πρέπει η σακχαρόζη και ταπαράγωγα της διάσπασής της, γλυκόζη και φρουκτόζη και πιθανόν και η ραφινόζη, να προέρχονται από τον χυμό του φυτού. Αντίθετα άλλα, όπως η τριαλόζη και η φρουκτομαλτόζη λείπουν από το φυτό-ξενιστή, συντίθεται όμως κατά το πέρασμα του μέσα από το σώμα του εντόμου. Επίσης, ο Αβτζής (1985) από εργασία του στην τραχεία πεύκη στη Θάσο, αναφέρει ότι οι αραιώσεις δεν επηρεάζουν τον πληθυσμό του εντόμου. Βλάβη. Το Μ. Hellenicus δεν πρέπει να θεωρείται ότι βλάπτει την πεύκη. Στα τελευταία 27 χρόνια σε χρονιές ξηρασίας που είχαμε δευτερογενείς προσβολές και νέκρωση φυτικών δασών και αναδασώσεων χαλεπιού και τραχείας πεύκης, παρατηρήθηκε ότι δεν υπάρχει σχέση των προσβεβλημένων από Marchallina και των νεκρών δέντρων, που προσβάλλονται δευτερογενώς από το Myelophilus piniperda και Ips erosus. Το Marchallina προσβάλλει όλες τις νέες και μεγάλες κλάσεις δέντρων. Στα νέα δέντρα επικάθεται σε όλο το δέντρο, στα γέρικα μόνο στα ψηλότερα κλαδιά. Ενώ σε περιπτώσεις που από κατασκευή δρόμων ή από διαβρώσεις οι ρίζες παρέμειναν εκτεθιμένες στον αέρα, τότε αποικούνται και αυτές από το έντομο. Στην Ελλάδα θεωρείται πολύ χρήσιμο έντομο, γιατί αυτό είναι η κύρια πηγή όπου βόσκουν οι μέλισσες. Στη χώρα μας, το μεγαλύτερο ποσό, τα % του παραγώμενου μελιού είναι πευκόμελο, δηλ παράγεται στις περιοχές του χαλεπιού και της τραχείας πεύκης. 41

42 Δ. Προσβολές λουλουδιών - κουκουναριών 1.Xyela graeca Stein (Hymen. Xyelidae) 2. Anthonomus varians Payk. (Col. Curcul.) 3. Ernobius abietinus Gyil. (Col., Anobiidae) 4. Ernobius oertzei Schilsky 5. Ernobius angusticollis Ratz. 6. Ernobius pini Sturm. 7. Pissodes validirostris Gyll. (Curcul.) 8. Gastrodes grossipes Deg. 9. Dioryctria pineae Stgr. (Lep., Pyralidae) 42

43 3.6 Έντομα που προσβάλλουν τη δρύ Α. Προσβολές ριζών Biorrhiza pallida ΟΙ. (Hymen., Cynidae). Είναι πολύ κοινό στην Ελλάδα. Δημιουργεί όγκους, στις ρίζες νέων δέντρων δρυός, που είναι στρογγυλοί μεγέθους μπιζελιού ως κερασιού. Ακόμη, δημιουργούνται πολύ μεγαλύτεροι όγκοι στα άκρα των κλαδιών της δρυός, είναι σπογγώδεις, στρογγυλοί, κιτρινωποί - κοκκινωποί, μαλακοί, αργότερα γίνονται δερματώδεις (Ray 1970). Αν και πολλές φορές υπάρχουν πολλοί τέτοιοι όγκοι όμως οι βλάβες είναι χωρίς σημασία. Adricus quercus radiéis Ε. (Hymen., Cynipidae). Η παρθενογενετική γενεά δημιουργεί όγκους στη ρίζα, στρογγυλούς ως 7εκ. Οι όγκοι δημιουργούνται στις ανώτερες χοντρές ρίζες και καμιά φορά στο κάτω μέρος του κορμού και μοιάζουν με πατάτες. Τ^οηββρίβ ιηεδβρίβγβ Ρζ (0γηΐρϊά3ε). Η παρθενογενετική γενεά δημιουργεί όγκους στη σειρά, στο κύριο νεύρο της κάτω πλευράς του φύλλου. Η γαμετογενετική γενεά δημιουργεί μικρούς, 1,0-1,5εκ όγκους στις ρίζες. Εοΐίεΐ^ ϋγ. Εί Ε. (Ηεηηρί. ΡΙιγΙΙοχεπΜε). Στις ρίζες της δρυός προκαλεί τη δημιουργία όγκων που τελικά, καταστρέφουν τα ριζίδια του δέντρου. Melolontha melolontha L. (Coleopt., Scarab.) Στη Μέση Ευρώπη θεωρείται επικίνδυνο έντομο. Προσβάλλει πλατύφυλλα, κωνοφόρα και γεωργικά φυτά. Το τέλειο έντομο έχει μήκος περίπου 2,5εκ. Η προνύμφη είναι λευκωπή, σαρκώδης, κυρτή, το μήκος της φτάνει τα 4εκ περίπου, έχει 3 ζευγάρια θωρακικά πόδια κοντά στο καστανωπό κεφάλι της. Τα τέλεια πετούν την άνοιξη ως αρχές καλοκαιριού. Τρώνε φύλλα από διάφορα πλατύφυλλα (δρυ, οξιά, φτελιά, κτλ) καμιά φορά κωνοφόρα και ερυθρελάτη, όπως και διάφορα οπωροφόρα και λαχανικά. Μετά τη σύζευξη το θηλυκό γεννά σε ανοικτούς χώρους, μέσα στο έδαφος και σε βάθος 8-40εκ. Οι νέες προνύμφες αρχίζουν και τρώνε ρίζες από χόρτα, από διάφορα άλλα φύτα και από δενρύλλια. Το φθινόπωρο οι προνύμφες βυθίζονται βαθύτερα στο έδαφος. Την ερχόμενη άνοιξη ανεβαίνουν στα ανώτερα στρώματα του εδάφους και συνεχίζουν να τρέφονται από ρίζες. Το χειμώνα ξαναβυθίζονται σε βαθύτερα στρώματα του εδάφους κτλ. Β. Έντομα φύλλων Haltica nitens quercetorum Foudr. (Col. Chrysomelidae). Βρίσκεται στη δρυ, περισσότερο στα νέα δέντρα και καμιά φορά στην ιτιά, σκλήθρο, κτλ. Το τέλειο έχει μήκος 4-5χιλ., είναι μπλε ή πρασινομπλέ αυγοειδές μακρουλό. Τα τέλεια έντομα την άνοιξη βάζουν τα αυγά τους 3-12 στα φύλλα της δρυός. Οι προνύμφες έχουν 3 ηλικίες, τρώνε το 43

44 παρέγχυμα των φύλλων και τελικά, απομένουν τα μεγάλα και μικρά νεύρα του φύλλου. Σε μεγάλους αριθμούς μπορούν να προξενήσουν ζημιές σε νέα δέντρα. Αρκετά συνηθισμένο στην Ελλάδα. Ο Ν^Π8ΐίοηΕ (1982) το αναφέρει στη μακεδονική δρυ στη Γιουγκοσλαβία. Σε περιοχή της Αυστρίας το έντομο αυτό, το καλοκαίρι του 1984 βρισκόταν σε επιδημική κατάσταση (Ηοίζοίιιιΐι 1985). Αίίε^ΐκΐδ ηίίωΐδ 8εορ. (^ιιπηιΐίοηίιίεδ 1,.) (ΘιιΐΌΐιΙϊοηΐάαβΧκ. Τσιγαροποιός της δρυός). Το τέλειο έχει μήκος 4-6χιλ. Στη Νότια Ευρώπη υπάρχει μια μικρότερη φυλή. Βρέθηκε στην Πελοπόννησο και την Μακεδονία. Προνώτο και έλυτρα είναι αιματοκόκκινα, ενώ στον περίγυρο είναι λίγο μαύρο. Προσβάλλει την δρυ και ιπποκαστανιά, και σπανιότερα την φουντουκιά και το σφένδαμο. Κατασκευάζει μικρούς κυλινδρίσκους από φύλλα δρυός ή από τμήμα φύλλων όπου αποθέτει από 1-7 αυγά. Οι κύλινδροι γίνονται το Μάιο, μέσα Μαΐου στο Χολομώντα Χαλκιδικής. Οι προνύμφες το φθινόπωρο πέφτουν και βυθίζονται στο έδαφος και εκεί διαχειμάζουν. Την ερχόμενη άνοιξη νυμφοποιούνται και τέλος, φαίνονται τα τέλεια έντομα. Τ οίπχ νιπί^πη Ε. (ΤθΓίΓΪοϊ0Β6)(κ. Πράσινος φυλλοδέτης της δρυός). Το έντομο υπάρχει παντού στην Ελλάδα. Είναι ένα από τα σπουδαία φυλλοφάγα έντομα της δρυός. Στο Φίλυρο Θεσσαλονίκης στο εκεί δάσος δρυός δημιουργεί τοπικά επιδημίες. Μβ^εοδοηΐΗ (=Βοιτώγχ) ηειΐδίπβ ί,. (λερΐά., Εαδϊοοαπιρΐιίαε). Είναι είδος πολυφάγο, προσβάλλει τα πλατύφυλλα, είναι ιδιαίτερα βλαπτικό στη δρυ, επίσης προσβάλλει διάφορα οπωροφόρα. Βρίσκεται σε όλη την Ευρώπη. Είναι κοινό σε όλη την Ελλάδα. Το 1962,1963 και 1964 σε διάφορα μέρη της Πελοποννήσου, Στερεός και Μακεδονίας προσέβαλε το πουρνάρι, φυλλοβόλους δρυς, καστανιές σε πολλές χιλιάδες στρέμματα. 44

45 3.7 Έντομα που προσβάλλουν την οξυά idina, Callaphid.) Προσβάλλει τα φύλλα της οξιάς μεγάλων δέντρων και δενδρυλλίων. Στο Λαϊλά Σερρών, τον Μάιο του 1983, η φυτοψείρα αυτή σε μεγάλους αριθμούς, προσέβαλε τα μόλις ανοιγμένα μάτια των κάτω κλαδιών, οπότε σταματούσε η έκπτυξη των φύλλων. Την ίδια χρονιά η προσβολή στο Παρανέστι ήταν μεγαλύτερη. Ύστερα από βαριές προσβολές, τα φύλλα γίνονται καφετιά και περιτυλίγονται, ενώ οι φυτοψείρες συνεχίζουν και ζουν μέσα σε αυτά. Rhynchaenus (=Orchestes) fagi L. (Curculionidae). Προσβάλλει την οξυά, τα τέλεια όμως τρώνε και φύλλα σημύδας, ιτιάς, σφένδαμου, καστανιάς, καθώς και οπωροφόρα. Στη χώρα μας είναι πολύ κοινό τοπικά βλαπτικό (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1974). Το τέλειο είναι πολύ μικρό, με μήκος 2,5χιλ και έχει χρώμα καφεμαυρωπό. Βιοοικολογία. Την άνοιξη (Απρίλιο-Μάιο) τα τέλεια πετούν σε μεγάλους αριθμούς και τρώνε τα νέα φύλλα (ανοίγοντας σε αυτά τρύπες) ή και τα θηλυκά λουλούδια. Το θηλυκό γεννά αυγά, από ένα στην κάτω επιφάνεια, στο κεντρικό νεύρο των νέων φύλλων της οξυάς. Η προνύμφη του υπονομεύει το φύλλο προς το άκρο του. Το φαγωμένο τμήμα του φύλλου γίνεται καφετί. Η νύμφωση γίνεται τοπικά. Τις αρχές του καλοκαιριού βγαίνουν τα νέα τέλεια έντομα, τα οποία τρέφονται με φύλλα, μίσχους φύλλων και καρπούς. Το φάγωμα συνεχίζεται ως το φθινόπωρο και τότε πηγαίνουν στη φυλλάδα, το έδαφος ή φλοιούς νεκρών δέντρων, όπου και διαχειμάζουν (Nidsen 1970). Βλάβες. Η προσβολή των τέλειων και των προνυμφών, όταν είναι σοβαρή μπορεί να προκαλέσει απώλειες αύξησης. Τοπικά στο Χολομόντα και Αριδαία τα έντομα προσέβαλαν ως και 50% των φύλλων (1974, 1975, 1976). Ξηρός και υγρός καιρός την άνοιξη ευνοεί τα έντομα, επίσης όμως ο καιρός αυτός ευνοεί και την πολυκαρπία του ερχόμενου έτους. Καταπολέιιηση. Όπου χρειάζεται για τα τέλεια, χρησιμοποιούμε οργανοφωσφορικά, ενώ για τις προνύμφες, μέσα στα φύλλα χρησιμοποιούν ντιμεθοέιτ, Ε 605, μετασυστόξ (Schwenke et al. 1974) 45

46 Είναι κοινό στην Ελλάδα. Δημιουργεί όγκους στην πάνω επιφάνεια των φύλλων της οξυάς, περισσότερο στα μικρότερα φύλλα. Οι όγκοι είναι αυγοειδείς, με μυτερό άκρο. Στην αρχή έχουν χρώμα πράσινο, αργότερα γίνονται κοκκινωποί και τελικά καφετιοί. Πολλές φορές υπάρχουν πολλοί στο ίδιο φύλλο. Γενικά είναι χωρίς σημασία. 3.8 Έντομα που προσβάλλουν τη λευκή Α. Φυλλοφάγα έντομα Acariña (Τετράνυχοι, Eriophyes). Πολλές φορές παρατηρήθηκε στα φυτώρια της χώρας μας, προσβολές των φύλλων της λεύκης από τετράνυχους και Eriophyes. Πάνω στις λεύκες αναφέρονται οι Tetranychus telarius L., Eotetranyvhus populi (Koch) (Arru 1967, , Παπάίωάννου - Σουλιώτη 1988), Eriophyes parapopuli (ΚεΐίεΓ)(Παπαϊωάννου, Σουλιώτη 1988). (Acatay 1959) που δημιουργεί στους καρπούς και φύλλα της μαύρης και τρέμουσας, τριχωτά κατασκευάσματα. Phyllocoptes reticulates Nal. (Vogo 1963). Καταπολέμηση. Όπου χρειάζεται πρέπει να ραντίζουμε με ισχυρά εντομοκτόνα, όπως παραθείο, συστόξ, ντιαζινόν, εκατίν, κελθέιν κτλ, σε πυκνότητα 0,1-0,2%. (Homoptera, Aphidina). Στη χώρα μας βρέθηκαν αρκετά είδη αφίδων πάνω στα φύλλα και νέους βλαστούς της λεύκης. Στην Ευρώπη υπάρχουν τα είδη: Eichochaitophorus versicolor Koch (Aphidina, Chaitophoridae) πάνω στα φύλλα της μαύρης, καναδικής και P. Canescens, Ε. Tremulae Koch πάνω στην τρέμουσα, Ε. Roepkei Borner πάνω στη P. Balsamifera, Chaitophorus populeri Panzeer πάνω στην τρέμουσα και canescens, C. Populialbae Fonsc πάνω στη λευκή, Allarctaphis nassonovi Mordw πάνω στη μαύρη (Boccone 1971, Vereschchagin 1971). Η προσβολή από τις φυτοψείρες αυτές μπορεί να καμιά φορά να είναι σοβαρή. Στη Θεσσαλονίκη φυτεύθηκε στις δεντροστοιχίες και πάρκα η λευκή λεύκη προέλευσης Ιράν. Η λεύκη αυτή προσβάλλεται κάθε άνοιξη από αφίδες και ρίχνει τα φύλλα της. Έτσι, το 1987, με πολύ κρύο 46

47 χειμώνα και άνοιξη με πολλές βροχές, παρατηρήθηκε επιδημία αφίδων σε όλα τα είδη λεύκης, οπότε εμφανίστηκε σοβαρή φυλλόπτωση. Το 1988, οπότε και είχαμε μαλακό χειμώνα και βροχερή άνοιξη, είχαμε επίσης πολύ σοβαρή φυλλόπτωση. Το 1989 και 1990, με μαλακούς χειμώνες και άνοιξη με λίγες βροχές, είχαμε νωρίς φυλλόπτωση αλλά από ξηρασία. Φυσικά τα δέντρα στη συνέχεια βγάζουν νέα φύλλα. Για την καταπολέμησή τους πρέπει να χρησιμοποιήσουμε ντιαζινόν, εκατίν, ντιμεκρόν, μαλαθείο 0,1-0,3%. ενώ ο Solomon (1986) αναφέρει και το ασεφέιτ, καρμπαρύλ, χλωροπυρίφως, όπως και το ντιαζινόν. Μοποβίει ιιηϊεο8ίηίη Μ.Ι*. (Ηειηίρίειυ, Τΰ^ίίϊίίβε). Βρέθηκε παντού στα δασικά φυτώρια της Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου και Στερεάς Ελλάδας. 47

48 3.9 Έντομα που προσβάλλουν την ιτιά Gryptorrhynchum la path i L. (Curcul.) To έντομο αυτό βρέθηκε να προσβάλλει σε ιδιωτικά φυτώρια, ιτιές στο Άργος Πελοποννήσου. Προσβάλλει λεύκες και ιτιές (Dimitri et al. 1968, Jodal 1969, Radol et al. 1969). Phyllocoptes calisalicis (Keifer) και Phyncaphytoptus sp φυτοφάγα ακάρεα σε ιτιά κλαίουσα (Παπαϊωάννου-Σουλιώτη 1988). Είναι πολύ συνηθισμένο στις ιτιές της χωράς μας, όπως πχ στην κλαίουσα στα πάρκα και κήπους της Θεσσαλονίκης. Έχουμε ένα είδος όγκου, που είναι μακρουλός ως χοντρός, και σκεπάζεται από μικρά φυλλαράκια. Προκαλεί ξήρανση δέντρων. Ε ^ο ρ ί^εβ ηιβγξίι^ιιΐδ. Δημιουργεί μικρούς κοκκινωπούς, πολλούς σε αριθμό όγκους στα άκρα των φύλλων. Acería (Eryophyes) tetanotryx (Nal).. Δημιουργεί μικρούς τριχωτούς όγκους στα φύλλα. Pontania vesicator (Bremi). Όγκοι πρασινωποί ως πράσινοι, με 20χιλ μήκος, 15χιλ πλάτος, καταλαμβάνουν το μισό πλάτισμα των φύλλων. Arge melachroa Gmelin (Hymen. Argidae). Οι προνύμφες ζουν στα φύλλα της Salix fragilis στην Κρήτη (W. Schedl. 1981). Coenorrhinus germanicus Hbst. (=minutus Thoms.)(Curculion.) Προσβάλλει πλατύφυλλα, την ιτιά και την δρυ. Προκαλεί κύρτωση των ακροκλαδίων (Urban 1984, Schwenke et al. 1974). 48

49 3.10 Έντομα που προσβάλλουν την καστανιά Α Ιε Ι) βρρ. (ΗοΓηορίετα, ΟΐοαάεΙΗάαε). Προσβολή φύλλων σε καστανιές στην Κυνουρία Πελοποννήσου (Δροσόπουλος, Λουκάς, Δημητρίου 1987). Cossidae). Προσβάλλει διάφορα οπωροφόρα, αλλά και δασικά, την καστανιά, φτελιά, πλάτανο, σφένδαμο, δρυ, λεύκη, οξυά κτλ. Παρατηρήθηκαν κάμπιες του εντόμου σε καστανιές στην Όσσα (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1974), καθώς επίσης και πεταλούδες στα πάρκα της Θεσσαλονίκης. Η αρσενική πεταλούδα έχει άνοιγμα πτερύγων 50χιλ., το κεφάλι είναι μαύρο. Σε κάθε τμήμα του σώματος έχει μαύρα τριχωτά φυμάτια. Πετά άνοιξη και καλοκαίρι. Το θηλυκό γεννά σε μερικές εβδομάδες αυγά. Τα αυγά γεννιούνται μόνα τους, στο φλοιό των δέντρων ή στα ακραία μάτια των κλαδιών. Η κάμπια στην αρχή διανοίγει στοά μεταξύ φλοιού και ξύλου και αργότερα μέσα στο ξύλο. Η στοά στο ξύλο έχει διάμετρο 1εκ και έχει διεύθυνση, κατά μήκος του μεγάλου άξονα του δέντρου, είναι άδεια από πριονίδια και κόπρανα, γιατί αυτά απορρίπτονται προς τα έξω από μια τρύπα. Καταπολέμηση. Νέες κάμπιες καταπολεμήθηκαν με μεβιφνός και άζιφος-έθυλ, όταν έγιναν οι ραντισμοί σε διαστήματα όχι μεγαλύτερα από 14 ημέρες. Οι ραντισμοί γίνονται από τον Ιούλιο ως τα μέσα Σεπτέμβρη. Επίσης αναφέρεται η χρησιμοποίηση ντιμεκρόν 0,04% με 5 ραντισμούς. Xyleborus (=Anisandrus) dispar F. (Scolyt.). Οι Τζάμος συνεργ. (1981) το αναφέρουν σε καστανιά στον Πάρνωνα και Ευρυτανία. ΡπποΙ>ίιΐ8 80ΐιίε1Ιαπ8 ρπιΐοά 8Ιηιιι3. που προσβάλλει πουρνάρι, καστανιά, πλατάνι και κράταιγο. 49

50 3.11 Έντομα που προσβάλλουν την φουντούκια Προσβάλλει περισσότερο τη φουντουκιά και σπανιότερα την οξυά, σκλήθρο, σημύδα. Προκαλεί περιστροφή σε είδος τσιγάρου των φύλλων. Rhynchaenus avallanae Don (Curcul.) Η προνύμφη σκάβει τα φύλλα της φουντουκιάς, δρυός και ιτιάς. Phytoptus avellanae Nal. (Acar. Eriophyidae). Είναι κοινό στο Πήλιο. Προκαλεί όγκους στα μάτια της φουντουκιάς. Επίσης προκαλεί τριχοόγκους και περιστροφή των φύλλων. Έχει αρκετές γενεές τον χρόνο. Όπου χρειάζεται πρέπει να κόβουμε και να καίμε τα προσβεβλημένα φυτά ή να χρησιμοποιούμε τα σύγχρονα ακαρεοκτόνα στη φουντουκιά. Balaninus elephas Gyll. (Curcul.). Η προνύμφη τρώει κάστανα, βελανίδια και φουντούκια. Balaninus nucum L. Υπάρχει σε πολλές χώρες της Νότιας Ευρώπης και την Ελλάδα. Προσβάλλει την φουντουκιά, δρυ, καστανιά, καρυδιά, φράξο, σκλήθρο, φτελιά, ιτιά, κτλ. (Schwenke et al. 1974). Το τέλειο έχει μήκος 6-9χιλ, είναι γενικά μαύρο. Οι προνύμφες και τα τέλεια διαχειμάζουν στο έδαφος. Μέρος από τις προνύμφες νυμφώνονται την άνοιξη, μέρος από αυτές παραμένουν ως προνύμφες 3-4 χρόνια. Μέρος από τα νέα τέλεια έντομα παραμένουν στο έδαφος και βγαίνουν τον ερχόμενο χρόνο, ενώ μέρος από αυτά εξέρχεται το καλοκαίρι. Τα τέλεια που διαχειμάζουν βγαίνουν την άνοιξη. Τα τελευταία τρέφονται με τα μάτια, τον άξονα των θηλυκών λουλουδιών, αργότερα ανοίγουν τρύπες στα φύλλα, επίσης τρώνε νέους βλαστούς και νέα φουντούκια. Ζουν 4-5 μήνες, γεννούν Μάιο-Ιούνιο και στη δρυ αρχές Αυγούστου. Κάθε θηλυκό γεννά 42 αυγά. Τα αυγά γεννιούνται στα πλάγια ή στη βάση. Το μητρικό έντομο με το ρύγχος του σπρώχνει το αυγό ως το περικάρπιο, που τοπικά νεκρώνεται. Η τρύπα σκεπάζεται με υλικό από μασημένη τροφή. Η 50

51 προνύμφη τρώει ανώμαλη στοά στο περικάρπιο ή ανάμεσα από αυτό και το φύλλο του σκεπάσματος, φτάνει στο έμβρυο και αρχίζει και τρώει τις κοτυληδόνες και μετά το ενδοσπέρμιο, ενώ τα περιττώματα μένουν μέσα. Οι προσβεβλημένοι καρποί δεν μεγαλώνουν κανονικά και πέφτουν νωρίτερα από τους άλλους. Οι προνύμφες ανοίγουν μια στρογγυλή τρύπα και βυθίζονται στο έδαφος έως 25εκ. Καταπολέμηση. Χρησιμοποιούμε εντομοκτόνα εδάφους, όπως διθειούχο άνθρακα ή ραντισμούς κατά την εποχή που γίνεται το φάγωμα ωρίμανσης των τέλειων εντόμων, με 15ήμερη επανάληψη. 51

52 3.12 Έντομα που προσβάλλουν την καρυδιά (Jugnans Regia) Eriophyes tristiatus typicus (= E. Juplandinum, Phytoptus tristiatus). Δημιουργεί φουσκάλες πάνω στα φύλλα, το εσωτερικό της φουσκάλας είναι χνουδωτό κίτρινοπορτοκαλί. Πολύ κοινό στην Ελλάδα. Acería tristriata Nal. (Acar., Eriophyidae). Στα φύλλα προκαλεί, ως 2 χιλ., μαυροκάστανους κόμπους, επίσης προσβάλλει το περικάρπιο. Acería erinea Nal. Προκαλεί φουσκάλες που είναι γεμάτες με άσπρες μικρές τρίχες. Vasates unguiculatus Nal. (Erioph.). Μπορεί να προκαλέσει καφετί χρωματισμό στα φύλλα. V. Nigrus Keifer, Oxypleurites juglandis Keifer (Erioph.). Ζουν ελεύθερα πάνω στην καρυδιά. Callaphis juglandis Goeze (Hem., Aphididae). Προσβάλλει την πάνω επιφάνεια και περισσότερο, κατά μήκος του κύριου νεύρου, τα φύλλα της καρυδιάς (Καϊλίδης, Γεώργεβιτς 1974, Πελεκάσης 1962). Oberea linaris L. (Ceramb.). Τέλειο στενόμακρο, 11-14χιλ μήκος, είναι μαύρο με κίτρινα πόδια. Προσβάλλει την καρυδιά, φουντουκιά, καρπίνο, οστριά και σπανιότερα το σκλήθρο και την φτελιά. Βρέθηκε σε νέα δέντρα καρυδιάς, στη Μακρακώμη Λαμίας το 1962, όπου είχε υπονομεύσει τον νέο βλαστό των δενδρυλλίων. Γενικά, προσβάλλει κλαδιά μεγαλύτερων δέντρων. Καταπολέμηση. Στις φουντουκιές 52

53 πρέπει να κόβουμε και να καίμε τα προσβεβλημένα τμήματα. Στις καρυδιές, όπου χρειάζεται, πρέπει την εποχή της πτήσης των τέλειων εντόμων να ραντίζουμε με οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα (Schwenke et al. 1974). Carpocapsa pomonella L. (Lep., Torticidae). Η καρποκάψα αυτή προσβάλλει περισσότερο τη μηλιά και αχλαδιά, καθώς και την καρυδιά (Balachowsky et al. 1966, Φ.Σ. Βόλου ). Το έντομο έχει εποχή πτήσης και αριθμό γενεών, όπως και στη μηλιά, έχουμε δηλαδή διαχείμανση, ως ανεπτυγμένη κάμπια, μέσα σε βομβύκιο στις σχισμές του φλοιού, κλαδιών ή σε άλλα καταφύγια. Η πτήση των πεταλούδων γίνεται Απρίλιο-Μάιο, περισσότερο στη Βορ. Ελλάδα τον Μάιο, η πτήση 2ης γενεάς τον Ιούλιο (Σαρεγιάννης 1955, Τζανακάκης 1973). για την καταπολέμησή του και για τα μήλα, απίδια, κτλ, ο Τζανακάκης (1973) αναφέρει ραντισμούς με άζιφο-μέθυλ, κάρμαρυλ, φωσμαμιντόν, οξυντεμετόνμεθύλ, αρσενικό μόλυβδο κτλ. Για την εποχή και τον αριθμό των ραντισμών πρέπει να γνωρίζουμε επίσης καλά τον χρόνο πτήσης των πεταλούδων κτλ. 53

54 3.13 Έντομα που προσβάλουν την φλαμουριά (Tilia) Patchiella reamuri Kalt. (Hem., Aphididae). Η ιδρύτρια είναι μεγάλη, χωρίς πτέρυγες πρασινωπή ή καφετιά. Προκαλεί στα φύλλα της φλαμουριάς ρολά με διάφορα σχήματα. Eupulvinaria hydrangae (Coccidae). Δημιουργεί κηρώδεις, μεγάλους ωοσάκκους πάνω στην Tilia spp. (Scalirici, Pellizzari 1983). Tetranychus telarius L. (Acar., Tetranychidae). Απομυζά χυμούς φύλλων καρυδιάς, πλατανιού, δρυοός, φλαμουριάς, φτελιάς, κτλ. Ειΐορύγεε ΐί 1 36 Pagenst. (Ετχορίιχίά3θ). Προκαλεί στην επάνω επιφάνεια των φύλλων όγκους, σαν λεπτά, πολύ μικρά κωνικά κέρατα, μήκους ως 1,5εκ. Σε κάθε όγκο ζουν πολλά ακάρεα. Είναι πολύ συνηθισμένο στη χώρα μας. 54

55 3.14 Έντομα που προσβάλλουν τον σφένδαμο (Acer) Eriophyes macrorhynchus (Erioph.). Όγκοι πολλές φορές κοκκινωποί, μικροί ως 1χιλ. Κοινό σε όλη την Ελλάδα και στον κρητικό σφένδαμο στην Σαμαριά Κρήτης. Eriophyes megalonyx. Όγκοι άσπροι, μικροί, πάνω στα νεύρα φύλλων, σε Acer campestre στο Περτούλι. Pediaspis aceris Gmel. Στις ρίζες δημιουργούνται όγκοι καφετιοί ως 9χιλ., επίσης στην κάτω επιφάνεια των φύλλων δημιουργούνται όγκοι στρογγυλοί ως 8χιλ., σε κρητικό σφένδαμο στην Σαμαριά Κρήτης. Stomaphis quercus L., S. Longirostris F. (Lachnidae). Φυτοψείρες που προσβάλλουν τη δρυ, αλλά και την ιτιά, λεύκη, σφένδαμο, σημύδα. Heterarthrus imposansis (W. Schedl)(Hymen. Tenthred.). Οι προνύμφες υποσκάπτουν φύλλα Acer semprervirens στην Κρήτη. Πρόκειται για νέο είδος (W. Schedl 1981). Deporaus tristis F. (Curcul.). Περιτυλίγει τα φύλλα σφενδάμου τα οποία και τρώει. Scolytus aceris Knot. (Scolyt.). Διανοίγει στοά με ένα μπράτσο, με μήκος 1,5-3εκ και πάχος 3χιλ. Οι στοές των προνυμφών είναι πολλές και έχουν μήκος ως 12εκ. Zeuzera pyrina (Lepid.). Στην Ανατ. Ευρώπη προσβάλλει ιδιαίτερα τον Frax. Pennsylvanica παρά το υβρίδιο F. Excelsior X F. Pennsylvanica και αυτό αποδίδεται στο ότι οι βλαστοί του τελευταίου περιέχουν περισσότερο άμυλο (Lagunov 1981), ενώ οι Lindeman, Turundaevskaya (1984) αναφέρουν ότι ο Fr. Pennsylvanica υποφέρει το καλοκαίρι και κυρίως στο τέλος του καλοκαιριού από έλλειψη υγρασίας στο έδαφος, οπότε προσβάλλεται δευτερογενώς από την Zeuzera. 55

56 3.15 Έντομα που προσβάλλουν το πλατάνι (Platanus) Aleurochiton aceris Geoffr. (Hem., Aleurodidae). Ζουν στην κάτω επιφάνεια των φύλλων του πλατανιού και του σφενδάμου. Typhlocyba rosae L. (Hem., Typlocybidae). Απομυζά τους χυμούς από τα φύλλα διαφόρων οπωροφόρων και πλατυφύλλων και του πλατανιού. Totrix forskaleana L. Σε πλατάνια προκαλεί περιτύλιξη κατά μήκος των φύλλων. Την άνοιξη του 1985 στο Φίλυρο Θεσσαλονίκης η προσβολή ήταν πολύ μεγάλη. Έΐίΐιοοοίΐεΐΐβ ριιιΐ3 η ί 8ί Γ. (ίερ., Οταοΐΐαπίδαε). Είναι πολύ κοινό σε όλη την Ελλάδα. Η πεταλούδα έχει άνοιγμα πτερύγων 8-9χιλ. Η κάμπια σκάβει στοά στην κάτω επιφάνεια των φύλλων, κάτω από την επιδερμίδα, που είναι ανώμαλη, μακρουλή 2,5-3,5x0,8-1,5εκ. Όπου χρειάζεται μπορεί να γίνει ραντισμός κυρίως την άνοιξη με 0,2% ντιμεθοέιτ (Μονδεδγαη 1980). Corythura ciliata Say. (Hemiptera, Tingidae). Προέρχεται από τις ΗΠΑ, και είναι νέο βλαπτικό έντομο των φύλλων στην Ιταλία (Battisti 1983). Στην Ελλάδα ο Τζανακάκης (1988) αναφέρει σοβαρές προσβολές στα φύλλα πλατάνων σε Καστοριά και Ιωάννινα, υποθέτει ότι το έντομο εισήλθε πριν 2 χρόνια στην Αλβανία. Έχει 2-3 γενεές το χρόνο. Τα τέλεια διαχειμάζουν κάτω από το φλοιό στη βάση των δέντρων, την άνοιξη πηγαίνουν στο φύλλωμα, το μεγαλύτερο πληθυσμό δημιουργούν τον Ιούνιο-Ιούλιο. Τέλος, συνίσταται ραντισμός των εντόμων περί τα τέλη Ιουνίου (Trembley, Petriello 1984), ενώ ο Lozzia (1983) συνιστά ραντισμούς τον Μάιο με φενιτροθείο, τεμεφώς ή διαζυνόν και με παρμεθρίν τον Αύγουστο. 56

57 3.16 Έντομα που προσβάλλουν την ακακία (Robinia Pseudoacacia) Aphis craccivora Koch. κ κ π * «Αφίδα που απομυζά χυμούς και συγχρόνως μεταδίδει από δέντρο σε δέντρο τη μωσαϊκή ακακίας (Υΐάαηο 1983). Parthenolecanium corni (Bouche)(Cocc., Coccidae). Θηλυκό ασπίδιο 2,5-6χιλ μήκος και 2-4χιλ πλάτος, είναι κοκκινωπό ως σταχτοκαφετί. Πολύ συνηθισμένο πάνω στην ακακία στη χώρα μας, επίσης βρέθηκε πολλές φορές στην λεύκη. Εερεηδΐη^ νβηι^ Ρ. (=Ηγ1ε8ΐηιΐ5 ίι^χίηί Ραηζ.)(8οο1γΐ.). Προσβάλλει περισσότερο το φράξο, αλλά και καμιά φορά και άλλα πλατύφυλλα όπως δρυς, καρυδιά, ακακία, κτλ Έντομα που προσβάλλουν τον ευκάλυπτο (Eucalyptus) Melolontha papposa Illiger (Scarabeidae). To έντομο στην Ισπανία τρώει, ως προνύμφη, ρίζες ευκάλυπτου και άλλων δασικών φυτών. Achradidus creticus Ksw. =Philicodes conicollis Desp. (Curcul.). To αναφέρει o Oertzen (1986) στην Κρήτη χωρίς ξενιστή. Προσβάλλει διάφορα χόρτα, κτλ., ανφέρεται όμως με το Retithrips syracius Mayet και Opatroides punctatus Bruelle να προσβάλλουν φυτώρια, νέες φυτίες, βλαστούς και φύλλα ευκάλυπτου (Halperin 1961,1963). Quadrastichodella eucalypti (Timb.)(Hymen., Eulophidae). To τέλειο είναι 1,2-2,1χιλ., προσβάλλει τους σπόρους του ευκάλυπτου (Ε. Camadulensis, Ε. Tereticomis) και είναι πολύ κοινό στη Νότια Ελλάδα (Γεώργεβιτς 1982), όπου εισήχθει με σπόρους από την Αυστραλία ή και από άλλες χώρες. Το έντομο έχει δυο γενεές το χρόνο, προσβάλλει μόνο γόνιμους σπόρους και διαχειμάζει, εδώ στην Ελλάδα, ως προνύμφη. Προσοχή, γιατί στην περίπτωση του εντόμου αυτού έχουμε εισαγωγή του είδους του, μαζί με τους σπόρους του ξενικού δέντρου. 57