ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Επιμέλεια ΕΛΕΝΗ ΝΟΤΑΡΑ Τμήμα Β3 ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Επιμέλεια ΕΛΕΝΗ ΝΟΤΑΡΑ Τμήμα Β3 ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ Η Στερεά Ελλάδα Βρίσκεται στο νότιο τμήμα του καθαρά ηπειρωτικού κορμού της χώρας και αποτελεί την Κεντρική Ελλάδα ή Ρούμελη. Είναι το μεγαλύτερο μετά τη Μακεδονία ηπειρωτικό τμήμα της χώρας. Το όνομά της οφείλεται στο γεγονός ότι μετά την Επανάσταση αποτελούσε το μόνο ηπειρωτικό μέρος της Ελλάδας. Ονομάζεται και Ρούμελη (Χώρα των Ρωμιών, δηλ. των Ρωμιών, δηλ. των Ελλήνων) από τα χρόνια της φραγκοκρατίας. Το έδαφός της είναι πολύ ορεινό. Το μεγαλύτερο τμήμα καλύπτεται από συγκροτήματα ψηλών και απόκρημνων βουνών, που είναι συνήθως σκεπασμένα με πανύψηλα έλατα, πεύκα και βελανιδιές. Τα πιο πολλά είναι διακλαδώσεις της οροσειρά της Πίνδου. Σπουδαιότερος ποταμός, στη Δ. Στερεά Ελλάδα κυρίως είναι ο Αχελώος που πηγάζει από την Πίνδο και εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος. Το κλίμα γενικά είναι ήπιο, ξερό και υγιεινό.

2 Πολλά δημοτικά τραγούδια υμνούν τη Ρούμελη. Μαζί με την Πελοπόννησο, η Ρούμελη πρωτοστάτησε στον Αγώνα του 1821 επειδή οι συνθήκες εκεί ήταν πολύ ευνοϊκότερες. Οι κυριότεροι αγωνιστές της Στερεά Ελλάδας ήταν ο Καραϊσκάκης, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. ο Μακρής, ο Μακρυγιάννης κ.α. Αθάνατα θα μείνουν τα ονόματα της Αλαμάνας, της Γραβιάς, της Αράχοβας. Εξάλλου η Αθήνα και η Θήβα (κυρίως η πρώτη) αναδείχθηκαν κατά την αρχαιότητα σε ηγέτιδες πόλεις. Στην Αθήνα του Περικλή θεμελιώθηκε η δημοκρατία. Η ιστορικότητα του χώρου διαφαίνεται και μέσα από τη θεαματική των κλέφτικων τραγουδιών της. Τα τραγούδια αυτά που διακρίνονται για τη λιτότητα και πυκνότητά τους εκφράζουν άμεσα τις σκληρές συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησε και έδρασε η κλεφτουριά. Σε αντίθεση με πολλές άλλες περιοχές της πατρίδας μας, η Δυτ. Στερεά Ελλάδα, διατηρεί ακόμα και σήμερα πολλές μορφές λαϊκού παραδοσιακού πολιτισμού, γεγονός που ενισχύεται και από τις ιδιαίτερες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Σύμφωνα με το πατροπαράδοτο εθιμικό της Ρούμελης, ο τσάμικος θεωρείται ο χορός του μερακλή και τον καταξιώνει στην τοπική κοινωνία. Για τον λόγο αυτό θα περιγράψουμε τον χορό αυτό ως χορό της Στερεάς Ελλάδας. Το ύφος, το ήθος ακόμα και η μορφή σε πολλές περιπτώσεις των διάφορων χορευτικών ιδιωμάτων είναι παρόμοια μ αυτά της Ηπείρου. Άλλωστε υπάρχουν πολλές ομοιότητες τόσο του τοπίου όσο και των συνθηκών και κατά συνέπεια η διαμόρφωση του χαρακτήρα των κατοίκων και των συνηθειών τους. Η μόνη περιοχή της Στερεάς Ελλάδας που διαφοροποιείται ως προς τα υφολογικά χαρακτηριστικά των χορών της, είναι η είναι η περιοχή των Μεγάρων. Αυτό οφείλεται στην παραθαλάσσια θέση τους, η οποία δημιούργησε από πολύ νωρίς δυνατότητες εμπορικών και πολιτισμικών συνδιαλλαγών με την Μ. Ασία, την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου. Εδώ το κλίμα μεταλλάσσεται, ελαφραίνει, ο χορός γίνεται πιο πηδηχτός και το τσάμικο χάνει την αίγλη του. Στα Μέγαρα συναντώνται επίσης και χοροί προσαρμοσμένοι σε διαφορετικές ημέρες, και είναι τόσο πλούσια περιοχή σε χορευτικές παραλλαγές, που μόνη της έχει να επιδείξει περισσότερους χορούς απ όλη την υπόλοιπη Στερεά Ελλάδα. Πάρα πολλά από τα τραγούδια της Στερεάς είναι ιστορικά και κατατάσσονται στα κλέφτικα. Αποδίδονται σε ελεύθερο ρυθμικό σχήμα και χαρακτηρίζονται σαν καθιστικά ή της τάβλας. Τραγουδιούνται αντιφωνικά και σε πολλές περιπτώσεις προηγούνται των χορευτικών τραγουδιών, ενώ έχουν έντονο θρησκευτικό και πατριωτικό περιεχόμενο. Τα κλέφτικα μιλούν για τα ηρωϊκά κατορθώματα των κλεφτών στον

3 αγώνα εναντίον των Τούρκων, και ουσιαστικά αποτελούν μια ζωντανή προφορική πηγή των ιστορικών γεγονότων που έλαβαν χώρα σε κάποια περιοχή την περίοδο εκείνη. Τραγουδιούνται σε ελεύθερο τέμπο, ενώ η φωνή έχει την ελευθερία να λειτουργήσει αυτοσχεδιαστικά και να εκτελέσει πολλά ποικίλματα. Συνήθως πρόκειται για πολύστιχα ποιήματα με στίχο δεκαπεντασύλλαβο. Τα τραγούδια που συνοδεύουν στις διάφορες εκδηλώσεις των ανθρώπων ( γάμος, αρραβώνας κλπ) ανήκουν στον κύκλο της ζωής. Για την περίσταση του γάμου υπάρχουν επίσης πολλά τραγούδια και χοροί. Αντιστοίχως, τραγούδια που συνδέονται με συγκεκριμένες γιορτές ( Χριστούγεννα, Απόκριες, Πάσχα), όπως είναι τα κάλαντα (Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Φώτων, Λάζαρου κλπ ) ή τα χελιδονίσματα, ( τα οποία έχουν να κάνουν με τον ερχομό της Άνοιξης) καθώς και πολλά άλλα, ανήκουν στον κύκλο του χρόνου. Στη Ρούμελη βρίσκει κανείς τραγούδια όλων των ειδών. Ακριτικά, Παραλογές, ιστορικά και κλέφτικα τραγούδια του κοινωνικού βίου, της αγροτικής ζωής, ποιμενικά, χαρούμενα ή λυπητερά. Το μουσικό ύφος στις περιοχές της Ρούμελης θεωρείται παρόμοιο με αυτό της Πελοποννήσου παρ όλες τις σημαντικές εσωτερικές διαφορές που υπάρχουν. Στην ανατολική Ρούμελη κυριαρχεί το είδος που οι μουσικοί ονομάζουν «καμπίσιο» κι έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Εδώ οι περισσότεροι σκοποί παίζονται σε αργό τέμπο και οι μελωδίες έχουν παραπονιάρικο χαρακτήρα. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι επίσης το γεγονός ότι η περιοχή αυτή κατοικείται από ένα μεγάλο αριθμό Τσιγγάνων και έχει γεννήσει πολλούς από τους σημαντικότερους επαγγελματίες μουσικούς λαϊκής μουσικής της Ελλάδας. Επίσης στις περιοχές αυτές βρίσκουμε τριτονικούς και τετρατονικούς τρόπους, όμως πιο συνήθεις κλίμακες είναι οι διατονικές και οι χρωματικές. Άλλα κοινά μεταξύ των δύο περιοχών είναι οι κοινοί ρυθμοί, σκοποί και χοροί (π.χ. τσάμικο, κλέφτικο, καλαματιανό, συρτό). Αναφορικά με τους ρυθμούς και τους χορούς κυριαρχούν οι επτάσημοι συρτοί καλαματιανοί, οι τετράσημοι συρτοί και οι τρίσημοι τσάμικοι χοροί. Ο τσάμικος είναι ανδρικός χορός, από τους πιο ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς. Θεωρείται όπως και ο Συρτός Καλαματιανός, πανελλήνιος χορός γιατί χορεύεται στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας. Το όνομά του το πήρε από την Τσαμουριά ή Τσάμικο της

4 Ηπείρου. Λέγεται και «κλέφτικος» γιατί χορευόταν από τους κλέφτες και τους αρματολούς την εποχής της Τουρκοκρατίας. Είναι ο πιο λεβέντικος χορός και διατηρεί και σήμερα τη λεβεντιά όπως αυτή εκφράζεται με τις πολλές και εντυπωσιακές φιγούρες, τα άλματα, τα χτυπήματα, τα ψαλίδια, τα καθίσματα κ.ά. Ανάλογα με την περιοχή, συναντάμε διάφορες μορφές Τσάμικου. Το τσάμικο θεωρείται εθνικός χορός αλλά ο τρόπος που χορεύεται είναι διαφορετικός από περιοχή σε περιοχή. Συνήθως είναι σε μέτρο 6/4. Στη Ρούμελη χορεύεται από άντρες και γυναίκες. Ο χορός Τσάμικος χορεύεται σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις (γάμους, βαφτίσια, πανηγύρια). Στη Ρούμελη ο Τσάμικος χορός είναι ατόφιος και τελειοποιημένος, χωρίς καμιά παραποίηση. Θέλει τεχνίτη χορευτή, ρυθμό και βηματισμό στο ρυθμό του χορού, ακόμα και στα τσαλιμάκια, δηλαδή τις φιγούρες, οι οποίες γίνονται με ρυθμό και μέτρο και δείχνουν τη λεβεντιά του άντρα χορευτή και τη δύναμή του, όταν πρωτοχορευτής είναι άντρας, τη λυγεράδα, τη σεμνότητα και την ευπρέπεια της γυναίκας, όταν πρωτοχορεύτρια είναι γυναίκα. Τον Τσάμικο χορό, είτε άντρας είτε γυναίκα τον χορεύει, τον διακρίνει μια ψυχική ευαισθησία, ένα απόσταγμα του παλμού της καρδιάς και γι' αυτό δεν επιτρέπει καμία παραποίηση. Είναι περίτεχνος χορός και έχει δικό του κώδικα. Τραγούδια: Ιτιά, Ένας αητός, Ο ήλιος, Πουλάκι ξένο, Ο πλάτανος κ.λ.π. Ο Συρτός είναι πανελλήνιος χορός με ρίζες από την Αρχαία Ελλάδα. Ανάλογα με την περιοχή που χορεύεται, παρουσιάζει μικρές παραλλαγές. Στη Ρούμελη χορεύεται σε όλες της περιοχές και είναι ιδιαίτερα αγαπητός σε όλους. Χορεύεται σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις και συνοδεύεται από πάρα πολλά τραγούδια. Ο/η πρωτοχορευτής/τρια χρησιμοποιεί πολλές παραλλαγές (φιγούρες): στροφές, καθίσματα κλπ., δείχνοντας με αυτό τον τρόπο τις χορευτικές του/της ικανότητες.

5 Τραγούδια: Όλα τα πουλάκια, Πάνω σε ψηλή ραχούλα, Όλες οι παπαρούνες, Να χα νεράντζι να ριχνα Είναι χορός που έχει αργό τέμπο και απλά βήματα. Η ονομασία του προέρχεται από τα 3 βήματα που γίνονται προς κάθε κατεύθυνση.είναι χορός δημοφιλέστερος και χορεύεται σε πολλές περιοχές (Αιτωλοακαρνανία Θεσσαλία Μακεδονία Θράκη) από άντρες και γυναίκες. Ειδικά, στην περιοχή της Ρούμελης χορεύεται παρά πολύ και είναι και αυτός ιδιαίτερα αγαπητός σε όλες τις ηλικίες. Μπορεί να χορευτεί και μόνο με τραγούδι, χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων. Περιέχει περπατητά (αργά) βήματα που υπάρχουν και σε πολλούς άλλους χορούς και ολοκληρώνονται σε 6 μουσικά μέτρα). Αρχική θέση είναι και η λαβή των χεριών γίνεται από τις παλάμες. Όμως σε ορισμένες περιοχές τον χορέυουν πιασμένοι από τις παλάμες με λυγισμένους τους αγκώνες. Χορέυεται στα 2/4 (συχνά με το τραγούδι «Σαν πας Μαλάμω μ για νερό) αλλά και στα 3/8 ή στα 6/8 Τραγούδια: Λεβέντης είσαι μάτια μου, Ο δυόσμος κι ο βασιλικός, Μια βλάχα μια παλιόβλαχα κ.λ.π Το Καγκέλι ανήκει στην ομάδα των συρτοκαλαματιανών χορών και συναντάται σε όλη τη Ρούμελη. Ξεκινάει ήρεμα, σιγά-σιγά δυναμώνει και πάει πιο γρήγορα ( το πρώτο μέρος του σκοπού έχει σχετικά αργή μελωδία (7/ ), ενώ η ίδια μελωδία ακούγεται στο δεύτερο μέρος σε ένα ζωηρό ρυθμό (8/ ) ως τελευταίο μέρος του χορού).. Το Καγκέλι αρχίζει στο ρυθμό του Καλαματιανού (συνήθως με ρυθμό αργού Καλαματιανού) και ύστερα εξελίσσεται σε πιο γρήγορο ρυθμό. Είναι ο χορός που έχει πολύ ζωντανό και έντονο ρυθμό και όλοι οι χορευτές, όταν ο ρυθμός γίνεται γρήγορος, χορεύουν σκόρπια. Συγκεκριμένα, το Λιβανατέϊκο Καγκέλι, μια συγκεκριμένη μελωδία, συνοδεύει το χορό και «κατάγεται» από τις Λιβανάτες Φθιώτιδας. Είναι ίσως η πιο αγαπημένη μελωδία σε όλη τη Ρούμελη και χορεύεται σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις.

6 Τραγούδια: Στα ρίτσα βγαίνει ένα νερό, Σιγαλά βρέχει ο ουρανός, Αριστείδης, Λιβανατέϊκο κ.λ.π. Ο χορός αυτός που χορεύεται κυρίως στην περιοχή των Μεγάρων σε ρυθμό 2/4, έχει πάρει τις κινήσεις του από τη ζωή των ψαράδων. Ανάλογα με την εθιμική περίσταση, παρουσιάζει διάφορες παραλλαγές που αποδίδονται με διαφορετικό ρυθμό και χορευτικό μοτίβο, προσαρμοσμένο προς την ανάλογη εορτάσιμη ημέρα του χρόνου. Έτσι για παράδειγμα έχουμε τη λαμπρή καμάρα, που χορεύεται αποκλειστικά και μόνο τη μέρα του Πάσχα, τα «Μόινα-νενά» και το «Συρτό της Τράτας» που χορεύονται σε όλες τις χορευτικές περιστάσεις. Μικτός χορός που χορεύεται στη Σαλαμίνα (Κούλουρη), από την οποία πήρε και το όνομά του. Οι χορεύτριες και οι χορευτές σχηματίζουν κύκλο ανοιχτό με μέτωπο προς το κέντρο. Τα πόδια είναι σε στάση προσοχής ενώ τα χέρια συνδέονται με τη λαβή του Καλαματιανού ή σταυρωτά, δηλαδή το αριστερό χέρι του πρώτου χορευτή, τεντώνεται λοξά αριστερά, πάνω από το δεξί του δεύτερου, και συνδέεται με την παλάμη του δεξιού χεριού του τρίτου προς τα αριστερά χορευτή. Με όμοιο τρόπο συνδέουν τα χέρια τους ο δεύτερος και ο τέταρτος, ο τρίτος και ο πέμπτος κ.ο.κ. Το δεξί χέρι του πρώτου συνδέεται με το δεξί του δεύτερου και το αριστερό του τελευταίου με το αριστερό του προτελευταίου. Ο χορός αποτελείται από έξι βήματα, κατά τα οποία τονίζεται ιδιαίτερα το πρώτο και τέταρτο βήμα. Διμερής χορός της περιοχής των Μεγάρων που ξεκινά σε δίσημο ρυθμό συρτού (2/4) και γυρίζει σε τρίσημο ρυθμό τσάμικου. Τα δύο μοτίβα εναλάσσονται συνέχεια στην πορεία της μελωδίας η οποία παίζεται με τα νησιώτικα κυρίως όργανα, το βιολί και το λαούτο. Εκτός από τον Χατζηχρήστο στα Μέγαρα συναντούμε επίσης και τους συρτούς Πιπίνι και Παπίρη σε δίσημο ρυθμό, ενώ στο ρυθμό του καλαματιανού

7 χορεύεται ο χορός Λεπενιώτικο Κατζέλι. Ο τοπικός Καρσιλαμάς χορεύεται σε μέτρο (εννεάσημος ρυθμός). Τα μουσικά όργανα της Ρούμελης παλιότερα ήταν οι φλογέρες και οι μονοκόμματοι σκαλιστοί ταμπουράδες, με τα οποία τραγουδούσε και χόρευε η κλεφτουριά. Μετά τα μέσα του 19 ου αι τα μουσικά όργανα αντικαταστάθηκαν από τη «ζυγιά» (Ζυγιά σημαίνει ζευγάρι, συγκρότημα 2 ή 3 οργάνων) (πίπιζα ή κλαρίνο και νταούλι), το βιολί, το κλαρίνο, το λαούτο και το σαντούρι. Συνήθη μουσικά όργανα είναι οι φλογέρες και οι τζαμάρες, φυσικοί μουσικοί σύντροφοι των, απομονωμένων στις λαγκαδιές και τα καταράχια των ρουμελιώτικων βουνών, κτηνοτροφικών πληθυσμών μας. Φλογέρα Είναι ο ποιμενικός αυλός. Αερόφωνο όργανο της δημοτικής και της λαϊκής μουσικής, που συναντιέται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα με διάφορα ονόματα όπως φλουέρα, φλοέρα, φλουγέρα, καλάμι, τζαμάρα, σουράβλι, σφυρίγλα, καβάλι κλπ. Πρόκειται για σωλήνα κυλινδρικό-ανοικτό κι από τα δύο άκρα του. Οι διαφορές στην ονομασία οφείλονται στις διαφορές μήκους και διαμέτρου του σωλήνα, αλλά και στο επιστόμιο. Η φλογέρα κατασκευάζεται από ξύλο και κυρίως καλάμι, από σίδερο, μπρούντζο ή κόκκαλο (φτερούγα, πόδι μεγάλου πουλιού). Οι καλύτερες φλογέρες γίνονται από φτερούγα γύπα. Έχει, συνήθως, 6 οπές μπροστά και μία πίσω. Η μεταλλική φλογέρα φέρνει την ονομασία νάι. Ο χαρακτηριστικός ήχος της φλογέρας εκπροσωπεί ιδανικά τη θλιμμένη αξιοπρέπεια της μοναξιάς, όπως μας περιγράφει ποιητικά και ο βουκολικός ποιητής Κρυστάλλης Κώστας.

8 Ήσυχα που ναι τα βουνά, ήσυχοι που ν οι κάμποι κι εσύ φλογέρα μου γιατί, γιατί δεν ησυχάζεις; Τι έχεις καημένη και βογγάς και κλαις κι αναστενάζεις, σ όλη αυτή την ερημιά, σ όλη αυτή τη νύχτα και λες τραγούδια θλιβερά και παραπονεμένα; Λαούτο Ένα από τα παλαιότερα έγχορδα όργανα, με ηλικία περίπου ετών, πρόδρομος της κιθάρας και του βιολιού. Στην πρώτη του μορφή αποτελούνταν από ένα κλαδί λυγισμένο σαν τόξο πάνω στο οποίο τεντώνονταν πολλές εντέρινες χορδές. Στην Ευρώπη διαδόθηκε από τους Μαυριτανούς κατακτητές της Ισπανίας, που το είχαν πάρει από τους Άραβες, ενώ τον 11ο αι. το φέρνουν και οι σταυροφόροι από τους Αγίους Τόπους. Μέχρι τα τέλη του 13ου αι. υφίσταται σημαντικές αλλαγές και ο αριθμός των χορδών του ποικίλλει από 4 ζεύγη έως 13 ζεύγη.οι χορδές του ήταν αρχικά εντέρινες, αργότερα όμως πλαστικές και μεταλλικές. Το σημερινό λαούτο έχει 6 ζεύγη χορδών που χορδίζονται στις νότες σολ-ρε-λα-φα-ντο-σολ και η έκταση του είναι ίδια με της κιθάρας. Το λαούτο, όπως και όλα τα παραδοσιακά όργανα, φτιαχνόταν και συνεχίζει να φτιάχνεται σε μικρά προσωπικά εργαστήρια πολλές φορές με μακριά οικογενειακή παράδοση, εξασφαλίζοντας τη γνώση που πρέπει να συνοδεύει το απαραίτητο μεράκι του κατασκευαστή. Το λαούτο, σήμερα, χρησιμοποιείται ως όργανο κυρίως συνοδευτικό, στηρίζοντας ρυθμικά και αρμονικά τα περισσότερα μελωδικά όργανα όπως το κλαρίνο, το βιολί, τη λύρα κλπ. και η μελωδική του παρουσία περιορίζεται σε μικρές μελωδικές απαντήσεις ή μουσικές γέφυρες στα κενά της κύριας μελωδίας, παρότι παλιότερα το χρησιμοποιούσαν και ως μελωδικό. Η δυσκολία της τεχνικής του και η εισβολή και η επικράτηση

9 άλλων πιο ηχηρών οργάνων έκανε τους πριμαδόρους λαουτιέρηδες ή ν αποσυρθούν ή να προσαρμοστούν στον συνοδευτικό ρόλο. Πίπιζα Ο ζουρνάς ή καραμούζα ή πίπιζα είναι ένα όργανο τύπου όμποε, με διπλό γλωσσίδι. Ζουρνάς λέγεται κυρίως στη Μακεδονία, τη Θράκη, τη δυτική Ρούμελη και τη Μυτιλήνη, ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα λέγεται καραμούζα ή καραμούτζα και πίπιζα ή πίπιτζα. Έκτος από τις παραλλαγές: ζορνές (Κύπρος), ζορνάς (Κοζάνη), τζουρνάς (Λευκάδα), νιάκαρο ή νιακάρα (Ζακύνθο και Κεφαλονιά), καλάμι (Δυτική Ρούμελη) κ.α. Είναι από τα πιο συνηθισμένα λαϊκά μουσικά όργανα που χρησιμοποιείται σήμερα στην ελληνική ύπαιθρο και αποτελείται από τρία μέρη: το κυρίως ζουρνά, τον κλέφτη και το κανέλι ή καρνέλι με την τσαμπούνα. Ο σωλήνας του ζουρνά συνήθως ελαφρά κωνικός κάποτε όμως και κυλινδρικόςκαταλήγει σε ένα χωνί, περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτό. Φτιάχνεται από ξερό και χωρίς ρόζους ξύλο, για να αντέχει στο δούλεμα και στις καιρικές μεταβολές, και το τοίχωμα του πρέπει να είναι ισόπαχο και λεπτό. Το τελευταίο αυτό συμβάλει στην καθαρότητα, την ένταση και την ποιότητα του ήχου. Το σωλήνα τον τρυπούν σήμερα με τρυπάνι, παλιότερα με πυρακτωμένη λεπτή σιδερένια βέργα. Άλλοτε πρόσεχαν πάρα πολύ τα ξύλα που έφτιαχναν τον ζουρνά για να είναι σίγουροι ότι δεν θα ραγίσουν. Σήμερα, άμα ραγίσει ο ζουρνάς τον τυλίγουν με μια κύστη από σφαγμένο ζώο. Με το καιρό η φούσκα ξεραίνεται και γίνεται ένα με το ξύλο και έτσι το προφυλάσσει από μελλοντικά ραγίσματα. Στη επάνω μεριά μπαίνει ο κλέφτης, που πρέπει να εφαρμόζει καλά για να μη χάνεται καθόλου αέρας στο φύσημα. Στον κλέφτη προσαρμόζουμε το κανέλι με την τσαμπούνα και το οποίο είναι ένα λεπτό από πάφιλα,

10 κυλινδρικό σωληνάκι στο οποίο δένουν το καλαμένιο διπλό γλωσσίδι, την τσαμπούνα. Εξάρτημα του ζουρνά είναι και η φούρλα, ένας δίσκος από κόκαλο, μέταλλο ή ξύλο. Τρυπημένη στο κέντρο, την περνούν από το γλωσσίδι και την αφήνουν να καθίσει στο κέντρο. Στο παίξιμο ο ζουρνατζής ακουμπάει τα χείλια του στη φούρλα και αυτό το βοηθάει να φυσάει ευκολότερα. Η φούρλα, αν και δεν διαφέρει μορφολογικά, λειτουργεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που λειτουργεί η φοβία στον αρχαιοελληνικό αυλό. Ο ζουρνάς έχει 7 τρύπες μπροστά, σε ίση απόσταση η μια από την άλλη και μία τρύπα πίσω για τον αντίχειρα. Εκτός απ αυτές τις τρύπες έχει και άλλες στο κάτω μέρος του ηχείου, οι οποίες δεν πατιόνται ποτέ και επιδρούν στην τονικότητα του οργάνου και την ποιότητα του ήχου. Στο παίξιμο του ζουρνά το γλωσσίδι μπαίνει όλο στο στόμα. Με το φύσημα τα δυο χείλια του γλωσσιδιού πάλλονται δημιουργώντας τον ήχο. Χαρακτηριστική είναι η τεχνική που χρησιμοποιεί ο ζουρνατζής. Ενώ εξακολουθεί να παίζει, εισπνέει ταυτόχρονα αέρα από τη μύτη, το αποθηκεύει στην στοματική κοιλότητα, για να το χρησιμοποιήσει σε λίγο, αντικαθιστώντας το με νέο αέρα, χωρίς να σταματήσει να παίζει το όργανο του. Η έκταση της διατονικής κλίμακας, που δίνει ο ζουρνάς είναι μια οκτάβα και δυο φθόγγοι. Με δυνατότερο φύσημα και περισσότερο σφίξιμο στα χείλη, ο ζουρνατζής δίνει πολύ περισσότερους τόνους, όμως αυτό δεν γίνεται συχνά γιατί είναι πολύ κουραστικό. Το ύψος της τονικής εξαρτάται από το μήκος του ζουρνά και του γλωσσιδιού. Με τους καταλλήλους δαχτυλισμούς και φύσημα, ο ζουρνατζής εξουδετερώνει τις όποιες κατασκευαστικές ατέλειες του οργάνου και δίνει τα διαστήματα της φυσικής κλίμακας. Με τον οξύ διαπεραστικό ήχο, ο ζουρνάς είναι ένα όργανο για ανοιχτό χώρο. Στο παίξιμο του ζουρνά δεν έχουμε διακυμάνσεις δυναμικής. Στο μονοφωνικό αυτό όργανο, ο ζουρνατζής ξεμπολιάζει διαρκώς την μελωδία με τρίλιες και με άλλα μουσικά στολίδια. Ο ζουρνάς παίζεται πάντα με το νταούλι. Τα δυο αυτά όργανα είναι το παραδοσιακό συγκρότημα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Συνήθως παίζουν ένας ζουρνάς και ένα νταούλι ή δύο ζουρνάδες και ένα νταούλι που

11 λέγονται και ζυγιά. Παλιότερα ωστόσο, στα πανηγύρια και τις μεγάλες γιορτές του χρόνου, που χόρευαν εκατοντάδες άνθρωποι, έπαιζαν και 3 με 4 ζουρνάδες μαζί με δύο ή και τρία νταούλια. Η οικογένεια των οργάνων τύπου όμποε, με διπλό γλωσσίδι, στην οποία ανήκει και ο ζουρνάς τεκμηριώνεται στον ελλαδικό χώρο ήδη από τους ομηρικούς χρόνους με την παρουσία του αυλού του κατεξοχήν πνευστού οργάνου της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Τέλος φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές μαρτυρούν την παρουσία του ζουρνά και στους νεότερους χρόνους. Νταούλι Το νταούλι ή αλλιώς τούμπανο ή τουμπανέλι είναι κρουστό μεμβρανόφωνο που μπορεί άνετα να χαρακτηριστεί ως ο βασιλιάς των παραδοσιακών κρουστών. Πρόκειται για αρχαίο όργανο που το συναντάμε σε διάφορες μορφές σχεδόν σ ολόκληρο τον πλανήτη. Μαζί με δυο ζουρνάδες, όπως προαναφέρθηκε, αποτελούν μια μικρή ορχήστρα, τη λεγόμενη ζυγιά, που παλιότερα έβγαζε πέρα ολόκληρα πολυήμερα πανηγύρια. Αποτελείται από ένα ξύλινο κύλινδρο, το μέγεθος του οποίου διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τα γούστα του νταουλιέρη. Στα δυο ανοίγματα του κυλίνδρου τοποθετούνται, με τη βοήθεια ξύλινων μεταλλικών στεφανιών, τα δέρματα, κυρίως κατσίκας ή τράγου, ενώ παλιότερα χρησιμοποιούσαν και λύκου ή γαϊδάρου, τα οποία, ανάλογα με το μέγεθος του κυλίνδρου, έχουν 20 έως 60 εκατοστά απόσταση μεταξύ τους και διάμετρο 25 εκατοστά έως 1 μέτρο. Ο παραδοσιακός τρόπος κατασκευής του κυλίνδρου απαιτούσε δύο ή περισσότερα λεπτά φύλλα ξύλου καρυδιάς ή οξυάς, στα οποία, αφού πρώτα τα άφηναν στο νερό για να μουσκέψουν, τους έδιναν κατόπιν με τη βοήθεια της φωτιάς το κυλινδρικό σχήμα. Με μίας έως τρεις μικρές τρύπες πάνω την πίεση που δημιουργείται στο σκάφος κατά τη διάρκεια του παιξίματος. Τα δύο στεφάνια που συγκρατούν τα δέρματα ενώνονται και τεντώνονται μ ένα σχοινί, ενώ ένα δεύτερο σχοινί, σφίγγοντας ή χαλαρώνοντας το πρώτο, βοηθάει στο κούρδισμα του οργάνου. Η τοποθέτηση από τη μια πλευρά πιο χοντρού δέρματος απ ότι στην άλλη, καθώς και το τέντωμα των σχοινιών, έχει σαν αποτέλεσμα η μία μεμβράνη να παράγει τονικά χαμηλότερο ήχο. Το νταούλι παίζεται με δυο ξύλα, τα νταουλόξυλα, ένα για κάθε χέρι. Το ένα παράγει το βαθύ ήχο, είναι χοντρό και ονομάζεται κόπανος και το άλλο είναι η βίτσα, μια λεπτή βέργα για τους τονικά ψηλότερους ήχους.

12 Ζυγιά σε παγκύρι στη Γραμμένη Οξυά. Στη μέση ο νταουλιέρης (1936) Κλαρίνο Το κλαρίνο, ως λαϊκό μουσικό όργανο, έρχεται στην Ελλάδα απ την Τουρκία με τους Τουρκόγυφτους, γύρω στα Πρωτοεμφανίζεται στη βόρεια Ελλάδα, την Ήπειρο και τη δυτική Μακεδονία, απ όπου προχωρεί και στη Στερεά Ελλάδα και πιο κάτω ακόμα. Μαζί, αρχικά, με το βιολί και το λαούτο και αργότερα και με το σαντούρι, αποτελούν την κομπανία, το, κατεξοχήν, λαϊκό μουσικό σχήμα που αντικαθιστά σιγάσιγά την πατροπαράδοτη ζυγιά, νταούλι και ζουρνά. Τα κλαρίνα που χρησιμοποιούν σήμερα οι λαϊκοί οργανοπαίχτες είναι, συνήθως, σε σιμπεμόλ (=σι ύφεση) ή λα κυρίως. Το κλαρίνο αποτελεί τον τελευταίο μεγάλο σταθμό στην πορεία της οργανικής μουσικής στα νεοελληνικά αερόφωνα. Ο ήχος παράγεται από μια καλαμένια γλωττίδα (καλάμι) που βρίσκεται στο στόμιο του οργάνου. Πρωταρχικό ρόλο στην τεχνική του κλαρίνου παίζει το φύσημα. Με την

13 ανάλογη πίεση στο καλάμι του επιστόμιου του οργάνου ανεβαίνει ή κατεβαίνει το τονικό ύψος κάθε φθόγγου, ενώ το «γλίστρημα» των φθόγγων μπορεί να γίνει και με το φύσημα και με τα δάκτυλα. Κλαρίνο παίζει ο Νώντας Κατσαβριάς από την Πτελέα (1956) Την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε το κλαρίνο, γύρω στα 1835, το δημοτικό τραγούδι έχει κλείσει ουσιαστικά το δημιουργικό του κύκλο. Χάρη στις μεγαλύτερες τεχνικές και εκφραστικές του δυνατότητες σε σύγκριση με το ζουρνά, που σιγά σιγά τον παραμερίζει, το κλαρίνο παίρνει γρήγορα την πρώτη θέση ανάμεσα στα μελωδικά όργανα. Αναγνωρίζεται ως εθνικό όργανο και στα χέρια άξιων μουσικών γίνεται το κατεξοχήν εκφραστικό μουσικό όργανο στην ηπειρωτική Ελλάδα. Με το κλαρίνο η δημοτική μελωδία ζει μια νέα λαμπερή περίοδο στον τομέα της οργανικής μουσικής. Γιατί ό, τι κυρίως χαρακτηρίζει το δημοτικό τραγούδι στα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια, δεν είναι η δημιουργία νέων μελωδιών, αλλά η επεξεργασία των παλιών. Και στον τομέα αυτόν ο ρόλος του κλαρίνου στάθηκε αποφασιστικός. Το κλαρίνο αποτελεί έναν από τους αντιπροσωπευτικούς συντελεστές και μαζί φορείς του πνεύματος που χαρακτηρίζει το δημοτικό τραγούδι στα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια.

14 Σαντούρι Έχει περίπου εκατό μεταλλικές χορδές, οι οποίες δένονται σε μικρά ακέφαλα καρφιά στο αριστερό τμήμα του οργάνου. Οι χορδές για να διατηρούν σταθερή απόσταση από το καπάκι, ακουμπούν δεξιά και αριστερά σε μικρούς μεταλλικούς κυλίνδρους, τα μαξιλάρια. Παίζεται πάνω στα πόδια του οργανοπαίχτη, ή ακουμπισμένο πάνω σε ένα ειδικά κατασκευασμένο τραπέχι, ή κρεμασμένο στο λαιμό του εκτελεστή. Ο ήχος του είναι αρκετά δυνατός και παράγεται με το χτύπημα των χορδών. Οι μπαγκέτες κρατιούνται με τη βοήθεια του αντίχειρα, ανάμεσα στο δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο και το παίξιμο γίνεται κυρίως με τον καρπό. Το σαντούρι μπορεί να παράγει μια μεγάλη ποικιλία σε ηχητικές αποχρώσεις, μελωδικά στολίδια και ρυθμικά σχήματα. Διαδόθηκε από τους Έλληνες της Μ. Ασίας, της Πόλης και της Σμύρνης. Εμφανίζεται στο χώρο του Αιγαίου κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας, ωστόσο παιζόταν στην Ελλάδα και πριν το 1922, σε περιορισμένη όμως κλίμακα.

15 Ιτιά Ιτιά, ιτιά μοσχοϊτιά μου 'χεις μαράνει την καρδιά. Ιτιά, ιτιά λουλουδιασμένη, συ μου 'χεις την καρδιά καμένη. Ιτιά, ιτιά λουλουδιασμένη, αχ, πώς μοσχοβολάς καημένη. Ιτιά, ιτιά μέσα στο ρέμα, πως σ αγαπώ δεν είναι ψέμα. Ιτιά μου σε παρακαλώ, σκύψε να κόψω τον ανθό Στη Ρούμελη και στο Μοριά, όλοι χορεύουν την ιτιά. Ένας αετός Ένας αϊτός μωρέ ένας αϊτός καθότανε ναι μωρέ, καθότανε αχ ένας αϊτός καθότανε στον ήλιο και λιαζότανε ναι μωρέ λιαζότανε Και τσίμπαγε τα νύχια του μωρέ τα νυχάκια του αχ και τσίμπαγε τα νύχια του τα νυχοποδαράκια του του μωρέ ποδαράκια του Ε την πέρδικα που πιάσατε ε μωρέ που πιάσατε αχ την πέρδικα που πιάσατε να μην την εχαλάσετε ε μωρέ χαλάσετε για θα την βάλω σε χρυσό κλουβί να με ξυπνάει κάθε πρωί

16 ΠΗΓΈΣ : repository.edulll.gr/edulll/retrieve/3452/1014.pdf sites.google.com/site/mikedimotiko/ /. = paradosiakimousiki.blogspot.com /2011/10/