Αποτελεί η πολιτική των προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ μία περιβαλλοντική πολιτική; Ενδείξεις από τέσσερις κατηγορίες προϊόντων

Transcript

1 Αποτελεί η πολιτική των προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ μία περιβαλλοντική πολιτική; Ενδείξεις από τέσσερις κατηγορίες προϊόντων Χρήστος Βακουφάρης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ερευνητής, Ιουλία Κονδύλη, Ερευνήτρια, Περίληψη: Τα τελευταία χρόνια διεξάγεται μία συζήτηση για την συνεισφορά των προϊόντων Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ), τα οποία διακρίνονται από έναν δεσμό - μεγαλύτερο ή μικρότερο - με την οριοθετημένη περιοχή παραγωγής τους, στην βιώσιμη ανάπτυξη της υπαίθρου. Η συζήτηση αφορά κυρίως στην οικονομική και κοινωνική συνεισφορά των προϊόντων αυτών. Ωστόσο, έχει αρχίσει να εξετάζεται και η επίπτωση που έχουν τα προϊόντα αυτά στο περιβάλλον των οριοθετημένων περιοχών παραγωγής τους όπως και η πιθανότητα ενσωμάτωσης κριτηρίων βιωσιμότητας στους Κώδικες Πρακτικών τους. Η εργασία αυτή εστιάζει στην περιβαλλοντική διάσταση των προϊόντων αυτών εξετάζοντας την υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλά και τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων (ελαιόλαδα, πατάτες, μήλα, φασόλια) που παράγονται στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες της ΕΕ. Οι Κώδικες των Πρακτικών των προϊόντων εξετάζονται για να διερευνηθεί η ύπαρξη περιβαλλοντικών περιορισμών στην παραγωγή τους. Έξι συγκεκριμένοι δείκτες που εξετάζουν την περιβαλλοντική επίπτωση των προϊόντων χρησιμοποιούνται. Βάσει αυτών των δεικτών, αναγνωρίζεται πως όλα τα προϊόντα διακρίνονται από περιορισμό ως προς την χρήση του φυτικού κεφαλαίου ενώ σχεδόν το 1/3 αυτών διακρίνεται από κάποιο περιορισμό ως προς την παραγόμενη ποσότητα. Η πολιτική των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων δεν αποτελεί μία αμιγώς περιβαλλοντική πολιτική, ωστόσο αυξάνονται οι περιορισμοί στους Κώδικες Πρακτικών των προϊόντων με θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Λέξεις κλειδιά: Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης (ΠΟΠ), Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη (ΠΓΕ), περιβαλλοντική πολιτική 1. Εισαγωγή: ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα στην ΕΕ και στην Ελλάδα Σύμφωνα με την ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 2006) υπάρχουν δύο κατηγορίες αγρο-διατροφικών προϊόντων που διακρίνονται από γεωγραφική διάσταση, τα προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και τα προϊόντα Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ). Τα ΠΟΠ προϊόντα διακρίνονται από εντονότερο δεσμό με την οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή παραγωγής τους (η οποία καθορίζεται στους Κώδικες Πρακτικών αυτών) καθώς η παραγωγή, η μεταποίηση και η επεξεργασία τους πρέπει να λαμβάνει χώρα εντός αυτών. Αντίθετα για τα ΠΓΕ προϊόντα αρκεί ένα μόνο από τα προαναφερθέντα στάδια να λαμβάνει χώρα εντός της οριοθετημένης περιοχής. Τα ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα αυξάνεται συνεχώς. Μέχρι τις 15/11/2005 υπήρχαν 704 προϊόντα καταχωρημένα στο μητρώο της ΕΕ (408 ΠΟΠ και 296 ΠΓΕ) 1, ενώ ο αριθμός στις 30/1/2008 είχε αυξηθεί σε 771 (442 ΠΟΠ και 329 ΠΓΕ) 2. Ως τις 2/2/2010 ο αριθμός έφτασε τα 872 προϊόντα (469 ΠΟΠ και 403 ΠΓΕ) 3. Στην Ελλάδα υπάρχουν 69 ΠΟΠ και 25 ΠΓΕ προϊόντα (μέχρι τις 7/4/2011). Από αυτά 27 είναι ελαιόλαδα (16 ΠΟΠ και 11 ΠΓΕ), 21 είναι τυριά (όλα ΠΟΠ), 11 είναι ελιές (10 ΠΟΠ και 1 ΠΓΕ) και 35 ανήκουν σε άλλες κατηγορίες προϊόντων (23 ΠΟΠ και 12 ΠΓΕ).

2 Βάσει της βιβλιογραφίας τα προϊόντα αυτά μπορούν να έχουν θετικές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Μπορούν να επιτύχουν θετικές οικονομικές επιπτώσεις με την συγκράτηση μεγαλύτερου μέρους της προστιθέμενης αξίας και την εξάλειψη των μεσαζόντων είτε με δημιουργία υψηλότερων τιμών στην πρώτη ύλη λόγω της σπανιότητας αυτής (van der Ploeg et al 2000). Η διατήρηση ή ακόμα και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σε υπαίθριες περιοχές, οι οποίες διακρίνονται από παραδοσιακές, μικρής κλίμακας εκμεταλλεύσεις και παραδοσιακούς τρόπους παραγωγής αποτελεί σαφή θετική κοινωνική επίπτωση (European Commission 2004). Στα κοινωνικά οφέλη εντάσσονται επίσης η ανάπτυξη τοπικών δικτύων διανομής, η διατήρηση της παραδοσιακής γνώσης, της πολιτισμικής (Tregear 2003) αλλά και της γαστρονομικής (Λαμπριανίδης 2004) κληρονομιάς (για μία αναλυτική καταγραφή των οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων στο Βακουφάρης και Κίζος 2010). Το τοπικό περιβάλλον (π.χ. εδαφοκλιματικά χαρακτηριστικά) είναι ένα από τα στοιχεία που διαμορφώνουν τον δεσμό ποιότητας των προϊόντων γεωγραφικής ένδειξης με την οριοθετημένη περιοχή παραγωγής σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό (Riccheri et al 2006). Κάποια από τα προϊόντα διακρίνονται από έντονο δεσμό με το τοπικό περιβάλλον (π.χ. η μαστίχα ΠΟΠ η οποία παράγεται μόνο στο νότιο κομμάτι της Χίου) ενώ σε άλλα τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά συνδιαμορφώνονται από την ανθρώπινη τεχνογνωσία (π.χ. τυροκομικά προϊόντα, και γενικά προϊόντα που υφίστανται μεταποίηση). Όσον αφορά στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των προϊόντων αυτών αναγνωρίζεται πως η ανθρώπινη τεχνογνωσία των παραδοσιακών παραγωγικών συστημάτων συνεισφέρει σε ένα βαθμό στην περιβαλλοντική βιοποικιλότητα (Berard and Marchenay 1998). Η υποστήριξη των γεωργικών δραστηριοτήτων στις υπαίθριες περιοχές στις οποίες τα προϊόντα αυτά παράγονται αποτελεί περιβαλλοντικό όφελος από μόνο του (Belletti and Marescotti 2003), καθώς παράγονται σε Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές (ΛΕΠ) (Parrott et al 2002) ή σε περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας (High Nature Value). Οι περιοχές αυτές διακρίνονται από εύθραυστα περιβάλλοντα τα οποία μπορούν να κινδυνέψουν από σοβαρή υποβάθμιση αν οι γεωργικές πρακτικές εντατικοποιηθούν (Beaufoy 2009). Οι ερευνητές τονίζουν πως μία θετική περιβαλλοντική επίπτωση αποτελεί η μη υιοθέτηση ή ακόμα και η απομάκρυνση από το εντατικό μοντέλο παραγωγής (Marsden et al. 2000), αλλά και η πιθανή μετατόπιση των γεωργικών/ κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων προς περιβαλλοντικά βιωσιμότερες πρακτικές (Tregear 2003). Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί πως μία σήμανση ΠΟΠ ή ΠΓΕ δεν διασφαλίζει πάντα εκτατικές γεωργικές πρακτικές. Για παράδειγμα οι Riccheri et al (2006) τονίζουν την περίπτωση του ελαιολάδου Sierra Mágina ΠΟΠ το οποίο χαρακτηρίζεται από αυξανόμενη εντατικοποίηση της παραγωγής του. Από την άλλη πλευρά οι Giovannucci et al (2009) αναλύουν την περίπτωση του Γαλλικού τυριού Comté ΠΟΠ για το οποίο οι εκμεταλλεύσεις χρησιμοποιούν 40-50% λιγότερα λιπάσματα και ζιζανιοκτόνα, σε σχέση με τις παρακείμενες εκμεταλλεύσεις εκτός της οριοθετημένης περιοχής παραγωγής. Πρέπει να τονιστεί πως η κοινοτική νομοθεσία (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 2006) δεν αναφέρει την περιβαλλοντική προστασία ανάμεσα στους συγκεκριμένους στόχους της πολιτικής των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων. Άρα οι όποιες θετικές ή αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι έμμεσες. Περαιτέρω, υπάρχει η άποψη πως η περιβαλλοντική επίδοση ενός ΠΟΠ ή ΠΓΕ προϊόντος καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από άλλα μέτρα πολιτικής όπως για παράδειγμα οι επιδοτήσεις που λαμβάνουν οι παραγωγοί αυτού (Riccheri et al 2006). Παρόλο το θολό τοπίο των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων, αναγνωρίζεται πως τα

3 τελευταία χρόνια υπάρχει μία τάση για ενσωμάτωση περιβαλλοντικών ανησυχιών στους Κώδικες Πρακτικών τους (Giovannucci et al 2009). Ωστόσο, σε μία πρόσφατη διαβούλευση για την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων που πραγματοποίησε η ΕΕ (European Commission 2009), η πλειοψηφία των συμμετεχόντων τόνισε πως η εισαγωγή νέων εξειδικευμένων κριτηρίων βιωσιμότητας μπορεί να οδηγήσει σε μείωση των όποιων οικονομικών ωφελειών. Γι αυτό τον λόγο είναι προτιμότερη η εθελοντική υιοθέτηση τέτοιων κριτηρίων. Στην ίδια διαβούλευση όμως αντιπρόσωποι των παραγωγών ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων απαιτούν μεγαλύτερο έλεγχο και δικαιώματα πάνω στην παραγωγή (π.χ. με την χρήση ποσοστώσεων), ώστε να την περιορίζουν κατά βούληση. 2. Ερευνητική μέθοδος Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων. Αναγνωρίζεται πως η μελέτη των Κωδικών Πρακτικών είναι ένα πρώτο βήμα για την κατανόηση των επιπτώσεων αυτών (Riccheri et al 2006). Επιλέγουμε τέσσερις συγκεκριμένες κατηγορίες προϊόντων (ελαιόλαδα, πατάτες, μήλα, φασόλια) και εξετάζουμε τους Κώδικες Πρακτικών όλων των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων των κατηγοριών αυτών που παράγονται σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Η επιλογή αυτή έγινε λαμβάνοντας υπόψη την σημαντικότητα της κατηγορίας των προϊόντων (π.χ. στην περίπτωση του ελαιολάδου υπάρχουν 111 ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα που παράγονται σε 6 χώρες όλα τα δεδομένα αφορούν ως τις 31/12/2010), αλλά και την παραγωγή σε τέσσερις τουλάχιστον χώρες της ΕΕ από τις οποίες μία να είναι οπωσδήποτε η Ελλάδα. Δεν επιλέχθηκαν τυροκομικά ή άλλα προϊόντα στα οποία θεωρείται πως μεγάλη βαρύτητα στην διασύνδεση τους με την περιοχή παραγωγής έχει η μεταποίηση. Οι Κώδικες Πρακτικών όλων των προϊόντων των κατηγοριών αυτών εξετάζονται για να βρεθούν περιβαλλοντικοί περιορισμοί που προσδιορίζουν τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις. Συνολικά 154 προϊόντα μελετώνται εκ των οποίων 111 είναι ελαιόλαδα, 15 φασόλια, 10 πατάτες και 18 μήλα. Συνολικά έξι δείκτες που εξετάζουν την περιβαλλοντική επίπτωση των προϊόντων αναγνωρίστηκαν κατά την μελέτη των Κωδικών Πρακτικών: (α) περιορισμός στην χρήση του φυτικού κεφαλαίου (π.χ. χρήση συγκεκριμένων ποικιλιών φυτών και δέντρων), (β) περιορισμός στην πυκνότητα φύτευσης, (γ) περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη λίπανση, (δ) περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη άρδευση, (ε) περιορισμός στην χρήση ζιζανιοκτόνων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων, (στ) περιορισμός στην παραγόμενη ποσότητα των προϊόντων. Από τους έξι αυτούς δείκτες βλέπουμε πως οι πέντε θέτουν όρια στην εντατικότερη παραγωγή των προϊόντων, ενώ ένας δείκτης (περιορισμός στην χρήση του φυτικού κεφαλαίου) εστιάζει κυρίως στη διασύνδεση των προϊόντων με τις οριοθετημένες περιοχές παραγωγής αυτών. 3. Αποτελέσματα Στον Πίνακα 1 φαίνεται ο αριθμός των ΠΟΠ και ΠΓΕ υπό μελέτη προϊόντων, η κατηγοριοποίηση αυτών και η βαθμολόγηση τους βάσει των έξι περιβαλλοντικών περιορισμών που αναγνωρίστηκαν. Η βαθμολόγηση του κάθε προϊόντος προκύπτει ως πηλίκο του αριθμού των περιορισμών που έχει το κάθε προϊόν (αριθμητής: από 0 ως 6) προς το σύνολο των περιορισμών (παρανομαστής: 6). Αντίστοιχα για κάθε κατηγορία προϊόντων ή και για την κάθε υπό μελέτη χώρα, ο δείκτης προκύπτει ως μέσος όρος των δεικτών του συνόλου των προϊόντων. Η χώρα με την μεγαλύτερη βαθμολογία (Διάγραμμα 1) είναι η Γαλλία (24). Η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ολλανδία και η Σλοβακία διακρίνονται από την μικρότερη βαθμολογία (67) καθώς σε αυτές τις χώρες ο μοναδικός περιορισμός που έχουν όλα τα προϊόντα αφορά

4 αποκλειστικά στην χρήση του φυτικού κεφαλαίου. Η κατηγορία των προϊόντων που παρουσιάζει την μεγαλύτερη βαθμολογία είναι τα Φασόλια στην Ιταλία (βαθμολογία: 72). Πίνακας 1: Προϊόντα ανά χώρα παραγωγής και βαθμολόγηση βάσει των 6 περιβαλλοντικών δεικτών Χώρα Αριθμός προϊόντων (βαθμολογία) Κατηγορία προϊόντων Αριθμός προϊόντων (βαθμολογία) Πατάτες 2 (17) Γαλλία 11 (24) Μήλα 2 (33) Ελαιόλαδα 7 (52) Γερμανία 1 (33) Πατάτες 1 (33) Φασόλια 5 (67) Ελλάδα 37 (67) Πατάτες 1 (67) Μήλα 3 (67) Ελαιόλαδα 28 (67) Φασόλια 2 (50) Ισπανία 34 (16) Πατάτες 2 (33) Μήλα 2 (33) Ελαιόλαδα 28 (96) Φασόλια 6 (72) Ιταλία 53 (99) Πατάτες 2 (17) Μήλα 4 (75) Ελαιόλαδα 41 (90) Ολλανδία 1 (67) Πατάτες 1 (67) Πολωνία 4 (00) Φασόλια 2 (33) Μήλα 2 (33) Πατάτες 1 (67) Πορτογαλία 12 (67) Μήλα 5 (67) Ελαιόλαδα 6 (67) Σλοβακία 1 (67) Ελαιόλαδα 1 (67) Διάγραμμα 1: Βαθμολόγηση των χωρών βάσει των 6 περιβαλλοντικών δεικτών Γαλλία Σλοβακία Ιταλία Πορτογαλία Γερμανία Ολλανδία Πολωνία Ελλάδα Ισπανία

5 Κανένα προϊόν δεν χαρακτηρίζεται από περιορισμούς και στους έξι χρησιμοποιούμενους δείκτες. Ωστόσο, όλα τα προϊόντα διακρίνονται από περιορισμό ως προς την χρήση του φυτικού τους κεφαλαίου ενώ σχεδόν το 1/3 αυτών (57 από τα 154, ποσοστό 37,0%) διακρίνονται και από περιορισμό ως προς την παραγόμενη ποσότητα. Περίπου το 1/5 των προϊόντων (28 από τα 154, ποσοστό 18,1%) διακρίνεται και από κάποιο περιορισμό ως προς την πυκνότητα φύτευσης, ενώ οι υπόλοιποι δύο δείκτες (περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη λίπανση και περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη άρδευση) είναι σαφώς μικρότερης σημασίας. Τρία μόνο προϊόντα έχουν περιορισμούς σε 4 από τους 6 προαναφερθείς δείκτες: τα Ιταλικά φασόλια Fagioli di Lamon della Vallata Bellunese ΠΓΕ, οι Ισπανικές πατάτες Pataca de Galicia ΠΓΕ, και οι Ιταλικές πατάτες Patata della Sila ΠΓΕ. Αντίθετα τα 83 από τα 154 προϊόντα (53,8%) διακρίνονται μόνο από περιορισμό ως προς την χρήση συγκεκριμένου φυτικού κεφαλαίου. Αν και όπως προαναφέρθηκε τα ΠΟΠ προϊόντα διακρίνονται από πιο αυστηρό δεσμό με την οριοθετημένη περιοχή παραγωγής τους, δεν φαίνεται να υπάρχει διαφοροποίηση στην βαθμολογία ανάμεσα στα ΠΟΠ και στα ΠΓΕ βάσει των έξι χρησιμοποιούμενων δεικτών. Η συνολική βαθμολογία των 43 ΠΓΕ προϊόντων είναι 79 ενώ των 111 ΠΟΠ είναι 86. Οι πατάτες ΠΓΕ (7 προϊόντα, βαθμολογία 80) και τα μήλα ΠΓΕ (12 προϊόντα, βαθμολογία 91) συγκεντρώνουν καλύτερες βαθμολογίες από τις πατάτες ΠΟΠ (3 προϊόντα, βαθμολογία 33) και τα μήλα ΠΟΠ (6 προϊόντα, βαθμολογία 22). Αντίθετα τα φασόλια ΠΟΠ (3 προϊόντα, βαθμολογία 33) και τα ελαιόλαδα ΠΟΠ (99 προϊόντα, βαθμολογία 87) έχουν καλύτερη βαθμολογία από τα φασόλια ΠΓΕ (12 προϊόντα, βαθμολογία 19) και τα ελαιόλαδα ΠΓΕ (12 προϊόντα, βαθμολογία 67). Εξάλλου, τα τρία προϊόντα με τους περισσότερους περιορισμούς είναι ΠΓΕ προϊόντα. Επίσης δεν φαίνεται να υπάρχει διαφοροποίηση στην βαθμολόγηση των προϊόντων που μπήκαν στο μητρώο των ΠΟΠ και ΠΓΕ τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του ( ) και στα προϊόντα που μπαίνουν τα τελευταία χρόνια ( ) (Διάγραμμα 3). Ωστόσο, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω όλα τα προϊόντα που παράγονται με ολοκληρωμένη παραγωγή έχουν εισαχθεί στο μητρώο μετά το Στο Διάγραμμα 2 φαίνεται η βαθμολόγηση των τεσσάρων διαφορετικών κατηγοριών προϊόντων ανά χώρα παραγωγής τους. Στα ελαιόλαδα η Γαλλία έχει την καλύτερη βαθμολογία (52), ενώ η Ελλάδα η Σλοβακία και η Πορτογαλία την χειρότερη (67). Όσον αφορά στις Πατάτες η Γαλλία και η Ιταλία έχουν την μεγαλύτερη βαθμολογία (17) ενώ η Ολλανδία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα την χειρότερη (67). Η Ιταλία διακρίνεται από την μεγαλύτερη βαθμολογία στα μήλα (75) ενώ η Ελλάδα και η Πορτογαλία από την χειρότερη (67). Τέλος και όσον αφορά στα φασόλια η Ιταλία έχει την μεγαλύτερη βαθμολογία (72) και η Ελλάδα την μικρότερη (67) Περιορισμός στην χρήση του φυτικού κεφαλαίου Όλα τα προϊόντα και των τεσσάρων κατηγοριών διακρίνονται από την χρήση συγκεκριμένων ρητά δηλωμένων ποικιλιών φυτικού κεφαλαίου. Σε κάποιες περιπτώσεις η χρησιμοποίηση συγκεκριμένου φυτικού κεφαλαίου είναι πολύ εξειδικευμένη (για παράδειγμα για την παραγωγή των Ολλανδικών πατατών Opperdoezer Ronde ΠΟΠ χρησιμοποιείται αποκλειστικά η ποικιλία Negewekers) ενώ σε άλλες περιπτώσεις λιγότερο (π.χ. η ποικιλία Kennebec μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή των Ισπανικών πατατών Pataca de Galicia ΠΓΕ και Patates de Prades ΠΓΕ αλλά και των Πορτογαλικών πατατών Batata de Tras-Os-Montes ΠΓΕ). Εξειδίκευση ως προς την χρήση του φυτικού κεφαλαίου παρουσιάζουν και οι άλλες

6 κατηγορίες προϊόντων. Για παράδειγμα η παραγωγή του Γαλλικού ελαιολάδου Huile d olive de Nice ΠΟΠ βασίζεται αποκλειστικά στην ποικιλία ελιάς Cailletier. Αντίθετα η παραγωγή του Ισπανικού ελαιολάδου Sierra de Cadiz ΠΟΠ είναι λιγότερο εξειδικευμένη καθώς βασίζεται σε πολύ περισσότερες ποικιλίες και συγκεκριμένα στις Lechin de Sevilla, Manzanilla, Verdial de Huevar, Verdial de Cadiz, Hojiblanca, Picual, Alamena de Montilla, Arbequina. Διάγραμμα 2: Βαθμολόγηση προϊόντων ανάλογα με την χρονιά εισόδου τους στο μητρώο των προϊόντων (αριστερά) και βάσει των 5 4 περιβαλλοντικών δεικτών και της χρονιάς εισόδου (δεξιά) ,0 0,9 0, ,7 0, Πυκνότητα φύτευσης Λίπανση Άρδευση Χημική καταπολέμηση Ποσότητα παραγωγής Διάγραμμα 3: Βαθμολόγηση των τεσσάρων κατηγοριών προϊόντων ανά χώρα παραγωγής Ελαιόλαδα Πατάτες Σλοβακία Γαλλία Γερμανία Σλοβακία Γαλλία Γερμανία Πορτογαλία Ελλάδα Πορτογαλία Ελλάδα Πολωνία Ισπανία Πολωνία Ισπανία Ολλανδία Ιταλία Ολλανδία Ιταλία Μήλα Φασόλια Σλοβακία Γαλλία Γερμανία Σλοβακία Γαλλία Γερμανία Πορτογαλία Ελλάδα Πορτογαλία Ελλάδα Πολωνία Ισπανία Πολωνία Ισπανία Ολλανδία Ιταλία Ολλανδία Ιταλία

7 3.2. Περιορισμός στην πυκνότητα φύτευσης Τα προϊόντα τα οποία χαρακτηρίζονται από περιορισμό ως προς την πυκνότητα φύτευσης τους είναι 28 εκ των οποίων 4 είναι φασόλια (15 συνολικά), 4 είναι πατάτες (10 συνολικά), 4 είναι μήλα (18 συνολικά) και 16 ελαιόλαδα (111 συνολικά). Σε αυτά τα προϊόντα κανένα δεν είναι ελληνικό. Τα Ιταλικά φασόλια Fagioli di Lamon della Vallata Bellunese ΠΓΕ για παράδειγμα έχουν ως ανώτατο όριο πυκνότητας τα φυτά ανά εκτάριο, ενώ τα επίσης Ιταλικά φασόλια Fagioli Bianchi di Rotonda ΠΟΠ έχουν ως ανώτατο όριο πυκνότητας τα φυτά ανά εκτάριο. Όσον αφορά στις πατάτες οι Γαλλικές Pomme de terre de l île de Re ΠΟΠ έχουν ανώτατο όριο πυκνότητας τα φυτά ανά εκτάριο ενώ οι Ιταλικές Patata della Sila ΠΓΕ τα φυτά ανά εκτάριο. Τα Γαλλικά μήλα Pomme du Limousin ΠΟΠ και τα Ισπανικά μήλα Manzana de Girona ΠΓΕ έχουν ανώτατο όριο πυκνότητας τα δέντρα ανά εκτάριο. Ωστόσο, σημαντική διαφοροποίηση υπάρχει στα δύο υπόλοιπα προϊόντα καθώς τα Ιταλικά μήλα Melannurca Campana ΠΓΕ έχουν ιδιαίτερα μικρή ανώτατη πυκνότητα (1.200 δέντρα ανά εκτάριο), ενώ αντίθετα τα επίσης Ιταλικά μήλα Mela di Valtellina ΠΓΕ διακρίνονται από πιο μεγάλη ανώτατη πυκνότητα φύτευσης (4.000 δέντρα ανά εκτάριο). Όσον αφορά στο ελαιόλαδο κανένα Ισπανικό ή Ελληνικό προϊόν δεν διακρίνεται από περιορισμό ως προς την πυκνότητα φύτευσης. Αντίθετα τα 6 από τα 7 Γαλλικά ελαιόλαδα έχουν ως ανώτατο όριο τα 416 δέντρα ανά εκτάριο 5 ενώ 10 από τα 41 Ιταλικά ελαιόλαδα έχουν περιορισμούς που κυμαίνονται από τα 330 δέντρα ανά εκτάριο (στην περίπτωση του Canino ΠΟΠ) ως τα 500 δέντρα ανά εκτάριο (στην περίπτωση του Terre Tarentine ΠΟΠ). Παρόλο που για τα ελληνικά ελαιόλαδα δεν υπάρχουν ανώτατα όρια πυκνότητας, πρέπει να τονιστεί πως στις περισσότερες ελαιοκομικές περιοχές οι πυκνότητες είναι σημαντικά μικρότερες (για παράδειγμα στη Λέσβο η μέση πυκνότητα σύμφωνα με τους Θωμαϊδου και Κουτσοβίλη (2004) είναι τα 182 δέντρα ανά εκτάριο), ενώ η μη ύπαρξη ορίων στα Ισπανικά ελαιόλαδα μπορεί να ερμηνευθεί και από την συνεχή εντατικοποίηση της ελαιοκομικής παραγωγής της χώρας Περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη λίπανση Σε πολλά από τα προϊόντα οι Κώδικες Πρακτικών περιγράφουν τις γενικότερες ποσότητες λιπασμάτων οι οποίες χρησιμοποιούνται παραδοσιακά στις περιοχές παραγωγής των λιπασμάτων. Αυτό όμως δεν αποτελεί περιορισμό ως προς τις ανώτατες χρησιμοποιούμενες ποσότητες. Υπάρχουν ωστόσο και 14 προϊόντα τα οποία διακρίνονται από περιορισμούς ως προς την ανώτατη χρησιμοποιούμενη λίπανση. Από αυτά τρία είναι ελαιόλαδα και είναι όλα Ισπανικά (Aceite del Bajo Aragon ΠΟΠ, Campo de Montiel ΠΟΠ, Montes de Alcaraz ΠΟΠ). Σε αυτά τα προϊόντα υπάρχει ρητός περιορισμός χρησιμοποίησης το πολύ ενός κιλού αζώτου ανά ελαιόδεντρο. Μόνο τα Ισπανικά μήλα Manzana de Girona ΠΓΕ από τα 15 ΠΟΠ και ΠΓΕ μήλα έχουν περιορισμό λίπανσης (μέγιστη ποσότητα αζώτου: 80 κιλά ανά εκτάριο). Αντίθετα στα 5 από τα 15 φασόλια και στις 5 από τις 10 πατάτες υπάρχει κάποιος σχετικός περιορισμός. Στις πατάτες κυμαίνεται από τα 160 κιλά αζώτου ανά εκτάριο για τις Γερμανικές Luneburger Heidekartoffeln ΠΓΕ ως τα 220 κιλά αζώτου ανά εκτάριο για τις Ιταλικές Patata della Sila ΠΓΕ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των Γαλλικών πατατών Pomme de terre de l île de Re ΠΟΠ οι οποίες χρησιμοποιούν για λίπανση αποκλειστικά φύκη τα οποία συλλέγονται στην νήσο île de Re για αυτό τον σκοπό. Στα Ιταλικά φασόλια Fagioli Cannellino di Atina ΠΟΠ υπάρχει ρητή δέσμευση μη χρησιμοποίησης λίπανσης πέρα από την φυσική λίπανση των χρησιμοποιούμενων καλλιεργειών στα πλαίσια της αμειψισποράς, ενώ για τα

8 επίσης Ιταλικά Fagioli Bianchi di Rotonda ΠΟΠ υπάρχει ανώτατο όριο 130 κιλών αζώτου ανά εκτάριο. Κανένα ελληνικό προϊόν δεν διακρίνεται από περιορισμό ως προς την χρησιμοποιούμενη λίπανση Περιορισμός στην χρησιμοποιούμενη άρδευση Ο συγκεκριμένος περιβαλλοντικός δείκτης αποδεικνύεται και ο πιο αδύναμος καθώς μόνο δύο από τα 111 υπό μελέτη προϊόντα διακρίνονται από περιορισμό ως προς την χρησιμοποιούμενη ποσότητα νερού για άρδευση. Αυτά το προϊόντα είναι τα Ισπανικά φασόλια Judias del Barco de Avila ΠΓΕ και οι Ιταλικές πατάτες Patata della Sila ΠΓΕ. Στην 1 η περίπτωση υπάρχει ρητή δέσμευση για την χρήση το πολύ κυβικών μέτρων νερού ανά εκτάριο του προϊόντος, ενώ στην 2 η περίπτωση υπάρχει ρητή δέσμευση για χρήση το πολύ 450 κυβικών μέτρων νερού ανά εκτάριο Περιορισμός στην χρήση ζιζανιοκτόνων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων Στους Κώδικες Πρακτικών συνήθως περιγράφονται οι κατά μέσο όρο επεμβάσεις που απαιτούνται για την ζιζανιοκτονία και την φυτοπροστασία των προϊόντων χωρίς ωστόσο να υπάρχουν ξεκάθαρες απαγορεύσεις ως προς τον αριθμό των επεμβάσεων ή ως προς τις ποσότητες των χρησιμοποιούμενων χημικών. Η μόνη περίπτωση προφανούς περιορισμού είναι όταν στους Κώδικες αναφέρεται η υποχρέωση τήρησης των κανόνων της ολοκληρωμένης παραγωγής. Αυτό συμβαίνει σε έξι μόνο προϊόντα εκ των οποίων τα δύο είναι τα Πολωνικά μήλα Jablka Grojeckie ΠΓΕ και Jablka Lackie ΠΓΕ ενώ τα υπόλοιπα τέσσερα είναι ελαιόλαδα (τρία είναι τα Ιταλικά Irpinia Colline dell ufita ΠΟΠ, Tuscia ΠΟΠ, Colline di Romagna ΠΟΠ, και ένα είναι το Ισπανικό Aceite de la Comunitat Valenciana ΠΟΠ). Όλα τα συγκεκριμένα προϊόντα έχουν καταχωρηθεί σχετικά πρόσφατα (μετά το 2003) και είναι πιθανόν η υιοθέτηση των κανόνων ολοκληρωμένης παραγωγής από τα προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ να αποτελέσει αυξανόμενη τάση στο άμεσο μέλλον Περιορισμός στην παραγόμενη ποσότητα των προϊόντων Όλες οι κατηγορίες προϊόντων διακρίνονται από περιορισμό στην παραγόμενη ποσότητα. Συνολικά 57 από τα υπό μελέτη προϊόντα διακρίνονται από τέτοιο περιορισμό. Από αυτά τα 4 είναι φασόλια, 2 είναι πατάτες, 4 είναι μήλα ενώ τα υπόλοιπα 47 είναι ελαιόλαδα. Στα φασόλια οι μέγιστες παραγόμενες ποσότητες κυμαίνονται από 2 (τα Πολωνικά Fasola Korczynska ΠΓΕ και τα Ιταλικά Fagioli di Sorana ΠΓΕ) ως 2,5 τόνους ανά εκτάριο (τα Ιταλικά Fagioli di Sarconi ΠΓΕ). Οι Ισπανικές πατάτες Pataca de Galicia ΠΓΕ έχουν όριο παραγωγής τους 22 τόνους ανά εκτάριο ενώ αντίθετα η Patata di Bologna ΠΟΠ διακρίνεται από σχεδόν τριπλάσιο ανώτατο όριο παραγωγής (60 τόνοι ανά εκτάριο). Τρία από τα μήλα είναι Ιταλικά (Mela di Valtellina ΠΓΕ, Mela Alto Adige ΠΓΕ, Melannurca Campana ΠΓΕ) και ένα Γαλλικό Pomme du Limousin ΠΟΠ, ενώ τα όρια στην παραγόμενη ποσότητα κυμαίνονται από 35 ως 68 τόνους ανά εκτάριο. Στα ελαιόλαδα το όριο στην παραγόμενη ποσότητα αφορά είτε τις ελιές είτε το τελικό προϊόν, δηλαδή το ελαιόλαδο. Όλα τα Ιταλικά ελαιόλαδα πλην του Toscano ΠΓΕ διακρίνονται από κάποιο περιορισμό ως προς την παραγωγή, ο οποίος κυμαίνεται από 5 ως 15 τόνους ελιών ανά εκτάριο. Κάτι παραπλήσιο ισχύει και για τα Γαλλικά ελαιόλαδα καθώς μόνο το Huile d olive de Nyons ΠΟΠ δεν έχει περιορισμό ως προς την παραγωγή, ενώ όλα τα υπόλοιπα έχουν πλαφόν παραγωγής που κυμαίνεται από 6 ως 10 τόνους ελιών ανά εκτάριο. Αντίθετα από όλα τα Πορτογαλικά, Ισπανικά και Ελληνικά ελαιόλαδα μόνο το Ισπανικό Aceite del Bajo Aragon ΠΟΠ έχει πλαφόν παραγωγής

9 τους 2 τόνους ελαιολάδου ανά εκτάριο στους αρδευόμενους ελαιώνες και τους 1,25 τόνους ανά εκτάριο στους μη αρδευόμενους ελαιώνες. 4. Συμπεράσματα Πράγματι, η πολιτική των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων δεν αποτελεί μία αμιγώς περιβαλλοντική πολιτική. Ωστόσο, αναγνωρίζεται η, έστω μικρή, ύπαρξη περιβαλλοντικών περιορισμών στους Κώδικες Πρακτικών των προϊόντων οι οποίοι στοχεύουν στον περιορισμό της περαιτέρω εντατικοποίησης της παραγωγής των προϊόντων αυτών, και με αυτό τον τρόπο στην μεγαλύτερη οικονομική ωφέλεια μέσω της σπανιότητας των ίδιων των προϊόντων. Υπό αυτή την έννοια υπάρχουν περιβαλλοντικές ωφέλειες, αλλά αυτές είναι έμμεσες. Πρέπει επίσης να αναφερθεί πως η ενσωμάτωση στους Κώδικες Πρακτικών της υποχρέωσης εφαρμογής της ολοκληρωμένης παραγωγής σε 6 από τα 111 προϊόντα του δείγματος είναι ενδεικτική ενός σταδιακού «πρασινίσματος» των Κωδικών Πρακτικών και ενδέχεται να λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις στο μέλλον, καθώς όπως προαναφέρθηκε και τα 6 αυτά προϊόντα έχουν μπει στο Μητρώο των ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων μετά το Ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ φαίνεται πως υπάρχει μία διαφορά φιλοσοφίας όσον αφορά στην πολιτική για τα ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα. Τέσσερις από τις υπό μελέτη χώρες (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ολλανδία, Σλοβακία) διακρίνονται αποκλειστικά από περιορισμούς που αφορούν στην χρήση του φυτικού κεφαλαίου. Αντίθετα στην Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Πολωνία και την Γερμανία, οι παραγωγοί των υπό μελέτη προϊόντων προσπαθούν αφενός να ελέγξουν τις παραγόμενες ποσότητες αυτών (έστω και αν ο απώτερος στόχος είναι τα μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη μέσω της επίτευξης σπανιότητας των προϊόντων) αφετέρου να εισάγουν περιβαλλοντικά φιλικότερες παραγωγικές πρακτικές κατά την παραγωγή τους (π.χ. ολοκληρωμένη παραγωγή). Άλλοι δεσμοί μεταξύ των προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων και της περιβαλλοντικής ποιότητας, οι οποίοι ωστόσο δεν λήφθηκαν υπόψη στην συγκεκριμένη ανάλυση, μπορεί να είναι η παραγωγή των προϊόντων σε εθνικά πάρκα ή περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας ή ακόμα και η μη θεσμοθετημένη βάσει των Κωδικών Πρακτικών παραγωγή βιολογικής ή ολοκληρωμένης παραγωγής. Για παράδειγμα στον Κώδικα Πρακτικών του ελαιολάδου Τροιζηνίας ΠΟΠ αναφέρεται πως τμήμα της οριοθετημένης περιοχής παραγωγής είναι ο προστατευόμενος υδροβιότοπος της Ψήφτας. Σε μία τέτοια περιοχή η επιλογή εκτατικότερων μεθόδων παραγωγής μπορεί να έχει ευρύτερα περιβαλλοντικά οφέλη. Όσον αφορά στην εθελοντική εμπλοκή των παραγωγών ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντων σε περιβαλλοντικά φιλικότερες πρακτικές πρέπει να αναφερθεί η περίπτωση των φασολιών των Πρεσπών (Φασόλια γίγαντες ελέφαντες Πρεσπών Φλώρινας ΠΓΕ και Φασόλια κοινά μεσόσπερμα Πρεσπών Φλώρινας ΠΓΕ). Από τα περίπου στρέμματα της καλλιέργειας, τα 450 ακολουθούν τους κανόνες της βιολογικής γεωργίας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των υπόλοιπων εκτάσεων ακολουθεί τους κανόνες της ολοκληρωμένης διαχείρισης 6 αν και δεν περιλαμβάνεται τέτοιου είδους ρητή δέσμευση στους Κώδικες Πρακτικών των προϊόντων. Παρόμοια περίπτωση αποτελούν τα Μήλα Ζαγοράς Πηλίου ΠΟΠ, καθώς το σύνολο των καλλιεργητών και του προϊόντος ακολουθεί τους κανόνες ολοκληρωμένης διαχείρισης 7. Με αυτό τον τρόπο, ακόμα και αν δεν υπάρχει θεσμοθετημένη μέσω των Κωδικών Πρακτικών - υιοθέτηση περιβαλλοντικά φιλικών πρακτικών, η εθελοντική επιλογή τους μπορεί να έχει σημαντικές θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Βιβλιογραφία

10 Beaufoy, G. (2001). The environmental impact of olive oil production in the European Union: practical options for improving the environmental impact. DG Environment, European Commission. Beaufoy, G. (2007). EU labelling of geographical origin: good, bad or irrelevant for HNV farming?. La Canada Vol. 21, pp Beaufoy, G. (2009). Environmental considerations of pig production in the dehesa are they incorporated in the PDO label Dehesa de Extremadura?, In: Biala, K (ed). Environmental labelling and certification initiatives in the agri-food sector a way of marketing agricultural sustainability. European Communities, Luxembourg, pp Belletti, G. (2003). Le denominazioni geografiche nel supporto all agricoltura multifunzionale, Politica Agricola Internazionale Vol. 4, pp Belletti, G., Marescotti, A. (2003). DOLPHINS WP 3 Synthesis Report: link between Origin Labelled Products and rural development. INRA-UREQUA. Bérard, L., Marchenay, P. (2008). From localized products to Geographical Indications: awareness and action. Bourg-en-Bresse: Centre national de la recherché scientifique Alimentec. Bérard, L., Marchenay, P. (1998). Local agricultural products and foodstuffs in southern Europe. Anthropological, sensorial and socio-economical characterization of their typicality. Value-adding strategies, Executive summary AIR CT Programme. Luxembourg: Commission of the European Communities, Directorate General for Agriculture. European Commission (2004). Protection of geographical indications, designations of origin and certificates of specific character for agricultural products and foodstuffs, Working document on the Commission services, Guide to Community Regulations. Luxembourg: European Commission, Directorate General for Agriculture. European Commission (2009). Conclusions from the consultation on agricultural product quality. Brussels: European Commission, Directorate General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2010). Impact assessment on Geographical Indications: accompanying document to the proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on agricultural product quality schemes. Brussels: European Commission. Giovannucci, D., Josling, T., Kerr, W., O Connor, B., Yeung, M. (2009). Guide to geographical indications: linking products and their origins. Geneva: International Trade Centre. Marsden, T., Banks, J., Bristow, G. (2000). Food supply chain approaches: exploring their role in rural development. Sociologia Ruralis, Vol. 40, No. 4, pp Parrott, N., Wilson, N., Murdoch, J. (2002). Spatializing quality: regional protection and the alternative geography of food, European Urban and Regional Studies, Vol. 9, No. 3, pp Riccheri, M., Gorlach, B., Schlegel, S., Keefe, H., Leipprand, A. (2006). Assessing the applicability of geographical indications as a means to improve environmental quality in affected ecosystems and the competitiveness of agricultural products. IPDEV WP3: Final Report. Tregear, A. (2003). From Stilton to Vimto: using food history to re-think typical products in rural development. Sociologia Ruralis, Vol. 43, No. 2, pp van der Ploeg, J.D., Renting, H., Brunori, G., Knickel, K., Mannion, J., Marsden, T., de Roest, K., Sevilla-Guzman, E., Ventura, F. (2000). Rural development: from

11 practices and policies towards theory, Sociologia Ruralis, Vol. 40, No. 4, pp Vandecandelaere, E., Arfini, F., Belletti, G., Marescotti, A. (2009). Linking people, places and products: a guide for promoting quality linked to geographical origin and sustainable Geographical Indications. Rome: FAO. Βακουφάρης, Χ., Κίζος, Θ. (2010). Υπάρχουν εναλλακτικές αγρο-διατροφικές γεωγραφίες; Μία πρώτη προσέγγιση των προϊόντων ονομασίας προέλευσης και γεωγραφικής ένδειξης στην Ελλάδα. Γεωγραφίες 16, σσ Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2006). Κανονισμός 510/2006 ΕΚ του Συμβουλίου της 20 ης Μαρτίου 2006 για την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων L 93, Θωμαϊδου, Α., Κουτσοβίλης, Κ. (2004). Πολυφασματική ταξινόμηση εικόνας Landsat TM με τη χρήση εικόνων Quickbird: χαρτογράφηση του πλήθους των ελαιοδέντρων, Πτυχιακή εργασία. Μυτιλήνη: ΠΣΕ Περιβαλλοντικής Χαρτογραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Λαμπριανίδης, Λ. (2004) Τοπικά προϊόντα ως μέσο για την υποβοήθηση της ανάπτυξης των περιφερειακών περιοχών της ευρωπαϊκής υπαίθρου. Στο: Λαμπριανίδης, Λ. (επιμ.). Η επιχειρηματικότητα στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Παρατηρητής, σσ ανακτήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου ανακτήθηκε στις 9 Μαρτίου Ο δείκτης που αφορά στον περιορισμό χρήσης του φυτικού κεφαλαίου δεν παρουσιάζεται καθώς παίρνει την τιμή 1 για όλες τις χρονιές και όλα τα προϊόντα. 5 Στην πραγματικότητα αναφέρεται πως «κάθε δέντρο πρέπει να διαθέτει μία ελάχιστη επιφάνεια 24 τετραγωνικών μέτρων». Βάσει του παραπάνω περιορισμού προκύπτει η ανώτατη πυκνότητα των 416 δέντρων ανά εκτάριο. 6 ανακτήθηκε στις 12 Ιανουαρίου ανακτήθηκε στις 22 Μαρτίου 2011.