OLIVIER MESSIAEN. Vingt regards sur l'enfant-jésus

Transcript

1 Olivier Messiaen (Ολιβιέ Μεσσιάν) ( ) Γάλλος συνθέτης, βαθιά θρησκευόµενος οργανίστας, διακεκριµένος καθηγητής και ορνιθολόγος. Ο Olivier Eugène Prosper Charles Messiaen γεννήθηκε στην πόλη Avignon της Γαλλίας από λόγιους γονείς. Ξεκίνησε αυτοδίδακτα να µαθαίνει πιάνο και πολύ αργότερα άρχισε µαθήµατα πιάνου σε καθηγητή. Έγινε δεχτός στο κονσερβατόριο του Παρισιού σε ηλικία έντεκα ετών και όπου µελέτησε µε διακεκριµένους καθηγητές. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του κέρδισε αρκετά βραβεία και επέδειξε δεξιότητες στον αυτοσχεδιασµό, ενώ παράλληλα άρχισε και µαθήµατα οργάνου. Η πρώτη του σύνθεση, που δηµοσιεύτηκε, ήταν τα οχτώ «Πρελούδια για Πιάνο» τα οποία δείχνουν την προτίµησή του στους τρόπους περιορισµένης µετατροπίας και στους παλινδροµικούς ρυθµούς. Κάνει το ντεµπούτο του δηµόσια το 1931 µε την ορχηστρική σουίτα «Les Offrandes Oublies» («Οι ξεχασµένες προσφορές»). Το 1931 διορίστηκε οργανίστας στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδας (La Trinité) στο Παρίσι, µια θέση που κράτησε µέχρι και το θάνατό του. Κατά την πτώση της Γαλλίας το 1940, ο Messiaen υπήρξε αιχµάλωτος και κατά τη φυλάκισή του συνθέτει το «Quatuor pour la fin du temps» ("Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου") για τέσσερα όργανα που είχε στη διάθεση του (πιάνο, βιολί, τσέλο και κλαρίνο). Μετά την αποφυλάκισή του, ο Messiaen διορίστηκε καθηγητής αρµονίας, και το 1966 καθηγητής σύνθεσης στο Κονσερβατόριο του Παρισιού, θέσεις που κράτησε µέχρι την αφυπηρέτησή του το Ανάµεσα στους πολλούς διακεκριµένους µαθητές του περιλαµβάνονται οι Pierre Boulez, η Yvonne Loriod (που αργότερα έγινε η δεύτερη σύζυγός του) και οι Karlheinz Stockhausen, George Benjamin και Betsy Jolas, τους οποίους και ενθάρρυνε να ακολουθήσουν το δικό τους δρόµο, παρά να αντιγράφουν απλά τις ιδέες του. Η µουσική του Messiaen είναι ρυθµικά πολύπλοκη (αντλούσε υλικό από αρχαίους ελληνικούς ρυθµούς καθώς και από Ινδουιστικές πηγές) και βασίστηκε τόσο αρµονικά, όσο και µελωδικά πάνω σε τρόπους (κλίµακες) περιορισµένης µετατροπίας, που ήταν και δική του καινοτοµία. Πολλές από τις συνθέσεις του απεικονίζουν αυτό που προσδιόριζε ως «τις θαυµάσιες πτυχές της πίστης» βασισµένες στον ακλόνητο Ρωµαιοκαθολισµό του. Ως πολυταξιδεµένος συνέθεσε έργα εµπνευσµένα από διαφορετικές επιρροές, όπως την Ιαπωνική µουσική, το τοπίο στο Φαράγγι Bryce στη Utah (ΗΠΑ), καθώς και τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης. Ο Messiaen βίωσε µια ελαφριάς µορφής συναισθησία, που εκδηλώθηκε ως αντίληψη χρωµάτων όταν άκουγε συγκεκριµένες αρµονίες, ειδικά φτιαγµένες από τους δικούς του «τρόπους» και χρησιµοποίησε συνδυασµούς αυτών των χρωµάτων στις συνθέσεις του. Οι τρόποι είναι κλίµακες

2 6-10 βαθµίδων, συγκεκριµένης δοµής και αναστρέψιµους (λόγω συµµετρίας) ρυθµούς. µε αναστρέψιµους και µη Για ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα, ο Messiaen πειραµατίστηκε µε την παραµετροποίηση σε σχέση µε τον «ολικό σειραϊσµό», χώρο ο οποίος συχνά θεωρείται ως ρηξικέλευθος. Ο «σειραισµός» είναι µια µέθοδος σύνθεσης του 20ου αιώνα, που προήλθε από το Σαίνµπεργκ µέσα από το γενικό πλαίσιο της ατονικής µουσικής, αντικαθιστώντας παραδοσιακούς κανόνες της µελωδίας, της αρµονίας και της τονικότητας. Το µουσικό του στυλ χαρακτηρίζεται από πολλές εξωτικές µουσικές επιρροές, όπως το Ινδονησιακό γκάµελαν* (σύνολο κουρδισµένων κρουστών) το οποίο χρησιµοποιεί ευκρινώς στα έργα του, καθώς και το πρώιµο ηλεκτρονικό όργανο Ondes Martenot. Ο Messiaen, ως αµετανόητος λάτρης του εξωτισµού και ωθούµενος από τη βαθιά του αγάπη για τα ωδικά πτηνά, µελέτησε επιστηµονικά το κελάηδισµά τους και το φωνοπαραγωγικό τους σύστηµα. Πίστευε ότι τα πουλιά είναι οι καλύτεροι µουσικοί και θεωρούσε τον εαυτό του, το ίδιο ορνιθολόγο, όσο και συνθέτη. Είχε καταγράψει κελαηδίσµατα πουλιών σε όλο τον κόσµο και ενσωµάτωσε τις καταγραφές αυτές σε αρκετά έργα του. *Γκάµελαν= σύνολο κουρδισµένων κρουστών. Μπορούν να διαχωριστούν σε κατηγορίες σύµφωνα µε τη λειτουργία τους: α) σε κρουστά που κρατούν τον παλµό, β) σε κρουστά που εκτελούν την κύρια µελωδία, γ) σε κρουστά που εκτελούν τις µελωδίες µε στολίδια. Ευαγγελία Παναγή, Σπύρος Σπύρου, Καθηγητές Μουσικής Μ.Ε 10/09

3 OLIVIER MESSIAEN Vingt regards sur l'enfant-jésus Είχα την τύχη να είµαι Καθολικός. Γεννήθηκα πιστός. Αφιερώνω έναν αριθµό έργων µου στο Θείο Φως των θεολογικών αληθειών της Καθολικής Πίστης. Αυτό είναι η πιο σηµαντική πτυχή της µουσικής µου Ίσως το µόνο για το οποίο δεν θα ντρέποµαι την ώρα της Κρίσης Ολιβιέ Μεσσιάν Τα «Είκοσι βλέµµατα προς το µικρό Χριστό» είναι µια συλλογή για σόλο πιάνο του Γάλλου συνθέτη Olivier Messiaen. Τα συνέθεσε το 1944 για τη δεύτερή του σύζυγο Yvonne Loriod. Αρχικά, του είχε ανατεθεί να συνθέσει δώδεκα µικρά κοµµάτια για ραδιοφωνική µετάδοση, ως συµπλήρωµα σε απαγγελία ποιηµάτων του Maurice Toesca. Το πιανιστικό αυτό έργο είναι αρκετά δύσκολο όσον αφορά την εκτέλεσή του. Κάποιες κινήσεις αποτελούνται από τρία πεντάγραµµα, όπως για παράδειγµα η πρώτη και η δεύτερη, δηλαδή ένα πεντάγραµµο στο κλειδί του Σολ για τις ψηλότερες νότες και δύο στο κλειδί του Φα για τις χαµηλότερες. Γενικά, ο συνθέτης χρησιµοποιεί πολλές αλλοιώσεις και διάφωνα διαστήµατα, πολλές τετράφωνες συγχορδίες, µεγάλα µελωδικά και αρµονικά διαστήµατα, τρόπους, πολύπλοκους ρυθµούς και εναλλαγές από τις χαµηλές οκτάβες στις ψηλές. Το έργο περιλαµβάνει είκοσι κινήσεις: 1. Regard du Père ("Βλέµµα του Πατέρα") 2. Regard de l'étoile ("Βλέµµα του Αστεριού") 3. L'échange ("Η Ανταλλαγή") 4. Regard de la Vierge ("Βλέµµα της Παρθένου") 5. Regard du Fils sur le Fils ("Βλέµµα του Υιού επί του Υιού") 6. Par Lui tout a été fait (" Όλα έγιναν δια µέσω Αυτού") 7. Regard de la Croix ("Βλέµµα του Σταυρού) 8. Regard des hauteurs ("Βλέµµα του Ύψους") 9. Regard du temps ("Βλέµµα του Χρόνου") 10. Regard de l'esprit de joie ("Βλέµµα του Χαρµόσυνου Πνεύµατος") 11. Première communion de la Vierge ("Η πρώτη Κοινωνία της Παρθένου")

4 12. La parole toute-puissante ("Ο παντοδύναµος Λόγος") 13. Noël ("Χριστούγεννα") 14. Regard des Anges ("Βλέµµα των Αγγέλων") 15. Le baiser de l'enfant-jésus ("Το φιλί του µικρού Ιησού") 16. Regard des prophètes, des bergers et des Mages ("Βλέµµα των προφητών,των βοσκών και των µάγων") 17. Regard du silence ("Βλέµµα της σιωπής") 18. Regard de l'onction terrible ("Βλέµµα του Άγιου Μύρου") 19. Je dors, mais mon cœur veille ("Κοιµάµαι, αλλά η καρδιά µου βλέπει") 20. Regard de l'église d'amour ("Βλέµµα της Εκκλησίας της αγάπης") Ο Messiaen χρησιµοποιεί Θέµατα ή λάιτ µοτίβα. Ο όρος leitmotif (Λάϊτ µοτίφ) στα γερµανικά, representative theme στα αγγλικά, και idée fixee στα γαλλικά, θα πει οδηγητικό µοτίβο. Ένα σύντοµο δηλαδή µουσικό θέµα (µοτίβο) που αντιπροσωπεύει ένα πρόσωπο, ένα αντικείµενο, ένα µέρος ή µια ιδέα που εµφανίζεται κάθε τόσο µέσα σε µια µουσική σύνθεση. Ο όρος πρωτοχρησιµοποιήθηκε στην τετραλογία του Βάγκνερ «Το δακτυλίδι των Νιµπελούγκεν», όπου υπήρχε εκτεταµένη χρήση τέτοιων µοτίβων, χαρακτηρίζοντας το δακτυλίδι, το συµβόλαιο, τη Βαλχαλλά και το σπαθί. Αργότερα, πολλοί συνθέτες χρησιµοποίησαν leitmotif, όπως ο Ριχάρδος Στράους στην όπερα και στην ενόργανη µουσική, ιδίως σε συµφωνικά ποιήµατα. Τα θέµατα στο έργο: Thème de Dieu ("Το Θέµα του Θεού") Thème de l'étoile et de la croix ("Το Θέµα του Αστεριού και του Σταυρού") Thème de l'amour mystique ("Το Θέµα της Μυστηριώδους Αγάπης") Thème d'accords ("Το Θέµα των Συγχορδιών") Thème de danse orientale et plain chantesque ("Το Θέµα του Ανατολίτικου Χορού και Παραδοσιακού Τραγουδιού") - Ειδικά εµφανές στο «Βλέµµα του Χαρµόσυνου Πνεύµατος». Thème de joie ("Θέµα της Χαράς") 1 er Thème ("Πρώτο Θέµα", ένα µοτίβο στην τελευταία κίνηση, ιδιαίτερα τονισµένο στην ανάλυση του συνθέτη).

5 Οι είκοσι κινήσεις του έργου διαρκούν γύρω στις δύο ώρες και το όλο έργο είναι ένας διαλογισµός πάνω στην παιδική ηλικία του Ιησού. Η Κίνηση αρ. 1 Regard du Père ("Βλέµµα του Πατέρα"). Η Κίνηση αυτή έχει έναν πολύ αργό ρυθµικό χαρακτήρα, µεταδίδοντας, σε συνδυασµό µε τη µελωδία και αρµονία του κοµµατιού, ένα συναίσθηµα γαλήνης, ηρεµίας και ευαισθησίας. Από το πρώτο κιόλας µέτρο παρουσιάζεται το «Θέµα του Θεού» και στα τρία πεντάγραµµα. Στα δυο κάτω, στο κλειδί του φα, ακούγονται ταυτόχρονα, αν και στο µεσαίο πεντάγραµµο λείπει η βάση της συγχορδίας, ενώ στο 3 ο ψηλότερο η κάθε συγχορδία του θέµατος ακούγεται λίγο µετά, σαν αντίλαλος. Επίσης, σ αυτό το πεντάγραµµο προστίθεται µια 2 η µελωδία σε οκτάβες (λα δίεση-ντο δίεση-λα δίεση). Θα µπορούσαµε να πούµε πως η 1 η κίνηση ακολουθεί την πιο κάτω µορφή: ΑΑΑ-Β-Γ- -ΑΑΑ -Β-Γ - -Α - Χαρακτηριστικό της κάθε φράσης είναι το διάστηµα 8 ης στην πάνω φωνή και η επανάληψη της ίδιας νότας στο τέλος της, όπως π.χ. στα µέτρα 2 και 4. Σε κάθε φράση έχουµε κάποια κοινά στοιχεία, είτε όσον αφορά την αρµονία, είτε τη µελωδία, είτε το ρυθµό. Υπάρχει όµως γενικά µια συνεχής αλλαγή στην τονικότητα, µε τη χρήση πολλών αλλοιώσεων. Η πρώτη φράση ξεκινά από το πρώτο µέτρο, µε την τονική συγχορδία σε πρώτη αναστροφή, της Φα δίεση µείζονας. ιαρκεί µέχρι το πρώτο όγδοο στο 2 ο µέτρο. Οι διάφωνες συγχορδίες στο «θεµα του Θεού», προκαλούν µια στιγµιαία αναστάτωση στη γαλήνια µελωδία. Η ένταση είναι πολύ χαµηλή, αφού έχουµε ppp. Η φράση αυτή ακούγεται 3 φορές. Στη συνέχεια µπαίνει η Β φράση (στο τέταρτο µέτρο) η οποία είναι στη Μι µείζονα και ξεκινά και αυτή η φράση µε Ι6 και ΙΙΙ µεθ εντεκάτης συγχορδίες. Στη συνέχεια αλλάζουν οι συγχορδίες και τα µελωδικά διαστήµατα, αν και ο ρυθµός παραµένει ο ίδιος.

6 Η φράση Γ (µέτρο 5) ξεκινά όπως η Β, αλλά, λίγο πριν την ένδειξη του crescendo, οι συγχορδίες, η µελωδική κίνηση κι ο ρυθµός αλλάζουν. Σ αυτή τη φράση, η µελωδία ανεβαίνει, το ίδιο και η ένταση και η αγωνία. Εδώ υπάρχει πιο πολλή κίνηση, συγκρίνοντάς την µε τις άλλες φράσεις. Τελειώνει, όµως, µε diminuendo και επαναλαµβανόµενες νότες. Ακολούθως ακούµε τη φράση (µέτρο 7), η οποία αρχίζει και συνεχίζει µε τις αξίες και συγχορδίες που τελειώνει η προηγούµενη φράση, σε απαλούς τόνους. Στο µέτρο 9 επανέρχεται η φράση Α, όπως και στο µέτρο 10. Στο µέτρο 11 ακούγεται η φράση Α η οποία ξεκινά όπως η Α έχοντας τις ίδιες συγχορδίες και τη µελωδία στα πρώτα 3 όγδοα αλλά το τέλος της είναι διαφορετικό όσον αφορά την αρµονία και µελωδία.

7 Στο µέτρο 12 ακούγεται ξανά η φράση Β. Στο µέτρο 13 ακούγεται η Γ η οποία είναι όπως η Γ, µόνο που στα δύο τελευταία τέταρτα του µέτρου αυτού έχουµε άλλες συγχορδίες και άλλη µελωδική γραµµή στη ψηλή φωνή. Όπως και στη φράση Γ, όµως, υπάρχει πιο πολλή ροή όσον αφορά τη µελωδική κίνηση, καθώς και σταδιακή αύξηση της έντασης. Η φράση Γ σβήνει µε το diminuendo και µε την επανάληψη σε οκτάβες της νότας Λα δίεση σε οκτάβες στο µέτρο 15, λίγο πριν εµφανιστεί η φράση η οποία αλλάζει κλίµακα. Το χρησιµοποιεί τον ίδιο ρυθµό µε το αλλά διαφορετικές συγχορδίες και τονικότητα. Στο µέτρο 17 εµφανίζεται η φράση Α η οποία ξεκινά όπως η Α, αλλά στο τέταρτο όγδοο αλλάζει η συγχορδία κι έτσι διαφοροποιείται και το «Θέµα του Θεού». Επίσης, από εκείνο το σηµείο µέχρι το τέλος του µέτρου 17, χρησιµοποιείται ο ρυθµός της φράσης Γ. Ευαγγελία Παναγή, Σπύρος Σπύρου, Καθηγητές Μουσικής Μ.Ε 10/09

8 Τέλος, στο µέτρο 18 έχουµε τη φράση, η οποία χρησιµοποιεί το ρυθµό της και, άλλες συγχορδίες και άλλη µελωδική κίνηση. Η Κίνηση αρ.18, Regard de l' Onction Terrible ("Βλέµµα του Άγιου Μύρου") Ο Λόγος υποθέτει µια συγκεκριµένη ανθρώπινη φύση: η επιλογή του θρόνου του Ιησού δίπλα από µιαν ανυπόφορη µαγεία. Η εικόνα ενός παλιού υφαντού, που αντιπροσωπεύει το Λόγο του Θεού σε µάχη του Χριστού πάνω σε ένα άλογο, επηρέασε πολύ το συνθέτη στη σύνθεση ατής της κίνησης. Στην εισαγωγή βλέπουµε τις αξίες στις νότες να επιβραδύνονται και σταδιακά να επιταχύνονται, και αντίστροφα. Το κοµµάτι αρχίζει µε το δεξί χέρι να παίζει κατιούσα χρωµατική κλίµακα και σε συγχορδίες αυξηµένης τετάρτης. Μετά τα πρώτα δέκατα-έκτα, οι αξίες των φθόγγων αρχίζουν να µεγαλώνουν και να γίνονται όγδοα, µετά παρεστιγµένα όγδοα, ξανά όγδοα, τέταρτα, παρεστιγµένα τέταρτα και µισά. Ενώ συµβαίνουν αυτά στο δεξί χέρι, το ίδιο συµβαίνει, αντίστροφα, στο αριστερό χέρι, αρχίζοντας από τα µισά και καταλήγοντας στα δέκατα έκτα.

9 Η κίνηση αυτή είναι ένα καλό παράδειγµα για το πώς ο Messiaen χρησιµοποίησε τις ιδέες του πάνω στη φόρµα και τη συµµετρία στις συνθέσεις του. Κάνει συχνή χρήση των ίδιων αξιών, τόσο στο δεξί, όσο και στο αριστερό χέρι στο πιάνο δίνοντας σηµασία στη ρυθµική, τουλάχιστον, συµµετρία του κοµµατιού και άλλοτε το δεξί χέρι ερωτοτροπεί µε το αριστερό πάνω στις ίδιες αξίες, όπως στο τελευταίο µέτρο του πιο κάτω παραδείγµατος. Μετά την εκτέλεση του βασικού θέµατος της κίνησης, το οποίο αποτελείται από συγχορδία αξίας ενός τετάρτου ακολουθούµενη από συγχορδία ενός µισού και είναι εναρµονισµένο σε οκτάβες και πέµπτες, ακούγεται ένα choral γραµµένο πάντα στα πλαίσια της αυστηρής φόρµας του Messiaen. Είναι δηλαδή εναρµονισµένο επίσης σε οκτάβες και πέµπτες.

10 Μετά την επανάληψη αυτού του choral, η κίνηση συνεχίζει πάνω σε δυο παραλλαγές από µέρη του choral πριν αυτό ακουστεί για τρίτη φορά, όµως ένα διάστηµα τρίτης πιο ψηλά. Αυτή η παραλλαγή και η επανάληψη του χορωδιακού σε διαφορετικές κλίµακες, συνεχίζεται µέχρι να ξανακουστεί το εισαγωγικό θέµα, µε τη διαφορά ότι το αριστερό χέρι παίζει ένα αργό και προς τα κάτω πέρασµα, ενώ την ίδια ώρα το δεξί χέρι παίζει ένα επιταχυνόµενο προς τα πάνω πέρασµα. Η µορφή αυτής της κίνησης µπορεί να χαρακτηρισθεί ως: X-A-A-B-A-Γ-A-B-A-A-Γ-X. (Χ= εισαγωγικό θέµα).

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Watkins, G. Soundings, music in the twentieth century. Shirmer Books. New York Stephens, M. Two Ways of Looking at Messiaen s Vingt Regards sur L enfant-jenus with Baptism. University of Pittsburg, Kennedy, M. The Concise Oxford Dictionary of Music. Oxford University Press,1980. Τόλικα, Ο. Παγκόσµιο Λεξικό της Μουσικής. Στοχαστής, Κουτσουπίδου, Μ. Καραγιώργης Ε. Ιωάννου, Μ. Μουσική ΙΙ, Μορφές-Υφή- Ύφος-Τάσεις. Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραµµάτων, Λευκωσία, Michels,U. Άτλας της Μουσικής, Τόµος ΙΙ,µετάφραση και µουσικολογική επιµέλεια Ι.Ε.ΜΑ, Φίλιππος Νάκας, Wikipedia. The Free Encyclopedia Cambridge Music Guide. Vingt Regard de l onction terrible Messiaen.