ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΗΘΙΚΑ NIKOMAXEIA 8. Εἰ δὴ πᾶζα ἐπηζηήκε νὕησ ηὸ METAΦΡΑΗ. ἔξγνλ εὖ ἐπηηειεῖ, πξὸο ηὸ. κέζνλ βιέπνπζα θαὶ. εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα

Transcript

1 ΗΘΙΚΑ NIKOMAXEIA 8 Εἰ δὴ πᾶζα ἐπηζηήκε νὕησ ηὸ ἔξγνλ εὖ ἐπηηειεῖ, πξὸο ηὸ κέζνλ βιέπνπζα θαὶ εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα (ὅζελ εἰώζαζηλ ἐπηιέγεηλ ηνῖο εὖ ἔρνπζηλ ἔξγνηο ὅηη νὔη ἀθειεῖλ ἔζηηλ νὔηε πξνζζεῖλαη, ὡο ηῆο κὲλ ὑπεξβνιῆο θαὶ ηῆο ἐιιείςεσο θζεηξνύζεο ηὸ εὖ, ηῆο δὲ κεζόηεηνο ζῳδνύζεο, νἱ δ ἀγαζνὶ ηερλῖηαη, ὡο ιέγνκελ, πξὸο ηνῦην βιέπνληεο ἐξγάδνληαη) ἡ δ ἀξεηὴ πάζεο ηέρλεο ἀθξηβεζηέξα θαὶ ἀκείλσλ ἐζηὶλ ὥζπεξ θαὶ ἡ θύζηο, ηνῦ κέζνπ ἂλ εἴε ζηνραζηηθή. ιέγσ δὲ ηὴλ ἠζηθήλ αὕηε γάξ ἐζηη πεξὶ πάζε θαὶ πξάμεηο, ἐλ δὲ ηνύηνηο ἔζηηλ ὑπεξβνιὴ θαὶ ἔιιεηςηο θαὶ ηὸ κέζνλ. METAΦΡΑΗ Αλ ινηπόλ θάζε ηέρλε εθπιεξώλεη ζσζηά ην έξγν ηεο κε απηόλ ηνλ ηξόπν, έρνληαο δειαδή ζηξακκέλν ην βιέκκα ηεο πξνο ην κέζνλ θαη θαηεπζύλνληαο πξνο απηό ηα έξγα ηεο (γη απηό θαη ζπλεζίδνπλ λα ιέλε ζην ηέινο γηα ηα νινθιεξσκέλα έξγα όηη δελ είλαη δπλαηόλ νύηε λα αθαηξέζνπκε νύηε λα (ηνπο) πξνζζέζνπκε ηίπνηα, γηαηί ε ππεξβνιή θαη ε έιιεηςε θζείξνπλ ηελ ηειεηόηεηα, ελώ ε κεζόηεηα ηε δηαζώδεη, θαη νη θαινί ηερλίηεο εξγάδνληαη, όπσο ιέκε, έρνληαο ην βιέκκα ηνπο ζηξακκέλν πξνο απηό) από ηελ άιιε πάιη, αλ ε αξεηή είλαη αθξηβέζηεξε θαη αλώηεξε από θάζε ηέρλε, όπσο αθξηβώο θαη ε θύζε, (ηόηε) ζα κπνξνύζε λα έρεη γηα ζηόρν ηεο ην κέζνλ. Καη ελλνώ ηελ εζηθή (αξεηή) γηαηί απηή ζρεηίδεηαη κε ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο πξάμεηο θαη ζ απηά ππάξρεη ππεξβνιή θαη έιιεηςε θαη ην κέζνλ. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 1

2 ΒΑΙΚΑ ΗΜΔΙΑ ΣΕΥΝΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΣΗ Με ηελ πξώηε ππνζεηηθή πξνθείκελε ν Αξηζηνηέιεο δείρλεη όηη θάζε ηερληθή εξγαζία ζπλδέεηαη κε ζθνπό θαη πξάμε (νὕησ ηὸ ἔξγνλ εὖ ἐπηηειεῖ, πξὸο ηὸ κέζνλ βιέπνπζα θαὶ εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα). Μάιηζηα ν ζθνπόο θαζνξίδεη ηε γέλεζε θαη ε πνηόηεηα ησλ κέζσλ «νὕησ» ηελ πνηόηεηα ηεο πξαγκάησζεο ηνπ ζθνπνύ «εὖ ἐπηηειεῖ». Ο ηξόπνο πξαγκάησζεο ηνπ ζθνπνύ δίλεηαη επεμεγεκαηηθά κε ηα κεηνρηθά ζύλνια «βιέπνπζα θαὶ εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα». Με ηε κεηνρή «βιέπνπζα» ελλνεί ηε ζεσξεηηθά πξνγελέζηεξε ζύιιεςε ηνπ ζθνπνύ πνπ εδώ ηαπηίδεηαη κε ηε ζηόρεπζε ηνπ κέζνπ, θαη κε ηε κεηνρή «ἄγνπζα» ηελ πξάμε κε ηελ νπνία πξαγκαηώλεηαη ν ζθνπόο ηεο κεζόηεηαο. Η κεζόηεηα εκθαλίδεηαη δυνάμει ζηε ζεσξεηηθή ζύιιεςή ηεο σο ζθνπνύ, ελώ πξαγκαηώλεηαη ἐνεργείᾳ, θαζώο κε ηελ πξάμε πξνζιακβάλεη ηα γλσξίζκαηά ηεο ζηα έξγα, δειαδή ην ηέιεηνλ θαη ην αύηαξθεο. Σα έξγα πνπ δεκηνπξγεί ε κεζόηεηα είλαη ηέιεηα, νινθιεξσκέλα («ηνῖο εὖ ἔρνπζηλ ἔξγνηο»). Με ηνλ όξν «νινθιεξσκέλν έξγν» ελλννύκε απηό πνπ βξίζθεηαη ζηε κεζόηεηα, πνπ ηεξεί ην κέηξν θαη ηελ αξκνλία θαη εμηζνξξνπεί ηηο αληηζέζεηο αλάκεζα ζηελ ππεξβνιή θαη ζηελ έιιεηςε. Ο Αξηζηνηέιεο βιέπεη όηη ε ζπκκεηξία είλαη πνζνηηθή έλλνηα, αλαγθαία σζηόζν ζηνλ πνηνηηθό πξνζδηνξηζκό ηνπ έξγνπ: Άκεζα σο αξηζκεηηθή αλαινγία, σο πνζνηηθή ζρέζε πνπ εμαζθαιίδεη ηελ ηζνξξνπία. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 2

3 Αλ ινηπόλ θάζε ηέρλε εθπιεξώλεη ζσζηά ην έξγν ηεο κε απηόλ ηνλ ηξόπν, έρνληαο δειαδή ζηξακκέλν ην βιέκκα ηεο πξνο ην κέζνλ θαη θαηεπζύλνληαο πξνο απηό ηα έξγα ηεο (γη απηό θαη ζπλεζίδνπλ λα ιέλε ζην ηέινο γηα ηα νινθιεξσκέλα έξγα όηη δελ είλαη δπλαηόλ νύηε λα αθαηξέζνπκε νύηε λα (ηνπο) πξνζζέζνπκε ηίπνηα, γηαηί ε ππεξβνιή θαη ε έιιεηςε θζείξνπλ ηελ ηειεηόηεηα, ελώ ε κεζόηεηα ηε δηαζώδεη, θαη νη θαινί ηερλίηεο εξγάδνληαη, όπσο ιέκε, έρνληαο ην βιέκκα ηνπο ζηξακκέλν πξνο απηό) από ηελ άιιε πάιη, αλ ε αξεηή είλαη αθξηβέζηεξε θαη αλώηεξε από θάζε ηέρλε, όπσο αθξηβώο θαη ε θύζε, (ηόηε) ζα κπνξνύζε λα έρεη γηα ζηόρν ηεο ην κέζνλ. Καη ελλνώ ηελ εζηθή (αξεηή) γηαηί απηή ζρεηίδεηαη κε ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο πξάμεηο θαη ζ απηά ππάξρεη ππεξβνιή θαη έιιεηςε θαη ην κέζνλ. Α) «Εἰ δὴ πᾶζα ἐπηζηήκε ζηνραζηηθή.» Η ΑΡΕΣΗ ΕΝΔΕΥΟΜΕΝΩ ΣΟΥΕΤΕΙ ΣΟ ΜΕΟΝ, ΟΠΩ Η ΣΕΥΝΗ ΚΑΙ Η ΦΤΗ Η ζέζε ηνπ Αξηζηνηέιε όηη ε αξεηή ελδερνκέλσο ζηνρεύεη ζην κέζνλ πξνθύπηεη από δύν ππνζεηηθέο πξνθείκελεο, κηα εθηεηακέλε παξελζεηηθή πξνζζήθε θαη κε δπλεηηθή δηαηύπσζε «ἂλ εἴε». Υξεηάδεηαη λα παξαθνινπζήζνπκε πξνζεθηηθά ηελ πνξεία ηεο ζθέςεο ηνπ γηα λα δηαπηζηώζνπκε ηε κεζνδηθόηεηά ηεο θαη ηελ αθξίβεηά ηεο. ηελ πξνεγνύκελε ελόηεηα ν Αξηζηνηέιεο αλαθέξζεθε ζηε κεζόηεηα, ππνθεηκεληθή θαη αληηθεηκεληθή, αιιά δελ ηε ζπλέδεζε ξεηά κε ηελ εζηθή αξεηή. Άιισζηε ηα παξαδείγκαηά ηνπ αλαθέξνληαλ ζηελ αξηζκεηηθή αλαινγία γηα λα δείμεη ηελ αληηθεηκεληθή κεζόηεηα θαη ζηηο δηαηξνθηθέο αλάγθεο ησλ αζιεηώλ γηα λα δείμεη ηελ ππνθεηκεληθή κεζόηεηα. 1. «Δἰ δὴ πᾶζα ἐπηζηήκε πξὸο ηνῦην βιέπνληεο ἐξγάδνληαη)» 1 ε ππνζεηηθή πξνθείκελε: Αλ ε ηέρλε ζηνρεύεη ζην κέζνλ, ην νπνίν δηαθπιάζζεη ηελ ηειεηόηεηα ησλ έξγσλ. Ο Αξηζηνηέιεο έρεη ήδε δηαπηζηώζεη όηη ε ππνθεηκεληθή κεζόηεηα είλαη εηδνπνηόο δηαθνξά ηεο αξεηήο σο νξηζηέαο έλλνηαο, αιιά είλαη ππνρξεσκέλνο λα δείμεη όηη απηό ηζρύεη θαη γηα ηελ εζηθή αξεηή. πλερίδεη ινηπόλ κε ππνζεηηθό ζπιινγηζκό ζπγθξίλνληαο ηελ ηέρλε θαη ηε θύζε κε ηελ εζηθή αξεηή. Γηα λα θαηαιήμεη όκσο ζηε ζέζε απηή, πξώηα ζα αλαθεξζεί ζηε κεζόηεηα πνπ ππάξρεη ζηηο ηέρλεο. Εδώ, είλαη ρξήζηκν λα επηζεκαλζεί όηη νη όξνη επηζηήκε θαη ηέρλε έρνπλ ζρεδόλ ην ίδην ζεκαζηνινγηθό πεξηερόκελν ζηελ ελόηεηα θαη Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 3

4 δελ έρνπλ θακία ζρέζε κε ηνπο ίδηνπο όξνπο, όηαλ ρξεζηκνπνηνύληαη από ηνλ Αξηζηνηέιε σο «δηαλνεηηθέο αξεηέο». Με ηελ πξώηε ππνζεηηθή πξνθείκελε ν Αξηζηνηέιεο δείρλεη όηη θάζε ηερληθή εξγαζία ζπλδέεηαη κε ζθνπό θαη πξάμε (νὕησ ηὸ ἔξγνλ εὖ ἐπηηειεῖ, πξὸο ηὸ κέζνλ βιέπνπζα θαὶ εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα). Μάιηζηα ν ζθνπόο θαζνξίδεη ηε γέλεζε θαη ε πνηόηεηα ησλ κέζσλ «νὕησ» ηελ πνηόηεηα ηεο πξαγκάησζεο ηνπ ζθνπνύ «εὖ ἐπηηειεῖ». Ο ηξόπνο πξαγκάησζεο ηνπ ζθνπνύ δίλεηαη επεμεγεκαηηθά κε ηα κεηνρηθά ζύλνια «βιέπνπζα θαὶ εἰο ηνῦην ἄγνπζα ηὰ ἔξγα». Με ηε κεηνρή «βιέπνπζα» ελλνεί ηε ζεσξεηηθά πξνγελέζηεξε ζύιιεςε ηνπ ζθνπνύ πνπ εδώ ηαπηίδεηαη κε ηε ζηόρεπζε ηνπ κέζνπ, θαη κε ηε κεηνρή «ἄγνπζα» ηελ πξάμε κε ηελ νπνία πξαγκαηώλεηαη ν ζθνπόο ηεο κεζόηεηαο. Η κεζόηεηα εκθαλίδεηαη δσλάκεη ζηε ζεσξεηηθή ζύιιεςή ηεο σο ζθνπνύ, ελώ πξαγκαηώλεηαη ἐλεργείᾳ, θαζώο κε ηελ πξάμε πξνζιακβάλεη ηα γλσξίζκαηά ηεο ζηα έξγα, δειαδή ην ηέιεηνλ θαη ην αύηαξθεο. 2. «(ὅζελ εἰώζαζηλ ἐπηιέγεηλ πξὸο ηνῦην βιέπνληεο ἐξγάδνληαη)» Παξελζεηηθή πξόζζεηε ζηήξημε ηεο ππνζεηηθήο πξνθείκελεο. Όηαλ ινηπόλ ε ηέρλε - επηζηήκε ιεηηνπξγεί ζσζηά, επηδηώθεη ηε κεζόηεηα θαη γη απηό ηα έξγα πνπ δεκηνπξγεί είλαη ηέιεηα, νινθιεξσκέλα («ηνῖο εὖ ἔρνπζηλ ἔξγνηο»). Με ηνλ όξν «νινθιεξσκέλν έξγν» ελλννύκε απηό πνπ βξίζθεηαη ζηε κεζόηεηα, πνπ ηεξεί ην κέηξν θαη ηελ αξκνλία θαη εμηζνξξνπεί ηηο αληηζέζεηο αλάκεζα ζηελ ππεξβνιή θαη ζηελ έιιεηςε. Γη απηό από απηό δελ κπνξνύκε νύηε λα αθαηξέζνπκε θάηη («νὔη ἀθειεῖλ»), γηαηί δελ έρεη θάηη πεξηηηό θαη κε ηελ αθαίξεζε ζα ην νδεγήζνπκε ζηελ έιιεηςε, νύηε λα πξνζζέζνπκε θάηη («νὔηε πξνζζεῖλαη»), γηαηί δελ ηνπ ιείπεη θάηη θαη κε ηελ πξόζζεζε ζα ην νδεγήζνπκε ζηελ ππεξβνιή. Επνκέλσο, γίλεηαη θαηαλνεηό όηη ε ππεξβνιή θαη ε έιιεηςε δηαηαξάζζνπλ ηελ ηζνξξνπία θαη θαηαζηξέθνπλ ηελ ηειεηόηεηά ηνπ («θζεηξνύζεο»), ελώ ε κεζόηεηα ηε δηαθπιάζζεη («ζῳδνύζεο»). πγθεθξηκέλα ν Αξηζηνηέιεο αιινύ αλαθέξεη όηη έλα έξγν ηέρλεο δελ πξέπεη λα είλαη νύηε «πακκέγεζεο» νύηε «πάκκηθξνλ» (Ποηετηθή, 1450b, 37-39). Τπέξ ηεο ηήξεζεο ηνπ κέηξνπ ηαζζόηαλ θαη ν Πιάησλ, ν νπνίνο ζηνλ «Φίιεβν» αλαθέξεη: «κεηξηόηεο γὰξ θαὶ ζπκκεηξία θάιινο δήπνπ θαὶ ἀξεηὴ παληαρνῦ ζπκβαίλεη γίγλεζζαη» (= ην κέηξν θαη ε ζπκκεηξία ζπκβαίλεη λα κεηαβάιινληαη ζε νκνξθηά θαη αξεηή, Φίιεβος, 64e, 6). Εληζρύεη πξόζζεηα ηα ιεγόκελά ηνπ ν Αξηζηνηέιεο κε δεδνκέλα από ηνλ ρώξν ηεο εκπεηξίαο. ηελ θαζεκεξηλή πξάμε ε κεζόηεηα είλαη θύξην κέιεκα ηνπ αγαζνύ ηερλίηε, δειαδή εθείλνπ πνπ έρεη ζπιιάβεη θαη επηδηώθεη ην ηέιεην έξγν. Αμίδεη λα ζρνιηαζζνύλ ηα ξήκαηα Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 4

5 «εἰώζαζηλ» θαη «ιέγνκελ» όρη κόλν γηαηί απνδίδνπλ ηελ θνηλή γλώκε θαη θαζεκεξηλή πξαθηηθή, αιιά θαη γηαηί παξαπέκπνπλ ζε κηα καθξά θηινζνθηθή παξάδνζε: α) ηελ θαζεκεξηλή δσή ηνπο: αξθεί λα ζπκεζνύκε ηηο γλσζηέο θξάζεηο «κεδὲλ ἄγαλ» θαη «κέηξνλ ἄξηζηνλ», πνπ ππνδεηθλύνπλ ηελ ηήξεζε ηνπ κέηξνπ. Επηπιένλ, ε «ὕβξηο» πξνο ηνπο ζενύο απνηεινύζε ππέξβαζε ηνπ κέηξνπ θαη επέθεξε ηελ ηηκσξία. β) ηελ ηέρλε: ηα θιαζηθά έξγα ηέρλεο ησλ αξραίσλ Ειιήλσλ είραλ σο γλώξηζκα ηε κεζόηεηα. Οη αξραίνη Έιιελεο, ζε αληίζεζε κε ηνπο αλαηνιηθνύο ιανύο, απέθεπγαλ θαη απνδνθίκαδαλ ηελ ππεξβνιή ζηα έξγα ηνπο. γ) ηε θηινζνθία: Η αλαθνξά ζην κέζνλ σο ζηνηρείν ηειεηόηεηαο ησλ έξγσλ επαλαθέξεη ηνλ ζρεηηθό πξνζσθξαηηθό πξνβιεκαηηζκό. Φαίλεηαη από κηα άπνςε ζαλ λα μαλαπηάλεη ν Αξηζηνηέιεο ην λήκα ηνπ Αλαμίκαλδξνπ, ηνπ Ηξάθιεηηνπ, ηνπ Ππζαγόξα. Η έλλνηα ηεο «Γίθεο», ηεο «παιίληνλεο αξκνλίεο», «ηνπ κέηξνπ» επαλέξρεηαη κε άκεζν θαη έκκεζν ηξόπν ζηνλ ζηνραζκό ηνπ Αξηζηνηέιε. Επίζεο ηελ ηήξεζε ηνπ κέηξνπ εμπκλνύζε ηόζν ν Δεκόθξηηνο όζν θαη ν Πιάησλ. Ο Δεκόθξηηνο έιεγε: «θαιὸλ ἐλ παληὶ ηὸ ἴζνλ, ὑπεξβνιὴ δὲ θαὶ ἔιιεηςηο νὔ κνη δνθέεη» (= ζε θάζε πξάγκα θαιό είλαη ην ίζην (δειαδή ην κέηξν) ε ππεξβνιή θαη ε έιιεηςε δελ κνπ αξέζεη). Ο Πιάησλ πάιη αλαθέξεη ζηνλ Φίιεβο: «κεηξηόηεο γὰξ θαὶ ζπκκεηξία θάιινο δήπνπ θαὶ ἀξεηὴ παληαρνῦ ζπκβαίλεη γίγλεζζαη» (= ην κέηξν θαη ε ζπκκεηξία ζπκβαίλεη λα κεηαβάιινληαη ζε νκνξθηά θαη αξεηή). Επίζεο, ν Ιππνθξάηεο ζηελ ηαηξηθή ηνπ, ηόληδε ηελ αμία ηνπ κέηξνπ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο πγείαο. Ο Αξηζηνηέιεο βιέπεη όηη ε ζπκκεηξία είλαη πνζνηηθή έλλνηα, αλαγθαία σζηόζν ζηνλ πνηνηηθό πξνζδηνξηζκό ηνπ έξγνπ: Άκεζα σο αξηζκεηηθή αλαινγία, σο πνζνηηθή ζρέζε πνπ εμαζθαιίδεη ηελ ηζνξξνπία. Έκκεζα σο πξνϋπόζεζε ηεο πνηόηεηαο θαη κάιηζηα ηεο εζηθήο. Έηζη ην πγηέο ζώκα (π.ρ. αζιεηέο), ην νινθιεξσκέλν έξγν ηνπ εμεηδηθεπκέλνπ ρεηξώλαθηα ή ην έξγν ηέρλεο ζηεξίδνπλ ηνλ πνηνηηθό ηνπο ραξαθηήξα ζηηο πνζνηηθέο ζρέζεηο. Σα παξαδείγκαηα ηεο ελόηεηαο 7 επηβεβαηώλνπλ ηελ αξηζηνηειηθή απηή αληίιεςε. 3. «ἡ δ ἀξεηὴ θαὶ ἡ θύζηο,» 2 ε ππνζεηηθή πξνθείκελε: αλ ε αξεηή ππεξέρεη από θάζε ηέρλε, όπσο θαη ε θύζε. ην ρσξίν απηό ν Αξηζηνηέιεο ζπζρεηίδεη ηηο έλλνηεο ηέρλε (ε νπνία εδώ ηαπηίδεηαη κε ηνλ όξν «ἐπηζηήκε»), θύζε θαη αξεηή θαη Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 5

6 δηαπηζηώλεη όηη έρνπλ έλα θνηλό γλώξηζκα, αιιά θαη δηαθνξέο. Σν θνηλό ηνπο γλώξηζκα είλαη όηη θαη νη ηξεηο έρνπλ ηε δπλαηόηεηα λα δεκηνπξγνύλ κνξθέο. Η δηαθνξά ηνπο έγθεηηαη ζε ηη δίλεη κνξθή ε θαζεκηά. Έηζη, ινηπόλ: α) ε ηέρλε κνξθνπνηεί ην πιηθό ηεο, β) ε αξεηή δίλεη κνξθή ζηελ πξνζσπηθόηεηα ηνπ αλζξώπνπ θαη γ) ε θύζε δεκηνπξγεί θη απηή ηηο δηθέο ηεο κνξθέο. Παξάιιεια, ν θηιόζνθνο επηρεηξεί λα ηεξαξρήζεη ηηο ηξεηο απηέο έλλνηεο. Έηζη, θαη απηόλ, ε θύζε είλαη αλώηεξε από ηελ ηέρλε, γηαηί θάζε θπζηθό νλ έρεη ηάζε πξνο ηελ ηειεηόηεηα. Από ηε ζηηγκή δειαδή πνπ γελληέηαη θαη απμάλεηαη, νδεγείηαη, αλεμάξηεηα από ηε ζέιεζή ηνπ, ζην «ηέινο», ζηελ ηειεηόηεξε κνξθή ηνπ. Αληίζεηα, ηα έξγα ηέρλεο είλαη ζηαζεξά θαη ακεηάβιεηα θαη δελ ηείλνπλ πνπζελά. Ο Αξηζηνηέιεο αλαθέξεη : «ν ζθνπόο θαη ην σξαίν είλαη ζε κεγαιύηεξν βαζκό παξόληα ζηε θύζε, παξά ζηα έξγα ηεο ηέρλεο» (Περὶ δώωλ κορίωλ, 639b, 19-21). Εμάιινπ, όπσο δηαπηζηώλεη θαη ν Αζπάζηνο, ν ζρνιηαζηήο ηνπ Αξηζηνηέιε, «κηκεῖηαη γὰξ ηέρλε ηὴλ θύζηλ» (= ε ηέρλε κηκείηαη ηε θύζε), γη απηό θαη είλαη θαηώηεξε απηήο. Από ηελ άιιε, ε αξεηή είλαη αλώηεξε θαη από ηε θύζε θαη από ηελ ηέρλε, γηαηί κνξθνπνηεί ζηελ νπζία ηνπ ηνλ άλζξσπν θαη απνηειεί ύςηζηε έθθαλζε ηεο κεζόηεηαο. Όπσο, κάιηζηα, αλαθέξεη θαη ν Αζπάζηνο, ε αξεηή είλαη αλώηεξε από ηελ ηέρλε, γηαηί ε αξεηή είλαη «ηειεηόηεο θύζεσο θαὶ θαησξζσκέλε θύζηο», δειαδή κηα θπζηθή ηδηόηεηα κε επηηπρία νδεγεκέλε ζηνλ ζθνπό ηεο. Από ηα παξαπάλσ γίλεηαη αληηιεπηό όηη, γηα ηνλ Αξηζηνηέιε, αλώηεξε όισλ είλαη ε αξεηή, αθνινπζεί ε θύζε θαη ηειεπηαία ζηελ ηεξάξρεζε έξρεηαη ε ηέρλε: Αξεηή > θύζε > ηέρλε 4. «ηνῦ κέζνπ ἂλ εἴε ζηνραζηηθή» πκπέξαζκα θαη νινθιήξσζε ηνπ ζπιινγηζκνύ. Λνγηθά ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα όηη ε αξεηή ελδερνκέλσο ζηνρεύεη ζηε κεζόηεηα. Σν ζπκπέξαζκα εθθέξεηαη κε δπλεηηθή επθηηθή, δειαδή κε δπλεηηθή έθθξαζε, απόιπηα ζύκθσλε κε ηνλ ππνζεηηθό ηξόπν ζθέςεο θαη εθθνξάο ηνπ ιόγνπ πνπ πξνεγήζεθε. Γηα λα απνδείμεη, ινηπόλ, ν Αξηζηνηέιεο όηη ε αξεηή έρεη σο ζηόρν ηεο ην κέζνλ, δηαηππώλεη ηνλ εμήο ππνζεηηθό ζπιινγηζκό: 1 ε πξνθείκελε: αλ ε ηέρλε ζηνρεύεη ζην κέζνλ («Εἰ δὴ πᾶζα ἐπηζηήκε ἄγνπζα ηὰ ἔξγα») θαη Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 6

7 2 ε πξνθείκελε: αλ ε αξεηή είλαη αθξηβέζηεξε θαη αλώηεξε από ηελ ηέρλε («ἡ δ ἀξεηὴ πάζεο ηέρλεο ἀθξηβεζηέξα θαὶ ἀκείλσλ ἐζηὶλ») πκπέξαζκα: ε αξεηή έρεη σο ζηόρν ηεο ην κέζνλ («ηνῦ κέζνπ ἂλ εἴε ζηνραζηηθή»). Καιό είλαη λα επηζεκαλζεί εδώ όηη ε ρξήζε ππνζεηηθνύ ζπιινγηζκνύ, ν νπνίνο βαζίδεηαη ζε πξνθείκελεο από ηηο νπνίεο ε κία ηνπιάρηζηνλ είλαη ππνζεηηθή πξόηαζε, πξνζηδηάδεη ζην ύθνο ηνπ επηζηεκνληθνύ ιόγνπ, γηαηί ππνδειώλεη κεηξηνπάζεηα, δηαιιαθηηθόηεηα θαη έιιεηςε δνγκαηηζκνύ. Άιισζηε, κέζα ζην πιαίζην ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο εληάζζεηαη θαη ε δηαηύπσζε ππνζέζεσλ, νη νπνίεο αξγόηεξα επαιεζεύνληαη ή δηαςεύδνληαη. Σε κεηξηνπάζεηα θαη ηε δηαιιαθηηθόηεηα ππνδειώλεη θαη ε ρξήζε ηεο δπλεηηθήο επθηηθήο ζην ρσξίν «ηνῦ κέζνπ ἂλ εἴε ζηνραζηηθή», ε νπνία δειώλεη απηό πνπ είλαη δπλαηό λα γίλεη ζην παξόλ θαη ην κέιινλ, δειαδή ην πηζαλό θαη ελδερόκελν. Η αξρηθή απηή ππόζεζε ζα πάξεη ηε κνξθή ζπκπεξάζκαηνο δηαηππσκέλνπ ζε νξηζηηθή έγθιηζε ζηελ ακέζσο επόκελε ελόηεηα. Αο κελ μερλάκε, εμάιινπ, όηη ν Αξηζηνηέιεο ζπλέγξαςε ηα Ηζηθά Νηθοκάτεηα (όπσο πιεξνθνξνύκαζηε θαη από ηελ εηζαγσγή ηνπ ζρνιηθνύ εγρεηξηδίνπ) ζε ώξηκε πηα ειηθία, ηελ νπνία ραξαθηήξηδε ε εξεκία, ε λεθαιηόηεηα, ε ώξηκε ζθέςε θαη ε έιιεηςε δνγκαηηζκνύ. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ Σελίδα 7