ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΣΤΡΕΣ, ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ

Transcript

1 Τομέας Κοινωνιολογίας ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΣΤΡΕΣ, ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ Γ. Κουλιεράκης, Ph.D. Ψυχολόγος της Υγείας Επιστημονικός συνεργάτης 26 & 29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2016 ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ» 11 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ΑΘΗΝΑ 4 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΡΕΣ Σχέσεις με ανθρώπους Ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων Αποφάσεις με σοβαρές συνέπειες (οικονομικές, κοινωνικές) Ένστολα: (αστυνομικοί, κυβερνήτες αεροσκαφών, σωφρονιστικοί υπάλληλοι) Καλλιτεχνικά: (δημοσιογράφοι, ηθοποιοί) Διοίκησης και εμπορίου: (διαφημιστές, διευθυντές προσωπικού) Παραγωγής και κατασκευών (ανθρακωρύχοι, κτίστες) Υγείας (ιατροί, ιδιαίτερα οι χειρουργοί, οδοντίατροι, νοσηλευτές) Κοινωνικών υπηρεσιών: δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί (Cooper & Eaker 1988) 1

2 Στρες και απόδοση 2

3 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΤΡΕΣ; Ερέθισμα (stressor) (ευχάριστοι ή δυσάρεστοι φυσικοί, ψυχολογικοί, κλπ παράγοντες) οξέα, χρονικά περιγεγραμμένα ερεθίσματα (π.χ. έλεγχος από ένα τροχονόμο) ερεθίσματα σε διαδοχή (π.χ. απώλεια της εργασίας & τα επακόλουθα) χρόνιοι, περιοδικοί στρεσογόνοι παράγοντες (π.χ. οι εξετάσεις) χρόνιοι στρεσογόνοι παράγοντες (π.χ. το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο) (Elliot & Eisdorfer, 1982) Αντίδραση-απάντηση σε ένα αρνητικό ερέθισμα (strain) (του οργανισμού - ως σύστημα - σε οργανικό, νοητικό, συναισθηματικό επίπεδο) Διεργασία (transaction) Στρεσσογόνοι παράγοντες (stressors) 3

4 2. Μοντέλο πρόκλησης επαγγελματικού στρες (Cooper et al 1988) ΠΗΓΕΣ ΣΤΡΕΣ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΣΤΡΕΣ 1. Ενδογενείς στη δουλειά 2. Ρόλος στην οργάνωση 3. Σχέσεις στην εργασία ΑΤΟΜΟ ΑΤΟΜΙΚΑ Αυξημένη πίεση Κατάθλιψη Αλκοολισμός Ευερεθιστότητα Στεφανιαία νόσος Ψυχική ασθένεια 4. Ανάπτυξη σταδιοδρομίας 5. Δομή και κλίμα οργάνωσης 6. Διασύνδεση σπιτιού και εργασίας ΟΡΓΑΝΩΣΗ Απουσίες Παραιτήσεις Προβλήματα με διοίκηση Χαμηλός έλεγχος ποιότητας Απεργίες Συχνά σοβαρά ατυχήματα Αδιαφορία Θεωρίες για το στρες(1) Mοντέλο «πάλης φυγής» (Cannon, 1932) Έμφαση στις φυσιολογικές αντιδράσεις Σύνδρομο Γενικής Προσαρμογής (Seyle, 1956) Αντίδραση συναγερμού Φάση της αντίστασης Εξουθένωση Θεωρία γεγονότων ζωής (Holmes & Rahe, 1967) Κυρίως για την αξιολόγηση των πηγών στρες 4

5 Μοντέλο «πάλης φυγής» (Cannon, 1932) KΛΙΜΑΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΝΑΙ ΟΧΙ 1 Θάνατος συντρόφου Διαζύγιο 73 3 Χωρισμός 65 4 Φυλάκιση / κράτηση 63 5 Θάνατος κοντινού συγγενή 63 6 Σοβαρή προσωπική αρρώστια / σοβαρός τραυματισμός 53 7 Γάμος 50 8 Απόλυση από εργασία 47 9 Δυσκολία στη σχέση με τον/την σύντροφο σας Συνταξιοδότηση Αλλαγή υγείας ή συμπεριφοράς μέλους της οικογένειας Εγκυμοσύνη Σεξουαλικές δυσκολίες Νέο μέλος στην οικογένεια (γέννηση, υιοθεσία) Σημαντική αλλαγή στην υπάρχουσα εργασία (προαγωγή, αλλαγή τμήματος) Σημαντική αλλαγή στην οικονομική κατάσταση Θάνατος κοντινού φίλου Αλλαγή στο είδος δουλειάς Περισσότεροι καυγάδες στο σπίτι Λήψη στεγαστικού δανείου Δυσκολίες στις πληρωμές δανείων Σημαντική αλλαγή ευθύνης στην εργασία 29 5

6 KΛΙΜΑΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΝΑΙ ΟΧΙ 23 Τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι (σπουδές, γάμος) Καυγάδες / προβλήματα με συγγενείς Προσωπική επιτυχία στη δουλειά Σύζυγος σταματάει δουλειά ή αρχίζει καινούργια Αρχή ή τέλος σχολείου παιδιού Σημαντική αλλαγή στις συνθήκες διαβίωσης Αναθεώρηση και αλλαγή προσωπικών συνηθειών Προβλήματα με προϊστάμενο Αλλαγή ωραρίου ή συνθηκών δουλειάς Αλλαγή τόπου κατοικίας Αλλαγή σχολείου ή πανεπιστημίου Σημαντική αλλαγή στον τρόπο και τη διάρκεια ψυχαγωγίας Αλλαγές στις θρησκευτικές δραστηριότητες (λιγότερο ή περισσότερο απ ότι συνήθως) Αλλαγές στις κοινωνικές δραστηριότητες (π.χ. κέντρα διασκέδασης, θέατρο) Μικρή υποθήκη ή δάνειο (π.χ. για αγορά αυτοκινήτου, στερεοφωνικού κ.λπ.) Αλλαγή στις συνήθειες ύπνου (π.χ. αρκετά λιγότερος ή περισσότερος) Αλλαγή στη συχνότητα οικογενειακών συγκεντρώσεων (λιγότερες ή περισσότερες απ ότι συνήθως Αλλαγή στις συνήθειες φαγητού Διακοπές Διακοπές Χριστουγέννων Μικρο-παραβάσεις του νόμου (π.χ. κλήσεις τροχαίας, διατάραξη κοινής ησυχίας) 11 Θεωρίες για το στρες(2) Η θεωρία για τη διατήρηση των διαθεσίμων - πόρων (Hobfoll, 1989): οι άνθρωποι προσπαθούν να αποκτήσουν, να διατηρήσουν και να προστατεύσουν ό,τι εκτιμούν (διαθέσιμα) ή ότι θεωρούν ότι λειτουργεί ως μέσο για την απόκτηση και διατήρηση όσων εκτιμούν. αντικείμενα (π.χ. σπίτι, αυτοκίνητο) συνθήκες (π.χ. σταθερός γάμος, σίγουρη εργασία) προσωπικά χαρακτηριστικά (π.χ. έλεγχος, υψηλή αυτοεκτίμηση Ενέργειες (π.χ. γνώση, ασφάλεια, αξιοπιστία) Μοντέλο Αξιολόγησης (Lazarus & Folkman, 1984) 6

7 To στρες ως διεργασία Είναι το αποτέλεσμα μιας δυναμικής αλληλεπίδρασης ατόμου - περιβάλλοντος «Πρόκειται για την κατάσταση που βιώνει το άτομο, όταν αντιλαμβάνεται μια πραγματική ή φανταστική ασυμφωνία, ανάμεσα στις απαιτήσεις που προβάλλουν κάποιες συνθήκες και στα αποθέματα που διαθέτει για να την αντιμετωπίσει» (Lazarus & Folkman, 1984) ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΣΤΡΕΣ (Lazarus & Folkman, 1984) Πιθανός Στρεσογόνος παράγοντας ΕΜΦΑΝΙΣΗ Γνωστική εκτίμηση Α γενής Αξιολόγηση γεγονότων ΣΤΡΕΣ Β γενής Αξιολόγηση αποθεμάτων ΑΝ Τ Ι Μ Ε ΤΩΠΙΣΗ Ε Ν Ε Ρ Γ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Σ Τ ΡΑΤ Η Γ Ι Κ Ω Ν Για ρύθμιση συναισθήματος Για επίλυση προβλήματος 7

8 1. Αξιολόγηση Γεγονότων (α γενής) Επιζήμιο Άσχετο Θετικό Ψυχοπιεστικό Απειλητικό Προκλητικό ΧΑΣΜΑ 2. Αξιολόγηση Αποθεμάτων (β γενής) ΣΤΡΕΣ Στιγμιαίο (Θετικό Όφελος, προσαρμογή) Χρόνιο (Αρνητικό, διαταραχή σε διάφορα επίπεδα) 3. Επανεκτίμηση της κατάστασης/αποτελέσματος Στρατηγικές αντιμετώπισης στρες (ΣΑΣ) «..οι προσπάθειες του ατόμου, γνωστικές και σε επίπεδο συμπεριφοράς, να διευθετήσει (μειώσει, ελαχιστοποιήσει επιβληθεί ή αντέξει) τις εσωτερικές και εξωτερικές απαιτήσεις της αλληλεπίδρασης ατόμου-περιβάλλοντος, που αξιολογούνται ότι θέτουν σε κρίση ή ξεπερνούν τις δυνατότητές του) (Folkman et al., 1986)...για την επίλυση του προβλήματος (problem-focused)...για τη ρύθμιση των συναισθημάτων (emotion-focused) 8

9 Στρατηγικές εστιασμένες στο πρόβλημα Χρησιμοποιούνται όταν το άτομο πιστεύει πως μπορεί να έχει κάποια επίδραση στις στρεσογόνες συνθήκες, είτε μειώνοντας τις απαιτήσεις που προβάλλει η πραγματικότητα, είτε αυξάνοντας τα αποθέματά του για να τις αντιμετωπίσει. Τεχνικές επίλυσης προβλήματος Αναζήτηση πληροφοριών Αναζήτηση υποστήριξης Δημιουργία πλάνου δράσης Ανεύρεση εναλλακτικών λύσεων Στρατηγικές εστιασμένες στο συναίσθημα Χρησιμοποιούνται όταν το άτομο νιώθει πως δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να τροποποιήσει τη στρεσογόνο κατάσταση, με αποτέλεσμα να επιδιώκει να ελέγξει τη συναισθηματική αντίδρασή του σ αυτή. Αποφυγή του στρεσογόνου ερεθίσματος Απομόνωση Άρνηση Παραίτηση Λήψη ουσιών 9

10 Στρες και αντιμετώπιση Ρυθμιστικοί παράγοντες στη σχέση μεταξύ στρες και υγείας Κοινωνική υποστήριξη (Διαβήτης) Αίσθηση αντοχής Αίσθηση ελέγχου επί του περιβάλλοντος (Karademas and Giannousi, 2013) Τάση για ανάμειξη και δημιουργική ενασχόληση και δέσμευση με πράγματα ή δραστηριότητες Τάση για αντιμετώπιση των δυσκολιών ως πρόκληση μάλλον παρά ως απειλή Προσδοκίες αυτοαποτελεσματικότητας (Simmen- Janefska, 2012) Θρησκευτικότητα / πνευματικότητα (Valcanti et al 2012) 10

11 Βιβλιογραφική ανασκόπηση PubMed Burnout syndrome 811 άρθρα, εκ των οποίων, 87 ανασκοπήσεις APA - PsycNET Burnout, health personnel PsychINFO 3056 αναφορές σε άρθρα, βιβλία κ.λπ. Google - Burnout, health personnel > links σύνδεσμοι στον όρο «επαγγελματική εξουθένωση» 4330 επιστημονικά άρθρα (Google scholar) τo 2015 Amazon.com Burnout, health staff 50 Βιβλία 11

12 Άσκηση Ποιες είναι οι 2 βασικότερες προσδοκίες που έχετε από τον εαυτό σας, όσον αφορά τον επαγγελματικό σας ρόλο; Ποιες είναι οι 2 βασικότερες τις προσδοκίες σας, που έχετε από τους ασθενείς / συγγενείς που φροντίζετε / εξυπηρετείτε στην εργασία σας; Ποιες είναι οι 2 βασικότερες προσδοκίες σας, αναφορικά με το χώρο εργασίας σας, τους συναδέλφους / συνεργάτες σας και τη Διοίκηση; Από τον εαυτό μου: Απαντήσεις Να είμαι πάντα αποτελεσματικός Να κάνω «θαύματα» Να αναγνωρίζονται οι προσπάθειές μου και να αποκτήσω κύρος Να είναι όλοι ικανοποιημένοι από τις υπηρεσίες που παρέχω Να «θυσιαστώ» για αυτό το επάγγελμα 12

13 Απαντήσεις. Από τους ασθενείς/συγγενείς: Να συνεργάζονται μαζί μου και να επωφελούνται από τις υπηρεσίες που τους παρέχονται Να αναγνωρίζουν τις προσπάθειές μου και την προσφορά μου Να ακολουθούν τις οδηγίες και να γίνονται καλά Να είναι «καλοί» μαζί μου, εφ όσον κι εγώ θα είμαι άψογος/η στη σχέση μου μαζί τους Απαντήσεις Από τη δουλειά / συνθήκες εργασίας / συναδέλφους: Η δουλειά θα μου παρέχει πολλές / όλες τις ικανοποιήσεις (άλλωστε είναι η ζωή μου!) Θα έχω άμεσα, εμφανή αποτελέσματα με τις παρεμβάσεις μου και θα αναγνωρίζεται η προσφορά μου Η δουλειά θα μου παρέχει την ασφάλεια, αναγνώριση, ικανοποίηση που χρειάζομαι Θα μου παρέχει δυνατότητες εξέλιξης, συνεχιζόμενης εκπαίδευσης και αποτελεσματικών συνεργασιών με άλλους 13

14 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ (Professional burnout) Freudenberg (1974) σε εθελοντές και επαγγελματίες ψυχικής υγείας Edelwich & Brodsky (1980) Maslach (1982) (Pines & Aronson, 1988) Στην Ευρωπαϊκή Ένωση νοσηλευτικό προσωπικό Δεδομένα 15-50% εμφανίζει συναισθηματική εξάντληση 7-37% εμφανίζει αποπροσωποποίηση 25-76% εμφανίζει μειωμένα προσωπικά επιτεύγματα (Παππά και συν. 2008) Οικογενειακοί γιατροί (Ν=1393, 12 χώρες) 43% εμφάνισε συναισθηματική εξάντληση 35% εμφάνισε αποπροσωποποίηση 32% εμφάνισε μειωμένα προσωπικά επιτεύγματα Soler J K et al. Family Practice 2008;25:

15 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ Σύνδρομο σωματικής και ψυχικής εξάντλησης, στα πλαίσια του οποίου οι εργαζόμενοι χάνουν το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που είχαν για τους αρρώστους,.παύουν να είναι ικανοποιημένοι από τη δουλειά και την απόδοσή τους και αναπτύσσουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους. (Maslach,1982) Συναισθηματική εξάντληση ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ - ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ (έλλειψη ενέργειας/διάθεσης για συναισθηματική επένδυση στη δουλειά, αίσθηση ανυπαρξίας συναισθηματικών αποθεμάτων) (Maslach, 1982) Αποπροσωποποίηση (απρόσωπη, κυνική ή καθόλου σχέση με ασθενείς) Έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων (μείωση απόδοσης, αρνητισμός προς τη δουλειά, έλλειψη ικανοποίησης, μείωση αυτοεκτίμησης, παραίτηση από εργασιακά καθήκοντα) 15

16 ΣΤΑΔΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (Edelwich & Brodsky, 1980) του ενθουσιασμού: Υψηλοί στόχοι, κίνητρα, ελπίδες, ενέργεια, μη ρεαλιστικές προσδοκίες, υπερεπένδυση στο ρόλο, αυτοθυσία της αδράνειας/αμφιβολίας: Συνειδητοποίηση μη ανταπόκρισης της εργασίας στις προσδοκίες. Αναζήτηση αιτιών στον εαυτό (Τι κάνω λάθος;) Απο-ϊδανικοποίηση του περιβάλλοντος. Μη αναθεώρηση των παράλογων προσδοκιών της απογοήτευσης/ματαίωσης: Άγχος, σωματικές ενοχλήσεις, κατάθλιψη (Ποιο το όφελος; Γιατί να προσπαθώ αφού κανείς δεν το αναγνωρίζει;) της απάθειας: (Παραμονή στην εργασία μόνο για λόγους επιβίωσης. Πλήρης απογοήτευση. Αδιαφορία για ανάγκες των «πελατών») 1. Ενθουσιασμός Ο εργαζόμενος ξεκινάει την καριέρα του με ενθουσιασμό. Μόλις έχει μπει στον επαγγελματικό στίβο και έχει υπερβολικά υψηλούς στόχους και συχνά μη ρεαλιστικές προσδοκίες. 32 Στο στάδιο αυτό ο εργαζόμενος υπερεπενδύει στην εργασία του, αφιερώνοντας το χρόνο και την ψυχή του. Υπερεπενδύει στις σχέσεις που αναπτύσσει με τους ασθενείς. Π. Γαβριήλ, Επισκέπτρια Υγείας 16

17 2. Αμφιβολία και Αδράνεια Η εργασιακή καθημερινότητα διαψεύδει τις προσδοκίες του, με αποτέλεσμα να μην καλύπτονται οι ανάγκες του μέσα από την εργασία του. Ο εργαζόμενος κατηγορεί τον εαυτό του για την αποτυχία και προσπαθεί ακόμη περισσότερο να επενδύσει στο επάγγελμά του, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα. Σταδιακά αποϊδανικοποιεί την εργασία του, μη έχοντας όμως ακόμα αναθεωρήσει τις προσδοκίες του. 3. Απογοήτευση και Ματαίωση Ο εργαζόμενος βλέπει ότι οι προσπάθειές του να ολοκληρωθεί μέσα από την εργασία του ματαιώνονται και οδηγείται στην αποθάρρυνση και την απογοήτευση. Για να ξεφύγει από το αδιέξοδο πρέπει είτε να αναθεωρήσει τελικά τις προσδοκίες του είτε να απομακρυνθεί από τον εργασιακό του χώρο, από την πηγή δηλαδή του στρες. 17

18 4. Απάθεια Ο εργαζόμενος αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα απέναντι στους άλλους, ενώ προσπαθεί να καταπολεμήσει την απογοήτευση και τη ματαίωση που του προκαλεί το επάγγελμά του. Ουσιαστικά συνεχίζει να εργάζεται για βιοποριστικούς λόγους, ενώ επενδύει ελάχιστη ενέργεια στα καθήκοντά του και αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών / πελατών του, για να καλύψει την ανεπάρκεια που νιώθει απέναντί τους. 18

19 Χαρακτηριστικά - Παράγοντες κινδύνου. Άτομα χωρίς προηγούμενη ψυχοπαθολογία. Με ικανοποιητική απόδοση στην εργασία για κάποιο διάστημα. Δεν θα επανέλθουν χωρίς εξωτερική βοήθεια. «Τhe best and brightest» Ηλικία (35-45) Ανύπαντροι άντρες - Παντρεμένες γυναίκες Εξισορρόπηση εργασίας προσωπικής ζωής (Brill, 1984) Επαγγελματική εξουθένωση: Εξωγενείς & Ενδογενείς παράγοντες Οι παράγοντες που επιδρούν στην επαγγελματική εξουθένωση διακρίνονται σε εξωγενείς και ενδογενείς Εξωγενείς παράγοντες Εργασιακή αφοσίωση (Work Engagement) Εργασιακή ικανοποίηση (Job Satisfaction) Προβλήματα ρόλων Ενδογενείς παράγοντες Προσωπικότητα (Εξωστρέφεια, Προσήνεια, Ευσυνειδησία, Νευρωτισμός και Δεκτικότητα στην Εμπειρία), Βιολογική και ψυχολογική ευεξία Κεντρικός Μηχανισμός Αυτό-αξιολογήσεων (CSE) 19

20 Συνέπειες Διαζύγια Χρήση αλκοόλ και ηπίων ηρεμιστικών Παχυσαρκία Κατάθλιψη Ψυχοσωματικές παθήσεις Ημικρανίες Καρδιαγγειακές παθήσεις (Barefoot, 1991, Schaufelli, 1999) 20

21 Πρόσωπα της βίας Α/Α Είδος βίας Αναφερόμενα είδη 1. Mobbing Ταπεινωτικά σχόλια Φωνές Λεκτικός εκφοβισμός Χειρονομίες Προσβολή της προσωπικότητας Κακοπροαίρετη κριτική Άμεσες επιθέσεις Αλαζονική συμπεριφορά 2. Bullying Απειλή άσκηση σωματικής βίας Σπρώξιμο Σεξουαλική παρενόχληση Βία που οφείλεται στη διαφορετικότητα Ιδιότυπες μορφές κυριαρχίας Βία στην εκπαίδευση Πρόκληση καταστροφών Η ψυχολογική παρενόχληση (mobbing) «ενόχληση, προσβολή και κοινωνική απομόνωση κάποιου ή παρεμπόδιση των εργασιακών καθηκόντων. Για να στοιχειοθετηθεί η ψυχολογική παρενόχληση για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα, η αλληλεπίδραση πρέπει να είναι επαναλαμβανόμενη και τακτική (π.χ. σε εβδομαδιαία βάση) και για πάνω από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (π.χ. έξι μήνες). Η ψυχολογική παρενόχληση είναι μια κλιμακούμενη διεργασία, κατά τη διάρκεια της οποίας το άτομο γίνεται στόχος συστηματικών αρνητικών κοινωνικών πράξεων και καταλήγει σε δυσχερή θέση. Μια σύγκρουση στον εργασιακό χώρο δεν μπορεί να θεωρηθεί ψυχολογική παρενόχληση αν το συμβάν είναι μεμονωμένο ή αν τα δύο μέρη που εμπλέκονται έχουν την ίδια περίπου δύναμη» (Einarsen et al, 2003) 21

22 Ομαδοποίηση συμπεριφορών παρενόχλησης (α) προσωπικές επιθέσεις, (β) επιθέσεις στην επαγγελματική δραστηριότητα, (γ) λεκτικές επιθέσεις και (δ) επιδίωξη στιγματισμού και κοινωνικής απομόνωσης (Dick & Rayner, 2004) 1) σχετικές με την εργασία, που δυσχεραίνουν την εκτέλεση των εργασιακών καθηκόντων 2) κοινωνική απομόνωση, 3) προσωπικές επιθέσεις, ή επιθέσεις στην προσωπική ζωή, με προσβλητικά σχόλια, 4) λεκτικές απειλές, με τις οποίες κάποιος επικρίνεται, λοιδορείται ή ταπεινώνεται δημόσια, 5) σωματική βία. (Zapf, 1999) ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 1 Διεθνώς, 5-10% των εργαζομένων υφίστανται ψυχολογική παρενόχληση (Zapf et al, 2003). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (15 χώρες), εκτιμάται ότι 9% των εργαζομένων υφίστανται ψυχολογική παρενόχληση (Paoli & Μerllié, 2000). 8% του εργατικού δυναμικού της Ε.Ε. ( 12 εκ. άτομα) δήλωσε ότι τον τελευταίο χρόνο υπέστη ψυχολογική παρενόχληση. Μεγαλύτερα ποσοστά έχουν παρατηρηθεί στους τομείς παροχής υπηρεσιών, στο δημόσιο τομέα (14%), σε ξενοδοχεία, εστιατόρια (13%), άλλες υπηρεσίες (13%) (Eurofound, 2003). 22

23 ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 2 Σουηδία: 3,5% των εργαζομένων υφίστατο παρενόχληση. Κίνδυνος, ένας εργαζόμενος να υποστεί σοβαρή ψυχολογική παρενόχληση στην εργασιακή ζωή: 25% (Leymann, 1993). Φιλανδία (πανεπιστήμιο): 16% (Bjorkqvist et al, 1994). Νορβηγία: (Ν=7.986 εργαζόμενοι): 8,6% είχε υποστεί ψυχολογική παρενόχληση. Δανία: (νοσηλευτικό προσωπικό): 2% (Hoel et al., 2001). Βρετανία: 10,6% των εργαζομένων: είχε υποστεί ψυχολογική παρενόχληση το τελευταίο 6μηνο, 24,7%: τα τελευταία 5 χρόνια, 46,5%: μάρτυρες συμπεριφορών, την τελευταία πενταετία (Hoel et al., 2001). ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Ψυχολογικές: Ψυχοσωματικές διαταραχές (Agervold & Mikkelsen, Mikkelsen & Einarsen, 2002). Χαμηλής ποιότητας ύπνος (Björkqvist et al., Leymann & Gustafsson, 1996). Γενικευμένη Αγχώδη Διαταραχή & Διαταραχή μετά από ψυχοτραυματικό στρες (Björkqvist et al., Leymann & Gustafsson, Vartia, Mikkelsen & Einarsen, 2002). Αυξημένο ρίσκο για αυτοκτονία (Pompili et al., 2008) Οικονομικές: $ ετησίως, για κάθε υπόθεση παρενόχλησης (Hirigoyen, Lewis, 2003) 23

24 Η μελέτη - Στόχοι Εντοπισμός και συστηματική καταγραφή: Α) του φαινομένου της ψυχολογικής παρενόχλησης σε χώρους εργασίας, αλλά και Β) των παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη εχθρικών πράξεων που οδηγούν σε παρενόχληση. Μακρυγιάννη, Δ. & Κουλιεράκης, Γ. (2010). Το σύνδρομο ψυχολογικής παρενόχλησης (Mobbing) στο χώρο εργασίας. Ψυχολογία, 17 (2), σελ Η μελέτη - Πληθυσμός Ν= 783 εργαζόμενοι Ευρύτερος δημόσιος τομέας: 69,2% Παντρεμένοι: 65% Γυναίκες: 68,2% Έως 40 ετών: 49,3% Είχε ολοκληρώσει τη Β βάθμια εκπαίδευση: 35,8% Εργαζόταν με καθεστώς πλήρους απασχόλησης: 86,1% Εργαζόμενοι σε υπηρεσίες υγείας: 13,3% Ανώτατα στελέχη: 6,9% Ενεργή συνδικαλιστική δραστηριότητα: 9,4% 24

25 Εργαλεία Leymann Inventory Psychological Terrorization (LIPT) (Leymann, 1990b) 45 ερωτήσεις (ΝΑΙ ΌΧΙ) Σχέσεις με άμεσους συνεργάτες, προϊσταμένους, διευθυντές: Οι συνάδελφοί σας, σας περιορίζουν τη δυνατότητα έκφρασης Ποιότητα της επικοινωνίας: Κρίνουν τη θέση εργασίας σας με τρόπο λανθασμένο ή προσβλητικό Δυνατότητα ανάπτυξης δραστηριοτήτων στο εργασιακό χώρο: Αφαιρούν κάθε απασχόληση στην εργασία, για να μην μπορείτε να ασχοληθείτε με κάτι Πιθανή αρνητική και κακοπροαίρετη ενασχόληση των συνεργατών με προσωπικά και οικογενειακά θέματα: Σας επιτίθενται για τις πολιτικές και θρησκευτικές σας πεποιθήσεις Πρόθεση να προκληθεί οικονομική βλάβη εντός και εκτός εργασιακού χώρου: Σας προκαλούν δαπάνες, για να σας ζημιώσουν Negative Acts Questionnaire (NAQ) (Einarsen & Hoel, 1999; 2005) 29 δηλώσεις (1=Ποτέ, 2=Πότε-πότε, 3=Κάθε μήνα, 4=Κάθε εβδομάδα, 5=Καθημερινά) [π.χ. «Γίνονται υβριστικές ή προσβλητικές παρατηρήσεις για το πρόσωπό σας ( π.χ. συνήθειες, παρελθόν), τις απόψεις σας ή την ιδιωτική σας ζωή»] Κλίμακα Αυτό-αναφοράς της ψυχολογικής παρενόχλησης Συχνότητα εμφάνισης εχθρικών συμπεριφορών (LIPT) LIPT ΟΧΙ ΝΑΙ LIPT ΟΧΙ ΝΑΙ Ν % Ν % Ν % Ν % , , , , , , , , , ,2 45 5, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 62 8, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 39 5, , , ,3 52 6, , , ,4 28 3, ,2 63 8, , , ,0 47 6, ,3 60 7, ,1 54 6, , , , ,1 25

26 Συχνότητα εμφάνισης αρνητικών πράξεων (NAQ) 27/1/2016 ΠΟΤΕ Ν (%) ΠΟΤΕ-ΠΟΤΕ Ν (%) ΚΑΘΕ ΜΗΝΑ Ν (%) ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ N (%) ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ Ν (%) NAQ , ,6 42 5,5 32 4,2 32 4,2 NAQ , ,9 25 3,2 16 2,1 5 0,6 NAQ , ,2 41 5,3 18 2,3 7 0,9 NAQ , ,5 60 7,8 3I 4,0 32 4,1 NAQ , ,8 41 5,4 28 3,7 26 3,4 NAQ , ,7 53 6,9 28 3,7 18 2,3 NAQ , ,8 31 4,0 23 3,0 12 1,6 NAQ , ,8 37 4,8 23 3,0 9 1,2 NAQ , ,8 55 7,1 35 4,5 17 2,2 NAQ , ,2 27 3,5 15 1,9 3 0,4 NAQ , ,0 36 4,7 13 1,7 11 1,4 NAQ ,6 51 6,6 17 2,2 11 1,4 1 0,1 NAQ , ,6 50 6,5 33 4,3 16 2,1 NAQ , ,4 42 5,5 15 2,0 12 1,6 NAQ , ,3 42 5,5 34 4,4 21 2,7 NAQ , ,9 53 6,9 35 4,6 22 2,9 NAQ ,7 64 8,3 24 3,1 12 1,6 2 0,3 NAQ , ,5 19 2,5 14 1,8 7 0,9 NAQ , ,5 22 2,9 26 3,4 11 1,4 NAQ , ,8 32 4,2 27 3,5 6 0,8 NAQ , ,7 52 6,8 17 2,2 20 2,6 NAQ , ,7 52 6,8 43 5,6 42 5,5 NAQ ,6 52 6,8 23 3,0 12 1,6 1 0,1 NAQ , ,1 49 6,4 30 3,9 27 3,5 NAQ , ,0 34 4,4 14 1, NAQ , ,5 33 4,3 16 2,1 9 1,2 Χαρακτηριστικά της παρενόχλησης ΠΟΣΟΙ ΠΑΡΕΝΟΧΛΟΥΝΤΑΙ¹ Ν (%) ΠΟΣΟΙ ΠΑΡΕΝΟΧΛΟΥΝ ΑΝΔΡΕΣ² (%) ΓΥΝΑΙΚΕΣ³ (%) Μόνο ο/η ερωτώμενος/η 39 19,1 1 40,8 39,0 Και μερικοί συνάδελφοι ,3 2 28,2 26,7 Όλη η ομάδα 44 21, ,2 31,5 Πάνω από 6 2,8 3,0 ΠΟΙΟΙ ΠΑΡΕΝΟΧΛΟΥΝ⁴ Ν (%) Μάρτυρες παρενόχλησης 5 Ν (%) Διευθυντές, υποδιευθυντές, προϊστάμενοι 86 42,6 Ποτέ 67 26,7 Συνάδελφοι 43 21,3 Σπάνια 58 23,1 Υφιστάμενοι 9 4,5 Πότε - πότε 71 28,3 Πελάτες, ασθενείς, σπουδαστές 6 3,0 Συχνά 55 21,9 Συνδυαστικά 55 27,3 Όλοι 3 1,5 ¹ Ν = 210 ² Ν = 142 ³ Ν = 105 ⁴ Ν = Ν =

27 Λόγοι πιθανοτήτων πρόβλεψης της ψυχολογικής παρενόχλησης Μεταβλητές OR 95% ΔΕ p Ηλικία 0,898,835 -,967,004 Φύλο Γυναίκα 1,741,455 6,666 ns Άνδρας Αναφορά Είδος Οργανισμού Δημόσιο 1,500,420 5,353 ns Ιδιωτικό Αναφορά Θέση εργασίας (ιεραρχία),072,925 6,048 ns Συνδικαλιστική δράση Ναι,480,075 3,062 ns Όχι Αναφορά Παρενόχληση τα τελευταία 5 χρόνια Ναι 89,163 20, ,351,000 Όχι Αναφορά Μάρτυρας παρενόχλησης Σπάνια 6,403 1,570 26,115,010 Πότε πότε 9,013 2,031 39,995,004 Συχνά 25,850 2, ,241,006 Ποτέ Αναφορά Συμπεράσματα 1. 5% του δείγματος των εργαζομένων στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα δηλώνει πως βιώνει σε εβδομαδιαία ή/και καθημερινή βάση εχθρικές πράξεις, ότι παρενοχλείται ψυχολογικά. 2. Παρενοχλούν περισσότερο οι προϊστάμενοι τους υφισταμένους τους (42,6%) αλλά και ίσοι ιεραρχικά συνάδελφοι (21,3%). 3. Πρόκειται για μια κλιμακούμενη και επαναλαμβανόμενη διαδικασία και όχι για ένα στατικό φαινόμενο. 4. Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων του δείγματος (73,3%) υπήρξαν μάρτυρες επεισοδίων ψυχολογικής παρενόχλησης. 5. Αν συνδυαστούν τα (3) και (4), η η προοπτική του φαινομένου φαντάζει σχεδόν επικίνδυνη. 27