Π Πιλοτική εφαρµογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθµού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιηµένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγµατικής τάξης

Transcript

1 Π Πιλοτική εφαρµογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθµού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιηµένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγµατικής τάξης Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α Γυµνασίου Θεµατική ενότητα: Εικόνες Ελλάδας στην ποίηση Τίτλος: «Περασµένα µεγαλεία και διηγώντας τα να λες.» Συγγραφή: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Εφαρµογή: ΜΑΡΙΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Θεσσαλονίκη 2013

2 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «Δηµιουργία πρωτότυπης µεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισµένων σε ΤΠΕ και δηµιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα µαθήµατα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθµια και Β/βάθµια εκπαίδευση» MIS (κωδ ), - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι.Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Π Πιλοτική εφαρµογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθµού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιηµένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγµατικής τάξης. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνος υπο-οµάδας εργασίας λογοτεχνίας: Βασίλης Βασιλειάδης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Καραµαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ Καλαµαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: , Φαξ: , centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 2

3 A. TΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος Περασµένα µεγαλεία και διηγώντας τα να λες Εφαρµογή σεναρίου Μαρίνα Αρετάκη Δηµιουργία σεναρίου Δέσποινα Παπαδοπούλου Διδακτικό αντικείµενο Νεοελληνική λογοτεχνία Τάξη Α Γυµνασίου Σχολική µονάδα 5 ο Γυµνάσιο Χανίων Χρονολογία Από έως Διδακτική/θεµατική ενότητα Εικόνες Ελλάδας στην ποίηση Διαθεµατικό Όχι Χρονική διάρκεια 8 ώρες Χώρος Ι. Φυσικός χώρος: αίθουσα διδασκαλίας, εργαστήριο πληροφορικής, βιβλιοθήκη. Σελίδα 3 από 3

4 Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και µαθητή Για τον µαθητή: εξοικείωση µε την οµαδοσυνεργατική µέθοδο, γνώσεις εφαρµογών των Η/Υ όπως: προγράµµατα επεξεργασίας κειµένου (Word), δηµιουργίας παρουσιάσεων (PowerPoint). Για τον καθηγητή: γνώσεις Τ.Π.Ε. Α επιπέδου τουλάχιστον, ετοιµότητα για εφαρµογή οµαδοσυνεργατικής µεθόδου και εκπόνησης σχεδίων εργασίας. Για το σχολείο: αίθουσα µε σύστηµα προβολής, εργαστήριο Η/Υ µε πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Εφαρµογή στην τάξη Το συγκεκριµένο σενάριο εφαρµόστηκε στην τάξη. Το σενάριο στηρίζεται Δέσποινα Παπαδοπούλου, Περασµένα µεγαλεία και διηγώντας τα να λες, Νεοελληνική Λογοτεχνία Α Γυµνασίου, Το σενάριο αντλεί Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ/ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μέσα από µια σειρά τραγουδιών και ποιηµάτων και ένα σύνολο δραστηριοτήτων οι µαθητές ανακάλεσανν την εικόνα της Ελλάδας, εντόπισαν τα χαρακτηριστικά της εικόνας αυτής και προβληµατίστηκαν για το πώς βλέπουν τη χώρα µας οι άλλοι αλλά και οι συµµαθητές τους. Στοχάστηκαν πάνω στη σχέση λαµπρού παρελθόντος και άδοξου παρόντος και τέλος συνέδεσαν την εικόνα της Ελλάδας µε την ποίηση. Οι δραστηριότητες και τα Φύλλα εργασίας ήταν προσαρµοσµένα σε µαθητές που δεν έχουν ιδιαίτερα ασχοληθεί µε την ποίηση αφού η προσέγγιση των ποιηµάτων είναι περισσότερο θεµατική. Σελίδα 4 από 4

5 Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Το εφαρµοσµένο σενάριο βασίστηκε σε ένα παραδειγµατικό σενάριο δώδεκα ωρών και ως εκ τούτου έγιναν αλλαγές που αφορούσαν τόσο στην ποσότητα των δραστηριοτήτων όσο κυρίως στα κείµενα που χρησιµοποιήθηκαν. Το παραδειγµατικό σενάριο εστίασε στην αντίθεση «περασµένα µεγαλεία» και «πραγµατικότητα της κρίσης» χρησιµοποιώντας ποικίλα ποιήµατα, ένα µεγάλο µέρος των οποίων από την προεπαναστατική περίοδο και έως τη γενιά του 1880 αλλά και δύσκολη µοντέρνα ποίηση για τους µαθητές της Α τάξης (Γ. Σεφέρης). Επειδή δεν είχαµε την ευκαιρία να µελετήσουµε αρκετά ποίηση µέσα στη σχολική χρονιά, και εποµένως χρειαζόταν πολύς χρόνος όχι µόνο για γλωσσική εξοµάλυνση (το παραδειγµατικό προέβλεπε µία ώρα) αλλά και για τη στοιχειώδη επαφή µε αυτά τα ποιήµατα, το εφαρµοσµένο σενάριο επικεντρώθηκε σε ποιήµατα περισσότερο προσιτά, από τη γενιά του 1880 και πέρα. Ως συνέπεια, ένα µέρος της σκοποθεσίας του παραδειγµατικού σεναρίου που βασιζόταν σε αυτά τα κείµενα ατόνησε. Εξάλλου, η ίδια η συντάκτρια του παραδειγµατικού είχε επιφυλάξεις για το κατά πόσο σε µαθητές της Α τάξης µπορούν να τεθούν τέτοια ευαίσθητα ζητήµατα, όπως η λογοτεχνία ως στοιχείο συγκρότησης εθνικής ταυτότητας, η ιδεολογική λειτουργία της τέχνης, κτλ. Έτσι, το εφαρµοσµένο σενάριο επικεντρώθηκε σε πιο απλά ζητήµατα, όπως ο προβληµατισµός για την εικόνα της Ελλάδας και τα στερεότυπα που τυχόν παρεµβάλλονται στον σχηµατισµό αυτής της εικόνας, την ανάγνωση ποιηµάτων µέσα από αυτό το πρίσµα και τη µετατροπή της εικόνας της Ελλάδας µέσω της ποίησης. Σελίδα 5 από 5

6 Δ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΤΟΥΣ Γνώσεις για τον κόσµο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Με το σενάριο αυτό οι µαθητές και οι µαθήτριες: εξέφρασαν τα συναισθήµατά τους για τη χώρα τους και για τη δύσκολη κατάσταση που βιώνουν, προβληµατίστηκαν για την εικόνα που έχουν οι ίδιοι αλλά και οι άλλοι για την Ελλάδα, ήρθαν αντιµέτωποι µε την αρνητική εικόνα που έχει η Ελλάδα σε άλλες χώρες, σκέφτηκαν τον στερεοτυπικό τρόπο µε τον οποίο απεικονίζεται η Ελλάδα, κατάλαβαν ότι η σύγχρονη Ελλάδα είναι µια χώρα που περιέχει αντιφάσεις, προβληµατίστηκαν για τη διαφορά ανάµεσα στο ένδοξο παρελθόν και το «φτωχό» παρόν, κατάλαβαν ότι το τραγούδι ως µορφή τέχνης µπορεί να ασχολείται µε θέµατα όπως η σχέση των καλλιτεχνών µε τη χώρα τους. Γνώσεις για τη λογοτεχνία Με το σενάριο αυτό οι µαθητές και οι µαθήτριες: γνώρισαν ποιήµατα σηµαντικών Ελλήνων ποιητών, απόλαυσαν ποιητικά κείµενα τα οποία αναδεικνύουν εικόνες της Ελλάδας, προσδιόρισαν πώς αποτυπώνεται το λαµπρό παρελθόν της χώρας µέσα σε ποιήµατα, συνέκριναν ποιήµατα, έµαθαν πώς προσεγγίζουµε θεµατικά ένα ποίηµα. Γραµµατισµοί Κατά τη διάρκεια του σεναρίου οι µαθητές και οι µαθήτριες: εξοικειώθηκαν µε ένα οµαδοσυνεργατικό περιβάλλον εργασίας και µάθησης, αντάλλαξαν απόψεις και έµαθαν να παράγουν κείµενα µετά από συνεργασία, Σελίδα 6 από 6

7 εντόπισαν σηµεία στα ποιήµατα που να τεκµηριώνουν τις απόψεις τους, εντόπισαν αντιφάσεις και αντιθέσεις σε τραγούδια και ποιήµατα, συνδύασαν λόγο και εικόνα στην παρουσίαση των εργασιών τους, εικονοποίησαν την εικόνα που είχαν για την Ελλάδα, χρησιµοποίησαν τραγούδια και ποιήµατα για να σχηµατίσουν έναν ποιητικό χάρτη. Διδακτικές πρακτικές Οι µαθητές εργάστηκαν µέσα στη σχολική τάξη σε οµάδες (δεξιότητα συνεργασίας) και είχαν ατοµικές εργασίες στο σπίτι (δεξιότητα κατανόησης και µελέτης ποιηµάτων). Τα ποιητικά κείµενα µε τα οποία ασχολήθηκαν οι οµάδες ήταν εν µέρει κοινά για όλους και εν µέρει διαφορετικά (αλλά µε κοινές ερωτήσεις) για την κάθε οµάδα. Όπως επισηµάνθηκε, σε σχέση µε το εφαρµοσµένο σενάριο έγιναν σηµαντικές αλλαγές στον αριθµό και στο είδος των κειµένων που χρησιµοποιήθηκαν. Στη Β φάση οι µαθητές επεξεργάστηκαν τόσο τραγούδια όσο και ποιήµατα, ενώ στη Γ φάση στο πλαίσιο της οµάδας τους επεξεργάστηκαν τον «ποιητικό χάρτη» της Ελλάδας. Ε. ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ. Αφετηρία Η εκπαιδευτικός έκρινε ότι, παρόλη τη δυσκολία του αρχικού σεναρίου, η σχέση του µε τη σύγχρονη πραγµατικότητα ήταν εύστοχη και ήλπιζε ότι θα ήταν καλοδεχούµενη από τους µαθητές. Η προοπτική, επίσης, να καλλιεργηθεί µια σχέση ανάµεσα στους µαθητές και το σύγχρονο τραγούδι αλλά και µε ποιητικά κείµενα έκανε το σενάριο ελκυστικό. Το τµήµα που επιλέχθηκε για την εφαρµογή του σεναρίου είχε µια καλή συνεργασία στη διάρκεια της χρονιάς και ήταν αρκετά οµοιογενές. Σελίδα 7 από 7

8 Σύνδεση µε τα ισχύοντα στο σχολείο Η διδασκαλία της ενότητας «Εικόνες της Ελλάδας» προβλέπεται σύµφωνα µε το Νέο Πρόγραµµα Σπουδών στην Α Γυµνασίου. Αξιοποίηση των ΤΠΕ Οι µαθητές στην Α φάση προβληµατίστηκαν για τις απαντήσεις τους στη δραστηριότητα του «καταιγισµού ιδεών» µέσω του συννεφόλεξου. Κατά τη διάρκεια της Γ φάσης εντόπισαν το κατάλληλο υλικό για τη δραστηριότητα στο Διαδίκτυο και χρησιµοποίησαν βασικές γνώσεις του Word για να συµπλέξουν εικόνα και λόγο. Οι δραστηριότητες της Α και Γ φάσης βοήθησαν τους µαθητές να αναστοχασθούν πάνω στη βασική ιδέα του σεναρίου (την εικόνα της Ελλάδας) και να επανέλθουν στα ποιητικά κείµενα οικειοποιούµενοι τον ποιητικό λόγο. Κείµενα Λογοτεχνικά κείµενα σχολικών εγχειριδίων ΚΝΛ Γ Γυµνασίου: Γιώργος, Σεφέρης, «Με τον τρόπο του Γ.Σ.» Λογοτεχνικά κείµενα εκτός σχολικών εγχειριδίων Μιχάλης Γκανάς, «Η Ελλάδα που λες...». Ακάθιστος Ύµνος, Αθήνα: Κείµενα Γεώργιος Δροσίνης, «Χώµα ελληνικό». Αµάραντα, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Νίκος Εγγονόπουλος, «Τραµ και Ακρόπολις». Ποιήµατα Α, Αθήνα: Ίκαρος, Οδυσσέας Ελύτης, «Το τρελοβάπορο». Ο ήλιος ο ηλιάτορας, Αθήνα: Ίκαρος, Λορέντζος Μαβίλης, «Πατρίδα». Άπαντα. (Ποίηση Μεταφράσεις Μελέτες), εισαγ.- σχόλ.-επιµ. Μιχ. Περάνθης, 77. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον Αθ. Θ. Πούντζας. Σελίδα 8 από 8

9 Λορέντζος Μαβίλης, «Στην Πατρίδα». Τα Έργα, 1915, επιµ. Γ.Θ. Ζώρας, Ποίησις και πεζογραφία της Επτανήσου. Βασική Βιβλιοθήκη, 288. Αθήνα: Αετός, Κωστής Παλαµάς, «Σονέτο επτά». Πατρίδες, Ανθολογία, εκλογή Γ.Κ. Κατσίµπαλης και Α. Καραντώνης, 59. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας Λάµπρος Πορφύρας, «Απόψε». Mια Xώρα πάντα Σιωπηλή, Αθήνα: Eρµής Γιάννης Ρίτσος, «Ο τόπος µας». Ο τοίχος µέσα στον καθρέπτη, Αθήνα: Κέδρος Γιάννης Ρίτσος, Επιλογή από τα Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, Αθήνα: Κέδρος, Άγγελος Σικελιανός, «Στον Ακροκόρινθο». Λυρικός Βίος, τόµος Β, 84. Ίκαρος. Τραγούδια «Στο µεταξύ η Ελλάδα ταξιδεύει» από τον δίσκο Η πόλη που ονειρεύτηκα, στίχοι, µουσική: Γιώργος Ανδρέου «Για την Ελλάδα» από τον δίσκο Κύκλος, στίχοι-µουσική: Σωκράτης Μάλαµας, «Αχ Ελλάδα σ αγαπώ», από τον δίσκο Ναι στο ναι και ναι στο όχι, στίχοι: Μανώλης Ρασούλης, µουσική: Βάσω Αλαγιάννη, «Τρελοβάπορο» από τον δίσκο Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας, ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης, µουσική: Δηµήτρης Λάγιος, Ιστοσελίδες Εξώφυλλο περιοδικό Focus [ ]: Διδακτική πορεία/στάδια/φάσεις Α φάση 1 η ώρα Η 1 η ώρα της Α φάσης δεν αφιερώθηκε ολόκληρη στο σενάριο καθώς έπρεπε να τελειώσουµε το προηγούµενο κείµενο. Η τάξη βρισκόταν στην αίθουσα της βιβλιοθήκης και έγινε ο χωρισµός σε οµάδες από τους ίδιους τους µαθητές. Η µία Σελίδα 9 από 9

10 οµάδα δεν ήταν ευχαριστηµένη από τη σύνθεσή της και επειδή ήταν δύσκολο και χρονοβόρο εκείνη τη στιγµή να δοθεί µια λύση, αποφασίστηκε να σκεφτούµε όλοι µια λύση την επόµενη ώρα. Στη συνέχεια, έγινε η πρώτη δραστηριότητα: ρωτήθηκαν οι µαθητές και αυθόρµητα είπαν ποια εικόνα τους έρχεται στο µυαλό όταν ακούνε τη λέξη «Ελλάδα». Τα αποτελέσµατα, τα οποία αναγράφονταν στον πίνακα ήταν εν µέρει αναµενόµενα και εν µέρει απρόσµενα (για παράδειγµα αν η λέξη «τρόικα» θα µπορούσε να δικαιολογηθεί, η λέξη «Μέρκελ» προκαλεί βέβαια εντύπωση). Οι οµάδες προσπάθησαν να βγάλουν συµπεράσµατα και να κατηγοριοποιήσουν τις λέξεις. Ανταποκρίθηκαν στη δραστηριότητα και η κάθε οµάδα σχολίασε την οµάδα λέξεων. Αρκετές λέξεις, όπως ήταν αναµενόµενο, είχαν να κάνουν µε την οικονοµική κατάσταση της χώρας («οικονοµική κρίση», «δραχµή», «τρόικα», «χρεωκοπία»), άλλες µε πρόσωπα («Σαµαράς», «Μέρκελ», «Κολοκοτρώνης»), λίγες µε τη φύση («παραλία», «χωράφια», «θάλασσα», «νησιά»), µε την ιστορία («Επανάσταση») ή µε φαγητά («σουβλάκι», «µπακλαβάς»). Οι απαντήσεις των µαθητών από τη µια σχετίζονταν άµεσα µε το παρόν και τη δύσκολη οικονοµική συγκυρία από την άλλη εµπεριείχαν στερεοτυπικές εικόνες της Ελλάδας. Ο χρόνος τελείωσε πριν κάνουµε τη δεύτερη δραστηριότητα που είχε προβλεφθεί (τον σχολιασµό του περιοδικού Focus). Ως ατοµική εργασία ζητήθηκε από τους µαθητές να διαλέξουν µια εικόνα ή να φτιάξουν ένα πολυτροπικό κείµενο που να έχει ως θέµα την «Ελλάδα». Β φάση 2 η ώρα Η τάξη βρισκόταν στη βιβλιοθήκη και στην αρχή έγιναν κάποιες αλλαγές στις οµάδες, ένα ζήτηµα που µας είχε απασχολήσει και την προηγούµενη ώρα. Η διδάσκουσα προσπάθησε, χωρίς να διαταράξει πολύ τις υπόλοιπες οµάδες που είχαν σχηµατιστεί, να ικανοποιήσει τους µαθητές της τελευταίας οµάδας που είχαν εκφράσει παράπονα. Η διαδικασία τελείωσε, όµως µε τις αλλαγές που έγιναν µία οµάδα δεν µπόρεσε να λειτουργήσει καλά µέχρι την ολοκλήρωση του σεναρίου. Η Σελίδα 10 από 10

11 διδάσκουσα προτίµησε να µην γίνει και τρίτη αλλαγή κατά τη διάρκεια της εφαρµογής του σεναρίου, παρατηρούσε όµως τη δυσλειτουργία, η οποία οφειλόταν κυρίως στη µη προετοιµασία των µαθητών από το σπίτι (η έλλειψη προετοιµασίας κάποιες φορές ήταν καθοριστική για τη λειτουργία της οµάδας). Στη συνέχεια, η διδάσκουσα έδειξε το συννεφόλεξο που είχε ετοιµάσει µε τις λέξεις που είχαν συλλεχθεί κατά την προηγούµενη δραστηριότητα. Ήταν ενδιαφέρον ότι οι µαθητές έδειξαν έκπληξη όταν ξαναείδαν µε άλλο τρόπο και σε εικόνα όσα είχαν πει την προηγούµενη ώρα. Η προβολή των απαντήσεων στην οθόνη και σε µεταγενέστερο χρόνο προκάλεσε αναστοχασµό. Ίσως η έκπληξη να ήταν µεγαλύτερη ακριβώς επειδή µεσολάβησε η δραστηριότητα στο σπίτι. Ο καθένας έδειξε στην ολοµέλεια αυτό που είχε ετοιµάσει από το σπίτι και το ευχάριστο ήταν ότι ελάχιστοι δεν είχαν κάνει την ατοµική εργασία. Παρατίθενται κάποια από αυτά τα πολυτροπικά κείµενα τα οποία επιβεβαιώνουν τις διαπιστώσεις σχετικά µε τις αυθόρµητες απαντήσεις: Σελίδα 11 από 11

12 Σελίδα 12 από 12

13 Σελίδα 13 από 13

14 Αµέσως µετά, οι µαθητές είδαν στη οθόνη το εξώφυλλο από το Focus µε την Αφροδίτη της Μήλου ζητιάνα. Ένα κορίτσι µετέφρασε τον κύριο τίτλο από τα γερµανικά στα ελληνικά και ξεκίνησε µια συζήτηση. Οι µαθητές εξέφρασαν έντονα συναισθήµατα: ντροπή, θυµό, αγανάκτηση για τη χρήση ενός αρχαιοελληνικού µνηµείου προκειµένου να δηλωθεί η γνώµη του περιοδικού. Έθιξαν το θέµα των πολεµικών αποζηµιώσεων. Η διδάσκουσα είχε την αίσθηση ότι θίχτηκε η εθνική υπερηφάνεια των µαθητών. Εκείνες τις µέρες, ένα άλλο τµήµα της Α τάξης φιλοξενούσε κάποιους µαθητές από τη Γερµανία µε το πρόγραµµα e-twinning. Οι µαθητές έκαναν τη διάκριση ανάµεσα στην πολιτική των περιοδικών και στα συµπαθητικά παιδιά µε τα οποία είχαν έρθει σε επαφή. Η διδάσκουσα προσπάθησε να προσανατολίσει τη συζήτηση στα στερεότυπα και τη σχέση του παρόντος µε το αρχαίο παρελθόν. Επίσης, είχε την ιδέα, όταν οι Σελίδα 14 από 14

15 µαθητές από τη Γερµανία οι οποίοι διδάσκονταν αρχαία ελληνικά θα βρισκόταν στο σχολείο, να ασχοληθούν κατά τη διάρκεια του µαθήµατος της πληροφορικής µε µια ανάλογη δραστηριότητα, η οποία στη συνέχεια θα µπορούσε να σχολιαστεί από τους µαθητές του τµήµατός της. Αυτό όντως πραγµατοποιήθηκε, όµως η διδάσκουσα δεν ήταν δυνατόν να είναι παρούσα την ώρα εκείνη στο εργαστήριο. Αν και δόθηκαν σαφείς οδηγίες µε τη βοήθεια της καθηγήτριας των γερµανικών, οι εργασίες που έκαναν οι µαθητές από τη Γερµανία (τρεις οµάδες έκαναν ισάριθµα PowerPoint) ήταν περισσότερο µία σύνοψη των εµπειριών τους από τις µέρες που βρισκόταν στην Ελλάδα, κάτι σαν τουριστικός οδηγός. Έτσι, τελικά, δεν χρησιµοποιήθηκαν από τη διδάσκουσα. Η όλη όµως επαφή ανάµεσα στους µαθητές διαφορετικών εθνοτήτων ήταν ιδιαίτερα χρήσιµη. Στο τέλος αυτής της ώρας, στην οθόνη προβολής προβλήθηκαν τα βίντεο από τα τρία τραγούδια («Αχ, Ελλάδα σ αγαπώ», «Η Ελλάδα ταξιδεύει», «Για την Ελλάδα») που άρεσαν πολύ στους µαθητές. Η ώρα πέρασε χωρίς να προλάβουµε να ασχοληθούµε µε το Φύλλο Εργασίας 1 το οποίο µοιράστηκε και στο οποίο αναγράφονταν και οι στίχοι των τραγουδιών. 3 η ώρα Κατά τη δεύτερη ώρα της Β φάσης, η τάξη βρισκόταν στη βιβλιοθήκη και οι οµάδες συζητούσαν για λίγο τις ερωτήσεις του Φύλλου εργασίας 1, τις οποίες είχαν την ευκαιρία να κοιτάξουν στο σπίτι. Οι οµάδες δούλεψαν ικανοποιητικά εκτός από µία (οι µαθητές της συγκεκριµένης οµάδας είχαν ξεχάσει τις φωτοτυπίες και δεν είχαν ασχοληθεί καθόλου στο σπίτι). Η κάθε οµάδα απάντησε σε κάποια ερώτηση. Οι άλλες οµάδες µπορούσαν να συµπληρώσουν. Οι µαθητές εντόπισαν εύκολα τα συναισθήµατα των στιχουργών αλλά και τις αντιφάσεις στην εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας που υπάρχουν στα τραγούδια, την αντίθεση ανάµεσα στο παρόν και το παρελθόν. Σελίδα 15 από 15

16 Βλέπουµε δύο Φύλλα εργασίας στα οποία οι µαθητές (από διαφορετικές οµάδες) δούλεψαν µε τον ίδιο τρόπο: µε χρώµατα και υπογραµµίσεις συνέλεξαν στοιχεία για να απαντήσουν στα ερωτήµατα. Σελίδα 16 από 16

17 Στο τέλος της διδακτικής ώρας, µοιράστηκε το Φύλλο εργασίας 2 για το «Τρελοβάπορο» του Οδυσσέα Ελύτη. Για να κερδηθεί χρόνος, η διδάσκουσα έκρινε ότι θα µπορούσαν οι µαθητές να κάνουν µια προεργασία µε το Φύλλο εργασίας στο σπίτι. 4η ώρα Την τρίτη ώρα της Β φάσης βρισκόµασταν και πάλι στη βιβλιοθήκη. Στην αρχή, ακούσαµε το τραγούδι «Τρελοβάπορο» και στη συνέχεια οι οµάδες συζήτησανν τις ερωτήσεις του Φύλλου εργασίας 2. Κάποιοι είχαν κάνει µια προεργασία, κάποιοι όχι αλλά γενικά οι οµάδες συνεργάστηκαν πολύ καλά και αντάλλαξαν απόψεις για τις ερωτήσεις. Ο λόγος δόθηκε στις οµάδες, οι οποίες παρουσίασαν τις ερωτήσεις. Η ώρα τελείωσε και ολοκληρώσαµε τη µελέτη του «Τρελοβάπορου», το οποίο έγινε κατανοητό από τους µαθητές, όπως φάνηκε από τις παρουσιάσεις. Παρατίθεται ένα Φύλλο Εργασίας ενός µαθητή που προσπάθησε µέσα από τη συζήτηση µε την οµάδα του να καταγράψει τα στοιχεία που ζητούνταν. Σελίδα 17 από 17

18 Στο τέλος της ώρας, µοιράστηκαν το καινούργιο Φύλλο Εργασίας (Φύλλα εργασίας 3) που περιείχε διαφορετικά ποιήµατα για κάθε οµάδα ενώ τα ζητούµενα ήταν κοινά. 5η και 6η ώρα Η τέταρτη και η πέµπτη ώρα της Β φάσης ήταν συνεχόµενες και πραγµατοποιήθηκαν στη βιβλιοθήκη. Στην αρχή, σε ολοµέλεια ολοκληρώσαµε τη συζήτηση για το «Τρελοβάπορο» καθώς η διδάσκουσα ρώτησε πώς και σε ποιο σηµείο του ποιήµατος οι µαθητές κατάλαβαν ότι το τρελοβάπορο ήταν η Ελλάδα. Η συζήτηση ήταν ενδιαφέρουσα καθώς ακούστηκαν διάφορες εκδοχές της υποδοχής του ποιήµατος και της εικόνας που έχουν για την Ελλάδα (αρκετοί µαθητές είπαν για παράδειγµα ότι κατάλαβαν ότι το τρελοβάπορο συµβολίζει την Ελλάδα από τον στίχο «βάσανα και καηµούς», άλλοι για την επιβίωση κτλ.). Σελίδα 18 από 18

19 Αµέσως µετά διαβάσαµε από την οθόνη της αίθουσας το ποίηµα του Γ. Σεφέρη «Με τον τρόπο του Γ.Σ.». Καθώς το ποίηµα είναι δύσκολο ζητήθηκε απλώς από τους µαθητές να το συγκρίνουν µε το «Τρελοβάπορο» του Ελύτη. Η δραστηριότητα έφτασε τον στόχο της, αφού οι περισσότεροι µίλησαν για τις διαφορές ανάµεσα στα δύο ποιήµατα. Κάποια µαθήτρια αναφώνησε: «Τι ωραίο ποίηµα, κυρία!». Η διδάσκουσα δεν προχώρησε στη µελέτη του ποιήµατος, απλώς επεσήµανε κάποια στοιχεία για την κατανόησή του. Στη συνέχεια, οι οµάδες συζήτησαν για τις ερωτήσεις του Φύλλου εργασίας τους. Οι περισσότεροι είχαν ετοιµαστεί από το σπίτι. Η κοινή εργασία απέδωσε και οι οµάδες συνεργάστηκαν καλά εκτός από µία η οποία υπολειτουργούσε, καθώς µόνο ένας µαθητής είχε κάνει προεργασία στο σπίτι και οι υπόλοιποι δεν µπορούσαν σε τόσο σύντοµο διάστηµα να διαβάσουν τα ποιήµατα. Αν και µέσα στη χρονιά δεν είχαµε σχεδόν καθόλου ασχοληθεί µε ποίηση και αν και τα ποιήµατα ήταν αρκετά δύσκολα, ωστόσο, η ανταπόκριση των µαθητών (κάθε οµάδα υποστήριζε ότι τα ποιήµατά της ήταν τα καλύτερα) ήταν αρκετά µεγάλη και οι απαντήσεις τους ήταν ενθαρρυντικές. Καταφέραµε στο δίωρο να ολοκληρώσουµε τις παρουσιάσεις των οµάδων. Δυστυχώς, ο χρόνος δεν επαρκούσε για να διαβαστούν όλα τα ποιήµατα από όλες τις οµάδες ούτε για να γίνει η τελευταία δραστηριότητα από το Φύλλο εργασίας. Θα έπρεπε να διαθέτουµε ακόµα µια ώρα αλλά αυτό δεν ήταν δυνατόν. Την επόµενη µέρα, στο µάθηµα της γλώσσας, δόθηκε µια φωτοτυπία στους µαθητές στην οποία τους ζητούνταν να συµπληρώσουν αυθόρµητα τη φράση: «Όπου και να ταξιδέψω, η Ελλάδα µε». Μέσα σε λίγα λεπτά, οι µαθητές ολοκλήρωσαν αυτή τη δραστηριότητα. Παρατίθενται µερικές από τις απαντήσεις των µαθητών: Σελίδα 19 από 19

20 Σελίδα 20 από 20

21 Σελίδα 21 από 21

22 Γ φάση 7 η και 8 η ώρα Κατά τις δύο τελευταίες ώρες του σεναρίου δίωρο που προβλεπόταν για τη Γ φάση η τάξη βρισκόταν στο εργαστήριο πληροφορικής. Μετά από τις οδηγίες της διδάσκουσας και του καθηγητή πληροφορικής, κάθε οµάδα µαζεύτηκε γύρω από έναν υπολογιστή και µοιράστηκε το Φύλλο εργασίας 4. Οι οµάδες άρχισαν να δουλεύουν Σελίδα 22 από 22

23 και η εργασία τους είχε ολοκληρωθεί στο δίωρο. Δούλεψαν οµαδικά, αντάλλαξαν απόψεις και δεν δηµιουργήθηκαν πολλές αντιθέσεις µέσα στο εσωτερικό της οµάδας. Έχει ενδιαφέρον ότι κατά την παραγωγή του ποιητικού χάρτη, οι µαθητές χρησιµοποίησαν και στίχους από τα τραγούδια που είχαµε ακούσει και µελετήσει και για τα οποία είχαν εκφράσει ενθουσιασµό 1. Κινήθηκαν µε άνεση στα ποιήµατα που είχαν µελετήσει 2. Μία οµάδα έγραψε και δικά της στιχάκια 3. Η δραστηριότητα κρίνεται ικανοποιητική καθώς και από την τελική συζήτηση στην ολοµέλεια (όταν όλες οι οµάδες είχαν τελειώσει τον ποιητικό τους χάρτη) φάνηκε ότι η δουλειά στο εργαστήριο σε µια δραστηριότητα που αφορά τη Λογοτεχνία άρεσε πολύ στους µαθητές. 1 Βλ. στον Φάκελο Τεκµηρίων τα αρχεία omada_2.doc και omadara_3.doc. 2 Βλ. στον Φάκελο Τεκµηρίων τα omada_1.doc και omada_4.doc. 3 Βλ. ό.π. το omada_5.doc. Σελίδα 23 από 23

24 ΣΤ. ΦΥΛΛΟ/Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ Φύλλο Εργασίας 1 Ας χωριστούμε σε ομάδες και ας ακούσουμε κάποια τραγούδια που μιλάνε για την Για την Ελλάδα (στίχοι, μουσική: Σωκράτης Μάλαμας) Αμπέλια και χρυσές ελιές μοιάζεις Ελλάδα μου όπως θες φωτιά κι αέρας, στο φως της μέρας. Τη μια ευρωπαία στο κλαρί, την άλλη αρχαία προτομή Γιατί, γιατί; Γύρνα και δείξε μου τον δρόμο σου ξανά μάτια μου, κομμάτια μου σαν γράμμα ατέλειωτο που έσβησε ο καιρός μ ονόματα και χρώματα. Γυμνά τα δέντρα, τα κλαδιά κι έχουν πετάξει μακριά πουλιά κι αστέρια, σε ξένα χέρια. Ετσι ήταν πάντα μου γελάς παιδιά είμαστε της λησμονιάς σ ακούω χαμένος, σαν ζαλισμένος. Στον ουρανό σου θέλω απόψε ν ανεβώ να σε βρω αγκάλιασέ με στο σκοτάδι σου να μπω μάγισσα, σ αγάπησα Αχ Ελλάδα σ αγαπώ (στίχοι Μανώλης Ρασούλης, μουσική : Βάσω Αλαγιάννη) Χαρά στον Έλληνα που ελληνοξεχνά και στο Σικάγο μέσα ζει στη λευτεριά εκείνος που δεν ξέρει και δεν αγαπά σάμπως φταις κι εσύ καημένη και στην Αθήνα μέσα ζει στη ξενιτιά Αχ Ελλάδα σ αγαπώ και βαθιά σ ευχαριστώ γιατί μ έμαθες και ξέρω ν ανασαίνω όπου βρεθώ να πεθαίνω όπου πατώ και να μην σε υποφέρω Αχ Ελλάδα θα στο πω πριν λαλήσεις πετεινό δεκατρείς φορές μ αρνιέσαι μ εκβιάζεις μου κολλάς σαν το νόθο με πετάς μα κι απάνω μου κρεμιέσαι Η πιο γλυκιά πατρίδα είναι η καρδιά Οδυσσέα γύρνα κοντά μου που τ άγια χώματα της πόνος και χαρά Κάθε ένας είναι ένας που σύνορο πονά κι εγώ είμαι ένας κανένας που σας σεργιανά «Στο μεταξύ η Ελλάδα ταξιδεύει» (στίχοι, μουσική: Γιώργος Ανδρέου) Στους εθνικούς σου δρόμους λάστιχα σκασμένα και ζώα σκοτωμένα. Στου κράτους σου τους νόμους όνειρα κλεμμένα, χαρτιά σημαδεμένα. Πολίτες δίχως πόλη, οπλίτες δίχως βόλι, οι λίγοι ψυχωμένοι κι οι άλλοι ξοφλημένοι Πού ναι το φως σου το κρυμμένο, αυτό που χρόνια περιμένω; Εσύ που λες πως δεν πεθαίνεις μόνο για λίγο ξαποσταίνεις. Άντε, κουνήσου και νυχτώνει κι έχουμε μείνει πάλι μόνοι. Τα μαγικά σου βράδια σκουπίδια και ρημάδια, σκυλάδικα, σκοτάδια. Της ψήφου τα στραβάδια, του γήπεδου κοπάδια σου κλέβουνε τα χάδια. Αρχαία μεγαλεία, ερείπια, σχολεία, τα αγάλματα σωπαίνουν κι οι ποιητές πεθαίνουν... Πού ναι το φως σου το κρυμμένο, αυτό που χρόνια περιμένω; Εσύ που λες πως δεν πεθαίνεις μόνο για λίγο ξαποσταίνεις. Άντε, κουνήσου και νυχτώνει κι έχουμε μείνει πάλι μόνοι. Και μη μου πεις ξανά ποιος φταίει κι έχουμε μείνει τελευταίοι. Διαβάζουμε ξανά τους στίχους και συγκεντρώνουμε (κάθε ομάδα χωριστά) - δυο εικόνες αντιπροσωπευτικές της Ελλάδας - -απορίες που διατυπώνουν οι στιχουργοί σχετικά με την Ελλάδα - τα συναισθήματα που φαίνονται να έχουν για την πατρίδα μας - -αντιφάσεις που εντοπίζουν στην Ελλάδα - αναφορές σε ένα λαμπρό Ανακοινώνουμε τα συμπεράσματά μας και στις υπόλοιπες ομάδες Σελίδα 24 από 24

25 Ελλάδα. Ατοµική εργασία: Διαλέξτε κάποιους στίχους από τα τραγούδια και φτιάξτε ένα δικό σας τραγούδι µε θέµα τη σύγχρονη Ελλάδα. Σελίδα 25 από 25

26 Φύλλο Εργασίας 2 Ας διαβάσουμε (και ας ακούσουμε βέβαια σε μελοποίηση Δημήτρη Λάγιου) το παρακάτω ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη. Δεν εμφανίζεται σε αυτό η λέξη Ελλάδα, όμως μήπως κρύβεται κάπου Στο πλαίσιο της ομάδας μας, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που ακολουθούν το ποίημα. Το τρελοβάπορο Βαπόρι στολισμένο βγαίνει στα βουνά κι αρχίζει τις μανούβρες "βίρα μάινα". Την άγκυρα φουντάρει στις κουκουναριές φορτώνει φρέσκο αέρα κι απ τις δυο μεριές Είναι από μαύρη πέτρα κι είναι απ' όνειρο κι έχει λόστρομο αθώο, ναύτη πονηρό. Απο τα βάθη φτάνει τους παλιούς καιρούς, βάσανα ξεφορτώνει κι αναστεναγμούς. Έλα Χριστέ και Κύριε, λέω κι απορώ, τέτοιο τρελό βαπόρι τρελοβάπορο, Χρόνους μας ταξιδεύει δε βουλιάξαμε χίλιους καπεταναίους τους αλλάξαμε Κατακλεισμούς ποτέ δε λογαριάσαμε, μπήκαμε μες στα όλα και περάσαμε, Κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα! Περιγράψτε το τοπίο όπου βγαίνει το βαπόρι. Ποιο είναι το φορτίο του βαποριού; Ποιος βρίσκεται πάνω σε αυτό το πλοίο; (Αυτός ο πονηρός ναύτης σας θυμίζει κάποιο πρόσωπο λογοτεχνικό;) Σας φαίνονται αληθοφανή ή φανταστικά, παράδοξα όσα γίνονται σε αυτό το ποίημα; Είναι δικαιολογημένος ο χαρακτηρισμός τρελοβάπορο ; Ας βρούμε τις αντιθέσεις του ποιήματος. Σε ποιο στίχο καταλαβαίνουμε ότι ο αφηγητής είναι μέρος του πληρώματος; Πώς εξηγείται η επιβίωση του καραβιού; Η λέξη ηλιάτορας που είναι φτιαγμένη από τον Ελύτη σας θυμίζει κάποια άλλη; Τελικά, ποιο είναι, άραγε αυτό το πλοίο που ταξιδεύει σε χρόνους και εποχές; Μπορούμε να μαντέψουμε τώρα; (Πώς φτάσαμε σε αυτό το συμπέρασμα;) Το ποίημα είναι γραμμένο το 1943, μέσα στη μαύρη Κατοχή. Πώς θα χαρακτηρίζαμε τον τόνο του ποιήματος; Σελίδα 26 από 26

27 Φύλλο εργασίας 3 Έφτασε η στιγμή να διαβάσουμε κάποια ποιήματα: αν και κάθε ομάδα θα μελετήσει διαφορετικά ποιήματα, τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν θα είναι τα ίδια.. Ομάδα 1 Θα ασχοληθούμε με τα ποιήματα δύο ποιητών που ίσως έχετε συναντήσει μέχρι τώρα: του Γιάννη Ρίτσου και του Γεώργιου Δροσίνη. 1. Γιάννης Ρίτσος, «Ο τόπος μας»!"#$ή&'(# )ά"+,-. /ό1. "' 2.ύ(# -." -ό). (' &ά, (#-78(έ"' 5+7ά16', )έ-7#4, /6ό2#"-7'.!()έ/6' -7'$ά" &'-ά -8 :ά/',,'. ;ί)/',- '/έ-76 &')"ί=#6 (6' (6&7ή 1+-6ά. >.? )')).?/ή -' 7.ύ5' -',6ά@'(#,&6ά5-7. A6' -64 &ά7a6#4. B6 (έ7#4 ('4 )'ί7".?" -. 27ό(. -.?4 A6' /ίa. C+(ί &'6 (#Aά/#4 /6'&ά2#4. Dά-+ ') -64 /#ύ&#4 1έAA#6 έ"' Cά:6". &')έ/.. B )#-#6"ό4,-. 17ά5-8. E 'A#/ά2',-. &ί-76".. Fώ4 έa6"# &'6 ( έ"' )έ-76". 5έ76,?A?7ί,'(# -.,)ί-6 ('4 &'6-8 =+ή ('4; Fά"+,- '"ώ1/6' #ί"'6 8 &')"6ά, 57ό" ό"., ') -' &#76ά -.? Fά,5' (6&7.ί (6&7.ί ('ύ7.6,-'?7.ί ).? 5ά7'@'".6 )#:'(έ".6 A?7ί=."-'4 ') -8"!"ά,-',8. F./ύ 'A')6έ-'6 '?-ό4. -ό).4 (#?).(."ή &'6 )#781ά"#6'. Dά:# "ύ5-' ') )8Aά26 $A'ί".?" - 'Aά/('-' )7.,#5-6&ά &6 '"#$'ί".?",-' 2έ"-7'. Σελίδα 27 από 27

28 2.!"ώ$%&'( )$'*ί,-(,.ώ/0 122-,&3ὸ >ώ7' ).? :' 1ύA+ &'6 :' &'6 :' =.ύ(# (ή"#4, 57ό".?4 5+76,(έ".6, ά18,# "' )ά7+ &ά-6 &6 ')ό,έ"', A'/'"ή )'-7ί2' )./?'A')8(έ"8, ά18,# ('=ί (.? 1?/'5-ό "' )ά7+ A6' -8" &ά:# /ύ)8 &ά:# -6 &'&ό, 1?/'5-ό ')ό '77ώ,-6', 1?/'5-ό ')ό Hά7., (ό". /ίa. 5ώ(', 5ώ(' #//8"6&ό. Hώ(' 27.,6,(έ". (# "?5-6ά4 'Aέ76, 5ώ(' $'1-6,(έ". (# $7.5ή -.? Iά8, 5ώ(' (?76,(έ". ')' -. &'/.&'ί76, 5ώ(' #?/.A8(έ"., 5ώ(' ).? A#""ά#6 (ό". (# -84 F.ύ/6'4-8".?7ά"6' 5ά78, (ό". (# -.? ή/6.? -' :#7(ά 16/6ά, -. (.,5ά-. &/ή(' -8 5/+7ή -8 2ά1"8, -8" )6&7ή" #/6ά. Hώ(' -6(8(έ"., ).? '5.?" '"',&άc#6 A6' "' :#(#/6ώ,.?" έ"'" F'7:#"ώ"', 5ώ(' ).? '5.?" 7.2.$άC#6 'ί('-',-. J.ύ/6 &'6,-. I'7':ώ"', Σελίδα 28 από 28

29 5ώ(' ). '5#6 :άc#6 /#ίc'"' 'A6',(έ"' ')' -. I#,./όAA6 &6 ')ό -' K'7ά 5ώ(' ).? :' 1έ7"#6,-." (6&7ό" #(έ"' :ά77.4, )#781ά"6', &'6 5'7ά. L# "',# &7#(ά,+ 1?/'5-ό,-',-ή:6', &6 ό-'" 8 &'726ά (.? 1?/'5-ό,# $ά/#6 ')ό,# :' )'ί7"#6 2ύ"'(8 $.ή:#6', (8" &ά//8. E 26&ή,.? 8 5ά78 :' (# 2?"'(ώ"#6, &6 ό).? &6 '" A?7ί,+, &6 ό).? &6 '",-':ώ,? :# "' (.? 2ί"#64 (6' /'5-ά7' (ό"8, )ό-#,-8" M//ά2' )ί,+ :# "' '7:+. D6 '" -. 76=6&ό (.? -έ78(. &'6 ('ύ7.- (.? 'A7'C# "' 1ύA+ &'6 "' (8 A?7ί,+, -.,-#7"ό,?5ώ76. #64 #,έ"' :' '$7+, -.,-#7"ό 16/ί (.? :# "',.? 5'7ί,+. Έ-,6 &6 5ώ('-' )#:ά"+, &'6 ("ή(' :' '"'6 )6. A/?&ό,' :'1-#ί4 ('=ί (.?,-8" &'726ά (.? #)ά"+, 5ώ(' 'A')8(έ"., 5ώ(' #//8"6&ό. Ας βρούμε καταρχάς αν υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές στα ποιήματά μας (πόλεις, περιοχές της Ελλάδας). Σελίδα 29 από 29

30 Ας σημειώσου ποια συναισθήματα έχει ο ποιητής για την πατρίδα του (μπορούμε να σημειώσουμε τους στίχους που μας φαίνονται οι πιο αντιπροσωπευτικοί). Ας ψάξουμε στη συνέχεια να βρούμε αναφορές στο παρελθόν της Ελλάδας (την αρχαιότητα π.χ.). Μπορούμε να βρούμε στίχους που να ανταποκρίνονται και στη σημερινή πραγματικότητα της χώρας μας; Θα παρουσιάσετε τα συμπεράσματά σας στις άλλες ομάδες, όμως πριν από αυτό θα πρέπει να κάνετε μια καλή ανάγνωση των ποιημάτων σας. Οπότε ετοιμαστείτε: όλα τα μέλη της ομάδας θα διαβάσουν. Επίσης, στο τέλος θα πρέπει να παρουσιάσετε ένα από τα ποιήματα (ή ένα τμήμα του ή ακόμα κι ένα στίχο) με οποιοδήποτε τρόπο θέλετε: απαγγελία, παγωμένη εικόνα, θέατρο ή ό,τι άλλο σκεφτείτε. Αρκεί να είναι ωραίο και πρωτότυπο! Σελίδα 30 από 30

31 Φύλλο εργασίας 3 Έφτασε η στιγμή να διαβάσουμε κάποια ποιήματα: αν και κάθε ομάδα θα μελετήσει διαφορετικά ποιήματα, τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν θα είναι τα ίδια. Ομάδα 2 Θα ασχοληθούμε με τα ποιήματα δύο ποιητών: ενός παλαιότερου, του Λορέντζου Μαβίλη κι ενός μοντέρνου, του Μιχάλη Γκανά. 1. 5'$έ,78'( 90:ί2-(, ;07$ί<0 ά".6@84 -' 'Aέ76,-8" )/ά,8 (?,-6&ή4 'Aά)84 A/ύ&'. J' "ύ18 8 A8, )ό5#6 ά(#-7' ά":8 )7.ί&', /ά()#6 #"ώ,$6έ-'6-84 '?Aή4 -' ',-έ76. F#-'/.ύ2#4 )#-.ύ" -'ί76 (# -'ί76, #2ώ $.?ί=#6 (έ/6,,', #&#ί,1ή&' -8 1ύ,8,-8" &'/ή -84 ώ7' #$7ή&', /'5-'7ί=#6 8 =+ή,'ό/' -' (έ78. Dά:# (.,5.$./6ά &'6 &ά:# 57ώ(', &ά:# ).?/6.ύ )ό:.,-' 1?//.&ά726' (.? &6 #/)ί2' 2. 9&=ά2-(!30,ά(,? 2"(... E M//ά2' ).? /#4, 2#" #ί"'6 (ό". )/8Aή. J-8 ()ό,6&8 ώ7' &'1έ4 (# &'O(ά&6, 7'26ό1+"' &'6 >6-P6,-64 $#7ά"-#4, ()7.ύ"-=6". 57ώ(', ()7.ύ"-=6".,ώ(', ()7.ύ"-=6". )ώ(' 8 M//ά2',-' 5#ί/8 (.?. J-64 (ά"-7#4 8 C'7ό&.//' -.? ή/6.? )6ά"#6,'" έ"-.(' -' (ά-6'. Fί,+ ') -64 (ά"-7#4 Aή)#2', 1?/'&έ4, ".,.&.(#ί' ά":7+).6 -.? L#.ύ &'6 7ό)-7' -.? 26'$ό/.? Σελίδα 31 από 31

32 &6.6-7'($'Aέ782#4 "' )ί".?" (ό".6 &7',ά&6-84!7ά5+$'4,-?1ό. M2ώ &.6(ή:8&'" )'/6&'7ά2#4, (# -. "-.?1έ&6,-. "' -.?4 )/#?7ό, (# )'626ά,-." ύ)". -.?4. >,#()έ76' )#7".ύ,'" &6 έ1#?a'", &#/ί(6' &'6 $#/έ"-=#4-84 "#7.-7.?$6ά4. >ώ7' A'7()ί/6 &6 ά7$?/',# -.ύ-. -. #&&.&&6,-ή76. -+" $7ά5+" &6.6-7'($'Aέ782#4 "' )ί".?" (ό".6 &7',ά&6-84!7ά5+$'4,-?1ό. Ας βρούμε καταρχάς αν υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές στα ποιήματά μας (πόλεις, περιοχές της Ελλάδας). Ας σημειώσου ποια συναισθήματα έχει ο ποιητής για την πατρίδα του (μπορούμε να σημειώσουμε τους στίχους που μας φαίνονται οι πιο αντιπροσωπευτικοί). Ας ψάξουμε στη συνέχεια να βρούμε αναφορές στο παρελθόν της Ελλάδας (την αρχαιότητα π.χ.). Μπορούμε να βρούμε στίχους που να ανταποκρίνονται και στη σημερινή πραγματικότητα της χώρας μας; Θα παρουσιάσετε τα συμπεράσματά σας στις άλλες ομάδες, όμως πριν από αυτό θα πρέπει να κάνετε μια καλή ανάγνωση των ποιημάτων σας. Οπότε ετοιμαστείτε: όλα τα μέλη της ομάδας θα διαβάσουν. Επίσης, στο τέλος θα πρέπει να παρουσιάσετε ένα από τα ποιήματα (ή ένα τμήμα του ή ακόμα κι ένα στίχο) με οποιοδήποτε τρόπο θέλετε: απαγγελία, παγωμένη εικόνα, θέατρο ή ό,τι άλλο σκεφτείτε. Αρκεί να είναι ωραίο και πρωτότυπο! Σελίδα 32 από 32

33 Φύλλο εργασίας 3 Έφτασε η στιγμή να διαβάσουμε κάποια ποιήματα: αν και κάθε ομάδα θα μελετήσει διαφορετικά ποιήματα, τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν θα είναι τα ίδια. Ομάδα 3 Θα ασχοληθούμε με τα ποιήματα δύο ποιητών, του Λάμπρου Πορφύρα και του Νίκου Εγγονόπουλου. 1. Bί3'( 1%%',ό@'A2'(, D$0/ 30& E3$ό@'2&( le soleil me brûle et me rend lumineux. (#,',-8 (."ό-."8 $7.5ή -64 /ά,)#4-8" -#17ή" '-(ό,1'67' -' -7'( )#7".ύ"# &'6 (#,' ')ό -8" έ78(8 'A.7ά ).? "έ&7+,# 8 $7.5ή )8A'ί".?" )7.4 -' -έ7('-' 8,&έC8 (.? A6.(ά-8,?A&ί"8,8 -' '&./.?:#ί,-.7a6&ά ώ,).? "' 1:ά,.?" #&#ί )' '75ί=.?" -' 5+7ά16' ).? )"ίa#6 8 $7.5ή,-' -έ7('-' -6 :/ίc8 :' ή-'"# Lέ (.? -6 :/ίc8 '" 2# (# )'78A.7.ύ,# -8" &'726ά 8 #/)ί2' -+" ('7(ά7+" &6 8 )7.,2.&ί' (6'4 /'()7ή4 '5-ί2'4 ).? :' 2ώ,8 "έ' =+ή,-'?)έ7.5' #7#ί)6' ')'7ά//'5-' ό)+4 έ"' &ό&&6". /.?/.ύ26 (#,,# )7ά,6"' 1ύ//' Σελίδα 33 από 33

34 2. ;'$Fύ$0(, A!ό#$, % &% '() $ί+' ό,(-.% -/$,()- ό0%!έ-2 ώ4!έ-2: 5( 0ό.( -$ί672 6ό (+ έ8()+$ '5(0ί'$7, '2 +2 '+27,72!2-2,(+ή &0)67ά4 &7(-5ή4, 67 %,έ-2 '2+ 2&2;ό 82,ό&$0( 67 $6$ί+% 2-&$ί +2 '<ή'$7. =$>7ά,?$-<ά '5%,(+2>7ά (7 0$ύ6$4,έ+()+ 26ί+%5$4 '5( '$7έ527 έ+2 602@ί 5-έ,$7 (ύ5' έ+2.ύ00( 5()4 ό!() 67 'B!2ί+()+ 627 <()<ή, ;2--$ί4, $ί+' % '7B!ή 5()4. Kά5B '52!0ά&72 5() <()+(ύ,!() &έ-+$7 <);7',έ+(,έ'2 '5() (+$ί-() 5% '67ά,,$4 '5% ;(0ή &20ή+%, 5(,26-7+ό, 5( <-2@7+ό 8B-7ό 5' 2&2!%,έ+( '2+ ά)0(4 5ό!(4 &72 #)8έ4!() '+' ά&7$4 έ8$7 &ί+$7. K7 2!ά+B 'ύ++$.2, 0$4 67 $ί+' 2'!-(+5),έ+(7 2&&έ0(7,!(),$ 5' 2+(785ά.5$-ά 5()4 '52,25ή'2+ 67 %ύ-2+ 5% &% 5ό'' ό,(-.% 627 5ό'( $)5)87',έ+%,!() $,$ί (+ ()-2+ό &7' 2!ό#' $0%',(+ή'2+... Ας βρούμε καταρχάς αν υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές στα ποιήματά μας (πόλεις, περιοχές της Ελλάδας). Ας σημειώσου ποια συναισθήματα έχει ο ποιητής για την πατρίδα του (μπορούμε να σημειώσουμε τους στίχους που μας φαίνονται οι πιο αντιπροσωπευτικοί). Ας ψάξουμε στη συνέχεια να βρούμε αναφορές στο παρελθόν της Ελλάδας (την αρχαιότητα π.χ.). Μπορούμε να βρούμε στίχους που να ανταποκρίνονται και στη σημερινή πραγματικότητα της χώρας μας; Θα παρουσιάσετε τα συμπεράσματά σας στις άλλες ομάδες, όμως πριν από αυτό θα πρέπει να κάνετε μια καλή ανάγνωση των ποιημάτων σας. Οπότε ετοιμαστείτε: όλα τα μέλη της ομάδας θα διαβάσουν. Επίσης, στο τέλος θα πρέπει να παρουσιάσετε ένα από τα ποιήματα (ή ένα τμήμα του ή ακόμα κι ένα στίχο) με οποιοδήποτε τρόπο θέλετε: απαγγελία, παγωμένη εικόνα, θέατρο ή ό,τι άλλο σκεφτείτε. Αρκεί να είναι ωραίο και πρωτότυπο! Σελίδα 34 από 34

35 Φύλλο εργασίας 3 Έφτασε η στιγμή να διαβάσουμε κάποια ποιήματα: αν και κάθε ομάδα θα μελετήσει διαφορετικά ποιήματα, τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν θα είναι τα ίδια. Ομάδα 4 Θα ασχοληθούμε με δύο σπουδαίους ποιητές: τον Γιάννη Ρίτσο και τον Κωστή Παλαμά. 1. Γιάννης Ρίτσος : Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας 2)!"#$έ&'( )* έ&( +"#+"ύ-. D?&/'26"ό &?&/ά(6".,-.? $7ά5.? -8,56,(ά2' ).ύ $7ή&#4 57ώ('-' &6 '":#ί4 ).ύ (ί,5. &'6,'/#ύ#64 Iέ,',-. $7ά5.,ύ"'@' -. A'ί(',-ά/',-ά/' ('"-ή/6 7ό26". έ)/#@' &6 ή/6. ('=#ύ+ -ώ7' 6) /#0ή Q6ό5'78 (#A'/ό5'78-84 ά".6@84 '?A.ύ/' &'6 ).? 5#6 (ά-6' "',# 62#ί "',# &'/+,.7ί,#6 ;?. &ά7$.?"',-. :?(6'-ό &'6 2?. &.?&6ά /6$ά"6 &6 έ"'4,-'?7ό4 ')ό &')"6ά,- '"ώ1/6-84 )'-7ί2'4 8) 23ά5.&6 )έ3( F7ά,6"8 (έ7' /6ό$./8 &'/ή )/'A6ά,)'7(έ"8 &.?2.ύ"6' &'6 $#/ά,('-' (?7-6έ4 &'6 )')'7.ύ"#4 E &ό78 )/έ&#6 -' )7.6&6ά &6. "6.4 )/έ&#6 &'/ά:6' &'6 -' -7'A6ά A6'/ό A6'/ό $.,&ά"# - ά,)7. '/ά-6 11) 7" 8#8+ά).&" I6&7ό ).?/ί -76'"-'1?//ί 2#(έ". (# &/+,-ί-,' (# -',A.?7ά 1-#7ά&6' -.?,-." ή/6. )#-'7ί=#6 D6 '" ά@#64 (6' 1.7ά :',.? 5'(.A#/ά,#6 &6 '" ά@#64 2?. &'6-7#64 : '75ί,# 'A.ύ26 12) 9.0&ά!"3ί'5.( Q6A"ά &.7ί-,6',-. A6'/ό ('=#ύ.?"# - '/ά-6,&?1-ά )./ύ, )6&7ά )./ύ --. )έ/'. 2#" -. $/έ).?" D έ"' )'"ί, /#?&ό )'"ί, -.?4 A"έ1#6,-. A'/ά=6. &6 ') -. ).? 2#" -. 'A"ά"-#C'" ('?7ί=#6 ') -." &'8(ό -.? Σελίδα 35 από 35

36 13) 7 ά5;3" <=8+ή5. > )/'A6ά &'-άa"'"-',-." ή/6. )?7.$./#ί (# -. (6&7ό,-#"ό )'7ά:?7ό -.? D'6-8" &'()ά"' -.? 'C8/ά,-." )/ά-'". 2#(έ"8-8" #&.?7"-ί=#6./."?5-ί4 A6' -.?!8 Q'.ύ -8,&ό/8 15) >-ώ J# -.ύ-' #2ώ -' (ά7('7' &'&6ά,&.?76ά 2#" )6ά"#6 (82έ '/?,ί2',-.? R+(6.ύ &'6,- 'A#76.ύ -. )ό26 M2ώ #2ώ. A6'/ό4 57?,έ4 A'/ά=6#4 A/ώ,,#4,-' $7ά56' #/ά16' )#/#&ά" -',ί2#7' (',ά"# 2. Κωστής Παλαµάς: σονέτο από Πατρίδες -7 E R.ύ(#/ #ί"'6 (6' &.7ώ" ')ό 7.?()ί"6, &' #ί". I.76ά4 (6',('7'A2έ"6' /'()?7ά2', &6 #1-ά26)/. -' M1-ά"8,' #ί"'6 ().?A'7ί"6, "#7ά62' #ί" '17.Aέ""8-8 &ά:# D?&/ά2'. D.(('-6',(έ"8 & 8 'H)#67. A#/ά#6 & #&#ί"8, D 8 L#,,'/ί',&.7)ί=#6 &7?((έ"8,-8" )./ύ)':8-8 R+(6.,ύ"8,' -8 $',ί/6,,' M//ά2'.!&ό(' -. έ/' /#$#"-6ά4 1.?"-ώ"#6 &6 ') -+" '6ώ"+" -.?4 &'8(.ύ4 &6 ')ό -' )ά:8 -.? ;6A#"ή 8 )".ή )'"-.ύ 5?(έ"8 )/ά:#6 Σελίδα 36 από 36

37 D'"ά78, D'7'O,&ά&8 &'6 D./.&.-7ώ"8 &'6 (έ,,-84 57?,.)7ά,6"84 "?5-6ά4 -' $ά:8 '&ό( '7A./'/#ί -.? D./+".ύ - '82ό"6. Ας βρούμε καταρχάς αν υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές στα ποιήματά μας (πόλεις, περιοχές της Ελλάδας). Ας σημειώσου ποια συναισθήματα έχει ο ποιητής για την πατρίδα του (μπορούμε να σημειώσουμε τους στίχους που μας φαίνονται οι πιο αντιπροσωπευτικοί). Ας ψάξουμε στη συνέχεια να βρούμε αναφορές στο παρελθόν της Ελλάδας (την αρχαιότητα π.χ.). Μπορούμε να βρούμε στίχους που να ανταποκρίνονται και στη σημερινή πραγματικότητα της χώρας μας; Θα παρουσιάσετε τα συμπεράσματά σας στις άλλες ομάδες, όμως πριν από αυτό θα πρέπει να κάνετε μια καλή ανάγνωση των ποιημάτων σας. Οπότε ετοιμαστείτε: όλα τα μέλη της ομάδας θα διαβάσουν. Επίσης, στο τέλος θα πρέπει να παρουσιάσετε ένα από τα ποιήματα (ή ένα τμήμα του ή ακόμα κι ένα στίχο) με οποιοδήποτε τρόπο θέλετε: απαγγελία, παγωμένη εικόνα, θέατρο ή ό,τι άλλο σκεφτείτε. Αρκεί να είναι ωραίο και πρωτότυπο! Σελίδα 37 από 37

38 Φύλλο εργασίας 3 Έφτασε η στιγμή να διαβάσουμε κάποια ποιήματα: αν και κάθε ομάδα θα μελετήσει διαφορετικά ποιήματα, τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν θα είναι τα ίδια. Ομάδα 5 Ας διαβάσουμε ένα ποίημα του Άγγελου Σικελιανού και ένα του Λορέντζου Μαβίλη. 1. I7-, ;07$ί<0 7'A 5'$έ,78'A 90:ί2- C25-ί@2, '2+ 5(+ ή07( '() ή07(4 0ά,!$7. Cώ4 $74 5(.B4 5() (ύ+ % ;ά02''2 67 (7 6ά,!(7,!ώ4 0()0()@ί?()+ 52 <()+ά, (7 02&62@7έ4 '5έ-+(+5ά4 5() ;),ί2,2,)-7ά@$4,)-b@7έ4! D.-(0(&(ύ+ (7 -$,257έ ί?' % 0ί,+%, 8ί07$4!()07ώ+ 0207έ4 %8(ύ+, 5%4 (,(-.7ά4 5() ύ,+(7, '' ά!$7-' 2'5-ά.5()+ 8-ώ,252!2+5(ύ 0(&ή4 0(&ή4 5' 2&έ-2 52!$5(ύ,$+2 52 '$-!$5ά 5%4 &%4. E7 2)5ό4 '%6ώ+$7 5' 202.-ά 5% ά4,2&+ά@7, 67 % 6ά;$ '5ά0' &)20ί?$7 '2+!$5-ά@7, 6ά;$ 285ί@2 5() '6(-!ά,$ 5% ,!ή 82-ά,?Bή 67 $0!ί@2 ό!() 67 2+,!$7. F2+5ά?$74 '2+ 5(+ ή07( '() 67 $'ύ, 620ή!25-ί@2, 627,ά&72 '2+ 52,ά&72 '() '5(+ 6ό',( $ί@2. G &% '() $ί+27!2-ά@$7'(4, 67 27ώ+72 &202+ό4 &ύ-b '() 62;-$.5ί?$527 '5(!έ02&' ( ()-2+ό4. E7 (7 +ύ85$4 '(),$ 5' ά'5-2 5()4,,$ 5% &20ά?72!ά'5-2,,$ 5' 2%@(+(020ή,252, 5-$,ά,$+2 '2+ 5' ά'5-2,,$ 5(.$&&ά-7!()!$-+ά, '2+ 5' ό+$7-( $)5)8ί24 '5%,έ'% 5%4 2!έ-2+5%4 ()-ά+724 %')8ί24. H7 +ύ85$4 8707ό!0(),2 0()0(ύ@ '5B+!27@7ώ+ '() @7έ4 2,ά &(ύ@72, '520ά?()+$ '52 '!0ά&8+2 5()4 ;$-ά!$7( 0%',(+7ά4, $0$)5$-7ά4 2&ά0072'% 627,ί'(4 5)-2++7ά4. Iά&$,' 2'%,(ύ.2+5(,.B4,2-&2-752-έ+7(, 07ώ+(+527 '' έ+2 8ά-2,2 >2+;ό,,202,25έ+7(. J7(,ά5(4,ό'8()4 ( Kέ.)-(4 5$-!+ά,$'' 2!' 2&ά!%4.2+52'7έ4 52!0ά',252 >)!+ά. E7 2+ά,$'2 '52 8-ώ,25' 2!ό 8ί072 ()-ά+72 5ό>2,!-(<2ί+$7!ά0' ( ή07(4 $74 ό0% 5() Σελίδα 38 από 38

39 E27, '2+ 5(),$&20$ί() '() 'ύ,<(0(.b5$7+ό, έb4 5( 8-)'ό <2'ί0$,2 0ά,!$7 '5(+ ()-2+ό. L00ά4, 5(,$&20$ί( '() έ8$7, &+έ.72 5()4 627-(ύ4 Ό'$4.(-έ4 ( ή07(4 '() +2 '$.B5ί'$7 $-;$ί, ;$ +2 '$ <-$7!$+5ά,(-.%, '5$.2+B,έ+% (-;ή. 2. Ά%%"2'( I&3"2&0,ό(, I7', E3$'3ό$&,K' J-."!&7.&ό76":. έ)#1-#" 8 2ύ,8 )?7ώ"."-'4 -. $7ά5.. D6 #?+2ά-8 1?&6.ύ )".ή, ')T -. )έ/'., #ί5# '75ί,#6 "' (#:ά -. /6A"ό $'7$ά-. (.? ά-6!17.ί,-. 5'/6"ά76 &6 ')T -. (ά-6 > ',)7ά26 ό/. 1'6"ό-'" &'6 "' /ύ,#6-8 1.ύ5-' (.?, ')T -' A&έ(6' -.? A#(ά-8, )ά/#?# )7.4 -' )/ά-8 "' 56(ή,#6 Ή-'"# 8 ώ7' ; Ή-'" -' )/ή:6' (ύ7' ; Ή-'" $':6ά -.? )#/άa.? 8 '7(ύ7' ; E '"')".ή 8 ')ό('&78 -.? 2ά,.? ;!! /ίa. '&ό(' '" &7ά-'# -. (#/-έ(6, ή@#7' #Aώ )+4,1ίAA#-'6 -. A&έ(6,-' )/#?7ά -.? (?:6&.ύ F8Aά,.?! Ας βρούμε καταρχάς αν υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές στα ποιήματά μας (πόλεις, περιοχές της Ελλάδας). Σελίδα 39 από 39

40 Ας σημειώσου ποια συναισθήματα έχει ο ποιητής για την πατρίδα του (μπορούμε να σημειώσουμε τους στίχους που μας φαίνονται οι πιο αντιπροσωπευτικοί). Ας ψάξουμε στη συνέχεια να βρούμε αναφορές στο παρελθόν της Ελλάδας (την αρχαιότητα π.χ.). Μπορούμε να βρούμε στίχους που να ανταποκρίνονται και στη σημερινή πραγματικότητα της χώρας μας; Θα παρουσιάσετε τα συμπεράσματά σας στις άλλες ομάδες, όμως πριν από αυτό θα πρέπει να κάνετε μια καλή ανάγνωση των ποιημάτων σας. Οπότε ετοιμαστείτε: όλα τα μέλη της ομάδας θα διαβάσουν. Επίσης, στο τέλος θα πρέπει να παρουσιάσετε ένα από τα ποιήματα (ή ένα τμήμα του ή ακόμα κι ένα στίχο) με οποιοδήποτε τρόπο θέλετε: απαγγελία, παγωμένη εικόνα, θέατρο ή ό,τι άλλο σκεφτείτε. Αρκεί να είναι ωραίο και πρωτότυπο! Σελίδα 40 από 40

41 Φύλλο Εργασίας 4 Η τελευταία δραστηριότητα που θα κάνουμε αφορά έναν ποιητικό χάρτη της Ελλάδας. Αν βρισκόμαστε στο εργαστήριο Πληροφορικής ψάχνουμε να βρούμε ένα χάρτη (περίγραμμα) της Ελλάδας. Φροντίζοντας να μην ξεφεύγουν από το περίγραμμα, θα σημειώσουμε φράσεις από τα ποιήματα ή τραγούδια που μελετήσαμε ή από άλλα που θα βρείτε στο εσωτερικό του χάρτη. Αν βρισκόμαστε στο εργαστήριο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε Word- Αrt ή όποιο άλλο πρόγραμμα πιστεύετε ότι θα σας είναι χρήσιμο. Περιμένουμε τα έργα σας! Σελίδα 41 από 41

42 Ζ. ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ Το σενάριο θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για την προετοιµασία µιας εθνικής γιορτής (πχ. 25 η Μαρτίου). Η. ΚΡΙΤΙΚΗ Η ανταπόκριση από τους µαθητές ήταν πολύ ικανοποιητική εκτός από κάποιες εξαιρέσεις που πάντα προκαλούν το ερώτηµα: γιατί κάποιοι µαθητές δεν µπορούν να κινητοποιηθούν είτε ατοµικά, είτε µέσα στην οµάδα, είτε µελετώντας κλασικά κείµενα, είτε ακούγοντας τραγούδια. Ο χρόνος ήταν ασφυκτικός ακόµα και µετά τις γενναίες περικοπές που έγιναν στο αρχικό παραδειγµατικό σενάριο. Οι µαθητές ανταποκρίθηκαν στις εργασίες και µελετούσαν περισσότερο στο σπίτι. Άλλο ένα ζήτηµα που σχετίζεται µε τον χρόνο είναι όταν οι οµάδες έχουν διαφορετικά κείµενα να µελετήσουν: για να παρουσιάσει η µία στις άλλες τα συµπεράσµατά της απαιτείται αρκετός χρόνος, περισσότερος από αυτόν που απαιτείται σε περίπτωση κοινών κειµένων. Θ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σελίδα 42 από 42