Μέρος Β : Καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων. Μαρία Παπαλεοντίου, Φιλόλογος Π.Ι.Κ

Transcript

1 Μέρος Β : Καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων Μαρία Παπαλεοντίου, Φιλόλογος Π.Ι.Κ

2 Άξονες συζήτησης - σεμιναρίου Η γλώσσα ως επικοινωνία Άξονες γλωσσικής διδασκαλίας Καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων: Ακρόαση-κατανόηση προφορικού λόγου Ανάγνωση-κατανόηση γραπτού λόγου Παραγωγή προφορικού λόγου Παραγωγή γραπτού λόγου Εκμάθηση γλωσσικών δομών

3 Γλώσσα και επικοινωνία Μήνυμα Πομπός Κοινός κώδικας πομπού -δέκτη Δέκτης Επικοινωνία

4 Άξονες γλωσσικής διδασκαλίας ΓΛΩΣΣΑ Προφορικός λόγος Γραπτός λόγος Ακρόαση Προφορική έκφραση Ανάγνωση Γραπτή έκφραση

5 Βασικές γλωσσικές δεξιότητες ακούω διαβάζω και καταλαβαίνω μιλάω γράφω και με καταλαβαίνουν

6 Καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων Ι. Ακρόαση-κατανόηση προφορικού λόγου: Κατανόηση απλών εκφράσεων/οδηγιών, καθώς και μηνυμάτων που μεταδίδονται με μη λεκτικά μέσα επικοινωνίας (χειρονομίες, γκριμάτσες, επιτονισμός...) Αναγνώριση διαφορετικών τύπων προφορικού λόγου (συζήτηση, απαγγελία, συνέντευξη, διάλογος...) ΙΙ. Παραγωγή προφορικού λόγου: Εκτέλεση βασικών λεκτικών πράξεων (χαιρετισμός, αυτοπαρουσίαση,, πρόσκληση, ευχαριστία, άρνηση...) Συμμετοχή σε συζήτηση και παράθεση επιχειρημάτων. Έκφραση συναισθημάτων, διήγηση εμπειριών. Δραματοποίηση ποικίλων περιστάσεων επικοινωνίας.

7 Προφορικός λόγος Αξιοποίηση όλων των συστατικών στοιχείων του προφορικού λόγου: Ενδογλωσσικά γνωρίσματα - λεκτικό εκφώνημα (αυτό που ακούγεται) Εξωγλωσσικά γνωρίσματα (χειρονομίες, έκφραση προσώπου, στάση σώματος) Παραγλωσσικά γνωρίσματα (επιτονισμός, παύσεις, προφορά, ένταση φωνής).

8 Προφορικός λόγος Χρήση ποικίλων τύπων προφορικού λόγου: Διάλογος Συζήτηση (ελεύθερη /δομημένη) Απαγγελία ποιημάτων /τραγούδι Δραματοποίηση υπόδυση ρόλων θεατρικό παιχνίδι Συνέντευξη πραγματική ή φανταστική Ανακοινώσεις Προφορική αφήγηση και περιγραφή.

9 Παραγωγή προφορικού λόγου Ενδεικτικές δραστηριότητες: Αυτοπαρουσίαση παρουσιάζω τον εαυτό μου (προσωπικά στοιχεία, προσόντα, ελαττώματα, ενδιαφέροντα, όνειρα για το μέλλον κτλ.). Μονόλογος υπόδυση ρόλου. Ανακοινώσεις - παρουσίαση μιας εργασίας. Διάλογος μεταξύ δύο φίλων - τηλεφωνική συνομιλία. Δραματοποίηση ενός διαλόγου

10 Παραγωγή προφορικού λόγου... Προφορική πρόσκληση σε φίλο για παρακολούθηση μιας θεατρικής παράστασης διάφοροι τρόποι δήλωσης της κατάφασης, της άρνησης κτλ. Συζήτηση ελεύθερη ή καθοδηγημένη γύρω από ένα θέμα (π.χ. τη μόλυνση του περιβάλλοντος) με ερέθισμα ένα σύντομο κείμενο, μια εικόνα, μια γελοιογραφία κτλ. Επιχειρηματολογία για ένα καυτό θέμα παράθεση απόψεων υπέρ ή εναντίον (π.χ. τηλεόραση - η θετική και η αρνητική πλευρά). Εικονική συνέντευξη με έναν συμμαθητή μου (συνοδεύω τα λόγια μου με κατάλληλη έκφραση προσώπου και χειρονομίες).

11 Παραγωγή προφορικού λόγου... Χαρακτηρισμός προσώπου (π.χ. του πρωταγωνιστή σε μια παράσταση). Προφορική περιγραφή προσώπου ή τοπίου με βάση μια εικόνα παρατήρηση λεπτομερειών, χρήση επιθέτων για ακριβέστερη απόδοση κτλ. Περιγραφή υπό μορφή αινίγματος ενός αντικειμένου που υπάρχει στην τάξη. Προφορική αφήγηση ενός μύθου ή παραμυθιού, όπως το άκουσα ή με παραλλαγές. Αφήγηση με τη βοήθεια μιας σειράς εικόνων. Αδρομερής απόδοση του νοήματος ενός κειμένου ή προφορική περίληψη.

12 Καλλιέργεια γλωσσικών δεξιοτήτων... ΙΙΙ. Ανάγνωση-κατανόηση γραπτού λόγου: Μεγαλόφωνη /σιωπηρή ανάγνωση. Ορθή, ρέουσα και νοηματική ανάγνωση. Ανάγνωση και κατανόηση πεζού, ποιητικού κειμένου ή άλλου υλικού (λεξικών, καταλόγων). ΙV. Παραγωγή γραπτού λόγου: Καθοδηγημένη /ελεύθερη δημιουργική έκφραση με περιγραφή, αφήγηση κτλ. Σύνταξη ευχαριστήριων/ευχετήριων σημειωμάτων, πρόσκλησης, επιστολής, περίληψης κτλ.

13 Γραπτός λόγος Χρήση ποικίλων τύπων γραπτού λόγου: Περιγραφή προσώπου, τοπίου κτλ. Συγγραφή αφηγηματικού κειμένου (παραμυθιού, διηγήματος, ιστορίας κτλ.) Περίληψη - πύκνωση κειμένου Ευχαριστήρια και ευχετήρια σημειώματα Πρόσκληση - τηλεγράφημα Επιστολή, γράμμα σε φίλο - ημερολόγιο Διαφήμιση - αγγελία Δημοσιογραφική είδηση.

14 Παραγωγή γραπτού λόγου Ενδεικτικές δραστηριότητες: Μετατροπή μαγνητοφωνημένου λόγου σε γραπτό. Μετατροπή εικονογραφημένης ιστορίας (κόμικς) σε κείμενο και αντίστροφα. Μετατροπή διαλόγου σε συνεχή λόγο και αντίστροφα. Αλλαγή της πλοκής μιας ιστορίας - ασκήσεις αντιστροφής των στοιχείων συνέχειας μιας ιστορίας (κάποτε τώρα μετά χθες σήμερα αύριο). Συμπλήρωση ημιτελούς ιστορίας, συνέχεια και επέκτασή της.

15 Παραγωγή γραπτού λόγου... Δόμηση κειμένου με παραγράφους, αρχικά με τη βοήθεια μιας σειράς εικόνων, ερωτήσεων ή πλαγιότιτλων - γραπτή περίληψη. Ασκήσεις μετασχηματισμού και αντικατάστασης ποιητικών φράσεων με αντίστοιχες του καθημερινού λόγου και αντίστροφα. Συγγραφή ιστορίας με δοσμένα ή όχι τα δομικά της στοιχεία (θέμα, τόπος, χρόνος, πρόσωπα). Συγγραφή ιστορίας με βάση λέξεις που δίνονται. Συγγραφή μιας ιστορίας για την οποία καθορίζεται το ύφος (σοβαρό, επιστημονικό, οικείο, χιουμοριστικό).

16 Παραγωγή γραπτού λόγου... Εμπλουτισμός κειμένου με συναισθήματα και παραστατικότητα (π.χ. χρήση ερωτηματικών και επιφωνηματικών φράσεων για απόδοση θαυμασμού, φόβου κτλ.). Επινόηση φανταστικών ιστοριών, με παραδοξολογίες και χιούμορ. Αφήγηση ιστορίας μέσα από εικόνες σε κανονική σειρά ή ανακατεμένες. Αφήγηση γνωστού μύθου/ιστορίας μέσα από ταύτιση με έναν ήρωα της ιστορίας. Ανατροπή του τέλους μιας ιστορίας.

17 Παραγωγή γραπτού λόγου... Αφήγηση με βάση κάρτες ή «τραπουλόχαρτα» όπου αναγράφονται μοτίβα ή τίτλοι παραμυθιών, μύθων, δημοτικών τραγουδιών (βλ. και «λειτουργίες» παραμυθιών, σύμφωνα με τον Ρώσο μελετητή παραμυθιών Vladimir Propp). (Έκφραση-Έκθεση, τεύχος Α, ΟΕΔΒ, σ. 261)

18 «Λειτουργίες» - Vladimir Propp (Έκφραση-Έκθεση, τεύχος Α, ΟΕΔΒ, σ. 261)

19 Φάσεις συγγραφής ενός κειμένου Προσυγγραφική φάση Φάση σύνθεσης αρχικού κειμένου Μετασυγγραφική φάση βελτίωσης του αρχικού κειμένου Τελικό κείμενο

20 Ι. Προσυγγραφική φάση Πληροφόρηση μαθητών για το θέμα-πλαίσιο. Τροφοδότηση της σκέψης των μαθητών. Μέσω μιας εικόνας ή/και με την τεχνική της ιδεοθύελλας επισημαίνονται λέξεις-κλειδιά και βασικοί άξονες περιεχομένου. Χαρτογράφηση του θέματος με βάση τους νοηματικούς άξονες που προέκυψαν από τη συζήτηση. Οι μαθητές ετοιμάζουν, με άλλα λόγια, ένα πρόχειρο σχέδιο-πυξίδα.

21 ΙΙ. Φάση σύνθεσης αρχικού κειμένου Αν πρόκειται για αφηγηματικό κείμενο, ο μαθητής θα δώσει έμφαση στο τι έγινε, πού, πότε, πώς, στα αποτελέσματα που είχε κτλ. Αν πρόκειται για περιγραφικό κείμενο, τότε θα βασισθεί στην απόδοση λεπτομερειών, στις αισθήσεις του γενικά και στην έκφραση των συναισθημάτων του. Αν πρόκειται για κείμενο δοκιμιακού τύπου (για προχωρημένους μαθητές), τότε ο μαθητής ασκείται σταδιακά στην αρχιτεκτονική διάρθρωση του υλικού του, ακολουθώντας την εξής δομή: πρόλογος κυρίως μέρος επίλογος.

22 ΙΙΙ. Μετασυγγραφική φάση βελτίωσης του αρχικού κειμένου Επισημαίνονται τα θετικά σημεία του κειμένου των μαθητών, αλλά ταυτόχρονα γίνονται και εισηγήσεις για βελτίωση των αδύνατων σημείων. Είναι σημαντικό στοιχείο η επεξεργασία του λόγου των μαθητών με στρατηγικές αυτοδιόρθωσης, ετεροδιόρθωσης ή αλληλοδιόρθωσης και με βάση ορισμένα κριτήρια (π.χ. «πώς θα ταίριαζε καλύτερα» ανάλογα με τον στόχο και τον δέκτη του γραπτού). Με βάση παρατηρήσεις δικές τους ή των άλλων, οι μαθητές προχωρούν στην αναδιατύπωση του γραπτού τους ή στο ξαναγράψιμο μέρους αυτού.

23 Εισηγήσεις για βελτίωση του παραγόμενου γραπτού λόγου Οι μαθητές ασκούνται στο να προσθέτουν παραστατικότητα στο κείμενό τους χρησιμοποιώντας διάλογο, επιφωνηματικές φράσεις, μίμηση ήχων κτλ. Εμπλουτίζουν την έκφρασή τους, δίνοντάς της ζωντάνια και δύναμη με τη χρήση σχημάτων λόγου (π.χ. παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, αντιθέσεις). Ασκούνται στο να αποφεύγουν την επανάληψη ίδιων λέξεων ή φράσεων σε μια παράγραφο, είτε παραλείποντάς τις είτε αντικαθιστώντας τις με ουσιαστικά, αντωνυμίες και τακτικά αριθμητικά.

24 Εισηγήσεις για βελτίωση του παραγόμενου γραπτού λόγου... Αναζητούν την καταλληλότερη λέξη για ακριβή και σαφή έκφραση. Επιλέγουν λ.χ. το κατάλληλο ανάλογα με τα συμφραζόμενα συνώνυμο από μια ομάδα συγγενών σημασιολογικά λέξεων (π.χ. ο Κώστας βλέπει, κοιτάζει, αγναντεύει, παρακολουθεί, παρατηρεί τηλεόραση - το βουνό - το πείραμα). Ασκούνται στη χρήση κειμενικών δεικτών (τοπικών, χρονικών, δεικτικών π.χ. στο βουνό, κάποτε, εκείνος) και μεταβατικών λέξεων ή φράσεων (π.χ. έτσι, γι αυτό, ύστερα απ όλα αυτά, επομένως, φυσικά, με άλλα λόγια, στη συνέχεια).

25 Εκμάθηση γλωσσικών δομών Σε επίπεδο λεξιλογίου: Σταδιακός εμπλουτισμός λεξιλογίου ορθογραφικά, φωνολογικά και εννοιολογικά. Έμφαση στη σημασιολογία (συνώνυμα, ταυτόσημα, αντώνυμα, ομώνυμα, οικογένειες λέξεων). Χρήση λεξικών - καταρτισμός αλφαβητικών λεξιλογίων. Σε μορφοσυντακτικό επίπεδο: Βασικά γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα. Μελέτη της δομής & λειτουργίας της πρότασης. Διάκριση των μερών του λόγου κατά τη λειτουργία τους μέσα στην πρόταση.

26 Λειτουργική γραμματική Επαγωγική πορεία διδασκαλίας του γραμματικού-συντακτικού φαινομένου (από τα παραδείγματα στον κανόνα), συνδεδεμένη με το κείμενο (επισήμανση φαινομένου στο κείμενο - καταγραφή στον πίνακα - προφορικές ασκήσεις - εμπεδωτική εργασία). Έμφαση στη λειτουργική χρήση των μορφοσυντακτικών δομών: π.χ. η χρήση της προστακτικής σε οδηγίες, συνταγές, διαφημίσεις, πινακίδες, συνθήματα κ.ά. ο ρόλος του επιθέτου στην περιγραφή, στη διαφήμιση, στο δελτίο καιρού κτλ. η χρήση των επιρρημάτων σε δελτίο καιρού, σε οδηγό πόλεων, σε οδηγίες εύρεσης μιας οδού κτλ.

27 Λειτουργική γραμματική Επισημαίνονται οι διαφορετικές επικοινωνιακές λειτουργίες μιας γραμματικής δομής: π.χ. η ερωτηματική πρόταση «Γιατί δεν κλείνεις την πόρτα;» μπορεί να δηλώνει ερώτηση, προσταγή, συμβουλή, προτροπή κτλ. Παράλληλα, διευκρινίζεται ότι μια επικοινωνιακή λειτουργία μπορεί να πάρει διάφορες γλωσσικές μορφές: π.χ. η άρνηση σε μια πρόσκληση για κινηματογράφο μπορεί να διατυπωθεί όχι μόνο με αποφατική πρόταση του τύπου «Όχι, ευχαριστώ, δεν μπορώ να έρθω» αλλά και με καταφατική που δηλώνει άρνηση, όπως: «Θα ερχόμουν, αλλά περιμένω επισκέψεις».

28 Ας μην ξεχνάμε ότι... μαθαίνω να μιλώ μιλώντας, μαθαίνω να γράφω γράφοντας και μαθαίνω να επικοινωνώ επικοινωνώντας

29 Πηγές Αναλυτικό Πρόγραμμα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας σε παλιννοστούντες και αλλοδαπούς μαθητές. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα, Μάρτιος Δαμανάκης Μ. (επιμ.) Παιδεία Ομογενών, Θεωρητικό Πλαίσιο και Προγράμματα Σπουδών για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Διασπορά, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006 Ματσαγγούρας Ηλ., Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου ή αφού σκέφτονται γιατί δεν γράφουν; Αθήνα: Γρηγόρης. Παπαλεοντίου Μ. (επιμ.) Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στα Δημόσια Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου - Ενημερωτικό βιβλιάριο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, 2009 Σαλβαράς Γ., Γλωσσική διδασκαλία για όλους τους μαθητές διδακτικές δεξιότητες επεξεργασίας κειμένου και παραγωγής γραπτού λόγου. Αθήνα. Χαραλαμπόπουλος Αγ. και Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας: Θεωρία και πρακτική εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας.