Τι είναι η Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου;

Transcript

1 Αριστείδης Ν. Χατζής Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών Πανεπιστημίου Αθηνών Τι είναι η Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου; (Law & Economics) Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης 9-23 Νοεμβρίου 2010

2 Διάγραμμα Θα δούμε γιατί τα οικονομικά είναι χρήσιμα στο δίκαιο γιατί η οικονομική ανάλυση του δικαίου (ΟΑΔ) είναι τόσο πετυχημένη γιατί η ΟΑΔ θα επηρεάσει σύντομα την ελληνική νομοθεσία καιτιμαςνοιάζειεμάς μέσα από 6 παραδείγματα χρήσης της ΟΑΔ

3 Το δίκαιο των βιβλίων και το δίκαιο της πράξης Το δίκαιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά προφητείες για το τι θα αποφασίσει ο συγκεκριμένος δικαστής στη συγκεκριμένη δίκη. Oliver Wendell Holmes (1897) Law in books / Law in action Roscoe Pound (1910)

4 Αποτελεσματικότητα & Δίκαιο η κοινωνία και πώς θα τη ρυθμίσετε ένας σημαντικός στόχος του δικαίου είναι η κοινωνική ευημερία το δίκαιο (όποιο στόχο κι αν έχει) θα πρέπει να είναι αποτελεσματικό η οικονομική επιστήμη προσφέρει στο δίκαιο εκείνα τα αναλυτικά εργαλεία που του είναι απαραίτητα για να πετύχει τους σκοπούς του, ιδίως εκείνον την κοινωνικής ευημερίας

5 Γιατί τα Οικονομικά; Tα οικονομικά δεν είναι η επιστήμη που μελετά μόνο τις οικονομικές αγορές. Η κεντρική υπόθεση της οικονομικής επιστήμης είναι η ορθολογικότητα: οι άνθρωποι φέρονται ορθολογικά, θέτουν στόχους και προσπαθούν να τους πετύχουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Σε κάθε περίπτωση που τα άτομα πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα σε εναλλακτικές δυνατότητες και υπό περιορισμούς (με κυριότερο την ανεπάρκεια των πόρων και του χρόνου), η διαδικασία επιλογής τους μπορεί να μελετηθεί από τα οικονομικά. Η οικονομική επιστήμη διαθέτει εργαλεία που σου επιτρέπουν να δεις πράγματα που δεν θα είχες αλλιώς τη δυνατότητα να διακρίνεις.

6 Δεν είναι έτσι, αν έτσι νομίζετε Υπάρχειηεντύπωσηότιτοφραπέστην παραλιακή της Θεσσαλονίκης είναι 2 και 3 φορές ακριβότερος από τον καφέ στην Ρώμη. Όμως μαζί με τον καφέ πληρώνεις το ενοίκιο ενός πολύ ακριβού οικοπέδου: Ο Ιταλός πληρώνει 0,70 για ένα εσπρέσο που πίνει σε 5 λεπτά όρθιος ( 0,14/λεπτό) Ο Θεσσαλονικιός πληρώνει 3,00 για ένα φραπέ που πίνει σε 93 λεπτά ( 0,03/λεπτό) Χαλλλαρά.. Constantinopoulos & Young (2006)

7 Πίσω από τον καθρέφτη Τα οικονομικά σου δείχνουν ότι πίσω από τον καθρέφτη δεν υπάρχει η αντανάκλαση του εαυτού σου αλλά ένας άλλος, αθέατος, κόσμος

8 Η Θεωρία της Ορθολογικής Επιλογής Τα οικονομικά μελετούν τις συνέπειες της ανθρώπινης ορθολογικότητας. Σύμφωνα με τη σχολή της ορθολογικής επιλογής (rational-choice theory): ορθολογική είναι μια πράξη η οποία αποτελεί το πιο αποτελεσματικό μέσο επίτευξης του σκοπού που θέτει ένα άτομο. Η θεωρία της ορθολογικής επιλογής ορίζει τι πρέπει να κάνουμε για να πετύχουμε τους στόχους που εμείς θέσαμε (και οι οποίοι εξαρτώνται από τις προτιμήσεις μας). Πέραν όμως του κανονιστικού, η θεωρίαέχεικιένανσαφώς περιγραφικό χαρακτήρα, καθώς θεωρεί ότι το άτομο δρα στις περισσότερες περιπτώσεις με βάση τον ορθό λόγο και το ίδιο αποτελεί τον καλύτερο κριτή του συμφέροντός του, το οποίο επιδιώκει με τις περισσότερες πράξεις του.

9 Και το δίκαιο; Εφόσον οι άνθρωποι φέρονται κατά κανόνα ορθολογικά, η συμπεριφορά τους είναι προβλέψιμη. Αν γνωρίζουμε τους στόχους τους, μπορούμε να προβλέψουμε τις επιλογές τους, αλλά και να τις ερμηνεύσουμε. Οι κανόνες δικαίου θυμίζουν έτσι πολύ τους περιορισμούς (constraints) της οικονομικής επιστήμης. Μπορούμε να τους δούμε και ευρύτερα ως κίνητρα που επιχειρούν να επηρεάσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά προς μια επιθυμητή κατεύθυνση. Σ έναν κόσμο όπου οι ορθολογικοί άνθρωποι προσαρμόζουν τις πράξεις τους στα κίνητρα που δημιουργούν οι κανόνες δικαίου, τα οικονομικά έχουν κάτι να πουν.

10 Η Οικονομική προσέγγιση Λειτουργεί με δύο τρόπους: (α) όταν ο νομοθέτης θέλει να πετύχει κάποιους στόχους, οι οικονομολόγοι του δικαίου προτείνουν τρόπους αποτελεσματικότερης επίτευξης των στόχων αυτών. (β) όταν υπάρχει ήδη το θεσμικό πλαίσιο, τα οικονομικά του δικαίου αναζητούν τη λογική του (δηλαδή τον στόχο τον οποίο θέλει να πετύχει) και βοηθούν τον ερμηνευτή του δικαίου στην αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων.

11 ex ante vs. ex post Όταν αντιμετωπίζουμε μία περίπτωση που χρειάζεται ρύθμιση, δεν πρέπει να την βλέπουμε μεμονωμένα και θεωρώντας πως η λύση μας θα επηρεάσει μόνο αυτήν την συγκεκριμένη περίπτωση. Θα πρέπει να σκεφτούμε πως ο κανόνας που θα θέσουμε θα επηρεάσει στο μέλλον τα κίνητρα πολλών άλλων ανθρώπων στο συγκεκριμένο ζήτημα. Θα πρέπει λοιπόν το δίκαιο να δημιουργεί εκείνα τα κίνητρα που θα καθοδηγούν τη συμπεριφορά σε επιθυμητά αποτελέσματα. Επομένως, δεν θα πρέπει να αξιολογούμε τους κανόνες μόνο σε πρώτο επίπεδο («αυτός ο κανόνας μας φαίνεται δίκαιος και λογικός»), αλλά θα πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε συνολικά, με έμφαση πάντα στις μακροχρόνιες συνέπειές τους.

12 Τι είναι (λοιπόν) το δίκαιο; Το δίκαιο αποτελεί κυρίως μια δομή κινήτρων που υποχρεώνει τα άτομα να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους. ένα όργανο κοινωνικού ελέγχου

13 Και τι είναι η οικονομική ανάλυση του δικαίου; Εφόσον το δίκαιο είναι ένας ειρηνικός τρόπος διευθέτησης των διαφορών και επιχειρεί να επιτύχει μία σειρά στόχων που αποφασίζονται μέσω της δημοκρατικής διαδικασίας (π.χ. καταπολέμηση του εγκλήματος), τα οικονομικά του δικαίου προτείνουν τους πιο κατάλληλους κατά περίπτωση κανόνες δικαίου (που μπορούν να επιτύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα με το μικρότερο κόστος) και μελετούν τις συνέπειες σ έναν κόσμο όπου οι ορθολογικοί άνθρωποι προσαρμόζουν τις πράξεις τους σ αυτούς τους κανόνες.

14 Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου (ΟΑΔ) Aaron Director πρώτος καθηγητής της Οικονομικής Ανάλυσης του Δικαίου (μέσα δεκαετίας του 1950) Ronald Coase The Problem of Social Cost (1960) Gary S. Becker Crime and Punishment: An Economic Approach (1968) A Theory of Marriage (1973) Guido Calabresi The Costs of Accidents (1970) Pietro Trimarchi Rischio e Responsabilità Oggettiva (1961)

15 Richard A. Posner στέλεχος του υπουργείου δικαιοσύνης των κυβερνήσεων Kennedy και Johnson το 1968 εκλέγεται καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου το 1973 δημοσιεύει την πρώτη έκδοση του Economic Analysis of Law (7η έκδοση2007) το 1985 διορίζεται εφέτης στο 7ο περιφερειακό εφετείο και το 1993 γίνεται πρόεδρος εφετών πρώτος σε βιβλιογραφικές αναφορές και ταυτόχρονα σε επιρροή στη νομολογία δικαστής στην ιστορία του αμερικανικού δικαίου

16

17 Νόμπελ στην Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου James Buchanan (συνταγματικά οικονομικά) Ronald H. Coase (θεώρημα Coase, οικονομική ανάλυση γειτονικού δικαίου και δικαίου των επιχειρήσεων) Gary S. Becker (οικονομική ανάλυση οικογενειακού και ποινικού δικαίου) Douglass North (οικονομική ανάλυση εμπράγματου δικαίου, θεσμικές προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη) Vernon Smith (εμπειρικές έρευνες και πειράματα)

18 Νόμπελ στην Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου 2009 Elinor Ostrom Oliver Williamson

19 Ιδρύθηκε το 1977 από τον Richard Posner και άλλους δύο καθηγητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σικάγο Έφτασε να έχει ετήσιο εισόδημα $72 εκ. με μόνο 170 υπαλλήλους Εξαγοράστηκε το 2003 για $130 εκ. από την FTI Consulting

20 Ευρωπαϊκή Ένωση Κανονιστική μεταρρύθμιση (regulatory reform): κανόνες για την παραγωγή ρυθμιστικών κανόνων καλύτερης ποιότητας με τη χρήση των εργαλείων της ΟΑΔ Better regulation (Λισσαβόνα Μάρτιος 2000): Σύμφωναμετασυστήματαδιασφάλισηςτηςκαλής ποιότητας των ρυθμίσεων, ο έλεγχος ασκείται και πριν από τη θέσπιση της ρύθμισης και μετά τη θέση της σε ισχύ από ειδικές επιστημονικές ομάδες (regulatory impact assessment) ENBR = European Network for Better Regulation (Ιανουάριος 2006)

21 Ελλάδα Σχέδιο νόμου «Έλεγχος ποιότητας νομοθετικών και κανονιστικών ρυθμίσεων», το οποίο εγκρίθηκε από την Κυβερνητική Επιτροπή / εγκύκλιος πρωθυπουργού (Σεπτ. 2006) Σύμφωνα με τους βασικούς στόχους της μεταρρύθμισης αυτής, κάθε ρύθμιση πρέπει: α) να εξετάζεται σε σχέση με την αναγκαιότητα που την επιβάλλει β) να αξιολογείται ως προς τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της Για τον σκοπό αυτόν διενεργείται με τρόπο συστηματικό και συγκεκριμένο: ο έλεγχος καταλληλότητας των ρυθμίσεων ο έλεγχος αποτελεσματικότητας Σύνταξη Έκθεσης Ελέγχου Ποιότητας για κάθε νομοθετική ή κανονιστική ρύθμιση που εκπονείται από την Κεντρική Διοίκηση, με ειδικό κεφάλαιο ανάλυσης επιπτώσεων για τις ρυθμίσεις που έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία. Θεσπίζεται διαδικασία αξιολόγησης αποτελεσμάτων εφαρμογής για τις ρυθμίσεις με σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία

22 1. Οι ζώνες ασφαλείας που σκοτώνουν Η υποχρεωτική ζώνη ασφαλείας μειώνει την πιθανότητα θανάτου τουοδηγούσεπερίπτωση ατυχήματος Η αίσθηση ασφάλειας οδηγεί σε περισσότερο ριψοκίνδυνη οδήγηση (moral hazard) Τα ατυχήματα αυξάνονται, οι θάνατοι αυξάνονται Σκοτώνονται λιγότεροι οδηγοί και συνοδηγοί ανά ατύχημα, αλλά περισσότεροι πεζοί, επιβαίνοντες σε μηχανάκια και ποδήλατα αλλά ακόμακαιοδηγοίσυνολικά! Peltzman (1975)

23 2. Οι παρενέργειες του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων Από το 1956 έως το παιδιά γεννήθηκαν παραμορφωμένα στην Ευρώπη εξαιτίας της χρήσης της θαλιδομίδης Στις Η.Π.Α. το Κογκρέσο εισήγαγε τον νόμο 1962 που άλλαξε το νομικό καθεστώς έγκρισης των φαρμάκων από το FDA. Η αλλαγή είχε το αποτέλεσμα να εγκρίνονται φάρμακα στις Η.Π.Α. 5-6 χρόνια αργότερα από άλλες χώρες. Αυτοί που πέθαιναν περιμένοντας το φάρμακο ήταν πολύ περισσότεροι από όσους σώθηκαν λόγω των αναλυτικότερων οδηγιών. Η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο το Στις 12/10 μια μεγάλη συγκέντρωση θυμάτων του AIDS διαδήλωσε μπροστά στο κτίριο του FDA φωνάζοντας No more deaths!, ζητώντας να επιταχυνθούν οι διαδικασίες. Abigail Alliance v. von Eschenbach Peltzman (1973)

24 3. Η εκθήλυνση της φτώχιας Το 1969 απελευθερώνεται το διαζύγιο στην Καλιφόρνια (no-fault divorce) Οι οικονομολόγοι προειδοποιούν: οι γυναίκες χάνουν ένα σημαντικό διαπραγματευτικό όπλο Η γυναίκα είναι το αδύναμο μέρος στο γάμο γιατί η επένδυσή της δεν μπορεί να μετρηθεί και να αποζημιωθεί Το 1985 η κοινωνιολόγος Lenore Weitzman επιβεβαίωσε τις προβλέψεις των οικονομολόγων. Ένα μόλις χρόνο μετά το διαζύγιο το βιοτικό επίπεδο των διαζευγμένων αντρών αυξήθηκε κατά 42%, ενώ των διαζευγμένων γυναικών μειώθηκε κατά 73%. Η πρόβλεψη επιβεβαιώθηκε και στην Ελλάδα. Γιατί οι έξυπνες γυναίκες δεν παντρεύονται; Becker (1973/4), Weitzman (1985), Tsaoussis (2000/3), Hatzis & Tsaoussis (2007)

25 4. Η (χαμηλή) τιμή του βιασμού EC = P x PA x PP x PC x PI EC = αναμενόμενο κόστος εγκλήματος P = ποινή PA = πιθανότητα σύλληψης PP = πιθανότητα δίωξης PC = πιθανότητα καταδίκης PI = ποσοστό πραγματικής εκτέλεσης της ποινής Becker (1968)

26 4. Η (χαμηλή) τιμή του βιασμού EC = P x PA x PP x PC x PI EC = αναμενόμενο κόστος εγκλήματος P = ποινή PA = πιθανότητα σύλληψης PP = πιθανότητα δίωξης PC = πιθανότητα καταδίκης PI = ποσοστό πραγματικής εκτέλεσης της ποινής Προσδοκώμενο κόστος βιασμού στις Η.Π.Α. 60 ημέρες / στην Ελλάδα 6,5 ημέρες Becker (1968), Χατζής (2009)

27 5. Άμβλωση και Εγκληματικότητα Το 1991, 18 χρόνια μετά τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων στις Η.Π.Α. (το 1973) η εγκληματικότητα έπεσε κατακόρυφα στις Η.Π.Α. Στις 5 πολιτείες όπου η άμβλωση νομιμοποιήθηκε 3 χρόνια νωρίτερα (1970), η εγκληματικότητα έπεσε (επίσης κατακόρυφα) 3 χρόνια νωρίτερα (το 1988). Στις Πολιτείες που το ποσοστό των αμβλώσεων ήταν μεγαλύτερο από τον μέσο όρο, η εγκληματικότητα μειώθηκε ακόμα περισσότερο. Η μείωση της εγκληματικότητας αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά όσους γεννήθηκαν μετά τη νομιμοποίηση της άμβλωσης. Donohue & Levitt (2001)

28 6. Γιατοκαλόμου Παρένθετη μητρότητα και οικονομικό αντάλλαγμα Το ελληνικό δίκαιο (3089/2002) απαγορεύει το οικονομικό αντάλλαγμα, θεωρώντας ότι μια γυναίκα θα κυοφορήσει για 9 μήνες (θέτοντας σε κίνδυνο την ζωή της και ανατρέποντας την οικογενειακή, κοινωνική, οικονομική και σεξουαλική ισορροπία) χωρίς καμία αμοιβή. Όπως ήταν βέβαιο, ο νόμος καταστρατηγήθηκε, μεγάλος αριθμός γυναικών δεν αποζημιώθηκε και μεγάλος αριθμός ζευγαριών έπεσε θύμα κυκλωμάτων προστασίας. Ο νόμος 3305/2005 επιτρέπει την «αποζημίωση». Πώς μπορεί να διαχωριστεί αυτή από το αντάλλαγμα; Οι «καλύτερες φίλες» Hatzis (2002)

29 Συμπεράσματα Η οικονομική ανάλυση του δικαίου αποτελεί ένα από τα πλέον επιτυχημένα παραδείγματα στο χώρο των κοινωνικών επιστημών Χρησιμοποιεί τα εργαλεία της οικονομικής επιστήμης με σκοπό να βελτιώσει αλλά και να ερμηνεύσει τους κανόνες δικαίου Βασική της υπόθεση είναι η ανθρώπινη ορθολογικότητα, η οποία επιτρέπει στους νομικούς να ρυθμίσουν αποτελεσματικότερα συμπεριφορές που είναι προβλέψιμες

30 Βιβλιογραφία Gary S. Becker (1968), Crime and Punishment: An Economic Approach, Journal of Political Economy 76: Gary S. Becker (1991), A Treatise on the Family (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2 nd ed.). Περιέχει τα άρθρα του 1973 και 1974 ( A Theory of Marriage I & II ) Gary S. Becker (1993), The Economic Way of Looking at Behavior (Nobel Lecture), Journal of Political Economy 101: Vivian Constantinopoulos & Daniel Young (2006), Frappe Nation/Ώρα για Καφέ (Αθήνα: Ποταμός) Aaron Director & Edward H. Levi (1956), Law and the Future: Trade Regulation, Northwestern University Law Review 51: John J. Donohue & Steven D. Levitt (2001), The Impact of Legalized Abortion on Crime, Quarterly Journal of Economics 116: Aristides N. Hatzis (2003), Just the Oven: A Law & Economics Approach to Gestational Surrogacy Agreements in Perspectives for the Unification or Harmonisation of Family Law in Europe, Katharina Boele-Woelki, ed. (Antwerp: Intersentia, 2003), pp Aristides N. Hatzis & Aspasia Tsaoussis (2007), Or for Worse: Prenuptial Agreements and the Compensation Paradox in Divorce (working paper). Aristides N. Hatzis (2009), A Very Cheap Crime: The Expected Cost of Rape in Greece (working paper). Sam Peltzman (1973), An Evaluation of Consumer Protection Legislation: The 1962 Drug Amendments, Journal of Political Economy 81: Sam Peltzman (1975), The Effects of Automobile Safety Regulation, Journal of Political Economy 83: Richard A. Posner (2007), Economic Analysis of Law (New York: Aspen, 7 th ed.) Aspasia Tsaoussis (2003), The Greek Divorce Law Reform of 1983 and Its Impact on Homemakers: A Social and Economic Analysis (Athina-Komotini: Ant. N. Sakkoulas / University of Chicago Ph.D. Thesis, 2000) Lenore J. Weitzman (1985), The Divorce Revolution: The Unexpected Social and Economic Consequences for Women and Children in America (New York: Free Press, 2 nd ed.).

31 Σας ευχαριστώ!