REPUBLIKA E SHQIPËRISË

Transcript

1 Shkencat natyrore REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) FUSHA: SHKENCAT NATYRORE TIRANË, PRILL

2 Udhëzues kurrikular AUTOR: KIMI: MERITA HAMZA LETICIA PAPE NINA GUGA ASTRITA TAÇI FIZIK: Yllka Spahiu Dolora Cipo Nimete Gjermani Eglantina Sholla Flutura Sheshi BIOLOGJI: MIMOZA MILO FATMIRA ZENELAJ SHKENCË E TOKËS: EVIS MASTORI AFËRDITA MËHILLI MAJLINDA ZIU 2

3 Shkencat natyrore REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) LËNDA: KIMI TIRANË, PRILL

4 Udhëzues kurrikular Përmbajtja 1. Kimia në kurrikulën e re të gjimnazit 1.1 Synimet e kurrikulës së re, përmbajtja, struktura e programit 1.2 Zhvillimi i aftësive bazë 1.3 Integrimi i kimisë brenda fushës dhe midis fushave kurrikulare 1.4 Klasifikimi i objektivave të arritjes sipas Blumit 1.5.Zbërthimi i objektivave të programit në objektiva specifikë sipas niveleve të arritjes nga nxënësi 2. Metodologjia dhe mjetet mësimore për zhvillimin e lëndës 3. Vlerësimi i nxënësit 4

5 Shkencat natyrore Udhëzuesi kurrikular i Kimisë për gjimnazin është një material ndihmës për përdoruesit e kurrikulës, dhe veçanërisht për mësuesit. Ky udhëzues ndihmon përdoruesit në zbatimin e programit mësimor të kësaj lënde dhe sugjeron metoda të suksesshme të mësimdhënies, të nxënit, vlerësimit dhe vetëvlerësimit të nxënësve në kimi. 5

6 Udhëzues kurrikular 1. KIMIA NË KURRIKULËN E RE TË GJIMNAZIT 1.1 Synimet e kurrikulës së re, përmbajtja, struktura e programit Kimia është planifikuar në kurrikulën bërthamë të gjimnazit si një lëndë me rëndësi në formimin shkencor të nxënësve. Kimia i ndihmon nxënësit të kuptojnë ndërtimin dhe sjelljen e lëndëve, të mësojnë për zhvillimet e shkencës kimike dhe për rrugët në të cilat kimistët sot përdorin të dhënat e shkencës kimike për të plotësuar nevojat e shoqërisë, si dhe të kuptojnë ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, të dinë që kimia është mjaft e rëndësishme në fusha të ndryshme, si: mjekësi, bujqësi, industri dhe shumë aspekte të tjera të jetës. Për shumë nxënës, përveç rolit që ka në aspektin social, mjedisor, ekonomik, lënda e kimisë shihet si element kyç për karrierën e tyre në jetë, duke e vlerësuar atë pa njëanshmëri gjinore. Filozofia dhe përmbajtja e mësimit të kimisë në gjimnaz përshkruhen në dokumentet e rëndësishme kurrikulare, standardet e shkencave ashtu dhe programi i kimisë për kurrikulën bërthamë të gjimnazit. Të dyja këto dokumente të rëndësishme kurrikulare për mësimdhënien - mësimnxënien e kimisë në gjimnaz reflektojnë dhe zbërthejnë në mënyrë të detajuar kërkesat e dokumentit bazë për kurrikulën e gjimnazit: Korniza kurrikulare e gjimnazit. Përvojat e ndryshme mësimore të përshkruara në programin për kurrikulën bërthamë të kimisë në gjimnaz, do të sigurojnë për nxënësit njohuri, aftësi dhe qëndrime që do mundësojnë që të gjithë ata, të jenë të aftë: të dallojnë shkencën nga pseudoshkenca, evidencat nga propaganda, faktet nga idetë joshkencore, njohuritë nga opinionet, teoritë nga dogmat. Të mësuarit e kimisë në gjimnaz do të ndihmojë nxënësit në aftësimin e tyre për të nxënit gjatë gjithë jetës, për ta përdorur kiminë në vendimmarrje që ndihmojnë në zhvillimin e tyre si individë dhe të komunitetit në nivel vendor, kombëtar e ndërkombëtar. 6

7 Shkencat natyrore Kurrikula e kimisë në gjimnaz u mundëson të gjithë nxënësve hetimin shkencor, të menduarit problemzgjidhës, krijues dhe kritik. Nxënësit në mësimin e kimisë do të vëzhgojnë, të kërkojnë, të ngrenë pyetje, të formulojnë e të testojnë hipoteza, të analizojnë të dhëna, t i prezantojnë përpunimet e tyre dhe t i vetëvlerësojnë rezultatet. Materialet burimore për të nxënit do të jenë të larmishme, teksti nuk do të jetë si deri tani i vetmi material për nxënien; krahas tekstit mësimor aktivitetet në klasë e jashtë saj, kompjuteri dhe burime nga Interneti, punët praktike në terren etj., do të jenë të pranishme në mësimin e kimisë. Kimia do të studiohet gjithashtu në lidhje organike me shkencat e tjera, teknologjinë dhe botën jashtë shkollës. Synimi: Kurrikula e kimisë në gjimnaz synon që të gjithë nxënësit të zhvillojnë njohuri, aftësi, qëndrime për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës. Njohuritë: Nxënësit do të ndërtojnë njohuri dhe kuptime për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës, ata do t i përdorin kuptimet kimike për të interpretuar, integruar dhe zgjeruar njohuritë e tyre shkencore. Aftësitë: Duke studiuar për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës, nxënësit do të zhvillojnë aftësi të kërkimit shkencor, të zgjidhjes së problemeve, të komunikimit të ideve shkencore dhe rezultateve të kërkimit, për të punuar në grup dhe për të marrë vendime të informuara. Qëndrimet: Nxënësit duke studiuar për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës, do të nxiten të zhvillojnë qëndrime që mbështesin përvetësimin e përgjegjshëm të informacioneve shkencore, si dhe aplikimin e njohurive shkencore e teknologjike për përfitime individuale, shoqërore dhe mjedisore. Konceptet Programi i kimisë për kurrikulën bërthamë në gjimnaz përfshin një tërësi konceptesh kimike, që lidhen me strukturën kimike të lëndës, sjelljen e lëndës, reaksionet kimike në përbërjet inorganike dhe ato organike, kinetikën kimike, elektrokiminë etj. 7

8 Udhëzues kurrikular Përmbajtja Kimia në kurrikulën bërthamë të gjimnazit zhvillohet në klasën e 10-të dhe të 11-të me 2 orë javore në secilën klasë, si dhe është pjesë në lëndën shkencë që studiohet në klasën e 12-1të. Në klasën e 10-të në lëndën e kimisë është planifikuar të studiohet: ndërtimi i atomit, periodiciteti, lidhja kimike, acidet dhe bazat, kinetika dhe ekuilibri kimik. Në klasën e 11-të është parashikuar të studiohet: hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular, hidrokarburet, grupet funksionore në përbërjet organike, biokimia, elektrokimia, tipat e reaksioneve në kiminë organike. Në klasën e 12-të, përmes lëndës së shkencës nxënësit do të studiojnë më shumë për ujin dhe tretësirat ujore, si dhe rëndësinë e tyre për jetën e gjallë dhe jo të gjallë. Studimi i këtyre çështjeve është konceptuar në vijimësi të njohurive, koncepteve kimike dhe aftësive që kanë fituar nxënësit nga studimi i kimisë nga klasa e 7-të deri në klasën e 9-të. Mësimdhënia dhe mësimnxënia e kurseve të detyruara të kimisë në gjimnaz, synon që nxënësit të fitojnë njohuritë, konceptet dhe aftësitë e nevojshme në fushën e kimisë për të mundësuar përgatitjen e nxënësve për punë, jetë dhe studime të mëtejshme të kimisë në kurset me zgjedhje në kimi (në rastet e nxënësve që do të zgjedhin kiminë si fushë specializimi në gjimnaz) dhe në studimet në shkollë të lartë. Në klasat 10,11, 12 në kimi nxënësit mësojnë mbi konceptet bazë, ligjet teoritë e kimisë, dhe rrugën shkencore të njohjes në kimi, marrin në konsideratë marrëdhëniet midis të dhënave, evidencave, teorive dhe shpjegimeve dhe zhvillojnë aftësitë e tyre praktike, të problemzgjidhjes, aftësitë e punës kërkimore, duke punuar individualisht ose në grup. Ata vlerësojnë metodat e kërkimit dhe përfundimet sasiore e cilësore dhe komunikojnë idetë e tyre me qartësi e saktësi. Programi i ri i kimisë për gjimnazin, përcjell një balancë më të mirë se i mëparshmi, midis përmbajtjes mësimore dhe proceseve të njohjes shkencore. Kështu, në një numër të konsiderueshëm kontekstesh përmbajtësorë, programi dikton ndjekjen e rrugëve të ndryshme shkencore të njohjes për të siguruar njohuritë dhe informacionet e kërkuara dhe jo dhënien e gatshme të tyre. Ai do t u mundësojë nxënësve zhvillimin e aftësive bazë (të menduarit kritik dhe krijues, problemzgjidhje, punën në 8

9 Shkencat natyrore grup, komunikimin, përdorimin e matematikës, përdorimin e TIK-ut), të cilat janë të domosdoshme për të garantuar suksein në arsimim, jetë dhe punë. Kërkesa të programit të ri për të siguruar informacione dhe njohuri në rrugë investigative dhe praktike nxisin dhe motivojnë nxënësit për të arritur rezultatet e parashikuara të të nxënit në kimi. Programi i nxit nxënësit edhe që të zbulojnë zbatime të shkencës kimike në jetën e tyre në shkallë vendore, nacionale dhe globale, rrugë kjo që gjithashtu mundëson një kuptim më të mirë të koncepteve, teorive kimike dhe rrit shkallën e nxënies. Nxënësit gjatë studimit të kimisë do të zhvillojnë aftësi për të relatuar formimin e tyre kimik në stilet jetësore që ndjekin vetë dhe të tjerët. Formati i programit Lënda Kimi, sikurse çdo lëndë në planin mësimor të gjimnazit, ka një kod të prezantuar në kopertinën e programit, i cili përfaqëson vendin që zë në këtë plan mësimor kjo lëndë brenda fushës së shkencave natyrore: Fusha: Shkencat natyrore Lënda: Kimi Kodi: 7.3 Programi i kimisë është organizuar në këto rubrika: Të përgjithshme Synimi i lëndës Objektivat e përgjithshëm Linjat/nënlinjat e përmbajtjes dhe objektivat mësimorë si pas nënlinjave të përmbajtjes Kërkesat e kimisë ndaj lëndëve të tjera Kërkesa për zbatimin e programit 9

10 Struktura e programit Udhëzues kurrikular Programi i kimisë për gjimnazin është strukturuar në 2 linja që vijnë njëra pas tjetrës, por kjo nuk do të thotë se mësimdhënia mësimnxënia duhet të zhvillohet sipas kësaj renditjeje përgjatë vitit shkollor. Njësitë mësimore zakonisht i trajtojnë të dyja linjat e përmbajtjes në kimi: Linja: Struktura dhe vetitë e lëndës Linja: Reaksioni kimik Një linjë përmbajtjeje përfshin një tërësi çështjesh mësimore që lidhen me një objekt të caktuar studimi, p.sh., reaksionin kimik, apo strukturën dhe vetitë e lëndës. Në çdo linjë përmbajtjeje zakonisht përfshihen disa nënçështje kyç të përmbajtjes mësimore. P.sh., në linjën reaksioni kimik përfshihen përmbajtje mësimore që lidhen me: tipat e reaksioneve kimike (reaksionet e këmbimit, zëvendësimit, oksidoreduktimit etj.); shpejtësinë e reaksionit (kinetika kimike); energjinë e reaksioneve kimike (termokimia) etj. Këto grupe nënçështjesh mësimore emërtojnë nënlinjat e përmbajtjes apo një grup tematik brenda linjës së përmbajtjes. (Shih linjat dhe nënlinjat e përmbatjes në tabelat më sipër). Për të gjitha nënlinjat në program janë shënuar objektivat mësimorë përkatës. Renditja e linjave të përmbajtjes dhe renditja e nënlinjave brenda çdo linje përmbajtjeje është rekomanduese. Zbatuesit e programit janë të lirë në planifikimin e vijueshmërisë së linjave dhe nënlinjave mësimore, detyrim i vetëm për të gjithë zbatuesit e programit mësimor është realizimi i të gjitha objektivave mësimorë të përcaktuar në program dhe arritja e tyre nga të gjithë nxënësit. Sasia e orëve mësimore për secilën linjë/nënlinjë është gjithashtu e rekomanduar. Përdoruesit e programit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, kurse janë të lirë të ndryshojnë me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë. Domethënë, mësues/i,-ja mund të vendosë të përparojë më ngadalë kur vë re se nxënësit hasin vështirësi të veçanta në përmbushjen e objektivave të kapitullit, por mund të ecë më shpejt kur nxënësit demonstrojnë një përvetësim të kënaqshëm. Shpërndarja e orëve në program sipas linjave dhe nënlinjave të përmbajtjes jepet në vijim: 10

11 Shkencat natyrore Klasa e 10-të Linja e përmbajtjes Struktura dhe vetitë e lëndës Reaksioni kimik Nënlinja të përmbajtjes - ndërtimi i atomit - periodiciteti - lidhja kimike - acidet dhe bazat Orë të sugjeruara 51 orë 13 orë 13 orë 13 orë 12 orë 21 orë - kinetika kimike - ekuilibri kimik 12 orë 9 orë Klasa e 11-të Linja e përmbajtjes Struktura dhe vetitë e lëndës Nënlinja të përmbajtjes - hibridizimi dhe bashkëvepri mi ndërmolekular - hidrokarburet -grupet funksionore në për bërjet organike - biokimia Orë të sugjeruara 46 orë 13 orë 12 orë 12 orë 9 orë 11

12 Udhëzues kurrikular Reaksioni kimik 26 orë - elektrokimia - tipat e reaksioneve në kiminë organike 14 orë 12 orë Klasa 12-të Linja e përmbajtjes Nënlinja të përmbajtjes Orë të sugjeruara Struktura kimike Uji. Tretësirat ujore 22 Në planin analitik vjetor/semestral mësuesit janë të lirë të planifikojnë shpërndarjen e orëve për temat e veçanta. Ata duhet të mbajnë parsysh që në planifikimin e tyre mësimor të planifikojnë 70% të orëve mësimore totale për shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 30% të tyre për përpunimin e njohurive (gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Me programet e mëparshme kimia ka ndjekur një udhëtim lëndor të bazuar në përmbajtjet lëndore që ndiqnin me radhë njëra-tjetrën, ndërsa programi i ri bazohet në objektivat mësimorë, të cilët duhet të arrihen nga të gjithë nxënësit. Rikonceptimi i programeve lëndore të kimisë nga programe bazuar në përmbajtjet mësimore në programe bazuar në objektivat mësimorë, do ta ballafaqojë mësuesin me një detyrë më të vështirë por mjaft stimuluese për të. Me këtë program të ri mësuesit do të kenë mundësi më të mëdha për të përpunuar, administruar, verifikuar dhe vlerësuar punën e tyre, por tashmë, duke i pasur që më parë të qartë objektivat ku synojnë të arrijnë dhe qëllimet finale, nën drejtimin e të cilave ata do të ushtrojnë tërë veprimtaritë didaktike në klasë dhe jashtë saj. Nga pikëpamja strukturore, ky program përcjell elemente të reja të planifikimit dhe programimit kurrikular, të cilat ndikojnë në rritjen e shkallës së fleksibilitetit të zbatimit të këtij programi. Pra, tashmë programi i kimisë nxit mësimdhënien-mësimnxënien 12

13 Shkencat natyrore e qëllimtë në përputhje me nevojat individuale të nxënies për të siguruar arritjet e kërkuara. Objektivat mësimorë të programit Çdo nënlinjë përmbajtjeje apo bllok temash në programin e kimisë shoqërohet me disa objektiva mësimorë. Objektivat mësimore në program përshkruajnë përmbajtjet mësimore bazë që do të studiohen nga nxënësit në nënlinjën e dhënë apo grupin tematik të përmbajtjes, arritjet e pritshme mësimore për të gjithë nxënësit, si dhe metodologjinë e studimit të përmbajtjeve lëndore së bashku me metodologjinë e vlerësimit të arritjeve të nxënësve. Kështu: - Përmes një objektivi ne informohemi për përmbajtjen mësimore, e cila duhet të zhvillohet në mësim. P.sh., në objektivin: Nxënësi përcakton eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve, kuptojmë që në mësim duhet të trajtohet radha e aktivitetit të metaleve. - Një objektiv na informon për arritjen mësimore të nxënësit gjatë procesit të nxënies lëndore. P.sh., përmes objektivit: Nxënësi shkruan formulat kimike të bazave, ne kuptojmë se në fund të procesit mësimor nxënësi duhet të shkruajë formulat kimike të bazave. - Një objektiv, na jep gjithashtu informacion për metodën mësimore. P.sh., në objektivin në vijim: Nxënësi diskuton shkaqet e ndotjes së ajrit. Përmes këtij objektivi mësuesi kupton që në zhvillimin e përmbajtjes mësimore për shkaqet e ndotjes së ajrit nxënësi do të zbatojë metodën e diskutimit. - Objektivi na informon edhe në drejtim të planifikimit të vlerësimit të nxënies. Le ta zbërthejmë këtë në shembullin e objektivit: Nxënësi të përshkruajë ekperimentalisht veti kimike të bazave, acideve, kripërave. Ky objektiv na detyron që arritjen e nxënësit ta vlerësojmë jo me shkrim apo me gojë, por duke duke i caktuar atij një detyrë eksperimentale, përmes së cilës ai të përshkruajë dhe vetitë kimike të acideve, bazave, kripërave. Përparësi të programeve me bazë objektivat mësimorë Objektivat qëndrojnë në vendin e parë në hierarkinë e elementeve të kurrikulës. Ato shërbejnë si guida për të planifikuar kurrikulën. Përm- 13

14 Udhëzues kurrikular bajtja, metodologjia, vlerësimi në kurrikulën e bazuar në objektiva të nxënies, përcaktohen gjithnjë duke marrë në konsideratë këta objektiva. Objektivat mësimorë ndihmojnë gjerësisht prindërit dhe arsimtarët për të përgatitur nxënësit për të ardhmen. Objektivat mësimore lidhin të gjitha pjesët e sistemit arsimor në përgjegjësinë e rezultateve. Midis kurrikulës së bazuar në objektivat lëndore (programet e reja lëndore të gjimnazit) dhe kurrikulës të bazuar në programe tematike (programet e vjetra) ka shumë ndryshime. Ndërsa objektivat pohojnë dhe formulojnë në cilësinë e kritereve njohuri, shprehi, qëndrime që nxënësi duhet të dijë dhe të bëjë, programi tematik lëndor vetëm liston në mënyrë të njëjtë tema dhe çështje rreth objektit lëndor të shtrira në njësinë e kohës, të ndara në kapituj apo grup temash. Midis kurrikulës së mbështetur në programe të ndërtuara me objektiva mësimore dhe asaj të mbështetur në programe tematike lëndore përcaktohen një sërë ndryshimesh si më poshtë: Kurrikula e bazuar në programe të ndërtuar me objektiva mësimore Krijon hapësira për të filluar nga niveli real i njohurive të nxënësve. Siguron një planifikim më të përshtatshëm të aktiviteteve mësimore individuale dhe në grup për secilin nxënës. Është konform kërkesave më të rëndësishme të përmbajtjes lëndore. Vendos një balancë të drejtë midis çështjeve kryesore dhe atyre më pak të rëndësishme. Bazohet në lirinë profesionale të mësuesit. Kurrikula e bazuar në programe tematike Përballet me mangësi në shkallët e para të të mësuarit, pasi nuk merren parasysh diferencat midis nxënësve. Nuk merr në konsideratë aftësitë e nxënësve dhe përballet me një sërë nevojash të nxënësve të veçantë. Përfshin një përmbajtje më të madhe dhe më globale. Përmban një balancë jo të përshtatshme midis elementeve më të rëndësishëm të programit dhe programimit të tyre. Punohet në uniformitet. 14

15 Shkencat natyrore Lejon hapësira për studimin e çështjeve të aktualitetit shkencor dhe atij social. Krijon hapësira për të mësuarin e pavarur dhe atë krijues. Kërkon materiale suplementare, efektive në mbështeteje të të mësuarit. Gjeneron kërkesa për çertifikim kombëtar të barasvlershme me sisteme të tjera. Temat mësimore janë të kufizuara dhe flasin për një numër të caktuar problemesh. Përmban një theksim të pamjaftueshëm mbi të mësuarin e pavarur dhe atë krijues. Materialet e të mësuarit janë unike dhe në shumë raste joefikase. Nuk siguron çertifikimin e nevojshëm për t u njohur në shkolla të tjera. Ndryshimet që sjellin në kurrikul programet lëndore të bazuara në objektiva mësimore a)pasurimi i materialeve burimore të të mësuarit Vendosja në themel të kurrikulës e objektivave mësimorë unifikon dhe sendëzon kërkesën për arritjet e nxënësve, duke krijuar hapësira për përdorim të larmishëm burimor në trajtimin e përmbajtjeve mësimore. b) Përmirësime në cilësinë e mësimdhënies dhe mësimnxënies Programet e reja krijojnë mundësi për t u dhënë mësuesve më tepër liri profesionale, përmes së cilës ata mund të kërkojnë dhe të gjejnë pa fund forma pune për mësimdhënien dhe jo të përdorin skemat standarde të mësimdhënies klasike. Marrja e më shumë kompetencave profesionale, lejon përdorimin e kohës mësimore në funksion të arritjes se objektivit mësimor, jo vetëm duke shpjeguar, por edhe duke bashkëvepruar dhe hulumtuar bashkërisht me nxënësit. Duhet thënë se mësuesit nuk janë penguar të përdorin alternativa të tillë, por në punën me programet e reja përdorimi i tyre bëhet më i qëllimshëm, më i studiuar, i kapshëm, i mundshëm dhe funksional. 15

16 Udhëzues kurrikular c)ndryshime në cilësinë, vlerësimin dhe raportimin e rezultateve të arritjeve të nxënësve Në shkollat tona vlerësimi i arritjeve të nxënësve shoqërohet me nuanca të theksuara subjektivizmi. Ndërkohë, programet lëndore me bazë objektivat mësimorë do të sigurojnë shtratin e domosdoshëm që vlerësimi i arritjeve të nxënësve për të gjitha lëndët të marrë tipare të reja dhe të nxitë : Vendosjen e theksit në kërkesat e programit. Informacionin e plotë mbi nevojat në njohuritë dhe aftësitë e nxënësve. Njohjen më të mirë të progresit të nxënësve. Feedback-un pozitiv të nxënësve. Mbajtjen e rregullt të shënimeve mbi arritjet e nxënësve dhe raportimin sistematik të tyre tek prindërit. 1.2 Zhvillimi i aftësive bazë Zhvillimi i aftësive shkencore Aftësitë shkencore janë aftësi të rëndësishme në mësimin e shkencës, ato përbëhen nga aftësitë e procesit shkencor dhe aftësitë manipulative. Përbërësit e aftësive shkencore janë: Vëzhgimi: Përdorimi i shqisave të të dëgjuarit, të ndjerit, të parit etj për të grumbulluar informacione mbi objektin dhe dukurinë. Klasifikimi: Grupimi i objekteve apo rasteve në përputhje me ngjashmëritë dhe diferencat duke përdorur vëzhgimet. Matja dhe përdorimi i numrave: Bërja e vëzhgimeve sasiore duke përdorur numrat dhe mjetet me njësi të standardizuara. Matjet i bëjnë vëzhgimet të sakta. Nxjerrja e përfundimeve: Përdoren eksperimentet e mëparshme 16

17 Shkencat natyrore ose të dhënat e grumbulluara paraprakisht për të nxjerrë përfundime dhe shpjeguar rastet. Parashikimi: Përdoren njohuritë e fituara paraprakisht për të dhënë një ide për dukurinë, objektin etj. Komunikimi: Përdoren fjalët ose simbolet grafike si p.sh tabelat, grafikët, figurat ose modelet për të përshkruar një eksperiment ose rast. Interpretimi i të dhënave: Dhënia e shpjegimeve rreth një objekti, rasti apo modeli (shembulli) duke u nisur nga të dhënat e grumbulluara. Kontrolli i variablave: Identifikimi i variablave të fiksuara, variablave të manipuluara dhe variablave të përgjigjeve në një investigim. Hipoteza: Bërja e një pohimi të përgjithshëm për të shpjeguar një rast ose vëzhgim. Ky pohim testohet për të përcaktuar vlefshmërinë e tij. Eksperimentet: Planifikimi dhe kryerja e veprimtarive për të testuar një hipotezë të dhënë. Aftësitë manipuluese Janë aftësi psiko-motore që ndihmojnë nxënësit në kryerjen e investigimeve shkencore. Përbërës të aftësive manipuluese janë: Përdorimi në mënyrë korrekte i aparaturave dhe substancave laboratorike; Përdorimi i mostrave në mënyrë korrekte dhe të kujdesshme; Zgjedhja me saktësi e mostrave, aparaturave dhe substancave laboratorike; Pastrimi korrekt i aparaturave dhe paisjeve; Ruajtja e aparaturave dhe substancave sipas rregullores përkatëse. Eksperimentet, detyrat kërkimore, projektet kurrikulare, studimet për një çështje të caktuar janë veprimtari mësimore në kimi të cilat, nxitin dhe zhvillojnë tek nxënësit aftësitë shkencore. Veprimtari të tilla i gjejmë dëndur në programin e kimisë për gjimnazin, duhet vetëm që mësuesi të kujdeset për realizimin e tyre në klasë. Edhe lëndët e tjera të fushës së shkencës në gjimnaz japin kontribut në zhvillimin e këtyre aftësive shkencore tek nxënësit. 17

18 Udhëzues kurrikular Aftësitë bazë Korniza kurrikulare e gjimnazit vendos si detyrim të të gjitha lëndëve që të kontribuojnë në zhvillimin tek nxënësit të aftësive bazë në vijim: - Aftësia e përdorimit të matematikës. - Aftësia e komunikimit. - Aftësia e përdorimit të teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK-ut). - Aftësia e mendimit kritik. - Aftësia e mendimit krijues. - Aftësia zgjidhjes së problemit. - Aftësia e përpunimit dhe përdorimit të informacionit. - Aftësia e qëndrimit etik e social. - Aftësia e punës në grup. Nëse do t i referohemi programit të kimisë për klasat e 10-ta ta të gjimnazit do të vemë re se, ai në tërësinë e vet, krahas kërkesave për zhvillimin e aftësive specifike të fushës/lëndës, si p.sh., aftësive të hetimit, aftësive të punës me pajisjet dhe reagentët kimikë etj., shtron për mësimdhënien dhe mësimnxënien e kimisë dhe një sërë kërkesash, zbatimi i të cilave kontribuon në zhvillimin tek nxënësit të aftësive bazë të listuara më sipër. Përmendim në vijim shembuj objektivash të programit të kimisë për klasat 10,11,12, që lidhen me zhvillimin e aftësive bazë. Klasa e 10-të Në mbarim të klasës së 10-të nxënës/i-ja duhet: të dallojë ku ndryshojnë ndërmjet tyre izotopet e një elementi kimik (aftësi të mendimit kritik); të relatojë me shkrim për përdorimin e izotopeve në praktikë, p.sh., për përdorimet e karbonit - 14 në arkeologji (aftësi të komunikimit); të shkruajë një ese për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i pje- 18

19 Shkencat natyrore sëzave përbërëse të atomit (aftësi të komunikimit); të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, mbi faktet historike që çuan në evolucionin e tabelës periodike - triadat e Dobërajner, ligji i oktavave i Njulendsit, tabela periodike e Mendelejevit (aftësi të përpunimit dhe përdorimit të informacionit); të parashikojë vendosjen e elementeve në tabelën periodike dhe vetitë e tyre, duke përdorur konfigurimin elektronik (aftësi të mendimit krijues); të parashikojë vendosjen e elementeve në tabelën periodike dhe vetitë e tyre, duke përdorur konfigurimin elektronik (aftësi të mendimit krijues); të argumentojë marrëdhëniet ndërmjet rrezes atomike, potencialit të jonizimit, afërisë për elektronin dhe elektronegativitetit (aftësi të mendimit kritik); të realizojë në grup, një projekt kurrikular për rolin e elementeve kimike në organizmin e njeriut, p.sh., funksioni i joneve Na+, K+, Mg2+, Cl-, Ca2+ në gjakun tonë (aftësi të punës në grup); të tregojë se si ndryshojnë në tabelën periodike vetia reduktuese e metaleve dhe vetia oksiduese e jometaleve, duke realizuar, sipas rregullave të sigurisë, ekspermente që vetë ka planifikuar për këtë qëllim (aftësia e zgjidhjes së problemeve); të relatojë me shkrim rëndësinë që pati në shkencë zbulimi i një elementi të dhënë kimik, p.sh., zbulimi i heliumit, germaniumit etj. (aftësia e komunikimit); të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për tipa të lidhjeve kimike dhe të formave të molekulave për shembuj të ndryshëm subtancash (aftësia e përdorimit të TIK-ut); të komentojë grafikë të ndryshimit të rrezes atomike, potencialit të jonizimit, afërisë për elektronin, elektronegativitetit në tabelën periodike (aftësia e përdorimit të matematikës); të kryejë njehsime në lidhje me ph, përqendrimin e joneve hidron, përqendrimin e joneve hidroksid (aftësia e përdorimit të matematikës); të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për strukturën kimike të acideve, bazave, kripërave dhe shpërbashkimin e tyre elektrolitik (aftësia e përdorimit të TIK-ut); 19

20 Udhëzues kurrikular të relatojë me shkrim ose me gojë, duke përdorur burime të ndryshme të informacionit, mbi ndikimin e ndryshimeve të ph në shëndetin e njeriut, p.sh.: ndryshimi i ph në gjak, në lëngjet e stomakut etj. (aftësia e komunikimit); të diskutojë për faktorët që kanë ndikuar në vlerat e ph që nxënësi ka matur në rastin e një shiu në zonën ku banon dhe për rrugët e evitimit të shirave acide në mjedis (aftësia e qëndrimit etik e social); të përcaktojë mjedisin acid, bazik, asnjanës si rezultat i një hidrolize, duke u nisur nga produktet e hidrolizës (aftësia e zgjidhjes së problemeve); të zgjidhë një situatë problemore në rrugë eksperimentale, duke përdorur titullimin acido-bazik, p.sh., zbulimi i përqendrimit në një tretësirë të dhënë acide (aftësia e zgjidhjes së problemeve); të pasqyrojë në një fletëpalosje të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, përbërësit standard të ujit të pijshëm (aftësia e komunikimit, aftësia e pëpunimit dhe përdorimit të informacionit); të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për kontributin e parimit Lë Shatëljesë në rritjen e shpejtësinë së reaksioneve me rëndësi industriale p.sh., në prodhimin e NH3, H2SO4 (aftësia e pëpunimit dhe përdorimit të informacionit); të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për veprime shoqërore në favor të ruajtjes së shtresës së ozonit, p.sh.: vendosje ligjesh mjedisore, zëvendësim teknologjish të vjetra me teknologji të reja etj. (aftësia e qëndrimit etik e social); Klasa e 11-të Në mbarim të klasës së 11-të nxënës/i-ja duhet: të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për tipat e ndryshëm të hibridizimit sp, sp2, sp3 (aftësia e përdorimit të TIKut); të argumentojë forcat e bashkëveprimit ndërmolekular, duke u nisur nga të dhëna eksperimentale për pikat e vlimit të substancave 20

21 Shkencat natyrore të ndryshme (aftësi të mendimit kritik); të përgatisë një referat shkencor me temë: Figura të shquara dhe kontributet përkatëse në njohjen shkencore të strukturës kimike të lëndës - Dalton, Tomson, deri te Poling (aftësia e komunikimit, aftësia e pëpunimit dhe përdorimit të informacionit); të zgjidhë situata problemore që lidhen me njehsime me formulat kimike të hidrokarbureve, të nxjerrë formulën molekulare kur jepen përqindjet e elementeve përbërës ose raportet në masë dhe anasjellas (aftësia e përdorimit të matematikës); të diskutojë, duke u bazuar në burime të ndryshme informacioni (botime, media, internet, intervista), për karburantet në Shqipëri dhe ndikimet në mjedis (aftësia e pëpunimit dhe përdorimit të informacionit, aftësia e qëndrimit etik e social). të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit për strukturat kimike të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike, etereve, estereve, aminave (aftësia e përdorimit të TIK-ut); të relatojë me shkrim për rëndësinë praktike të përfaqësuesve më të rëndësishëm të përbërjeve organike (metanol, etanol, glicerinë, etanal, propanon, acid metanoik, acid etanoik, acid laktik), duke u bazuar në të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni (aftësia e komunikimit, aftësia e përpunimit dhe përdorimit të informacionit); të relatojë me shkrim për historikun e zbulimit të një medikamenti mjekësor, p.sh., të aspirinës (aftësia e komunikimit, aftësia e përpunimit dhe përdorimit të informacionit); të përgatisë një esse, mbi bazën e të dhënave të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për efektet pozitive dhe negative në organizmin e njeriut të karbohidrateve, yndyrnave, proteinave (aftësia e komunikimit, aftësia e pëpunimit dhe përdorimit të informacionit); të realizojë në grup, një projekt mësimor për proceset kimike në fusha të ndryshme të veprimtarisë shoqërore (industri, bujqësi, mjekësi etj.) në vendin tonë (aftësia e punës në grup). të përshkruajë në një poster zbatimin e reaksioneve të oksidoreduktimit në fotografi (aftësia e komunikimit, përpunimit dhe përdorimit të informacionit); të realizojë praktikisht në rrugë të pavarur, duke zbatuar rregul- 21

22 Udhëzues kurrikular lat e sigurisë, eksperimente që demonstrojnë aftësinë oksiduese në zbritje të halogjeneve, nga klori te jodi (aftësia e zgjidhjes së problemeve); të konstruktojë praktikisht, një element të thjeshtë galvanik, p.sh., elementi zink/bakër (aftësia e zgjidhjes së problemeve); të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks (aftësi të përdorimit të matematikës); të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni mbi evoluimin e baterive, që nga kohët e lashta deri në ditët e sotme (aftësia e komunikimit); të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike (aftësi të përdorimit të matematikës); të hartojë një esse mbi përdorimet praktike të polimerëve polieten, polipropen, pvc. dhe rolin e tyre në mjedis (aftësia e komunikimit); të realizojë një projekt kurrikular me temë: Karriera në fushën e kimisë (aftësia e përpunimit dhe përdorimit të informacionit, aftësia e qëndrimit etik e social); të interpretojë në grafikë ecurinë e një reaksioni përmes parametrave: energji të reaktantëve, energji aktivizimi, kompleks aktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksion endotermik (aftësia e përdorimit të matematikës). Klasa e 12-të Në mbarim të klasës së 12 nxënës/i-ja duhet: Të analizojë të dhëna të grumbulluara në grup mbi burimet ujore të komunitetit ku banon, mënyrat e përdorimit të tyre dhe duke konkluduar në ndryshime të nevojshme të përdorimit të ujit në komunitet (aftësi të mendimit kritik, aftësi të mendimit krijues, aftësi të punës në grup, dhe aftësi të përpunimit dhe përdorimit të informacionit; të shpjegojë gjeometrinë e molekulës së ujit, momentin dipolar të ujit, lidhjet hidrogjenore tek uji, vetitë e ujit në lidhje me struk- 22

23 Shkencat natyrore turën ( aftësi të përpunimit dhe përdorimit të informacionit, aftësi të mendimit kritik, aftësi të punës në grup); të llogaritë përqendrimin në përqindje, përqendrimin molar dhe përqendrimin normal të tretësirave të ndryshme ujore, përfshirë këtu dhe tretësirat e holluara, si dhe kalimet nga një tip përqendrimi në një tjetër për një tretësirë të dhënë (aftësi të përdorimit të matematikës, aftësi të mendimit kritik, aftësi të mendimit krijues); të mbledhë të dhëna dhe të treferojë në grup mbi përdorimin e tretësirave intravenoze fiziologjike (hipertonike, hipotonike dhe izotonike) për të siguruar përqindjen normale të elektroliteve dhe jo elektroliteve në lëngjet e trupit (aftësi të mendimit kritik, aftësi të mendimit krijues, aftësi të punës në grup, dhe aftësi të përpunimit dhe përdorimit të informacionit). Megjithëse për shembujt e përmendur të objektivave të programit jemi përpjekur të përcaktojmë se në cilën nga aftësitë bazë ndikon zbatimi i saj në mësimdhënien mësimnxënien e kimisë, vemë në dukje se për këtë jemi bazuar në përcaktimin e një, dy ndër aftësive më të dukshme që zhvillohen në rastin e dhënë, por në të vërtetë zhvillimi i aftësive zakonisht nuk bëhet në mënyrë të veçantë. Një detyrë e caktuar realisht lidhet me zhvillimin e një grupi aftësish njëherësh. Kështu, p.sh., detyra në përgjigje të objektivit të programit: Nxënës/i-ja të realizojë në grup, një projekt kurrikular për rolin e elementeve kimike në organizmin e njeriut, p.sh., funksioni i joneve Na+, K+, Mg2+, Cl-, Ca2+ në gjakun tonë përveç aftësive të punës në grup zhvillon dhe aftësitë e të menduarit kritik e krijues, aftësitë e komunikimit, aftësitë e përpunimit dhe përdorimit të informacionit, aftësitë e qëndrimit etik e social etj. Në të njëjtën mënyrë arsyetohet edhe për objektivat e tjerë, pra klasifikimi ynë i mësipërm pasqyron vetëm aftësi më të dukshme që zhvillon zbatimi i objektivit të dhënë dhe ne e kemi bërë një klasifikim të tillë, për të treguar se programi i kimisë na kërkon të punojmë në drejtim të zhvillimit të aftësive bazë tek nxënësit, dhe ne duhet t i kushtoimë kujdes leximit, zbatimit të kujdesshëm të këtyre kërkesave. Po ç janë dhe si duhet punuar për zhvillimin e aftësive bazë në mësimin e kimisë? 23

24 Aftësitë e të menduarit Udhëzues kurrikular Të menduarit është një proces që kërkon që individi të integrojë njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet në përpjekje për të kuptuar natyrën dhe shoqërinë. Të nxënit përmes të menduarit arrihet nqse nxënësit janë përfshirë aktivisht në procesin e mësimdhënies-mësimnxënies. Aftësitë e të menduarit klasifikohen në aftësi të të menduarit kritik dhe aftësi të të menduarit krijues. Një person që mendon në mënyrë kritike gjithmonë vlerëson një ide në një mënyrë sistematike përpara se ta pranojë atë. Një person që mendon në mënyrë krijuese ka një nivel të lartë të imagjinatës, është i aftë të gjenerojë ide origjinale dhe inovative si dhe të modifikojë ide dhe produkte. Aftësi të të menduarit kritik Janë një grup aftësish përmes së cilave mundësohet të menduarit kritik, në vijim jepet një përshkrim i shkurtër i tyre: Përcaktimi i vetive: Identifikon karakteristikat, tiparet, cilësitë dhe elementet e një koncepti apo objekti. Krahasimi dhe dallimet: Gjetja e ngjashmërive dhe dallimeve bazuar në kritere të tilla si: karakteristikat, tiparet, cilësitë dhe elementet e një koncepti apo rasti. Grupimi dhe klasifikimi: Ndarja e objekteve apo dukurive në kategori bazuar në kritere të caktuara p.sh., tipare apo karakteristika të përgjithshme. Ndarja në pjesë: Renditja e objekteve dhe informacionit duke u bazuar në cilësinë apo sasinë e një karakteristike të dhënë si p.sh të madhësisë, hapësirës, kohës etj. Prioritizimi: Renditja e objekteve ose informacionit bazuar në rëndësinë e tyre ose prioritetet. Analiza: Shqyrtimi në detaje i informacionit përmes ndarjes në pjesë të vogla dhe duke gjetur mënyra të lidhjeve dhe marrëdhënieve. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të mendimit kritik, nxënësve u mundësohet: 24

25 Shkencat natyrore - Të kërkojnë përgjigje për pyetjet shkencore në kimi apo të kërkojnë zgjidhje për probleme shkencore që lidhen me fushën e kimisë, të strukturojnë hetime për çështje të ndryshme; - të vendosin si të grumbullojnë të dhëna, analizojnë, interpretojnë dhe vlerësojnë evidenca për të arrirë përfundimet e tyre; - të vendosen para situatave të reja gjithnjë e më sfiduese për ta, në të cilat ata të përdorin ç kanë mësuar përpara dhe të kryejnë hetime të pavarura. Aftësi të mendimit krijues Një përshkrim i përmbledhur i çdonjerës nga aftësitë e të menduarit krijues jepet në vijim: Relatimi: Bërja e lidhjeve në një situatë të caktuar për të përcaktuar një strukturë ose shembull marrëdhënieje. Nxjerrja e përfundimeve: Duke përdorur përvojat e kaluara ose të dhënat e grumbulluara paraprakisht nxënësi nxjerr përfundime dhe shpjegon situata. Parashikimi: Parashikimi i rezultateve të një rasti të ardhshëm duke u bazuar në njohuritë e mëparshme. Bërja e përgjithësimeve: Bërja e një përgjithësimi për një grup të dhënë duke u bazuar në vëzhgimet apo informacionet për shembuj të grupit. Përfytyrimi: Imagjinata e përftuar rreth një ideje të veçantë, koncepti apo vizioni. Sinteza: Kombinimi i elementeve ose pjesëve të veçanta për të formuluar një panoramë të përgjithshme në forma të ndryshme të tilla si p.sh., duke shkruar, vizatuar apo bërë një produkt. Bërja e hipotezave: Formulimi i një pohimi rreth marrëdhënieve midis variablave të manipuluara dhe variablave të përgjigjeve për të shpjeguar vëzhgimet ose rastet. Pohimet testohen për të përcaktuar vlefshmërinë. Bërja e analogjive: Të kuptuarit e koncepteve abstrakte dhe komplekse duke i identifikuar ato në koncepte më të thjeshta ose objekte konkrete me karakteristika të ngjashme. 25

26 Udhëzues kurrikular Zbulimet: Prodhimi i diçkaje të re ose adaptimi i diçkaje të gatshme për të përballuar problemet në një mënyrë sistematike. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të mendimit krijues, nxënësve u mundësohet: - të zhvillojnë idetë shkencore në kimi, duke kombinuar eksperimente, evidenca, informacione në rrugë krijuese; - të zgjidhin situata të ndryshme problemore që lidhen me përdorimin në rrugë krijuese të njohurive dhe aftësive kimike të nxënësve; - të shqyrtojnë idetë shkencore dhe të identifikojnë lidhjet mes tyre; - të përdorin dhe përshtasin njohuritë dhe aftësitë në kimi në kontekste te reja dhe të ndryshme nga ato të trajtuara në tekste, apo burime të tjera informacioni. Zotërimi i aftësive dhe strategjive të të menduarit Aftësi të të menduarit Kritik Krijues - identifikimi i vetive - gjenerimi i ideve - krahasimi dhe dallimet - grupimi dhe klasifikimi - nxjerrja e konkluzioneve - ndarja në pjesë - parashikimi - prioritizimi Arsyetimi - bërja e përgjithësimeve -analiza - përfytyrimi - sintetizimi - bërja e hipot Zotërimi i aftësive dhe strategjive të të menduarit përmes mësimit të shkencës mund të bëhet përmes këtyre fazave: 1. Përfshirja në mësimdhënie mësimnxënie e aftësive dhe strategjive 26

27 Shkencat natyrore të të menduarit Praktikimi nën udhëheqjen e mësuesit e aftësive dhe strategjive të të menduarit Praktikimi pa udhëheqjen e mësuesit e aftësive dhe strategjive të të menduarit Aplikimi nën udhëheqjen e mësuesit e aftësive dhe strategjive të të menduarit në situata të reja të panjohura Aplikimi i aftësive dhe strategjive të të menduarit së bashku me aftësi të tjera për përmbushjen e detyrave të të menduarit. Aftësi të punës në grup Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet të nxitë tek nxënësit zhvillimin e aftësive të punës në grup për të punuar me të tjerët në mjedise e kontekste të ndryshme, me synime dhe qëllime të përcaktuara; për të përcjellë idetë dhe nevojat brenda grupit, duke respektuar pikëpamjet e ndryshme të anëtarëve të tij; për të arritur marrëveshje për planet e veprimit, për të respektuar afatet dhe planet e pranuara; për të marrë përsipër përgjegjësitë e rolit si anëtar i grupit ose si drejtues i tij; për të ndihmuar të tjerët të ndihen të përfshirë në grup dhe të motivojnë grupin për të tejkaluar vështirësitë. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të punës në grup, nxënësve u ofrohet mundësia: - Të punojnë në grup për të kryer hetime, eksperimente, kërkime në burime të ndryshme informacioni për jetën dhe veprën e kimistëve të shquar apo zbatime të ndryshme të shkencës kimike në vend e më gjerë etj. Në realizimin e veprimtarive të tilla nxënësve u bëhet një shpërndarje e arsyeshme e ngarkesës dhe përgjegjësive; - të paraqesin produktin e punës në grup për të tjerët në shkollë ose jashtë saj, duke përdorur për këtë teknologjitë e ndryshme të komunikimit; - të kryejnë vlerësime për punën e bërë, të marrin në konsideratë idetë e ndryshme dhe të reflektojnë ndaj tyre, duke zhvilluar sigurinë në arritjen e qëllimeve të identifikuara. 27

28 Udhëzues kurrikular Aftësi të zgjidhjes së problemeve Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet të zhvillojë tek nxënësit aftësinë e zgjidhjes së problemeve që lidhen me shkencën kimike. Kështu kërkohet që nxënësit në mësimin e kimisë të ngarkohen me detyra: për të analizuar situata problemore dhe hartuar plane ndërvepruese për zgjidhjen tyre; për të monitoruar dhe vlerësuar ecurinë e etapave të zgjidhjes së problemit; për të bërë parashikime, ngritur hipoteza, argumentuar në mënyrë bindëse metodat e përdorura të kërkimit dhe përfundimet e arritura; për të kërkuar e gjetur zgjidhje të ndryshme dhe për t i vlerësuar ato në përputhje me dobinë dhe zbatueshmërinë; për të vlerësuar rrugën e zgjidhjes me qëllim përmirësimin Duke përdorur aftësitë e zgjidhjes së problemeve, nxënësit: - Marrin përgjegjshmërinë vetjake ndaj problemeve që kanë lidhje me mësimin e kimisë; - Përdorin këmbënguljen, nismën dhe krijimtarinë për t iu adresuar situatave problemore dhe për t i zgjidhur ato; - Zhvillojnë aftësinë për të negociuar dhe balancuar pikëpamjet e ndryshme deri në arritjen e zgjidhjeve më të mira. Aftësi të qëndrimit etik e social Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet t u japë mundësinë nxënësve që të mbajnë qëndrim etik e social ndaj ngjarjeve, dukurive dhe pikëpamjeve e sjelljeve të ndryshme në shoqëri: për të vlerësuar sjelljet, veprimet dhe qëndrimet individuale dhe të të tjerëve nga pikëpamja e të mirës së përbashkët të komunitetit, vendit e më gjerë në fushën e kimisë; 28

29 Shkencat natyrore për të vlerësuar dukuritë, ngjarjet, qëndrimet dhe veprimet e të tjerëve në të shkuarën dhe në të tashmen, nga pikëpamja e dobisë shoqërore për komunitetin, vendin, rajonin dhe më gjerë; për të qenë pjesëmarrës aktiv në veprimtaritë dhe në lëvizjet të cilat synojnë përmirësime në shkallë komuniteti, vendi, rajoni dhe më gjerë. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të qendrimit etik e social, nxënësve u mundësohet: - Të kërkojnë dhe reflektojnë ndaj sugjerimeve dhe argumenteve të të tjerëve për të monitoruar e përmirësuar performancën e tyre; - të vlerësojnë në mënyrë të vazhdueshme performancën dhe sjelljet individuale, duke identifikuar kritere për sukses e duke bërë ndryshime pozitive - të përshtasin dhe përmirësojnë idetë duke progresuar në veprimtarinë e tyre jetësore; - të përgjigjen pozitivisht ndaj përparësive ose sfidave vetjake dhe sociale; - të përgjigjen në mënyrë aktive ndaj shqetësimeve dhe diskutimeve për çështje që lidhen me kiminë, në shkollë dhe komunitet. Aftësi të përdorimit të matematikës Mësimdhënia mësimnxënia e kimisë në gjimnaz duhet të synojë që çdo nxënës të bëhet i aftë të përdorë: Njohuritë dhe shprehitë matematike, Metodat matematike, Arsyetimin matematik. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të përdorimit të matematikës, nxënësve u jepet mundësia: 29

30 Udhëzues kurrikular - Të përdorin njohuritë dhe shprehitë matematike në detyrat e kimisë; - të ndjekin metodat matematike në zgjidhjen e problemeve me natyrë kimike; - të përdorin arsyetimin matematik gjatë studimit të kimisë. Aftësi të komunikimit Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet t i japë mundësinë secilit nxënës që të bëhet i aftë të komunikojë informacionin shkencor në kimi në mënyrë të qartë, të saktë e kuptueshme. Nxënësi në kimi duhet të aftësohet për: të transmetuar me gojë dhe me shkrim, në mënyrën më të përshtatshme që kërkon situata: informacione, ide, ndjenja dhe qëndrime duke përdorur një fjalor gjithnjë e më të pasur; të analizuar dhe për të interpretuar tekste dhe forma të ndryshme komunikimi për të shprehur opinione, për të diskutuar, për të arsyetuar dhe për t u angazhuar në debate; të dialoguar duke dëgjuar me vëmendje, duke nxitur e duke respektuar opinionet e të tjerëve; të komunikuar në shumëllojshmëri formash; të dalluar qëllimin kryesor të një komunikimi dhe për të lidhur formën dhe natyrën e tij me qëllimin për të cilin kryhet etj. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të komunikimit, nxënësve u mundësoheveprimtari mesimore për: - të transmetuar me gojë dhe me shkrim, informacione, ide, ndjenja në mënyrë të saktë, të qartë, të plotë, bindëse dhe të strukturuara, duke përdorur një fjalor shkencor kimik gjithnjë e më të pasur; - të shprehur opinione, bërë diskutime për çështje të ndryshme të shkencës së kimisë dhe përdorimeve të saj në jetën në familje, komunitet e më gjerë; 30

31 Shkencat natyrore - të komunikuar informacionet kimike, idetë e tyre në shumëllojshmëri formash në përputhje me natyrën dhe qëllimin për të cilin komunikimi kryhet. Aftësi të përdorimit të TIK-ut Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet të synojë të aftësojë nxënësit: për të përdorur TIK-un për të kërkuar dhe menaxhuar informacione kimike; për të shqyrtuar, për të bërë parashikime dhe për të zgjidhur situata problemore që lidhen me kiminë përmes përdorimit të TIK- ut; për të paraqitur punën individuale ose të grupit, duke përdorur një larmi mjetesh dhe formatesh digjitale; për të bashkëpunuar me të tjerët nëpërmjet komunikimit elektronik. Për të nxitur zhvillimin e aftësive të përdorimit të TIK-ut, nxënësve u ofrohet mundësia: të përdorin TIK-un për të kërkuar dhe manaxhuar informacione që lidhen me shkencën e kimisë dhe aplikimet e saj praktike; të paraqesin punën individuale ose të grupit, duke përdorur një larmi mjetesh dhe formatesh dixhitale; të përdorin komunikimin elektronik në bashkëpunim me bashkëmoshatarët apo të tjerë për çështje të ndryshme që lidhen me kiminë. Aftësi të përpunimit dhe përdorimit të informacionit Kurrikula e kimisë në gjimnaz duhet të aftësojë nxënësit: për të siguruar informacione kimike nga burime të larmishme; për të përdorur teknika e forma të ndryshme, me qëllim përftimin e informacioneve nga burime të shkruara, si: përdorimi i pasqyrës së 31

32 Udhëzues kurrikular lëndës, i fjalorthëve, i përmbledhjeve në fund të kapitujve etj.; për të përdorur strategji të ndryshme për të analizuar, për të përpunuar dhe për të interpretuar informacione kimike; për të përzgjedhur burimet e ndryshme të informacionit në përshtatje me qëllimin; për të vlerësuar seriozitetin dhe besueshmërinë e burimeve, duke përdorur kritere, si: autorësia, aktualiteti, anshmëria, përvoja e autorit; për të regjistruar, për të organizuar, për të përmbledhur, për të bashkërenduar dhe për të komunikuar informacionet kimike; për të paraqitur informacionet, duke shfrytëzuar larmi teknologjish informacioni dhe komunikimi (p.sh. poëerpoint, video klipe, aparat fotografik, digjital). Për të nxitur zhvillimin e aftësive të përpunimit dhe përdorimit të informacionit, nxënësve u ofrohen detyra që: - të sigurojnë informacione kimike të sakta dhe të besueshme nga burime të larmishme informacioni (interneti, tekste kimie, media e shkruar dhe ajo elektronike, buletine shkencore të institucioneve që punojnë në fushën e kimisë, pyetësorëve etj.); - të përpunojnë dhe interpretojnë informacionet e grumbullura me natyrë kimike; - të komunikojnë për të tjerët informacionet kimike të grumbulluara dhe përpunuara, duke përdorur një larmi teknologjish komunikimi (p.sh., powerpoint, video klipe, aparat fotografik, digjital). Shembuj veprimtarish kurrikulare që nxitin zhvillimin e aftësive bazë në kimi Shembull 1. Sesion shkencor me temë: Evoluimi i ideve shkencore mbi strukturën e atomit. Sesioni shkencor përgatitet dhe realizohet me nxënës të klasës së 32

33 Shkencat natyrore 10-të, pasi kanë studiuar në lëndën e kimisë kapitullin për strukturën e atomit. Në një ditë dhe orë të caktuar të gjithë nxënësit e shkollës ftohen të marrin pjesë në këtë sesion, një ceremoni festive mund të organizohet me këtë rast. Nxënësit nxiten të marrin përsipër organizimin e këtij sesioni, pastaj ndahen detyrat midis tyre. Ngrihen grupe me 2-3 nxënës, të cilët duhet të grumbullojnë informacione dhe përgatitin një referat shkencor për kontributin në zhvillimin e ideve për ndërtimin e atomit të njerit prej shkencëtarëve: Dalton, Avogadro, Tomson, Radhërford, Bohr, Pjer Kyri, Plank, Zomerfeld, Paul, Shrëdinger. Nxënësve u caktohet një periudhë 1 mujore në përgatitjen e kësaj veprimtarie. Ata orientohen të prezantojnë punimet e tyre në rrugë elektronike, me anë të posterave apo fletëpalosjeve. Duke punuar për zhvillimin e kësaj veprimtarie nxënësit nxiten të zhvillojnë disa aftësi njëherësh. Në këtë mënyrë ata: - zhvillojnë aftësi të punës në grup. Nxënësit në një grup marrin role dhe përgjegjësi të ndryshme në varësi të zotësive të spikatura dhe pikave të tyre të forta. Duke punuar në grup, nxënësit zhvillojnë aftësitë e vendimmarrjes, manaxhojnë kërkimet dhe punën individuale dhe të grupit. Mësuesi bën kujdes që çdo anëtar grupi të kontribuojë efektivisht në punën e përbashkët; - rishikojnë informacionin që zotërojnë për çështjen e dhënë (mendimi kritik); - grumbullojnë informacionin e mëtejshëm, duke përdorur burime të ndryshme përfshirë këtu dhe TIK-un, si dhe e përpunojnë këtë informacion (grumbullimi dhe përpunimi i informacionit, përdorimi i TIK-ut); - përgatitin dhe bëjnë prezantimin e tyre (puna në grup, mendimi kritik dhe krijues, përdorimi i TIK-ut etj., aftësi të komunikimit); - përgatitin një ceremoni festive, duke përllogaritur vlerat monetare, bërë blerjet dhe servirur në orarin e pushimit (përdorimi i matematikës, puna në grup); - vlerësojnë metodat e përdorura dhe identifikojnë rrugë të suksesëshme dhe rrugë për të punuar ndryshe në të ardhmen (mendimi kritik, qendrimi etik e social). 33

34 Udhëzues kurrikular Shembull 2. Takim shkencorargëtues me temë: Kimia dhe jeta Takimi përgatitet nga nxënësit e klasës së 11-të. Në takim ftohen të marrin pjesë nxënës të gjithë shkollës, mësues, prindër dhe specialistë të fushës së kimisë në komunitet. Nxënësit nxiten të konceptojnë skenarin e këtij takimi sa shkencor, aq dhe argëtues njëherësh, ata përcaktojnë informacionet që do të japin dhe mënyrat e paraqitjes së tyre përmes një apo më shumë seancash diskutimesh, në të cilat ata japin dhe shqyrtojnë ide të ndryshme. Më tej nxënësit ndahen në grupe pune dhe secili grup fillon të përgatisë veprimtarinë e vet. Në takim, p.sh., mund të flitet për informacione të prejardhjes së emrit kimi, për periudhat e ndryshme në historinë e kimisë (periudha e parahistorisë, periudha e alkimisë, periudha e jatrokimisë, periudha e kimisë së pavarur), zbatimet e kimisë në mjekësi, industri, bujqësi, jetën tonë të përditshme (këto informacione është mirë të pasqyrojnë dhe arritje të kimisë në jetën e rajonit ku shkolla bën pjesë). Në këtë takim mund të flitet për jetën dhe veprën e kimistëve të shquar etj. Veprimtari të këtij takimi mund të jenë: përurimi i një ekspozite me fotografi me pamje të fushave të aplikimit të kimisë në jetën e përditshme, industri, mjekësi etj., referate të shkurta shkencore për figurat më të shquara të shkencës kimike, kuriozitete të ndryshme mbi zbulimet dhe aplikimet e kimisë, eksperimente argëtuese (shkrimi i padukshëm, vullkani i zjarrtë etj.), dramatizime, poezi, ese që lidhen me problematikën e takimit, konkurse midis klasave në lidhje me problematikën e dhënë, pyetje për përgjigje nga specialistët e ftuar në takim nga fusha e kimisë. Në këtë takim mund të jepen edhe stimuj për nxënësit më të shkëlqyer në kimi. Duke punuar për zhvillimin e këtij takimi nxënësit nxiten të zhvillojnë disa aftësi njëherësh. Kështu ata: - Përpiqen ta fillojnë dhe përfundojnë aktivitetin në kohën dhe cilësinë e kërkuar (aftësi të punës në grup); - rishikojnë informacionin që zotërojnë për çështjet e dhëna (mendimi kritik); - grumbullojnë informacione të mëtejshme, duke përdorur burime të ndryshme përfshirë këtu dhe TIK-un, si dhe e përpunojnë këtë informacion (grumbullimi dhe përpunimi i informacionit, përdorimi i TIK-ut); 34

35 Shkencat natyrore - përgatitin dhe bëjnë prezantimin e tyre (puna në grup, mendimi kritik dhe krijues, përdorimi i TIK-ut etj., aftësi të komunikimit); - bëjnë zgjedhje të pavarura për nxënien e tyre, identifikojnë pyetje, planifikojnë metodën e njohjes dhe të komunikimit (mendimi kritik dhe krijues, aftësi të komunikimit, qëndrimi etik e social); - marrin në konsideratë burimet e përshtatshme, duke identifikuar substancat e rrezikshme dhe vendosur çfarë duhet të bëjnë për të minimizuar risqet dhe garantuar sigurinë në punën eksperimentale (aftësi të punës eksperimentale në kimi, siguria); - vlerësojnë metodat e përdorura dhe identifikojnë rrugë të suksesshme për të punuar ndryshe në të ardhmen (mendimi kritik, qëndrimi etik e social). Shembull 3. Përgatitja e një relacioni me shkrim për temën: Kontributi i Parimit Lëshatëlje në rritjen e shpejtësisë së proceseve industriale. Pas studimit të kapitullit të ekuilibrit kimik, në klasën e dhjetë, mësuesi u jep detyrë nxënësve të përgatitin një relacion me shkrim për kontributin e Parimit Lëshatëlje në rritjen e shpejtësisë së proceseve industriale. Ai propozon që të ketë relacione në lidhje me: - prodhimin e amonjakut, NH 3 ; - prodhimin e uresë; - prodhimin e sodës kaustike, NaOH; - prodhimin e acidit sulfurik, H 2 SO 4. Ndahen nxënësit në grupe dhe lihet 1-2 javë kohë për përgatitjen e relacioneve dhe shpërndarjen e tyre në grupet e tjera. Për përgatitjen me shkrim të këtyre relacioneve, përpos informacioneve që kanë, nxënësit grumbullojnë edhe informacione të tjera. Çdo grup vlerëson produktin e grupeve të tjera. Duke punuar për zhvillimin e këtyre relacioneve, nxënësit nxiten të zhvillojnë disa aftësi njëherësh. Kështu ata: - rishikojnë informacionin që zotërojnë për çështjet e dhëna ( mendimi kritik); - grumbullojnë informacione të mëtejshme, duke përdorur burime të ndryshme përfshirë këtu dhe TIK-un, si dhe përpunojnë këtë infor- 35

36 Udhëzues kurrikular macion (grumbullimi dhe përpunimi i informacionit, përdorimi i TIK-ut); - shkruajnë relacionin (puna në grup, mendimi kritik dhe krijues, aftësi të komunikimit); - bëjnë zgjedhje të pavarura për nxënien e tyre, identifikojnë pyetje, planifikojnë metodën e njohjes (mendimi kritik dhe krijues, aftësi të komunikimit, qëndrimi etik e social). 1.3 Integrimi i kimisë brenda fushës dhe midis fushave kurrikulare Studimi i kimisë në shkollën e mesme është pjesë e rëndësishme e arsimimit tërësor të nxënësve, që së bashku me lëndët e tjera të fushës së shkencave të natyrës, kontribuon në zhvillimin e mendimit shkencor tek nxënësit, dhe te një pikëpamje bashkëkohore për botën, në rendin e nxitjes së zhvillimit të qëndrueshëm. Kimia është mjaft afër çdo aspekti të jetës sonë. Ajo lidhet me prodhimin e një sërë lëndëve inorganike dhe organike, që nga farmaceutiket, mjetet larëse, plastikat e fibrat sintetike, insekticidet, bojërat e ndryshme, një sërë prodhimesh për familjet, zyrat etj. Kuptimi i parimeve të kimisë, gjithashtu, i aftëson individët të ushtrojnë kontroll e të ndjejnë përgjegjësi për mjedisin. Kurrikulat e kimisë, fizikës, shkencës së tokës dhe biologjisë në gjimnaz ndërtohen mbi bazën e standardeve të shkencave të natyrës për gjimnazin. Standardet unifikojnë kërkesat e përbashkëta për zhvillimin e kurrikulave lëndore përkatëse në lidhje me vështrimin historik të zhvillimit të ideve shkencore, zbatimin e rrugës shkencore të njohjes në mësimdhënien mësimnxënien e shkencave, lidhjen e mësimit të shkencës me teknologjinë dhe matematikën, studimin e shkencës në perspektivën vetjake dhe mjedisore. Programi i kimisë për gjimnazin, sikurse dhe programet e tjera të lëndëve të shkencave të natyrës, zbërthen këto standarde në kërkesa lëndore. Programi i kimisë në gjimnaz parashtron kërkesa të përdorimit në mësim të vëzhgimit, klasifikimit, matjeve, eksperimentit, nxjerrjes së përfundimeve, grumbullimit dhe përpunimit e interpretimit të të dhënave, 36

37 Shkencat natyrore komunikimit të informacioneve të fituara, përdorimit të aparaturave dhe substancave laboratorike, përdorimit të teknologjive të informacionit dhe komunikimit etj., veprimtari mësimore këto të nënvizuara dhe kërkuara edhe në programet e lëndëve të tjera shkencore në gjimnaz, dhe, që së bashku mundësojnë zhvillimin tek nxënësit të aftësive shkencore (aftësive të procesit shkencor dhe aftësive manipulative). Kujdesi për të kapërcyer apo reduktuar barrierat midis lëndëve mësimore dhe për t i studiuar ato në një rrugë që merr në konsideratë elementet e përbashkëta ndërmjet tyre zakonisht e emërtojmë integrim kurrikular. Integrimi kurrikular përbën një çështje parësore të zhvillimit të arsimit. Është e rëndësishme që mësimi i kimisë të lidhet me lëndë të tjera aty ku të jetë e mundur dhe e përshtatshme. Këto lidhje janë të mundshme për t u realizuar me lëndët e tjera brenda fushës së shkencave natyrore, po kështu dhe me fusha të tjera kurrikulare. Në vijim përshkruhen rrugë të integrimit të kimisë në shkollë. A. Integrimi midis kimisë dhe lëndëve të tjera të fushës së shkencave të natyrës Kimia, biologjia, fizika, shkenca e tokës dhe e mjedisit si lëndë të së njëjtës fushë studimi në gjimnaz mund të integrohen me anë të koncepteve, objektivave mësimorë, dhe metodologjisë. a) Integrimi i koncepteve. Kimia ka lidhje të shumta konceptuale me fizikën, biologjinë, shkencën e tokës dhe e mjedisit. Ato të gjitha studiojnë në këndvështrimet përkatëse një sërë konceptesh të përbashkëta. Kështu, p.sh., njohuritë për atomin, molekulën, forcat bashkëvepruese, ligjet e ruajtjes së masës dhe të energjisë, dukuritë që lidhen me kalimin e rrymës në mjedise të lëngëta, tretja, difuzioni etj., janë objekt i përbashkët trajtimi midis fizikës dhe kimisë. Po ashtu konceptet që kanë të bëjnë, p.sh., me bazat kimike të jetës, frymëkëmbimi qelizor, fotosinteza, fermentimi, acidet nukleike etj., janë objekt integrimi midis kimisë dhe biologjisë. Nxënësit po ashtu, përdorin konceptet kimike kur studiojnë shkëmbinjtë dhe mineralet në shkencën e tokës. b) Integrimi në rangun e objektivave të përbashkëta përbën një formë integrimi midis lëndëve përkatëse të shkencave të natyrës. Lëndët fizikë, kimi dhe biologji megjithëse mund të trajtohen të ndara kanë mjaft objektiva mësimorë të përbashkët, si p.sh., objektivat që lidhen me ko- 37

38 Udhëzues kurrikular munikimin shkencor, kërkimin shkencor, lidhjen me jetën e përditshme, zhvillimin e të menduarit kritik e krijues, shqyrtimin e çështjeve shkencore në perspektivën historike etj. Të gjitha lëndët brenda fushës kontribuojnë në arritjen e këtyre objektivave të përbashkët të fushës. c) Integrimi në metodë. Afrimi dhe forcimi i lidhjeve të brendshme organike midis disiplinave të shkencave të natyrës mund të arrihet dhe përmes përdorimit në tekste dhe praktikën e të mësuarit të metodave të njëjta, të cilat burojnë nga vetë karakteri i përbashkët eksperimental dhe kërkimor që i përshkon këto shkenca. Përqendrimi në eksperimentime dhe kërkime shkencore në biologji, fizikë, kimi, shkencë toke përbën një element të rëndësishëm integrues për këto disiplina. B. Integrimi i kimisë me fushat e tjera të nxënies Të gjitha fushat e të nxënit sigurojnë lidhje të shumta integruese mes tyre. Këto lidhje integruese kanë të bëjnë me transferimin dhe përforcimin e informacioneve dhe aftësive të fushave të tjera gjatë studimit të një fushe të dhënë, apo dhe në trajtimin e temave dhe problemeve të ndryshme, që kërkojnë ndërthurjen e shumë fushave të nxënies për t i studiuar dhe zgjidhur. a) Përdorimi, transferimi i informacioneve dhe aftësive. Le të shqyrtojmë për këtë, p.sh., lidhjet e kimisë me matematikën. Nxënësit përdorin dhe përforcojnë e zhvillojnë shumë procese matematike gjatë studimit të kimisë, p.sh., ata përfshihen në manipulimin me të dhënat, zgjidhin probleme me natyrë sasiore dhe përdorin formula të ndryshme matematike. Proceset matematike të rëndësishme që gjejnë përdorim lidhen me: Veprimet numerike; Përdorim të shprehjeve algjebrike; Përdorim të raporteve kur përcaktohen marrëdhënie sasiore; Përpilim dhe interpretim grafikësh; Llogaritje të thjeshta që përfshijnë eksponentët dhe logaritmet; Përdorim të formave standarde në paraqitjen e sasive numerike etj. Shembuj të ngjashëm gjejmë dhe në përdorimin e njohurive dhe 38

39 Shkencat natyrore aftësive të fituara në lëndën e gjuhës. Kimia nga ana e saj kontribuon në zgjerimin dhe përpunimin e fjalorit të nxënësve dhe i nxit ata të parashtrojnë qartë dhe saktë idetë dhe gjetjet e tyre, me gojë ose me shkrim. Nxënësit, duke shprehur një ide shkencore në forma të ndryshme gjuhësore, thellojnë të kuptuarin e tyre konceptual dhe zgjerojnë aftësitë e tyre në komunikimin e njohurive. Shembull: Nxënësit përgatisin një esse argumentuese për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i pjesëzave përbërëse të atomit. Kjo kërkon që ata më parë të kenë aftësi mbi mënyrën e përgatitjes së një esseje, aftësi e cila merret në lëndën e gjuhës dhe zhvillohet më tej në lëndën e kimisë. Kështu mund të vazhdonjmë me shembuj të tjerë nga fusha të tjera të nxënies, si artet, gjuhët e huaja TIK etj. b) Integrimi sipas problemeve dhe temave Integrimi sipas problemeve, lidhet me një grup problemesh jetësore, si p.sh., problemet e mjedisit, HIV-AIDS-it etj., të cilat nuk mund të shqyrtohen nga një disiplinë më vete, por kërkojnë trajtime nga disa disiplina bashkë, secila në këndvështrimet e saj. Integrimi sipas temave, nënkupton sigurim informacionesh dhe aftësish nga fusha të ndryshme studimi, duke i vendosur ato në një mbulesë, çadër të përbashkët të një teme të gjerë. P.sh., tema e të ushqyerit mbulon nën një çadër të përbashkët informacione që studion kimia, biologjia, qytetaria, matematika, mjekësia etj. Në vijim përcjellim shembuj projektesh kurrikulare përmes së cilave sigurohen lidhje integruese të kimisë me fusha të tjera kurrikulare. Shembull 1. Planifikimi dhe realizimi i një projekti me temë: Gjendja dhe cilësia e karburanteve në Shqipëri, ndotja që ato shkaktojnë në vend gjatë një periudhe 5-vjeçare. Mësuesi nxit nxënësit në ndërmarrjen e këtij projekti pasi ata kanë përfunduar studimin e hidrokarbureve. Qëllimi i ndërmarrjes së këtij projekti lidhet me: - Njohjen nga nxënësit të gjendjes së karburanteve në vend, cilësinë e tyre; - zbulimin e ndotjes së mjedisit nga përdorimi i tyre në një periudhë 5-vjeçare dhe parashtrimin e dëmeve të kësaj ndotjeje në shëndet; 39

40 Udhëzues kurrikular - përcjelljen e rekomandimeve që mundësojnë ndryshimin e situatës së ndotjes nga karburantet. Realizimi i këtij projekti parashikon veprimtari të tilla, si: Hulumtime dhe grumbullim informacioni mbi strukturën organizative të sektorit të naftës në Shqipëri dhe historikun e zhvillimit të kësaj struture në vend; grumbullim informacionesh për llojet e naftave që përdoren sot në vend dhe krahasimi i tyre me standardet e vendosura nga BE; grumbullim të dhënash mbi sasinë e llojeve të naftës që konsumohet brenda një viti, llojet e ndotjes që ato shkaktojnë dhe njehsimi i ndotjes që shkaktohet prej tyre; njohje të legjislacionit shqiptar për përdorimin e karburanteve; grumbullim të dhënash mbi ndikimet e ndotjes nga karburantet në shëndet; nxjerrje të përfundimeve dhe njoftimi publik për to, duke përfshirë këtu shoqatat mjedisore apo dhe organizmat shtetërorë. Në realizimin e këtij projekti nxënësve u duhet të përdorin informacione që lidhen me shumë fusha studimi, si: kimia, biologjia, matematika, gjuha dhe komunikimi, qytetaria TIK-u etj. Shembull 2. Planifikimi dhe realizimi i një projekti me temë: ph dhe ndikimi i tij në organizmin dhe shëndetin e njeriut. Mësuesi nxit nxënësit në ndërmarrjen e këtij projekti pasi ata kanë përfunduar studimin e nënlinjës, acidet dhe bazat. Qëllimi i ndërmarrjes së këtij projekti lidhet me grumbullimin dhe komunikimin e informacioneve mbi: - ph në gjak, ph në aparatin tretës, ph në urinë; - rëndësinë që paraqet për shëndetin e njeriut ruajtja e parametrave acidobazikë në lëngjet e trupit, mekanizmat që e mundësojnë një dukuri të tillë. Veprimtaritë që mundësojnë realizimin e këtij projekti kurrikular lidhen me: - realizimin e intervistave me mjekë, 40

41 - Shkencat natyrore kryerjen e analizave përkatëse në laboratorë të specializuar; - grumbullim informacionesh nga burime të ndryshme dhe përpunimi i tyre; - përgatitjen e relacioneve me shkrim mbi të dhënat e siguruara; - komunikimin e rezultateve të përftuara në gazetën e shkollës apo ndonjë tjetër mënyrë komunikimi. Realizimi i veprimtarive të mësipërme ngërthen përdorim njohurish dhe aftësish nga fusha të ndryshme studimesh të tilla, si: kimi, biologji, TIK, gjuhë dhe komunikim etj. Mësuesi i kimisë sikurse dhe të gjithë mësuesit e tjerë të shkollës duhet të përpiqen t u japin jetë në shkollë të gjitha rrugëve integruese të kurrikulës. Kjo pasi: Programet e integruara mundësojnë kalimin nga një kuptim sipërfaqësor i ngjarjeve dhe dukurive të shumta të izoluara në lëndët e veçanta, në një depërtim më të thellë në përgjithësi të tyre, çka hap rrugë drejt kuptimit të vërtetë të këtyre ngjarjeve dhe dukurive. Programet e integruara sigurojnë për nxënësit një vizion të unifikuar të njohurive, çka motivon dhe zhvillon aftësitë e tyre për të perceptuar e zgjidhur më mirë situata të reja në jetën bashkëkohore. Kurrikula e integruar, ashtu si dhe kërkimi shkencor, ka si objekt probleme konkrete praktike në lidhje domethënëse, për t u fokusuar në fusha të gjera studimi. Në këtë mënyrë kurrikula e integruar shqyrton mësimdhënien dhe nxënien në mënyrë holistike dhe reflekton botën e vërtetë ndërvepruese. Përmes kurrikulës së integruar nxënësi kupton, ndjek dhe përfiton nga zhvillimet e sotme tepër të shpejta të shkencave aplikative. Kjo rrit së tepërmi interesin dhe angazhimin e nxënësve për të kuptuar përmbajtjen e mësimit dhe për t u thelluar në të. Mësimi i integruar përmes studimit dhe zgjidhjes së probleme brenda dhe përgjatë përmbajtjes së lëndëve ashtu dhe në jetën jashtë shkollore, mundëson që nxënësit të arsyetojnë në një sens më të thellë dhe më të gjerë rreth informacioneve shkencore. Veprimtaria e integruar mësimore kërkon pjesëmarrje në projekte, realizimi i të cilave, bëhet përmes punëve të frutshme kolegjiale, ku çdo pjesëtar luan një rol aktiv. 41

42 Udhëzues kurrikular Mësimi i integruar bëhet motivues për të nxënit mbasi i krijon mjaft hapësira të nxënit zbulues. Gjatë të nxënit zbulues entuziazmi i klasës nxit konkurrimin dhe bashkëpunimin; të gjithë pjesëtarët e grupit punojnë për një qëllim të vetëm, duke shkëmbyer mes tyre materialet dhe përgjegjësitë. Ky bashkëveprim është i pëlqyeshëm nga nxënësit dhe bëhet pjesë e procesit të të nxënit. 1.4 Klasifikimi i objektivave të arritjes sipas Blumit Klasifikimi i objektivave të programit sipas Blum Sipas Blum objektivat klasifikohen në tre grupe: Grupi I - njohja dhe të kuptuarit Njohja, lidhet me riprodhimin e një diçkaje pa shpjegime dhe pa e lidhur me gjë tjetër, është përsëritje e emrave, rregullave, përkufizimeve dhe shpjegimeve ashtu siç janë dhënë. Foljet që përdoren në objektiva të njohjes janë: përkufizo, përsërit, përshkruaj me fjalët e tekstit, identifiko, vër në tabelë, harto një listë, emërto, riprodho etj. Të kuptuarit, ka të bëjë me aftësinë për të kapur kuptimin e materialit. Është baza e fushës së njohjes. Foljet që përdoren në objektiva të të kuptuarit janë: shpjego, zgjero, jep shembuj të tjerë, nxirr përfundime, perifrazo, rishkruaj, përgjithëso, interpretoje ndryshe, nxirr një përfundim etj. Grupi II - zbatimi dhe analiza Aplikimi, ka të bëjë me aftësinë për të përdorur materialin e mësuar në situata të reja dhe konkrete, duke zbatuar rregulla, metoda, koncepte, parime, ligje dhe teori. Foljet që përdoren në objektiva të aplikimit janë: apliko, zbato, shfrytëzo, ndrysho, njehso, klasifiko, provo, vër në dukje, manipulo, përgatit, lidh, trego, shpjego, përdor etj. 42

43 Shkencat natyrore Analiza, lidhet me aftësinë për ta copëtuar materialin në pjesë përbërëse, çka sjell një kuptim më të mirë të organizimit të tij, krahas përmbajtjes kuptohet edhe forma organizative e materialit. Foljet që përdoren në objektiva të analizës janë: copëto, ndaj në pjesë, shpjego përse, diferenco, shquaj, dallo, ver në dukje, lidh, seleksiono etj. Grupi III - sinteza dhe vlerësimi Sinteza, është aftësia për të formuar një të tërë duke bashkuar pjesët, p.sh., komunikimi i një plani veprimesh, klasifikim informacioni etj. Foljet që përdoren në objektiva të sintezës janë: kombino, harto, krijo, zgjidh (një problem që ka shumë rrugë), kompozo, jep mendime, përmirëso, organizo, planifiko, risistemo, shkruaj, trego, prodho, harto, transmeto, krijo, propozo, modifiko, specifiko, kombino, organizo, sintetizo, klasifiko, përfundo, zhvillo, ndërto etj. Vlerësimi, ka të bëjë me aftësinë për të gjykuar vlerën e një materiali, të mirën e një ideje, motivet e sjelljeve, vlerësimin e zgjidhjeve të problemit etj. Foljet që përdoren në objektiva të vlerësimit janë: krahaso, konkludo, vër në kontrast, kritiko, përshkruaj, shpjego, justifiko, interpreto, lidh, përmblidh, bëj një evidencë etj. Shembull: Zbërthejmë sipas këtij klasifikimi objektivat e programit të dy linjave të përmbajtjes për klasën e 10-të: A. Linja Struktura dhe vetitë e lëndës /nënlinja Ndërtimi i atomit B. Linja Reaksioni kimik /nënlinja Kinetika kimike A. Linja Struktura dhe vetitë e lëndës Nënlinja Ndërtimi i atomit 43

44 Udhëzues kurrikular Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: Njohja dhe të kuptuarit - Të dallojë protonet, neutronet, elektronet në lidhje me masat e tyre relative dhe ngarkesën; - të përkufizojë numrin atomik, elementin kimik, numrin e masës; - të dallojë ku ndryshojnë ndërmjet tyre izotopët e një elementi kimik; - të përdorë simbolikën e paraqitjes së një izotopi; - të paraqesë skematikisht orbitalet s dhe p; - të paraqesë grafikisht gjendjet energjetike; - të dallojë gjendjet energjetike bosh, gjysmë të ngopura dhe të ngopura; - të përcaktojë kuptimet orbitë e lejuar, numër kuantik sekondar, nënnivel energjetik; - të tregojë karakteristikat e orbitave s dhe p; - të përcaktojë kuptimin: numër kuantik magnetik dhe numër kuantik spin. 44

45 Shkencat natyrore Zbatimi dhe analiza Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: - Të interpretojë atomin si grimcë e përbërë (zbulimi i elektronit dhe radioaktivitetit natyror); - të diskutojë vendndodhjen e grimcave përbërëse të atomit (eksperimenti i Radhërfordit,Cedvik); - të dallojë atomin dhe jonin e një elementi, duke bërë bilancin e protoneve dhe elektroneve; - të njehsojë numrin e gjendjeve energjetike në një nënnivel energjitik; - të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivelet, nënnivelet dhe gjendjet energjitike; - të llogarisë masën atomike të krahasuar të një elementi, duke njohur përqindjen e përhapjes në natyrë të izotopeve përbërës të tij; - të njehsojë numrin e nënniveleve energjitike në një nivel energjitik; - të shkruajë formulat elektronike dhe konfiguracionet elektronike të atomeve deri në 40 elementet e para të tabelës periodike. Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: Sinteza dhe vlerësimi - Të relatojë me shkrim për përdorimin e izotopëve në praktikë (p.sh., për përdorimin e karbonit -14 në arkeologji); - të përshkruajë në mënyrë evoluive zhvillimin e modelit atomik nga Tomsoni, Radhërfordi te Bori; - të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom, në përputhje me parimin e qëndrueshmërisë, parimin e përjashtimit te Paulit, rregullën e Hundit; - të skicojë hartën e koncepteve për ndërtimin e atomit; - të shkruajë një ese për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i pjesëzave përbërëse të atomit; 45

46 B. Linja Reaksioni kimik Udhëzues kurrikular Nënlinja Kinetika kimike Njohja dhe të kuptuarit Zbatimi dhe analiza Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: - Të listojë faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit, katalizatori) nga pikëpamja e goditjeve të frytëshme; - të përshkruajë shpejtësinë e reaksionit si ndryshim të përqendrimit të substancave (konsumi i substancave nistore dhe prodhimi i produkteve) në njësinë e kohës; - të përcaktojë kuptimin mekanizëm reaksioni ; - të dallojë një reaksion elementar nga një reaksion i përgjithshëm; - të përshkruajë ecurinë e reaksionit kimik përmes energjisë së aktivizimit dhe kompleksit aktiv. Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: - Të argumentojë ndikimin e faktorëve të shpejtësisë (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit dhe katalizatori); - të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare dhe ligjin e shpejtësisë (vetëm zbatime të thjeshta); - të parashikojë në grafik ndikimin e katalizatorit në ndryshimin e energjisë së aktivizimit në një reaksion kimik; -të monitorojë në rrugë eksperimentale ndikimin e katalizatorit në shpejtësinë e një reaksioni (p.sh. prodhimi i oksigjenit nga H 2 O 2 duke përdorur MnO 2 si katalizator); - të studiojë në rrugë eksperimentale shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit të përqendrimit, në varësi të ndryshimit të temperaturës (p.sh., në reaksionin e Na 2 S 2 O 3 me HCl); - të argumentojë ndryshimin e energjisë së sistemit në një reaksioni kimik (prishja e lidhjeve të vjetra dhe formimi i lidhjeve të reja). 46

47 Shkencat natyrore Sinteza dhe vlerësimi Në përfundim të kësaj nënlinje nxënës,-i /ja duhet: - Të shpjegojë në grafik ecurinë e një reaksioni përmes parametrave: energji të reaktantëve, energji aktivizimi, kompleks aktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksion endotermik); - të relatojë me shkrim për rolin e katalizatorit në shpejtësinë e proceseve kimike industriale; - të listojë informacione të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni për rolin e enzimave si katalizotor biologjik; - të skicojë hartën e koncepteve për kinetikën kimike. Sipas shembullit të mësipërm mësuesi përcakton në nivelet e Blumit të gjitha objektivat e programeve të kimisë 10, 11, Zbërthimi i objektivave të programit në objektiva specifikë sipas niveleve të arritjes nga nxënësi Objektivat e shënuar në program janë për të gjithë nxënësit. Të gjithë nxënësit duhet të arrijnë objektivat e programit. Objektivat e programit janë objektiva të përgjithshëm, mësuesi i zbërthehen ato në objektiva specifikë të matshëm të arritjes. Objektivat specifikë arrihen në cilësi të ndryshme nga nxënës të ndryshëm. Standardet e nxënies në gjimnaz klasifikojnë 3 nivele arritjeje të objektivave nga nxënësit: niveli bazë, niveli mesatar, niveli i lartë. Që këtej lind kërkesa për mësuesin, që, për secilin objektiv të programit të kimisë, të përcaktojë objektiva specifikë të arritjes për nivelin bazë, nivelin mesatar, nivelin e lartë. Në vijim përshkruajmë shembuj të zbërthimit të objektivave të programit (të njohjes e të kuptuarit, të zbatimit dhe analizës, të sintezës dhe vlerësimit) në objektiva specifike të 3 niveleve të arritjes. 47

48 Udhëzues kurrikular Shembull. Zbërthejmë në objektiva specifikë të 3 niveleve të arritjes, objektiva të programit për klasën e 10-të dhe pikërisht objektiva të linjës: Struktura dhe vetitë e lëndës /nënlinja Ndërtimi i atomit Reaksioni kimik /nënlinja Kinetika kimike A. Objektiva të njohjes dhe të kuptuarit Linja Struktura dhe vetitë e lëndës /nënlinja Ndërtimi i atomit Objektiv 1 Objektiv 2 Objektiv 3 Nxënës-,i/ja duhet: Nxënës-,i/ja duhet: Nxënës-,i/ja duhet: Objektiva të programit - Të dallojë protonet, neutronet elektronet në lidhje me masat e tyre relative dhe ngarkesën. - Të përkufizojë numrin atomik, elementin kimik dhe numrin e masës. - Të dallojë gjendjet energjitike bosh, gjysmë të ngopura dhe të ngopura. Objektiva specifikë të arritjes Niveli bazë -Të dallojë një nga tre parametrat (proton, neutron dhe elektron) në lidhje me masën dhe ngarkesën në atom. - Të përkufizojë një nga tre parametrat e përcaktuar në objekitv, p.sh.: të përkufizojë numrin atomik. - Të dallojë një nga tre parametrat e përcaktuar në objektiv, p.sh.: të dallojë gjendjet energjitike bosh. 48

49 Shkencat natyrore Niveli i mesëm - Të dallojë dy nga tre parametrat e përcaktuar në objekitv, p.sh.: të dallojë protonet dhe elektronet në lidhje me masat dhe ngarkesën në atom. - Të përkufizojë dy nga tre parametrat e përcaktuar në objektiv, p.sh.: të përkufizojë numrin atomik dhe elementin kimik. Të dallojë dy nga tre parametrat e përcaktuar në objektiv, p.sh.: të dallojë gjendjet energjitike bosh dhe të ngopura. Niveli i lartë - Të dallojë protonet, neutronet elektronet në lidhje me masat e tyre relative dhe ngarkesën. - Të përkufizojë numrin atomik, elementin kimik dhe numrin e masës. - Të dallojë gjenjet energjitike bosh, gjysmë të ngopura dhe të ngopura. Linja Reaksioni kimik /nënlinja Kinetika kimike Objektiv 1 Objektiv 2 Objektiv 3 Objektiva të programit Nxënës-,i/ja duhet: - Të listojë faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit, katalizatori) nga pikëpamja e goditjeve të frytshme. Nxënës-,i/ja duhet: - Të përshkruajë ecurinë e reaksionit kimik përmes energjisë së aktivizimit dhe kompleksit aktiv. Nxënës-,i/ja duhet: - Të dallojë një reaksion elementar nga një reaksion i përgjithshëm. 49

50 Udhëzues kurrikular Objektiva specifikë të arritjes N i v e l i bazë Niveli mesëm i - Të listojë 2 nga faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike, p.sh., natyra e reaktantit dhe perqendrimi nga pikëpamja e goditjeve të frytshme. - Të listojë 3-4 nga faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike, p.sh., natyra e reaktantit, temperatura, sipërfaqja e kontaktit dhe përqendrimi, nga pikëpamja e goditjeve të frytshme. - Të përshkruajë energjinë e aktivizimit. - Të përshkruajë energjinë e aktivizimit dhe kompleksin aktiv. - Të dallojë një reaksion elementar. - Të dallojë një reaksion elementar, një reaksion të përgjithshëm. Niveli lartë i - Të listojë faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit, katalizatori) nga pikëpamja e goditjeve të frytshme. - Të përshkruajë ecurinë e reaksionit kimik përmes energjisë së aktivizimit dhe kompleksit aktiv. - Të dallojë një reaksion elementar nga një reaksion i përgjithshëm. 50

51 Shkencat natyrore B. Objektiva të zbatimit dhe analizës Linja Struktura dhe vetitë e lëndës /nënlinja Ndërtimi i atomit Objektiv 1 Objektiv 2 Objektiv 3 Nxënës-,i/ja duhet: Nxënës-,i/ja duhet: Nxënës-,i/ja duhet: Objektiva të programit - Të dallojë atomin dhe jonin e një elementi, duke bërë bilancin e protoneve dhe elektroneve. - Të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivel, nënnivel dhe gjendjen energjitike. - Të njehsojë numrin e gjendjeve energjitike në një nënnivel energjitik. Objektiva specifikë të arritjes N i v e l i bazë Niveli mesëm i - Të dallojë atomin dhe jonin e një elementi duke bërë bilancin e protoneve dhe elektroneve për metalet dhe jometalet e 3 periodave të para të tabelës periodike. - Të dallojë atomin dhe jonin e një elementi duke bërë bilancin e protoneve dhe elektroneve për metalet dhe jometalet e periodave Të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivelet energjitike. - Të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivele dhe nënivele energjitike. - Të njehsojë numrin e gjendjeve energjitike në nënnivelin s dhe p. - Të njehsojë numrin e gjendjeve energjitike në nënnivelin s,p dhe d. 51

52 Udhëzues kurrikular Niveli lartë i - Të dallojë atomin dhe jonin e një elementi, duke bërë bilancin e protoneve dhe elektroneve për metalet dhe jometalet e grupeve A dhe B të tabelës periodike. - Të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivel, nënnivel dhe gjendjen energjitike. -Të njehsojë numrin e gjendjeve energjitike në nënnivelin s, p,d dhe f. Linja Reaksioni kimik /nënlinja Kinetika kimike. Objektiv 1 Nxënës-,i/ja duhet: Objektiv 2 Nxënës-,i/ja duhet: Objektiv 3 Nxënës-,i/ja duhet: Objektivat e programit - Të argumentojë ndikimin e faktorëve të shpejtësisë (natyra e reaktantit, përqendrimin, temperatura, sipërfaqja e kontaktit dhe katalizatori). - Të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare dhe ligjin e shpejtësisë. Objektiva specifikë të arritjes - Të tregojë në rrugë eksperimentale shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit të përqendrimit, në varësi të ndryshimit të temperaturës. N i v e l i bazë - Të argumentojë ndikimin e dy nga pesë faktorët, p.sh.: natyrës së reaktantëve dhe përqendrimit në shpejtësinë e reaksionit. - Të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare, - Të tregojë në rrugë eksperimentale shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit të temperatures, 52

53 Shkencat natyrore Niveli mesëm i - Të argumentojë ndikimin e katër nga pesë faktorët e shpejtësisë, p.sh.: përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit dhe katalizatori. - Të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare dhe ligjin e shpejtësisë, kur të dhënat jepen në mënyrë direkte. - Të tregojë në rrugë eksperimentale shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit të përqendrimit dhe të temperaturës në mënyrë të veçantë. Niveli lartë i - Të argumentojë ndikimin e faktorëve të shpejtësisë (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit dhe katalizatori). - Të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare dhe ligjin e shpejtësisë, kur të dhënat jepen në mënyrë indirekte. - Të tregojë në rrugë eksperimentale shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit së bashku të temperaturës dhe të përqendrimit. 53

54 Udhëzues kurrikular C. Objektiva të sintezës dhe të vlerësimit Linja Struktura dhe vetitë e lëndës /nënlinja Ndërtimi i atomit Objektiv 1 N x ë n ë s -, i / j a duhet: Objektiv 2 Nxënës-,i/jaduhet: Objektiv 3 N x ë n ë s -, i / j a duhet: Objektiva të programit - Të përshkruajë në mënyrë evolutive zhvillimin e modelit atomik nga Tomsoni, Radhërfordi tek Bori. - Të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom në përputhje me parimin e qëndrueshmërisë (Aufbau) parimin e përjashtimit të Paulit, rregullën e Hundit. -Të shkruajë një esse për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i pjesëzave përbërëse të atomit. Objektiva specifikë të arritjes N i v e l i bazë - Të përshkruajë modelin atomik të Borit si modeli më shpjegues ndër tre modelet atomikë të përshkruara në objektivin e programit. - Të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom, në përputhje me parimin e qëndrueshmërisë (Aufbau). - Të shkruajë një esse për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i njërës prej tri pjesëzave përbërëse të atomit, p.sh., protonit. 54

55 Shkencat natyrore Niveli mesëm i - Të përshkruajë zhvillimin e modelit atomik nga Radhërfordi te Bori. - Të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom, në përputhje me parimin e qëndrueshmërisë, parimin e përjashtimit të Paulit. - Të shkruajë një esse për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i elektronit e protonit. Niveli lartë i - Të përshkruajë në mënyrë evolutive zhvillimin e modelit atomik nga Tomsoni, Radhërfordi tek Bori. - Të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom në përputhje me parimin e qëndrushmërisë (Aufbau) parimin e përjashtimit të Paulit, rregullën e Hundit. - Të shkruajë një esse për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i protonit, elektronit, neutronit. 55

56 Udhëzues kurrikular Linja Reaksioni kimik /nënlinja Kinetika kimike. Objektiv 1 Nxënës-,i/ja duhet: Objektiv 2 Nxënës-,i/ja duhet: Objektiv 3 N x ë n ë s -, i / j a duhet: Objektiva të programit - Të interpretojë në grafik ecurinë e një reaksioni përmes parametrave :energji të reaktantëve, energji aktivizimi, kompleks aktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksion endotermik). - Të listojë informacione të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni për rolin e enzimave si katalizator biologjik. - Të skicojë hartën e koncepteve për kinetikën kimike. Objektiva specifikë të arritjes N i v e l i bazë - Të interpretojë në grafik ecurinë e një reaksioni përmes dy nga gjashtë parametrave, p.sh.: energji të reaktantëve, energji e produkteve. - Të listojë shembuj enzimash që përdoren si katalizatorë biologjikë. - Të skicojë pak koncepte (2-3) për kinetikën kimike. 56

57 Shkencat natyrore Niveli i mesëm - Të interpretojë në grafik ecurinë e një reaksioni përmes katër nga gjashtë parametrat, p.sh.: energji të reaktantëve, energji e produkteve, energji aktivizimi, kompleks aktiv. - Të listojë me shembuj konkret rëndësinë e rolin e enzimave si katalizatorë biologjikë. - Të skicojë disa nga konceptet për kinetikën kimike. Niveli i lartë - Të interpretojë në grafik ecurinë e një reaksioni përmes parametrave: energji të reaktanteve, energji aktivizimi, kompleks aktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksion endotermik. - Të listojë informacione të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni për rolin e enzimave si katalizatorë biologjikë. -Të skicojë hartën e të gjitha koncepteve për kinetikën kimike. 57

58 Udhëzues kurrikular 2. Metodologjia dhe mjetet mësimore për zhvillimin e lëndës Strategji të mësimdhënies-mësimnxënies Të nxënit përmes të menduarit është një proces që ndihmon nxënësit të fitojnë njohuritë kimike dhe zotërojnë aftësitë për të zhvilluar mendjet e tyre në nivel optimal. Të nxënit përmes të menduarit mund të realizohet me anë të metodave të ndryshme të nxënies si p.sh kërkimit, konstruktivizmit, të nxënit kontekstual dhe të nxënit e kontrolluar. Aktivitetet e të nxënit duhet, parasëgjithash të zhvillohen drejt zhvillimit të aftësive të mendimit kritik e krijues të të gjithë nxënësve dhe jo të mbyllen brenda metodave të të nxënit rutinë. Nxënësit duhet të përballen me pyetje dhe probleme të nivelit të lartë, ata duhet të mësohen të zgjidhin probleme duke përdorur të menduarit e tyre kritik dhe krijues. Në vijim përshkruhen disa strategji të rëndësishme të të nxënit në mësimin e kimisë: Kërkim zbulimi thekson të nxënit përmes eksperiencës. Kërkimi zakonisht nënkupton gjetjen e informacionit, pyetjet dhe investigimin e një dukurie që ndodh në mjedis. Zbulimi është karakteristika kryesore e kërkimit. Të nxënit përmes zbulimit rrjedh kur konceptet dhe parimet kryesore të shkencës janë zbuluar nga vetë nxënësit. Përmes aktiviteteve të tilla si eksperimentet nxënësit investigojnë një dukuri dhe nxjerrin vetë konkluzionet. Në këto raste mësuesit udhëheqin nxënësit të kuptojnë konceptet shkencore përmes rezultateve të kërkimit. Megjithatë rruga e kërkimit mund të mos jetë e përshtatëshme për gjithë situatat e mësimdhëniemësimnxënies. Strategjitë e punës në grup janë mjaft të përshtatshme në realizimin e mësimit zbulues. Konstruktivizmi sugjeron që nxënësit të mësojnë rreth diçkaje kur ata ndërtojnë kuptimet e tyre vetiake. Konstruktivizmi ka veti: të marrë në konsideratë njohuritë paraprake të nxënësve të nxënit rrjedh si rezultat përpjekjeve të vetë nxënësve 58

59 Shkencat natyrore nxënia rrjedh kur nxënësit ristrukturojnë idetë e tyre ekzistuese me anë të lidhjeve të ideve të reja me idetë e vjetra sigurojnë shanse për të bashkëpunuar, ndarë mendime dhe eksperienca, dhe duke reflektuar mbi të nxënit e tyre. Shkenca, teknologjia dhe shoqëria. Të nxënit përmes të menduarit rrjedh nqse nxënësit mund të lidhin nxënien e tyre me eksperiencat e jetës së tyre të përditëshme, zbatimet e shkencës dhe teknologjisë. Të nxënit në këtë rast rrjedh përmes mënyrave të tilla si: të nxënit kontekstual dhe shqyrtimit të aplikimit të parimeve të shkencës dhe teknologjisë dhe impaktit të tyre në shoqëri. Të nxënit kontekstual është një strategji që bashkon të nxënit me eksperiencat e përditëshme të nxënësit. Në këtë rrugë nxënësit do jenë të aftë të perceptojnë përkatësinë e të nxënit shkencor në jetën e tyre. Në nxënien kontekstuale, nxënësit mësojnë përmes investigimeve në strategjinë e kërkim-zbulimit. Nxënia e kontrolluar është një strategji që u siguron gjithë nxënësve të jenë të aftë të fitojnë dhe zotërojnë objektivat e menduara të nxënies. Kjo strategji është e bazuar në parimin që nxënësit janë të aftë të mësojnë nqse atyre u jepen shanset e nevojshme. Nxënësve duhet t u lejohet të mësojnë në hapin e tyre dhe përfshihen si pjesë të mësimdhëniesmësimnxënies e të aktiviteteve të kujtesës dhe të pasurimit. Metoda të mësimdhënies-mësimnxënies Strategjitë e mësimdhënies-mësimnxënies mund të zbatohen përmes metodave të ndryshme siç janë eksperimentet, diskutimet, simulimet, projektet dhe vizitat. Zgjedhja e metodave mësimore duhet të bazohet në përmbajtjet kurrikulare, aftësitë e nxënësve, tipet e inteligjencave të tyre, mjetet në dispozicion dhe infrastrukturën në të cilën punohet. Eksperimenti kimik dhe veprimtaritë praktike Eksperimenti është një metodë e zakonshme në mësimin e kimisë. Gjatë eksperimentit, nxënësit testojnë hipotezat përmes investigimeve duke zbuluar kështu koncepte dhe parime specifike shkencore. Ngritja e një eksperimenti përfshin aftësitë e të menduarit, aftësitë shkencore dhe aftësitë manipulative. Një eksperiment zakonisht përfshin hapat në vijim: 59

60 - - - Udhëzues kurrikular identifikimin e problemit ngritjen e një hipoteze planifikimin e eksperimentit kontrollin e variablave përcaktimin e paisjeve dhe materialeve që nevojiten përcaktimin e procedurës së eksperimentit dhe metodës së grumbullimit dhe analizës së të dhënave zhvillimin e eksperimentit grumbullimin e të dhënave analizën e të dhënave interpretimin e të dhënave bërjen e konkluzioneve shkrimin e raportit Mësuesit duhet t i udhëzojnë nxënësit si të bëjnë një eksperiment, ata duhet t u sigurojnë nxënësve të gjitha mundësitë për të dizenjuar eksperimentet e tyre, pra si nxënësit të ngrejnë planin e eksperimenteve, si të matin dhe analizojnë të dhënat, si të prezantojnë rezultatet e eksperimenteve të tyre. Kërkesë bazë në teknikën e zhvillimit të eksperimenteve kimike është mbrojtja nga rreziku që mund të paraqesë eksperimenti. Ndjekja e të gjitha rregullave të sigurisë është detyrë, që duhet të zbatohet me përpikmëri gjatë zhvillimit të eksperimenteve kimike. Rregullat e sigurisë gjatë zhvillimit të eksperimenteve në kimi janë: - Të mbahen syze mbrojtëse gjatë gjithë kohës së kryerjes së eksperimentit; - Të mos nxehet në asnjë rast provëza drejtpërdrejt në flakë. Për këtë proces, është mirë të përdoret banjo e ujit, e përbërë nga një gotë kimike e mbushur në dy të tretat me ujë të distiluar, e vendosur në stativ dhe që nxehet jo drejtpërdrejt në flake, por nëpërmjet rrjetës së telit. Brenda gotës së ujit që zjen, vendosen provëzat që do të nxehen, duke i mbajtur ato me kapëset e provëzave: - Acidet dhe bazat duhet të mbahen larg fytyrës. Në rast se në pakujdesi, bie në trup ndonjë pikë acidi ose baze vendi i prekur, shpëlahet menjëherë me ujë të bollshëm e më pas ndiqen rregullat e sigurimit speci- 60

61 Shkencat natyrore fike për këto raste; - Gazi që del nga gryka e provëzës nuk duhet të nuhatet duke vënë hundën afër provëzës, por bëhet tërheqja e rrymës së gazit që del, duke lëvizur dorën e vendosur mbi grykën e provëzës, në drejtim të fytyrës. - Të mos përdoret uji i çezmës si reagent kimik. - Të respektohet me përpikmëri shkalla e pastërtisë së reagentëve dhe e pajisjeve laboratorike, që do të përdoren për eksperiment. Prandaj, provëzat, përzjerëset e gjithë pajisjet e tjera laboratorike, duhet të lahen menjëherë pas përdorimit në fillim me ujë e sapun e më pas duke bërë shpëlarjen me ujë të pastër. - Çdo reagent që do të përdoret për eksperiment duhet të merret nga shishe e pajisur me etiketë. Për asnjë cast mos të përdoret reaktivi i marrë nga shishe pa etiketë. Po ashtu, për çdo eksperiment, çdo provëzë, gotë kimike, kupshore etj., etiketohet duke përdorur lapsat e posaçëm për këtë qëllim. - Luga kimike apo pipeta e përdorur një herë të mos futet përsëri në shishen e reagentit, apo të tretësirës. Në një përdorim të dytë, ato duhet të jenë krejtësisht të pastra, sepse përdorimi i tyre disa herë në një shishe reagenti prish pastërtinë e këtij të fundit. - Gjatë përdorimit të letrës indikatore (lakmusit të kuq, blu ose asnjëanës) këputet një copë e vogël prej saj, njomet me ujë dhe ngjitet në skajin e një gypi qelqi, i cili do të përdoret si përzierës. Pas kësaj, futet përzierësi në tretësirë, vrojtohet dhe përcaktohet mjedisi në bazë të ngjyrës, e më pas nxirret menjëherë përzierësi jashtë tretësirës - Ftohja e tretësirës që ndodhet brenda provëzës bëhet duke e vendosur provëzën në rrjedhën e çezmës në atë mënyrë, që uji të mos futet brenda saj. Në ndonjë rast, për këtë qëllim mund të përdoret edhe një gotë kimike e mbushur paraprakisht me ujë të ftohtë ose me ujë të përzierë me copa akulli. Provëzat futen brenda gotës kimike. - Avullimi i tretësirave është i nevojshëm të bëhet kur duhet të zvogëlohet vëllimi i tretësirës, apo duhet të avullohet ajo deri afër tharjes. Për këtë, duhet të përdoret kapsulë porcelani me vëllim të madh, kurse nxehja duhet bërë drejtpërdrejt në flake, por vetëm të dobët. Në rast se kapsula nuk është e pajisur me dorezë, ajo duhet të mbahet me kapëset përkatëse. - Formimi i precipitateve bëhet duke ndjekur këtë metodikë: shtohet sasia e nevojshme e agjentit precipitues në tretësirë dhe përziehet mirë me shufër qelqi të pastër. Në qoftë se precipitimi duhet bërë në të nxehtë, 61

62 Udhëzues kurrikular rekomandohet, që tretësira të ngrohet në banjo uji. Duhet patur kujdes në rastin kur precipitati krijohet me vështirësi. Në këtë rast, nuk duhet nxituar dhe duhet pritur me durim derisa, me kalimin e kohës së nevojshme precipitati të formohet tërësisht. Nëse precipitati është i plotë, provohet duke shtuar një pikë nga agjenti precipitues. Nëqoftëse precipitimi nuk ka qenë i plotë, në pjesën e lëngut do të formohet precipitat. Në një rast të tillë, shtohen disa pika të tjera agjenti prepicitues, përziehet me vrull dhe lihet të dekantojë. Një riprovë tjetër do të krijojë bindjen për përfundimin e precipitimit. - Larja e precipitatit duhet të bëhet me kujdes pas dekantimit. Largohet me kujdes lëngu, kurse precipitati që mbetet lahet me sasi të vogël uji duke derdhur ujin mbi precipitat e më pas duke përzier me shufër qelqi gjithë masën e formuar. Zakonisht operacioni i larjes bëhet dy herë. - Përpunimi i precipitatit në shumicën e rasteve bëhet drejtpërdrejt në provëzën ku ai është formuar. Megjithatë, në raste të veçanta duhet të transferohet nga një enë në një tjetër. Ky operacion duhet të kryhet duke shtuar fillimisht në provëzën ku është formuar precipitati disa pika ujë. Më pas e gjithë masa e formuar përzihet mirë dhe derdhet në enën tjetër. Në këtë rast, mund të përdoret një shufër qelqi e pajisur në njërin skaj të saj me një shtresë gome. Asnjëherë nuk duhet të përpiqemi të transferojmë gjithë mbetjen e precipitatit, sepse në shumicën e rasteve nuk na intereson ana sasiore (sasia e precipitatit ). - Duhet të lexohen me shumë kujdes dhe të respektohen të gjitha udhëzimet që duhet të zbatohen gjatë procedurës së kryerjes së eksperimentit, të cilat zakonisht jepen në tekstin e kimisë. Punët praktike shihen gjithashtu si element me rëndësi në mësimin e kimisë në gjimnaz; ato ndikojnë në rritjen e rendimentit të të nxënit, si dhe të zhvillimit të të menduarit krijues tek nxënësit. Shembull 1. Ndërtimi i një baterie të thjeshtë Nxënësit së bashku me mësuesin gjatë studimit të elektrokimisë mund të ndërtojnë baterinë e limonit. Për këtë ata duhet të sigurojnë mjetet: një limon, dy shufra (elektroda), ku njëra të jetë shufër bakri dhe tjetra zinku, dy përcjellës dhe një galvanometër. Veprimtaria. Në kokrrën e limonit zhyten dy shufrat, të cilat më 62

63 Shkencat natyrore pas lidhen me galvanometrin (si në fig.). Nxënësit vëzhgojnë lëvizjen e shigjetës, përshkruajnë tretësirën elektrolite, shpjegojnë procesin e oksidoreduktimit që ndodh në këtë bateri të thjeshtë dhe shkruajnë reaksionet e oksido-reduktimit që zhvillohen në baterinë e përftuar. Shembull 2. Ndërtimi i modeleve molekulare Në kapitullin e lidhjes kimike, mësuesi mund të përdorë me mjaft efikasitet punët praktike për ndërtimin e modeleve të ndryshme molekulare me anë të plastelinës dhe shkrepëseve. Mësuesi fillimisht zhvillon një përmbledhje shumë të shpejtë mbi format e ndryshme të molekulave dhe mënyrën se si do të zhvillohet puna praktike. Duke përdorur plastelinë ndërtohet, p.sh., modeli i molekulës së ujit (ndërtohen fillimisht topat e vegjël të plastelinës, të cilat paraqesin atomet oksigjen dhe atomet hidrogjen; është mirë që atomi i oksigjenit të jetë me ngjyrë të ndryshme nga ajo e atomeve të hidrogjenit). Më tej atomet e oksigjenit dhe hidrogjenit bashkohen mes tyre me fijet e shkrepëses duke ndjekur për këtë formën gjeometrike të molekulës së ujit. Nxënësit paraqesin në rrugë të njëjtë dhe ndërtimin e formave të molekulave të tjera, NH 3, CH 4, H 2 S, CCl 4, CCl 2 F 2, N 2, O 2, CO 2, C 2 H 6 etj., 63

64 Udhëzues kurrikular forma e të cilave parqitet në figurat në tabelën që vijon: Metodat e të menduarit kritik Zhvillimi i mendimit kritik të nxënësve përbën një kërkesë të natyrshme të mësimit të kimisë në gjimnaz. Në vijim po përshkruajmë disa nga këto metoda dhe teknika që mund të përdoren me sukses nga mësuesit e kimisë. 64

65 Shkencat natyrore Teknika: D.D.M Di, dua të di, mësova është një teknikë, e cila përmes formulimit të pyetjeve orienton nxënësit të nxjerrin kuptimin e temës së re, duke përmbledhur informacione nga mësimet e kaluara. Mësuesi e përdor këtë teknikë p.sh., në përshkrimin e zhvillimit evolutiv të modelit atomik, duke u nisur nga Tomsoni, Radhërfordi te Bori, apo në rastin e shpjegimit mbi bazën e strukturës atomike të periodave dhe grupeve në tabelën periodike. Teknika: Parashikimi me anë të termave paraprakë Është një teknikë e cila u mundëson nxënësve të kombinojnë të dhëna për të arritur në një rezultat të caktuar. Mësuesi para zhvillimit të një teme të dhënë mësimore u paraqet nxënësve disa terma paraprakë dhe nxënësit fillojnë të japin ide rreth atyre termave. Teknika mund të përdoret sidomos në realizimin e objektivave mësimorë për pjesën e kimisë organike. Teknika: Ditari i të nxënit Kjo teknikë përdoret pas leximit të çdo materiali mësimor në kimi. Teknika kërkon ndarjen e dërrasës apo fletores në dy pjesë, me anë të një vije vertikale të hequr në mes dhe pastaj shkrimin në anën e majtë të fletores, dërrasës të pohimeve më të rëndësishme, të cilat nxënësi i ka nxjerrë nga leximi i tekstit, dhe në anën e djathtë shënimin e komenteve të tij në lidhje me pohimet përkatëse. Si përparësi të kësaj teknike përmendim: - leximin e materialit mësimor nga nxënësit, duke pasur një motiv të caktuar, pra të lexuarit bëhet aktiv; - nxënësi mban një qëndrim aktiv dhe kritik ndaj tekstit. Teknika: Diagrami i Venit Me anë të kësaj teknike evidentohen të përbashkëtat dhe dallimet midis dy koncepteve dukurive etj. Realizimi i kësaj teknike kërkon të viza- 65

66 Udhëzues kurrikular tohen 2 rrathë që ndërpriten, dhe të shkruhet brenda tyre. Në pjesën e ndërprerë nxënësit shkruajnë të përbashkëtat që kanë dy konceptet, dukuritë. Në pjesët e veçanta të secilit rreth, nxënësit shkruajnë ndryshimet midis koncepteve, dukurive. Teknika mund të përdoret në realizimin e orëve mësimore që trajtojnë çështje, si: lidhja kimike, acidet, bazat etj. Teknika: Organizuesit grafikë Me anë të kësaj teknike nxënësit nxiten të mendojnë lirshëm dhe hapur rreth çështjeve dhe koncepteve të ndryshme. Teknika realizohet me anë të këtyre hapave: - shkruhet një koncept në qendër të dërrasës ose fletores, - fjala e shkruar me anë të vizave bashkohet nga nxënësit me koncepte të tjera që kanë lidhje me të. Një nga përparësitë e kësaj teknike është se përbën një rrugë për të ndërtuar grafikë, lidhje mbi bazën e njohjes dhe arsyetimit, që stimulon të menduarin për të bërë përmbledhjen e asaj që është mësuar. Teknika mund të përdoret për realizimin e objektivave nga kinetika kimike apo dhe ekuilibri kimik. Teknika: Rrjeti i diskutimit Me anë të kësaj teknike, mësuesi harton një pyetje binare (pyetje që pranon përgjigje negative ose përgjigje pozitive), që prek drejtëpërdrejt thelbin e çështjes që trajtohet në tekst. Ai u kërkon nxënësve që të argumentojnë pse janë pro ose kundër. Klasa mund të ndahet në dy grupe të mëdha ku nxënësit do të përcaktojnë pozicionin e tyre. Si teknikë ka mjaft përparësi, sepse nga diskutimet secili nxënës kupton se cili është thelbi ose çështja kryesore e mësimit. Teknika mund të përdoret në mënyrë të veçantë për realizimin e temave të kimisë organike ku nxënësit mund të diskutojnë për lidhjen gjinore ndërmjet alkaneve, alkeneve, alkineve, areneve. Nxënësit shkruajnë barazimet kimike të përftimit të këtyre përbërjeve organike dhe diskutojnë për vetitë e ndryshme kimike të tyre. 66

67 Teknika: Tryeza rrethore Shkencat natyrore Është një strukturë bashkëpunuese, e cila e nxit nxënësin të thellohet individualisht në procesin e të menduarit duke e parë një problem apo ide të dhënë nga disa këndvështrime. Në këtë teknikë një letër dhe një laps pasohen sistematikisht rreth një grupi të vogël nxënësish të ulur në formë rrethore. Nxënësi i parë shkruan një ide dhe e kalon letrën e shoku tjetër, i cili e plotëson me një ide, veti apo reaksion. Teknika mund të përdoret mjaft mirë për realizimin e objektivave nga kapituj të tillë, si lidhja kimike, acidet dhe bazat, ekuilibri kimik, grupet funksionore në përbërjet organike etj. Teknika: Harta e koncepteve Krijimi i hartës së koncepteve lehtëson ndjeshëm përvetësimin e njohurive shkencore. Këto skema orientojnë të menduarin, ndihmojnë procesin e të kuptuarit, duke i vënë nxënësit në veprimtari kërkimore dhe reflektive. Teknika përdoret kur jepet njëkohësisht më shumë se një dukuri apo një koncept. Renditen në rreshta konceptet apo dukuritë që duhet të krahasohen, kurse në kolona renditen tiparet karakteristike mbi bazën e të cilave bëhet krahasimi. Metodat e të mësuarit hulumtues Përdorimi në mësim i metodave të të mësuarit hulumtues mundëson arritje më të larta të nxënies së nxënësve. Këto metoda kanë përparësi në krahasim me metodat shpjeguese tradicionale të mësimdhënies dhe ofrojnë realizimin e veprimtarive motivuese duke, u dhënë mundësi nxënësve të mësojnë e të praktikojnë aftësi intelektuale, si dhe të mendojnë në mënyrë logjike. Projektet kërkimore Në projektet kërkimore nxënësi në mënyrë të pavarur ose dhe si një anëtar i një grupi, mund të hetojë mbi një çështje të caktuar dhe më pas të 67

68 raportojë mbi këtë çështje. Udhëzues kurrikular Disa nga stadet të cilat ndiqen për një projekt kërkimor janë: - Përcaktohet saktë ajo që duhet të zbulohet; - përcaktohet problemi në mënyrë që të jetë i manaxhueshëm në kohë dhe të ketë siguruar materiale dhe njerëz në dispozicion; - përcaktohen detyrat që duhet të realizohen për të grumbulluar të dhënat e nevojshme nga puna e secilit nxënës; - grumbullohet materiali dhe pajisjet e nevojshme; - përpunohen dhe analizohen të dhënat e grumbulluara; - nxirren përfundime dhe përgjithësime nga të dhënat e grumbulluara; - raportohen gjetjet dhe përfundimet e projektit. Shembull Projekti me temë: Karriera në fushën e kimisë. Për realizimin e këtij projekti selektohet një grup i caktuar nxënësish, të cilët mendojnë karrierën e tyre të ardhshme në fushën e kimisë. Projekti ka për qëllim t u japë përgjigje pjesëmarrësve se cilat janë vlerat intelektuale, emocionale dhe financiare që mund të arrihen nëse je, specializohesh dhe punon në një nga degët që ofron kimia (kimia ushqimore, analitike, industriale etj.). Qëllimet e projektit mund të jenë dhe të natyrave të tjera, në varësi kjo me interesat e nxënësve që marrin pjesë në realizimin e projektit kërkimor. Zhvillimi i projektit Nxënësit mbledhin informacion rreth vlerave që përcjell karriera në fushën e kimisë në dy mënyra. Mënyra e parë, realizohet përmes shfrytëzimit të literaturës që përcjell ide rreth çështjes. Mënyra e dytë, ka të bëjë me hartimin e instrumenteve të tillë, si pyetësorë, intervista të cilat realizohen në grupe apo rrethe të caktuara kimistësh për t u informuar në lidhje me qëllimin e projektit. Nxënësit analizojnë të dhënat e grumbulluara në të dyja mënyrat dhe nxjerrin përfundimet përkatëse. Gjetjet e projektit mund të prezanto- 68

69 Shkencat natyrore hen pastaj në revistën e shkollës ose në forume të caktuara të nxënësve. Shkrimi i esseve Esseja në përgjithësi shërben për të marrë një opinion të plotë dhe sa më konçiz rreth një çështjeje të caktuar. Janë disa tipe essesh, ku mund të përmendim essenë shpjeguese, essenë krahasuese etj. Pavarësisht nga tipi i essesë struktura e saj është pothuaj e njëjtë. Kështu organizimi i essesë përbëhet nga këta elemente: Hyrja, në të cilën përfshihet ideja e përgjithshme dhe të gjitha tezat të cilat do të paraqiten në essenë e dhënë. Trupi i esesë, që ndërtohet nga paragrafët (zakonisht 3 paragrafë) dhe ku secili paragraf duhet të japë një ekspoze (paraqitje sa më) të qartë për një nga idetë e dhëna në hyrje. Përfundimi, që paraqet një përmbledhje të shkurtër të pikave kryesore të shqyrtuara në trupin e essesë ose një koment përfundimtar mbi përmbajtjen e essesë. E rëndësishme është që në esse të përcillet mendimi i autorit të essesë në lidhje me çështjen për të cilën është shkruar esseja. Shembull: Shkruani një esse me rreth 500 fjalë me temë: Figura të shquara dhe kontributi i tyre në zbulimin e strukturës kimike të lëndës Shumë figura të shquara në fushën e fizikës dhe të kimisë kanë dhënë ndihmesë të madhe në zbulimin e strukturës së lëndës. Një trio mjaft e famshme është dhe J.J.Tomson ( ), Ernest Radhërford ( ), dhe J. Çedvik ( ), të cilët kontribuan denjësisht në zbulimin e pjesëzave përbërëse të atomit. Çelësi lidhës i kësaj trioje sigurisht ishte Radhërfordi, i cili mund të përmendet edhe si një nga fizikantët eksperimentues më të mëdhenj të kohës së vet dhe një nga më të mëdhenjtë e të gjitha kohëve. Themi çelësi, sepse Radhërfordi ishte student i Thomsonit dhe tutor i Çedvikut; ai ishte një mikpritës mjaft i ngrohtë e i dashur dhe i shumë shkencëtarëve të tjerë. Gjithë këtë punë kolosale e filloi në vitin 1980 Tomsoni, i cili studioi përcjellshmërinë e rrymës elektrike përmes gazeve në presion të ulët. Kur në një tub me gaz me presion të ulët shkarkoi rrymë, ai vuri re se një tufë rrezesh të shndritshme e shoqëronin rrymën elektrike, të cilat dukeshin sikur dilnin nga elektroda me ngarkesë negative (Katoda). Nisur nga natyra e shmangies së këtyre rrezeve katodike në një fushë elektrike, 69

70 Udhëzues kurrikular Tomsoni tregoi se ato përbënin një tufë me pjesëza të ngarkuara negativisht, të cilat ai i quajti elektrone. Tomsoni nxori përfundimin se elektroni duhet të ishte pjesë përbërëse e të gjithë atomeve. Zbulimi i pjesëzës së parë subatomike i dha Tomsonit çmimin Nobel në fizikë në vitin Por, Tomsoni nuk i zhvilloi më tej këto studime. Një studiues është shprehur për të : Tomsoni hapi derën e fizikës moderne, por kurrë nuk eci në të. Radhërfordi, një shkencëtar me origjinë nga Zelanda e Re, një student mjaft i zellshëm i Tomsonit në kohën e zbulimit të elektronit çoi më tej zbulimin e mësuesit të tij. Radhërfordi shkoi nga Kembrixhi në Universitetin e McGill në Montreal dhe hetoi radio-aktivitetin pothuajse përgjatë gjithë jetës së tij. Në më pak se dhjetë vjet, ai përcaktoi natyrën e rrezeve ά, β dhe γ dhe zbuloi edhe ligjin e shpejtësisë për shpërbashkimin radioaktiv. Radhërford mori çmimin Nobel në kimi në vitin Por, shumë kimistë të shquar të asaj kohe ishin mjaft kritikë ndaj punës së Radhërfordit, duke e konsideruar atë shpeshherë jo më tepër se një alkimist i kohëve moderne. Një nga eksperimentet më të famshme të Radhërfordit ishte dhe bombardimi i fletës së arit me rreze alfa. Ky eksperiment u krye dhe nën kujdesin e Gerger, një fizikant gjerman dhe Mardsen, i sapodiplomuar. Për surprizën e tyre, shumë nga rrezet alfa kaluan përmes fletës pa ndryshuar drejtim. Shumë pak prej tyre u kthyen pas. Siç shkruan dhe Radhërfordi më pas, ky ishte tërësisht një rezultat i papritur. Në vitin 1911, Radhërfordi publikoi shpjegimet e këtij eksperimenti, ku me një anë të një matematike elegante, ai analizoi të gjitha forcat e përfshira dhe tregoi që atomi duhet të përmbajë një pjesëz mjaft të vogël me ngarkesë pozitive që është bërthama dhe që përmban thuajse të gjithë masën e atomit. Në vitin 1919, Radhërfordi shpalli (publikoi) zbulimin e protonit dhe vetëm pas një viti ai sugjeroi që bërthama duhet të përmbajë dhe një pjesëz të pangarkuar, e cila duhet të ketë masë të njëjtë me protonin. Së fundmi, ishte Çedvik i cili, shpenzoi dhjetë vjet nga kërkimet e tij në zbulimet e kësaj pjesëze. Çedvik shkruan: Unë kam kryer shumë eksperimente, një pjesë e të cilave kanë qenë vërtetë budallallëqe, mendoj që këtë veti e trashëgova nga Radhërfordi por, gjithmonë ka qenë mundësia që diçka të shkonte si duhej megjithëse deri në vitin 1932 kjo mundësi nuk u krijua. Ishte pikërisht viti 1932 kur Çedvik zbuloi neutronin dhe tre vjet më pas ai mori çmimin Nobel. Në përfundim mund të themi se, puna dhe zbulimet e këtyre tre shkencëtarëve çoi në zbulime që përcaktuan një nga shtyllat më të rëndë- 70

71 Shkencat natyrore sishme të strukturës së lëndës. Nën drejtimin e tyre u kryen eksperimente mjaft të guxishme dhe pionere, të cilat padyshim ndryshuan përgjithmonë idenë tonë rreth strukturës së atomit. Në saje të punës së tyre u hodhën poshtë teoritë që ekzistonin më parë, të cilat pohonin se atomi ishte pjesëza më e vogël dhe e pandashme e lëndës. Zbulimi i rrezeve ά, β dhe γ, shërbyen si pista për kërkime të mëvonshme nga shkencëtarë të tjerë. Jeta dhe vepra e këtyre shkencëtarëve na jep një mësim të jashtëzakonshëm se, me punë të vazhdueshme dhe me pasion mund të arrihen dhe objektivat më të vështira. Diskutimi Një diskutim është një veprimtari mësimore në të cilin, nxënësit këmbejnë pyetjet dhe opinionet e bazuara në argumente të vlefshme. Diskutimet mund të zhvillohen përpara, gjatë dhe pas trajtimit të një çështjeje të dhënë. Mësuesi duhet të luajë rolin e një ndihmësi dhe drejtuesit të një diskutimi, me anë të bërit të pyetjeve që stimulojnë të menduarin dhe e bëjnë nxënësin të shprehë vetveten. Simulimet Një simulim, është një veprimtari që përcjell me ngjashmëri me çështjen mësimore. Shembuj të simulimeve janë luajtja e roleve, përdorimi i modeleve, përdorimi i analogjive. Në luajtjen e rolit nxënësi luan një rol të veçantë, bazuar në kushte të caktuara të parashikuara. Modelet përdoren për të prezantuar objekte apo situata aktuale që kështu nxënësit të mund të vizualizojnë objektet ose situatat sipërpërmendura duke kuptuar kështu konceptet dhe parimet që duan të mësojnë. Me analogji kuptojmë konkretizimin e dukurive shkencore me shembuj konkrete të jetës së përditëshme të cilat, në disa tipare apo veti janë të ngjashme me dukuritë shkencore. Analogjitë shërbejnë për të shprehur në mënyrë sa më të thjeshtuar një problem të dhënë shkencor pa humbur sensin shkencor në interpretimin e problemit. Analogjitë nuk janë ekuivalente, disa prej tyre mund të tentojnë në paraqitjen e një koncepti apo dukurie në thellësi, ndërsa disa të tjera japin 71

72 Udhëzues kurrikular informacion vetëm për pamjen e jashtme të dukurisë apo konceptit. Analogjitë janë rrugë shumë të fuqishme që nxisin nxënësit të kenë një pikpamje më reflektive dhe më të gjërë mbi çështjen mësimore ndaj ato duhen konsideruar si të rëndësishme për t u përdorur në mësim. Në vijim po japim shembuj të përdorimit të analogjive për shpjegimin e disa koncepteve kimike. Shembull 1. Analogji për kuptimin numër kuantik Për të gjykuar për adresën e saktë të një personi duhet të nisesh nga adresa e tij. Pra këtij personi duam t i gjejmë shtëpinë. Adresa e tij do të përcaktohet nga: Lagjia ku nëpërmjet saj sigurojmë që në një numër shumë të madh shtëpish ndodhet personi i kërkuar. Rruga ku vetëm në disa shtëpi mund të gjykojmë mbi faktin ku do të jetë shtëpia e personit që kërkojmë. Pallati. Në të cilin ndonëse ne fiksuam pallatin (Pra një numër të caktuar familjesh) nuk kemi përcaktuar adresën e saktë te personit. Hyrja ku nëpërmjet saj ne mund të sigurojmë saktësisht adresën në të cilën ndodhet personi që ne kërkojmë Edhe elektroni për të gjykuar pozicionin e tij në hapësirë ka nevojë për adresën e tij. Kjo adresë tashmë përcaktohet nëpërmjet katër numrave kuantike Sikurse adresa e një personi përcaktohet nga lagjia, rruga, pallati dhe hyrja, ashtu dhe elektroni përcakton adresën në mikrobotë nga katër numrat kuantike Numri kuantik themelor përcakton lagjen e elektronit pra vendin në të cilën ndodhen edhe elektrone të tjerë Numri kuantik orbital përcakton nënivelin e elektronit pra rrugën pasi sikurse lagjia ka disa rrugë edhe elektroni ka disa nënivele. Numri kuantik magnetik përcakton orientimin magnetik të orbitalit dhe është analog me pallatin (kutia kuantike). Numri kuantik spin përcakton spinin dhe është analog me hyrjen. - Sikurse dy elektrone nuk mund ti ketë katër numrat kuantikë të barabartë, po të mendonim se personat që kërkojmë banojnë në hyrje të 72

73 Shkencat natyrore veçanta do të arrinim në përfundimin se dy familje të ndryshme nuk do të kishin të njëjta të gjitha të dhënat në adresat e tyre. Shembull 2. Analogji për kuptimet gjendje normale. gjendje e ngacmuar Agroni është një djalë i urtë. Ai nuk grindet më shokët e tij asnjëherë. Të gjithë thonë për të që ai është një djalë i qetë. Një ditë duke ndjekur një ndeshje futbolli në televizion u dha aq shumë pas kësaj ndeshjeje aq sa i skuqur prej emocioneve filloi të ngrinte zërin madje të shkëmbejë dhe fjalë me shokun e tij. Në këtë rast mund të themi që një faktor i jashtën sikurse ishte ndeshja e futbollit e bëri atë që nga një djalë i urtë të bëhet i rrëmbyer. Në këtë rast e mund të themi që ai kaloi në një gjendje të ngacmuar Le të mendojmë tashmë një atom. Si pasojë e veprimit të një faktori të jashtën energjitik ( sikurse rasti i Agronit) elektronet e tij kalojnë nga gjendja normale në gjendjen e ngacmuar (gjendja e Agronit në fillim dhe gjatë ndeshjes). Shembull 3. Analogji për kuptimin elektronegativitet Në një pallat banojnë disa familje, disa prej të cilave janë mjaft të shoqërueshme dhe shkojnë për vizita tek familjet të tjera. Ato e kanë me të lehtë të shkojnë në shtëpitë e familjeve të tjera se sa të hyjnë të tjerët në shtëpitë e tyre. Disa familje pranojnë me bujari vizita në shtëpinë e tyre. Kështu ndodh edhe me elementet. Ekzistojnë elementë të cilët kanë prirje për të lëshuar elektronet (sikurse familjet që ikin shpesh nga shtëpitë e tyre). Këta elementë quhen elektropozitive. Ekzistojnë edhe elemente të cilët lehtësisht pranojnë këto elektrone ( sikurse familjet që pranojnë vizita) dhe quhen elektronegative. I gjithë pallati le të konsiderohet sistemi periodik i elementeve ku disa familje e kanë me siklet hyrje daljet sikurse disa elemente me mjaft vështirësi mund të hyjnë në lidhje me elemente të tjerë. 73

74 Udhëzues kurrikular Shembull 4. Analogji për kuptimet hibrid, hibridizim Termi hibrid përdoret edhe në biologji, ku hibridi nënkupton kombinimin e një varieteti me një tjetër nga përftohet një varietet i ri i cili në vetvete ndonëse përmban veçoritë të parardhësve përmban gjithashtu edhe veçori të reja të cilat nuk gjenden në asnjë prej parardhësve. Edhe në kimi hibridizimi ka po atë kuptim, ndodh e njëjta veçori. Dy orbitale të llojeve të ndryshme që karakterizohen nga energji të ndryshme dhe parametra jo të njejtë kombinohen duke realizuar orbitale me veti të ndryshme nga llojet e parardhësve. Kështu sikurse hibridizohet kali me gomarin hibridi i të cilit është mushka, po ashtu një oribtal s hibridizohet me një orbital p duke dhënë hibridin sp. Vizitat dhe përdorimi i burimeve të jashtme Të nxënit e kimisë nuk kufizohet vetëm në veprimtari të zhvilluara në shkollë. Të nxënit e kimisë mund të pasurohet përmes përdorimit të burimeve të jashtme sikurse janë: laboratoret shkencorë, qendrat shkencore, institutet e kërkimit, uzinat dhe fabrikat. Vizitat në këto vende e bëjnë të nxënit e kimisë më interesant, të menduar dhe efektiv. Për të optimizuar shanset e nxënies vizitat duhet të jenë të planifikuara me kujdes. Nxënësit mund të përfshihen në procesin e planifikimit dhe detyrat specifike arsimore që duhet të jenë të përcaktuara gjatë vizitës. Asnjë vizitë nuk është e kompletuar pa diskutimet në klasë pas vizitës së kryer. Përdorimi i teknologjisë Teknologjia është një mjet i fuqishëm me potencial të madh në rritjen e të nxënit në shkencë. Përmes përdorimit të teknologjisë si p.sh televizionit, radios, videos, kompjuterit dhe internetit mësimdhënia dhe mësimnxënia në shkencë mund të bëhen më interesante dhe efektive për mësimdhënien-mësimnxënien e koncepteve abstrakte dhe të vështira në shkencë. Simulimet kompjuterike dhe teknikat e filmave vizatimor mund të prezantohen me anë të mjeteve të përgatitura apo internetit. 74

75 Shkencat natyrore Përfundime Në mënyrë të përmbledhur në mësimin e kimisë nxënësve duhet t u lehtësohet: 1. Të grumbullojnë dhe analizojnë të dhëna shkencore, të hartojnë evidenca për të testuar idetë dhe zhvilluar teoritë; 2. të përdorin teoritë shkencore, modelet kimike për të shpjeguar dukuri të ndryshme të kimisë; 3. të aftësohen në kërkime shkencore apo të zgjidhin një problem shkencor që lidhet me kiminë; 4. të grumbullojnë të dhëna nga burime parësore ose dytësore, duke përdorur për këtë edhe TIK-un; 5. të përdorin simulimet, modelimet për të shtjelluar strukturat atomike, molekulare, proceset e ndryshme kimike; 6. të përdorin internetin për të gjetur informacione rreth produkteve dhe proceseve kimike; 7. të punojnë dhe eksperimentojnë duke përdorur rregulla të sigurisë dhe mbrojtjes; 8. të analizojnë, interpretojnë, përdorin dhe drejtojnë pyetje në lidhje me informacione apo ide shkencore; 9. të prezantojnë informacione, të zhvillojnë një argument dhe të nxjerrin përfundime, duke përdorur gjuhën shkencore, teknike dhe matematike, shenjat dhe simbolet kimike dhe mjetet e TIK-ut; 10. të nxjerrin përfundime rreth të mirave dhe rreziqeve në përdorimin e shkencës së kimisë në zhvillimet teknologjike dhe anasjellas; 11. të tregojnë se si njohuritë dhe idetë shkencore në kimi me kohën kanë evoluar dhe cili ka qenë roli i kimistëve të ndryshëm në këtë proces. MODELE ORËSH MËSIMORE - Tema : Elektronegativiteti dhe karakteri i lidhjes kimike Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënës/i,-ja duhet të jetë në gjendje: Të argumentojë se si do të ndryshojë karakteri i En, në grupe dhe 75

76 Udhëzues kurrikular në perioda; - të bëjë shpjegimin e tipit të lidhjes kimike duke përdorur konceptin e En. Fjalë kyçe: elektronegativitet (En), afria për elektronin (A), energji jonizimi (I), rreze (R). Mjetet: Tabelë periodike, tekst etj. Struktura e mësimit Organizimi i nxënë- Fazat e Strategjitë mësimore veprimtarisë Kohëzgjatja e strukturës sve P Di/Dua të di/mësova 10 Të gjithë nxënësit N Di /Dua të di/mësova 25 Me grupe P Organizues grafik 10 të vogla Zhvillimi i mësimit Parashikimi: (Di /Dua të di/mësova) Mësuesi ndërton në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme Di /Dua të di/mësova. Ai u drejton nxënësve disa pyetje me anë të së cilave shqyrtohen informacione nga mësimet e kaluara, të cilat lidhen me mësimin e ri. Kjo fazë zgjat rreth dhjetë minuta. Kështu mësuesi drejton pyetjet: - Si ndryshon rrezja në grupet e tabelës periodike, duke kaluar nga lart poshtë? - Si ndryshon rrezja në grupet e tabelës periodike, duke kaluar nga e majta në të djathtë? - Si formohet lidhja kovalente dhe si klasifikohet ajo? - Si e klasifikojmë lidhjen kovalente? Ndërtohen pyetje dhe për afrinë për elektronin dhe për energjinë e jonizimit. Nxënësit vendosin përgjigjet përkatëse në tabelë në zërin Di. 76

77 Shkencat natyrore Di Dua të di Mësova Në grupet A rrezja nga lart poshtë zmadhohet, afria për elektronin zvogëlohet, energjia e jonizimit zvogëlohet. Në perioda nga e majta në të djathtë, rrezja zvogëlohet, energjia e jonizimit rritet dhe afria për elektronin rritet. Pra, rrezja është në përpjesëtim të zhdrejtë me këto dy parametra. Lidhja kovalente e pastër. Lidhja kovalente polare. Lidhja jonike Ndërtimi i kuptimit: (Di /Dua të di/mësova) Në stadin e parë të kësaj faze e cila zgjat 15 mësuesi u jep nxënësve informacionin që En = A+I dhe u kërkon atyre të arsyetojnë për ndryshimin e En (duke u nisur nga ndryshimi i rrezes, energjisë së jonizimit dhe afrisë për elektronin), në grupe dhe në perioda të tabelës periodike. Nxënësit duhet të mbushin kolonën e dytë të tabelës me pyetje mbi ndryshimin e En. Di Dua të di Mësova Në grupet A rrezja nga Si ndryshon elektronegativiteti në grupe? lart poshtë zmadhohet, afria për elektronin Si ndryshon En në perioda? zvogëlohet dhe energjia Si lidhet ndryshimi i elektronegativitetit me karakterin e e jonizimit zvogëlohet. Në perioda nga e majta lidhjes kimike? në të djathtë, rrezja Kur një lidhje e quajmë kovalente të pastër, kur e quajmë zvogëlohet, energjia e jonizimit rritet dhe afria për elektronin rritet. quajmë jonike, duke u nisur kovalente polare dhe kur e Pra, rrezja është në përpjesëtim të zhdrejtë me nga En? këto dy parametra. Lidhja kovalente e pastër. Lidhja kovalente polare. Lidhja jonike. 77

78 Udhëzues kurrikular Në stadin e fundit të fazës së realizimit të kuptimit, nxënësit duhet të mbushin kolonën e fundit me njohuritë që morën rreth ndryshimit të En dhe ta përdorin këtë koncept për të gjykuar mbi karakterin e lidhjes kimike. Kjo fazë mund të zgjasë 10. Mësuesi: -Sapo thamë që E= A+I. Si mendoni se do të ndryshojë ky parametër në perioda? në grupet A? Nxënësi 5: Duke qenë se En=A + I, dhe afria për elektronin nga e majta në të djathtë rritet dhe En do të rritet. Në këtë mënyrë vazhdohet dhe me konceptet e tjera. Në fund të fazës së realizimit të kuptimit tabela DDM duhet të ketë pamje dhe nxënësit duhet të kenë arritur vetë në konkluzionin se elementi më elektronegativ i tabelës është fluori, kurse ai më elektropozitiv është franciumi. Më pas duke u nisur nga diferencat midis vlerave të elektronegativitetit arrihet në konkluzionet për tipat e lidhjeve kimike, të cilat pasqyrohen në tabelë. Di Dua të di Mësova Në grupet A rrezja nga Si ndryshon Duke qenë se En=A + I lart poshtë zmadhohet, elektronegativiteti në grupe? majta në të djathtë rritet A në një periodë, nga e afria për elektronin zvogëlohet dhe energjia Si ndryshon En dhe En do të rritet. e jonizimit zvogëlohet. në perioda? Në grupe, A zvogëlohet Në perioda nga e majta në të djathtë, rrezja ryshimi i elek- zvogëlohet (sepse janë Si lidhet nd- nga lart poshtë, En do të zvogëlohet, energjia e tronegativitetit në përpjesëtim të drejtë). jonizimit rritet dhe afria me karakterin Gjithashtu i njëjti arsyetim edhe për I (energjinë për elektronin rritet. e lidhjes kimike? e jonizimit). Pra, rrezja është në përpjesëtim të zhdrejtë me Kur një lidhje Një lidhje është kovalente e pastër kur diferenca këto dy parametra. e quajmë kovalente të pastër, e En është nga Lidhja kovalente e pastër. kur e quajmë Lidhja është kovalente Lidhja kovalente polare. kovalente polare dhe kur e polare kur diferenca e En Lidhja jonike. është nga quajmë jonike, duke u nisur Lidhja është jonike kur nga En? diferenca e En është më e madhe se 2 78

79 Shkencat natyrore Përforcimi: (Organizues Grafik) Mësuesi në këtë fazë të përforcimit të njohurive, e cila mund të zgjasë rreth 10 minuta, e ndan klasën në grupe dhe u kërkon nxënësve të krijojnë një hartë, se si mund të lidhen konceptet që mësuan me njëritjetrin, sikurse paraqitet në vijim: Jometal+jometal Diferenca En -0.5 Metal + Lidhja Jonike Diferenca En 2-3 Lidhja kovalente e pastër e pastër Formim jonesh Çifti i elektroneve në mes të lidhjes në mes të lidhjes Elektronegativitet i Diferenca En Lidhja kovalente polare Jometal + Jometal Çift elektronik i spostuar 79

80 Udhëzues kurrikular Tema: Alkenet, struktura dhe emërtesa Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënës/i,-ja duhet të jetë në gjendje: Të përcaktojë strukturën e alkeneve dhe tipin e hibridizimit të tyre; të analizojë në mënyrë të krahasuar parametra të alkaneve dhe alkeneve; të emërtojë përbërje të alkeneve kur është dhënë struktura dhe të ndërtojë strukturën kur është dhënë emri. Mjetet: Teksti, modele të strukturave të alkeneve (të cilat mund të ndërtohen fare lehtë, duke përdorur topa të vegjël plasteline për atomet e karbonit dhe atomet e hidrogjenit dhe fije shkrepëse për lidhjet midis tyre) etj. Struktura e mësimit: Fazat e strukturës P N Strategjitë mësimore Parashikimi me anë të termave Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD) P Tabela e koncepteve 10 Kohëzgjatja e veprimtarisë 5 Organizimi i nxënësve Grupe të m ë d h a nxënësish 30 Grupe me nga 3 deri në 5 nxënës. Zhvillimi i mësimit Parashikimi: (Parashikimi me anë të termave) Në këtë stad mësuesi paraqet në dërrasë termat: Alken, C n H 2n, dehidrogjenizim i alkaneve, lidhje dyfishe midis atomeve të karbonit. Më pas klasa ndahet në grupe, të cilave u jepet detyra për të bërë sa më shumë parashikime me termat e shënuar. 80

81 Shkencat natyrore Faza quhet e suksesshme në qoftë se nxënësit parashikojnë që dehidrogjenizimi i alkaneve (pra largimi i hidrogjenit), çon në përftimin e alkeneve, të cilët kanë lidhje dyfishe. Pra, nga formula C n H 2n+2 me dehidrogjenizim marrim formulën C n H 2n. Realizimi i kuptimit:(veprimtari e leximit të drejtuar, VLD) Në këtë stad, i cili mund të zgjasë rreth 30, mësuesi u kërkon nxënësve të hapin librat dhe të fillojnë të lexojnë paragrafët e tekstit; bëhet lexim me ndalesa. Mbasi nxënësit lexojnë paragrafin e parë, shtrohen për diskutim pyetjet në vijim: Pyetje1: Si mund ta marrim formulën e alkeneve C n H 2n duke u nisur nga formula e alkaneve C n H 2n+2? Nxënësi 1: Duke ditur që në strukturën e alkeneve karbonet realizojnë lidhje dyfishe me njëri-tjetrin, mund të ndodhë që dy nga atomet karbon tek një alkan, njërën nga lidhjet e tyre me atomin hidrogjen ta realizojnë me njëri-tjetrin me një lidhje të dytë. Kështu, formula e alkeneve do të jetë C n H 2n. Pyetje 2: Si mendoni ju, a mund të thuhet që alkenet janë hidrokarbure të ngopur? Nxënësi 2: Nuk mund të themi që alkenet janë hidrokarbure të ngopur, sepse ata kanë më pak hidrogjene se alkanet, pra alkenet janë hidrokarbure të pangopur. Lexohet paragrafi tjetër dhe shtrohen pyetjet e mëposhtme për diskutim: Mësuesi:- Sa lidhje sigma formon atomi i karbonit, i cili përmban lidhjen dyfishe tek alkenet? Nxënësi 3:- Në qoftë se marim si shembull etenin, shohim që atomi i karbonit formon tri lidhje σ (sigma), dy me hidrogjenet dhe një me atomin tjetër të karbonit dhe një lidhje π. Mësuesi:- Si mund të gjykojmë për tipin e hibridizimit tek alkenet, duke u nisur nga lidhjet sigma të atomit të karbonit? Nxënësi 4:- Duke u nisur nga lidhjet σ mund të gjykojmë për orbitalet hibride. Duke qenë se kemi 3 lidhje sigma, atëherë kemi tri orbitale 81

82 Udhëzues kurrikular hibride pra, karboni tek alkenet i është nënshtruar hibridizimit sp 2. Mësuesi:- Duke u nisur nga mbulimi i orbitaleve, si mendoni ju, cila nga lidhjet do të jetë më e fortë, lidhja π (pi) apo lidhja σ (sigma)? Nxënësi 5:- Lidhjet π (pi) janë më të dobëta se lidhjet σ (sigma), sepse mbulimi anësor i orbitaleve 2p z është më i cekët në krahasim më mbulimin që ndodh sipas drejtimit të boshtit (formimi i lidhjes σ ). Kalohet në leximin e paragrafëve të tjerë. Shtrohen pyetjet për diskutim: - A mendoni që mbulimi i orbitaleve, të cilat formojnë lidhjen pi e forcon lidhjen dyfishe? - Është e rëndësishme që numërimi i vargut të karbonit tek emërtimi i strukturës së alkeneve të fillojë nga radikali më i afërt apo nga lidhja dyfishe? - Pse është e domosdoshme që gjatë emërtimit të alkeneve të specifikohet pozicioni i lidhjes dyfishe? Kjo fazë mbaron mbasi kanë dalë përgjigjet e të gjitha pyetjeve. Reflektimi: Organizues grafik (tabela e koncepteve) Gjatë kësaj faze bëhet përforcimi i njohurive. Mësuesi u kërkon nxënësve të plotësojnë një tabelë, e cila duhet të ketë pamjen në vijim. Tipi i lidhjes Struktura Rrotullimi Hibridizimla Formu- C Alkanet Njëfish C-C Tetraedrike I lirë sp 3 n H Alkenet Dyfish C=C Trigonale I penguar sp 2 C n H 2n 2n+2 janë: Mjete mësimore në kimi Disa nga mjetet mësimore më të rëndësishme në mësimin e kimisë - Tabela periodike me perioda të gjata - Modeli i atomit - Tabelë e ndryshimit të periodicitetit 82

83 Shkencat natyrore - Tabelë e tipeve të lidhjeve kimike - Modele të formave gjeometrike të molekulave - Modele të hibridizimit - Tabelë përmbledhëse për grupet funksionore në përbërjet organike - Model i elementit galvanik - Model i aparatit të elektrolizës 3. VLERËSIMI I NXËNËSIT Vlerësimi i njohurive, aftësive, qëndrimeve të nxënësve është një nga proceset bazë që qëndron në themel të të mësuarit. Vlerësimi i nxënësit është një përgjegjësi e rëndësishme dhe kërkon të mbështetet në parametra bashkëkohorë. Vlerësimi përdoret: Për të siguruar informacionin e nevojshëm dhe shumë të rëndësishëm mbi përparimin e nxënësve, motivimin e tyre drejt të mësuarit, dhe për të përcaktuar mundësitë reale të nxënësve për nxënie të mëtejshme; Për të vlerësuar përparësitë, dobësitë në arritjet e nxënësve dhe shkaktarët e situatës së dhënë; Për të nxjerrë të dhëna mbi arritjet përfundimtare të nxënësve gjatë të mësuarit. Etapa të vlerësimit Vlerësimi kalon përmes disa etapave, të cilat përfshijnë kontrollin, matjen dhe vlerësimin. Kontrolli, lidhet me rrugën e përftimit të informacionit mbi atë që arrihet dhe atë që nuk arrihet nga nxënësit gjatë të mësuarit. Kontrolli realizohet në forma të ndryshme dhe në çdo çast të të mësuarit. Matja, shpreh rezultatin e kontrollit krahasuar me kritere, standarde të caktuara paraprakisht dhe paraqitet në pikë, përqindje etj. Duhet thënë se jo çdo kontroll përfundon me matje. 83

84 Udhëzues kurrikular Vlerësimi, lidhet me vendosjen e vlerës me anë të notës, shprehjes me fjalë (keq, mirë, shumë mirë etj.), në përputhje me gjykimin sasior, cilësor që rezulton nga kryerja e matjes. Tipa të vlerësimit Nisur nga qëllimi i realizimit vlerësimi mund të klasifikohet në vlerësim formues, diagnostikues, përmbledhës, motivues. Vlerësimi formues, synon marrjen e informacionit mbi atë që ka arritur të përvetësojë nxënësi krahasuar me standardin mësimor. Ky informacion i nevojitet mësuesit për të ndërhyrë dhe ndryshuar mësimdhënien, duke siguruar kalimin në objektiva të rinj mësimorë vetëm pasi të jenë arritur objektivat mësimorë paraprakë. Në lëndën e kimisë përdorimi i vlerësimit formues merr rëndësi të veçantë, sepse konceptet janë të lidhura ngushtë mes tyre dhe nuk mund të vijohet me sukses nëse nuk është arritur përvetësimi i koncepteve bazë fillestare. Kështu p.sh., nuk mund të vijohet në trajtimin e lidhjes kimike kur nuk është përvetësuar nga nxënësit ndërtimi i atomit, apo nuk mund të trajtohet shpërbashkimi elektrolitik, kur nuk është njohur ndërtimi i përbërjeve ektrolite e kështu me radhë. Para kalimit në një çështje të re mësimore, duhet të përcaktohet paraprakisht lista e paranjohurive të nevojshme që duhet të kenë nxënësit në lidhje me temën, dhe të përdoret vlerësimi formues për të njohur situatën e këtyre paranjohurive tek nxënësit. Vlerësimi diagnostikues, përdoret për aspekte të përvetësimit të njohurive nga nxënësit, për të gjykuar për atë që kanë mësuar dhe nuk kanë mësuar nxënësit. Ky tip vlerësimi përdoret për të marrë informacion mbi përgatitjen ditore të nxënësve, si dhe për shkallën e përvetësimit prej tyre të materialit të ri mësimor; ai jep informacion mbi efektshmërinë e të nxënit dhe ndihmon për ecurinë e mëtejshme të mësimdhënies. Vlerësimi përmbledhës, bëhet në përputhje me objektivat mësimorë në fund të semestrit, vitit ose në fund të studimit të disa kapitujve mësimorë. Ai jep informacion mbi atë çfarë kanë arritur të nxënë dhe të bëjnë nxënësit gjatë periudhës së dhënë kohore, është mirë të parashikohen disa vlerësime përmbledhëse gjatë vitit. Vlerësimi motivues, ka për qëllim të nxisë interesin dhe dëshirën e nxënësve për të mësuarit, vlerësimi motivues përbën një ndër format më efikase që mund të përdoret në drejtim të nxitjes së të mësuarit tek nxënësit e tij. 84

85 Shkencat natyrore Vlerësimi dhe objektivat e vlerësimit E rëndësishme në një vlerësim është përcaktimi i objektit të vlerësimit dhe i objektivave të vlerësimit. Objekt i vlerësimit për lëndën e kimisë janë konceptet kimike, dukuritë kimike, ligjet e kimisë, teoritë kimike, aftësitë eksperimentale në kimi. Për konceptet kimike mund të vendosen objektiva vlerësimi për të matur në ç masë nxënësit: 1. Nxjerrin tiparet, japin përcaktimin e konceptit. 2. Konkretizojnë përgjigjen ose saqarojnë konceptin e objektit mbi bazën e tipareve. 3. Evidentojnë lidhjet shkak-pasojë në zinxhirin tipar i jashtëm - tipar thelbësor. 4. Shprehin konceptin në formë simbolike. 5. Vendosin lidhjet midis konceptit, shprehjes së tij konkrete dhe ligjeve. 6. Njohin dhe përdorin njësitë e matjeve sasiore. Gjatë vlerësimit mësuesi kërkon të marrë informacion për një grup apo për të gjitha këto çështje në varësi të qëllimit të vlerësimit, si dhe të njohurive të nxënësve në momentin e caktuar të të mësuarit të konceptit. Dukuritë kimike. Në dukuritë kimike përfshihen njohuritë për substancat kimike dhe për proceset kimike. Për dukuritë kimike është e vlefshme të vendosen objektiva vlerësimi për: Përshkrimin e dukurive me anë të termave përkatëse dhe të karakteristikave sasiore e cilësore të tyre. Formulimin e ligjshmërive të dukurive dhe intepretimin e tyre në kuadrin e teorisë përkatëse. Krahasimin dhe të kuptuarit e dukurive sipas karakteristikave (përbërja, ndërtimi i tij). Për t ju përgjigjur objektivave të tilla nxënësi duhet të zotërojë fondin e njohurive teorike bazë të kimisë. Kështu p.sh., në përcaktimin 85

86 Udhëzues kurrikular e vetive të një elementi kimik, nxënësi duhet të zotërojë teorinë atomo molekulare dhe ligjin periodik. jenë: Ligjet kimike. Si objektiva të vlerësimit për ligjet kimike mund të Njohja e thelbit të ligjit, formulimi dhe paraqitja simbolike e tij. Kuptimi i ligjit, provat e vërtetësisë së tij, vendosja e ligjit në serinë e çështjeve që studion kimia. Përdorimet e ligjit, shpjegimi i dukurive konkrete, parashikimi i dukurive, zgjidhja e detyrave sasiore që lidhen me ligjin. Teoritë. Përvetësimi i teorive mund të kontrollohet mbi bazën e këtyre objektivave të vlerësimit: 1. Njohja e tezave kryesore teorike, paraqitja e fakteve shkencore që provojnë vërtetësinë e tezave teorike. 2. Njohja e burimeve të lindjes dhe zhvillimit të teorisë, njohja e rrjedhimeve të teorisë dhe vërtetimi eksperimental i tyre. 3. Përdorimet e teorisë, sqarimi dhe parashikimi i dukurive, zgjidhja e detyrave sasiore dhe cilësore, përcaktimi i koncepteve nga pikëpamja e teorisë etj. Eksperimentet. Në lidhje me eksperimentet objektiva të vlefshme vlerësimi mund të jenë: Njohja e qëllimit të kryerjes së eksperimenteve. Aftësitë për të kryer eksperimente (shprehitë e punës me kimikate, aparate etj.). Aftësitë për të bërë interpretimin teorik të rezultateve të eksperimenteve. Objektivat e vlerësimit hartohen në përputhje me objektivat mësimore. Përcaktimi i objektivave të vlerësimit ndihmon mësuesin në 86

87 Shkencat natyrore përpilimin e atyre pyetjeve për të cilat, ai ka nevojë të ketë përgjigjet e nxënësve për të gjykuar arritjet përkatëse të tyre në përputhje me kërkesat e programit mësimor. Taksonomia e pyetjeve Ndërtimi i vlerësimit bazohet në pyetjet. Pyetjet në një vlerësim duhet doemos të sigurojnë informacion mbi arritjen e objektivave të programit. Duke qenë se se objektivat e programit janë grupuar sipas taksonomisë së Blumit në 3 nivele njohjeje, rrjedh që edhe ndërtimi i pyetjeve duhet të ndjekë po këtë taksonomi. Shembuj pyetjesh në kimi sipas niveleve të taksonomisë së Blumit 1. Pyetje të njohjes dhe të kuptuarit Pyetjet e njohjes, megjithëse janë të nivelit më të ulët të të menduarit, janë mjaft të rëndësishme gjatë të mësuarit të kimisë mbasi nxënësit duhet të përdorin kujtesën për zotërimin e shumë njohurive në kimi. Në këtë këndvështrim, pyetjet e nivelit të njohjes janë të domosdodoshme gjatë të mësuarit të kimisë vetëm se ato duhet të bëhen në masën e duhur pa u tepruar në kurriz të pyetjeve të niveleve të tjera të njohjes që gjithashtu janë tepër të nevojshme për përvetësimin e kimisë nga nxënësit. Pyetje e këtij lloji janë p.sh. : 1. Çfarë janë anionet? Po kationet? 2. Kloruri i magnezit është përbërje jonike apo koovalente etj? 3. Çfarë ndodh në anodë? Po në katodë? 4. Përmendni disa veti të rëndëishme të amoniakut? 2. Pyetje të të kuptuarit, testojnë njohuritë e nxënësve në një nivel më të lartë se pyetjet e njohjes, ato lidhen me kërkesat; interpreto, parashiko, përgjithëso, argumento etj. Këto pyetje i drejtojnë nxënësit të ndryshojnë informacionin nga një formë në një tjetër ose të përshkruajnë lidhjen midis dy a më shumë koncepteve. Pyetje të tilla në kimi, p.sh.; janë: 87

88 Udhëzues kurrikular 1. Parashiko produktet e reaksionit kimik nga oksidimi i 1-butanolit. 2. Jep reaksionin e përgjithshëm të djegies së alkaneve. 3. Argumento, përse alkolet treten në ujë? 4. Arsyeto, përse dhe si lëvizin elektronet në qarkun e jashtëm, te bateria? 5. Argumento, pse shpërbashkimi i elektroliteve të dobëta në ujë paraqitet me anë të dy shigjetave? 6. Parashiko produktet e reaksionit, nëse një element i grupit II A, bashkëvepron me acidet, me ujin, me oksid acid. 2. Pyetje të zbatimit dhe analizës Pyetje të zbatimit, janë ato pyetje që kërkojnë nga nxënësit të përdorë informacionin e mësuar për të zgjidhur probleme të reja. Disa folje që përdoren në ndërtimin e pyetjeve të zbatimit janë; demonstro, zhvillo, opero, përgatit, përdor, lidh etj. Pyetje të këtij tipi në mësimin e kimisë, p.sh., janë ; 1. Demonstro në rrugë eksperimentale ndryshimin e sjelljes së alkooleve në mjedis bazik dhe acid. 2. Përgatit duke përdorur modelet e plastelinës dhe të shkrepseve, strukturat e molekulave të ndryshme, si ujë, amonjak, eten etj. 3. Shkruaj barazimet e reaksioneve kimike për këto shndërrime : Alkan Alken Alkool Propanal 4. Përdor një metodë të përshtatshme për caktimin e koeficentëve në reaksionet e mëposhtëme: a) Reaksion kombinimi. b) Reaksion këmbimi njëfish. c) Reaksion djegie. 5. Si gram acid nitrik duhet të marim për të përgatitur 1 litër tretësirë ujore të këtij acidi që e ka Ph Shkruani barazimet e reaksioneve kimike për këto shndërrime: Jometal oksid acid acid ujë mbretëror Pyetjet e analizës janë pyetje të nivelit të lartë, ato kërkojnë nga nxënësit të zbërthejnë diçka përmes përdorimit të logjikës, në pjesët për- 88

89 Shkencat natyrore bërëse apo të kërkojnë lidhjet ndërmjet dy a më shumë gjërave. Analiza e lidhjeve shkak - pasojë, gjithashtu përbën një terren të gjerë për formulimin e pyetjeve të analizës. Disa nga foljet e përdorura në ndërtimin e pyetjeve të analizës janë; ilustro, nënvizo, dallo, diferenco, trego, ndaj etj. Shënojmë më poshtë disa pyetje të këtij tipi në lëndën e kimisë : 1. Cila ndër përbërjet; metan, metanal, acid metanoik bashkëvepron me reagentin (reaktivin) Tollens? 2. Tregoni ngjashmëritë dhe ndryshimet midis lidhjes dyfishe dhe asaj trefishe? 3. Trego nga se ndryshon veprimi i bromit me etenin, nga veprimi i bromit në benzenin? 4. Tregoni se cilat janë të përbashkëtat dhe dallimet midis elementit galvanik dhe elektrolizës? 5. Ilustro me anë të shëmbujve nga jeta e përditshme, reaksione, të cilat ndodhin shpejt dhe ngadalë? 6. Ku dallon kataliza homogjene nga ajo heterogjene? Jepni shembuj të ndryshëm për të argumentuar përgjigjen tuaj. 3. Pyetje të sintezës dhe vlerësimit Pyetjet e sintezës, në përgjigjen e këtyre pyetjeve nxënësit duhet të rendisin përmbajtjen e mësuar më parë për të krijuar një produkt të ri. Pyetje sintezë, p.sh., janë: 1. Gjej në laboratorin e kimisë substancat ; etanal, hidroksid amoni dhe nitrat argjendi.në një provëz hidhni 2 ml tretësirë të nitratit të argjendit në ujë dhe duke e përzier shtoni hidroksid amoni.prisni derisa përmbajtja e provëzës të kthjedhohet. Në provëz shtoni disa pika etanal dhe më pas ngroheni. Interpretoni se çfarë ndodh dhe shkruani reaksionin kimik (reaksioni i pasqyrës). 2. Nëse keni në dispozicion një limon, një monedhë zinku, një monedhë bakri dhe dy përcjellësa, demonstroni se çfarë mund të ndërtoni me to. Jepni shpjegimin e proceseve që mund të ngjasin. Pyetjet e sintezës zakonisht nuk kanë vetëm një përgjigje të saktë, ato mund të jenë disa. Ndër mënyrat e hartimit të pyetjeve sintezë është dhe ajo e lidhjes së përmbajtjes së mësimit me probleme të jetës së përditshme që lidhen me mësimin, p.sh., në kimi mund të përfshihen mjaft 89

90 Udhëzues kurrikular mirë problemet mjedisore të shirave acidë, ndotjeve të tokës, ujit etj. Pyetjet e vlerësimit, kanë për qëllim që nxënësit të gjykojnë rreth diçkaje. Për t ju përgjigjur këtyre pyetjeve nxënësit duhet të ndjekin dy hapa kryesorë ; a)të vendosin kriteret e vlerësimit,b) të gjykojnë sipas kritereve të vendosura. Pyetje të tilla në mësimin e kimisë mund të hartohen mbi zgjidhje të ndryshme të studimeve të ndryshme kimike, apo të teknologjive kimike të njohura në literaturë apo direkt në praktikën kimike në zonën afër shkollës. Teknika të vlerësimit Vlerësimi i njohurive, aftësive dhe kompetencave të nxënësve bëhet përmes një numri të madh teknikash vlerësimi. Ato janë: 1. Vlerësimi me shkrim (testet). 2. Vlerësimi gojor. 3. Vlerësimi me anën e dëgjimit. 4. Vlerësimi praktik. 5. Vlerësimi me anën e pyetësorëve të nxënësve. 6. Vlerësimi i projekteve, punëve kërkimore, punëve në terren. Është e këshillueshme që informacioni mbi shkallën e nxënies së nxënësve të merret sipas rastit, duke përdorur secilën nga teknikat e mësipërme. Hartimi i testit për vlerësimin me shkrim Një nga teknikat më të përdorura nga ana e mësuesve për vlerësimin e nxënësve është dhe testi. Në radhë të parë, testi duhet të ketë disa cilësi që janë objektiviteti, përdorshmëria dhe besueshmëria. Një nga momentet, të cilave duhet ti kushtohet rëndësi, është dhe diferencueshmëria dhe përzgjedhja e artikujve të testit. Diferencueshmëria ka të bëjë me efektshmërinë e pyetjeve për të diferencuar nxënësit nga njëri-tjetri, ata të cilët e kanë përfunduar shumë 90

91 Shkencat natyrore mirë testin dhe ata të cilët nuk kanë qenë të sukseshëm në kryerjen e tij. Gjithashtu dhe përzgjedhja e artikujve testues është mjaft e rëndësishme dhe nëse mbas analizës së testit ka artikuj testues, për të cilët nxënësit kanë dhënë të tërë përgjigje pozitive, atëherë ajo duhet të hiqet nga testi sepse është shumë e thjeshtë, ose nëse ka pyetje, për të cilën asnjë nga nxënësit nuk ka dhënë përgjigje të saktë, edhe ajo duhet të hiqet nga testi sepse është pyetje shumë e vështirë. Në hartimin e një testi merr rëndësi shqyrtimi i objektivave të programit dhe planifikimi i pyetjeve të testit. Hap i parë në planifikimin e testit është rishikimi i objektivave të temës apo të kapitullit. Shqyrtimi i objektivave të programit bëhet për t u informuar se cilët janë artikujt testues që duhet të planifikojmë në testimin tonë, si dhe ç përqindje duhet të zerë secila fushë e përmbajtjes në testim. Për të bërë këtë përdoret matrica objektiva aftësi. Matrica duhet të përmbajë të dhënat e mëposhtme: Sasinë e lëndës mësimore që duhet testuar, e cila bazohet në objektivat e programit. Sasinë e përgjithshme të pyetjeve. Sasinë e artikujve testues për çdo objektiv. Sasinë e artikujve testues për çdo fushë përmbajtjeje. Hartimi i artikujve testues Ndërtimi me kujdes i artikujve testues është mjaft i rëndësishëm. Për testet, të cilat reflektojnë të nxënët, artikujt duhet të shkruhen qartë dhe thjesht. Ekzistojnë dy grupe të artikujve testues: Artikuj testues subjektivë, ku bëjnë pjesë essetë. Artikuj testues objektivë, të cilat ndahen në dy kategori. Artikuj testues tip plotësues (përgjigje e lirë, riprodhim i thjeshtë, plotësim). Artikuj testues tip përzgjedhës (përzgjedhje alternative, me zgjedhje shumëfishe dhe çiftëzim). 91

92 Artikuj testues subjektivë Udhëzues kurrikular Për formulimin e artikujve testues subjektivë zakonisht formulohen pyetje të quajtura esse. Pyetjet esse të quajtura ndryshe pyetje me përgjigje të lirë, janë shumë të vlefshme për të matur shprehitë e proceseve, si dhe aftësitë e niveleve të larta të të menduarit, por këto pyetje nuk lejojnë fushë të mjaftueshme të mbulimit të përmbajtjes mësimore. Kemi pyetje esse me përgjigje të zgjeruar dhe pyetje esse me përgjigje të kufizuar. Pyetjet esse me përgjigje të zgjeruar, i lejojnë nxënësve liri në zgjedhjen e informacionit dhe organizimin e përgjigjes. Një pyetje e tillë, p.sh., në kimi mund të jetë: Zgjidh disa përbërje me veti kimike të përafërta dhe shpjego shkaqet e kësaj ngjashmërie. Kuptohet përgjigjet e nxënësve në këto lloj pyetjesh do të jenë të ndryshme në cilësi dhe sasi. Pyetjet esse me përgjigje të kufizuar shoqërohen me udhëzime specifike në lidhje me përmbajtjen dhe formën e përgjigjes. Një pyetje e tillë në mësimin e kimisë p.sh., është: Shpjego kuptimin elektrolizë përmes përshkrimit të elektrolizës së tretësirës ujore të klorurit të natriumit. Në këto pyetje vlerësimi bëhet më i lehtë, përgjithësisht përmes tyre matet niveli i të kuptuarit dhe i zbatimit të informacionit mësimor. Për hartimin e pyetjeve esse duhen pasur parasysh disa sugjerime: 1. Duhet të përcaktohet niveli i të menduarit që do të përdoret nga ana e nxënësit. Përdorimi i fjalëve të tilla, si p.sh.: krahaso dhe bëj dallimin, përmblidh apo trego marrëdhëniet, janë disa tregues për të kërkuar nivel kompleks të nivelit të të menduarit. 2. Pyetja duhet të formulohet që ajo në përgjigjet e nxënësve të kërkojë diçka të re. 3. Pyetja duhet të shkruhet në mënyrë të qartë, që nxënësi të mos ketë vështirësi për të dalluar se çfarë kërkon ajo. 92

93 Artikuj testues objektivë Shkencat natyrore Artikujt testues objektivë ndërtohen nga pyetje objektive që janë disa tipash, i rendisim në vijim: Pyetje me plotësim. Përdoren kur duam të kontrollojmë nivelin e njohjes. Në këtë rast nxënësi reagon me një ose disa fjalë. Një pyetje e tillë jepet në vijim: Grupet funsionore të cilat përmbajnë karbohidratet janë:,, dhe. Pyetje me përzgjedhje Në këtë grup hyjnë pyetjet me përgjigje alternative, pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë dhe me përputhje dhe me përshtatje. Pyetjet më të zakonshme me përgjigje alternative i takojnë i tipit: i vërtetë i gabuar. P.sh.: - Eteri dimetilik mund të gatitet nga bashkëveprimi i metanit me metanol: V G - Proteinat janë substancat kryesore të ndërtimit të qelizave e indeve të organizmit (V-G). - Molekula e proteinës formohet nga bashkimi aminoacideve (V-G). - Proteinat kanë në përbërjen e tyre azot (V-G). - Proteinat shërbejnë si enzima (V-G) etj. Pyetje të tilla mund të ndërtohen dhe me anë të çifteve të tjera të fjalëve antonimike: Po- Jo, më shumë se - më pak se, më e madhe - më e vogël, plus - minus, e lartë - e ulët, shpesh - rrallë, e njëjtë - e ndryshme, shpejtë - ngadalë etj. Pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë. Pyetje të këtij tipi ndërtohen: nga një situatë e cila, përbën rrënjën dhe nga 3, 4, apo 5 mundësi të përgjigjes ku, vetëm njëra është e saktë dhe të gjithë të tjerat janë të gabuara. Një 93

94 pyetje e tillë jepet në vijim: Udhëzues kurrikular - Sa është numri i izomerëve të mundshëm të përbërjes C 3 H 6 Br 2? a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e)5 Përparësi dhe mungesa në përdorimin e pyetjeve me zgjedhje shumëfishe A. Përparësi: - Shpenzohet kohë e shkurtër për përgjigjet; - ka mundësi që me këto pyetje të mund të kontrollohet një sasi e madhe lënde; - lejojnë pikëzim e korrigjim të lehtë; - mund të hartohen për çdo nivel të aftësive të nxënësve. B. Mangësi: - Kërkojnë kompetencë e saktësi të madhe në përpilimin e pyetjeve që shpesh nuk arrihet, gjë e cila reflektohet në marrjen jo të saktë të rezultatit; - prej nxënësve kërkohet një akt i thjeshtë miratimi dhe jo arsyetime e shpjegime, që mund të ndikojë tek ata gjatë studimit për të fiksuar faktet dhe jo për t i kuptuar ato. Ka mundësi që nxënësit të godasin në shenjë për shkak të hamendjes së përdorur gjatë plotësimit të testit dhe jo njohjes së tyre në lidhje me pyetjen, pasqyrohet kështu një rezultat më i lartë nga ai reali në njohuritë e nxënësve. Pyetje me përputhje dhe me përshtatje Ndërtohen në dy kolona. Kolona e parë përmban një listë fjalësh stimuluese apo pohimesh. Kolona e dytë përmban një listë përgjigjesh të cilat mund të përputhen apo çiftëzohen me një ndër elementet përbërëse të kolonës së parë. P.sh.: 94

95 Shkencat natyrore Kolona 1 Kolona 2 Formula e përgjithshme e alkineve. Dehidratim Veprojnë me aldehidet. C n H 2n-2 Eleminimi i ujit. Izomerë Përbërje, të cilat kanë formulë, C n H 2n+2 O molekulare të njëjtë, por formula strukturore të ndryshme. Zakonisht testet hartohen me pyetje të një lloji. p.sh., vetëm pyetje me zgjedhje të shumëfishtë. Por, ka edhe teste që hartohen me pyetje të llojeve të ndryshme. Në këto raste rekomandohet të grupohen pyetjet sipas llojit të tyre, p.sh., pyetjet me plotësim bashkë pastaj ato me zgjedhje të shumëfishtë e kështu me radhë. Konvertimi i pikëve me nota Një nga teknikat e përdorura për vënien e notave bazohet në përqindjet e përgjigjeve të sakta. Duke u nisur nga numri i caktuar i pikëve për secilën nga pyetjet, përcaktohet numri gjithsej i pikëve të mundshme për t u fituar nga nxënësit, numri i pikëve që nxënësi fiton në bazë të përgjigjeve të sakta dhe mbi këtë bazë llogaritet përqindja e pikëve që nxënësi ka marrë në test. Më tej vazhdohet me konvertimin e përqindjes së pikëve në notë, përgjithësisht ndiqet skema që vijon, ku si kufi i poshtëm i mjaftueshm për kalimin e nxënësve konsiderohet fitimi nga nxënësit i masës prej 25% të pikëve të mundshme për t u fituar. Nota % e pikëve 0-24% 25-38% 39-51% 52-64% 65-77% 78-90% % 95

96 Udhëzues kurrikular Nota semestrale/ vjetore e nxënësit Mësuesi i kimisë nxjerr notën semestrale dhe notën vjetore për çdo nxënës. Gjatë vitit/semestrit, nxënësi merr tri lloje vlerësimesh: Vlerësime me gojë Vlerësimet në provimet e kapitujve (me shkrim) Vlerësimet në projektet kurrikulare Për të nxjerrë notën mesatare vjetore apo semestrale të nxënësit mësuesi llogarit së pari: mesataren aritmetike M të vlerësimeve ditore të nxënësit gjatë 1 semestrit/vitit shkollor mesataren M të vlerësimeve të kapitujve të nxënësit gjatë semestrit/ 2 vitit shkollor mesataren M 3 të vlerësimeve në projektet kurrikulare të nxënësit gjatë semestrit/vitit shkollor Mësuesi llogarit notën vjetore/semestrale të nxënësit në kimi jo si mesatare e thjeshtë aritmetike të notave që nxënësi ka marrë, por në bazë të peshave përkatëse të caktuara për secilin tip vlerësimi, të cilat jepen në skemën në vijim: Vlerësimi ditor (me gojë) 20% Vlerësimi në provimet e kapitujve 50% Vlerësimi i projekteve kurrikulare 30% 96

97 Shkencat natyrore Vemë në dukje që nota mesatare semestrale nuk merret parasysh në notën mesatare vjetore. Nota semestrale i vlen nxënësit, prindërve të tij dhe mësuesve për të monitoruar ecurinë e nxënësit. 97

98 Udhëzues kurrikular REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) LËNDA: FIZIKË TIRANË,

99 Shkencat natyrore PËRMBAJTJA Qëllimi i udhëzuesit 1.RËNDËSIA E FIZIKËS NË KURRIKULËN E GJIMNAZIT 2.SYNIMET E KURRIKULËS SË FIZIKËS 2.1.Konceptet 2.2.Struktura 2.3.Formati i programit 2.4.Përmbajtja e programit 2.5.Karakteristika të programit Përshtatshmëria Multikulturalizmi Barazia gjinore Të nxënit me bazë burimet Zhvillimi i karrierës Shkenca, teknologjia dhe shoqëria 3.ZHVILLIMI I AFTËSIVE 3.1.Aftësia e përdorimit të matematikës 3.2.Aftësia e komunikimit 3.3.Aftësia e përdorimit të teknologjisë së informacionit dhe të komunikimit (TIK) 3.4.Aftësia e të menduarit kritik dhe krijues 3.5.Aftësia e përdorimit dhe e përpunimit të informacionit 99

100 Udhëzues kurrikular 3.6.Aftësia e zgjidhjes së problemit 3.7.Aftësia e të punuarit në grup 3.8.Aftësia e qëndrimit etik e social 4.LIDHJA E FIZIKËS ME LËNDËT E TJERA 4.1.Fizika dhe roli i saj në jetën e përditshme 4.2.Fizika dhe lidhja e saj me lëndët e tjera 4.3.Kërkesa të fizikës ndaj lëndëve të tjera 5.OBJEKTIVAT E PROGRAMIT 5.1.Objektivat e arritjeve 5.2.Objektivat specifikë të arritjeve 6.METODOLOGJITË DHE MJETET MËSIMORE PËR ZHVILLIMIN E LËNDËS 6.1.Parime të mësimdhënies së fizikës 6.2.Strategjitë e mësimdhënies Mësimdhënia direkte Mësimdhënia indirekte Hetimi Mësimdhënia interaktive 6.3.Shembuj të teknikave dhe strategjive mësimore 7.VLERËSIMI 8.SHTOJCA 100

101 Shkencat natyrore Qëllimi i udhëzuesit Në procesin e reformimit të gjimnazit, rol të rëndësishëm luajnë dokumentet politikë të kurrikulës dhe ato mbështetës e ndihmës të saj. Udhëzuesi kurrikular, në rastin tonë Udhëzuesi kurrikular i fizikës, është një dokument që plotëson këndvështrimin e mësuesve në lidhje me objektivat dhe përvojat e të nxënit dhe zbatimin e tyre në praktikat e mësimdhënies. Ai është një dokument bazë, ndihmës i mësuesve, që synon dhënien e përgjigjeve të shumë pyetjeve të mësuesve, dialogimit me ta dhe reflektimit të tyre. Gjatë përdorimit të këtij udhëzuesi, shpresohet që mësuesit të qartësohen për qëllimin, objektivat e përgjithshëm të programit, përmbajtjen dhe organizimin e tij, metodologjitë e mësimdhënies dhe vlerësimit. Idetë e paraqitura në këtë udhëzues nuk janë domosdoshmërisht dhe të gjitha të reja; një pjesë e tyre zbatohen realisht nga mësuesit në praktikat e përditshme, të sotme, të mësimdhënies. E rëndësishme është që ky udhëzues të shërbejë si ngacmues i ideve të reja tek mësuesit dhe nxitës i përmirësimit të përvojave të deritanishme të mësimdhënies. Udhëzuesi kurrikular i fizikës, material ndihmës për mësuesit e fizikës të gjimnazit, është produkt i punës dhe takimeve të vazhdueshme të mësuesve, specialistëve të arsimit dhe të interesuarve të tij, të cilët i falenderojmë dhe u shprehim mirënjohjen tonë. Do të jetë shumë i mirëpritur dhe i falënderuar çdo përdorues i këtij udhëzuesi që bën sugjerime në drejtim të përmirësimit të tij. 101

102 Udhëzues kurrikular PËRMBAJTJA Shpirti i shkencës përparon duke bërë pyetje dhe duke kërkuar përgjigje të sakta. Ky shpirt ka pasuruar përvojat tona dhe ka krijuar mundësi të reja për të menduarit dhe të vepruarit. Ne dëshirojmë ta kalojmë shpirtin e shkencës në gjeneratën e ardhshme, duke e kthyer lidhjen midis nesh dhe shkencës në një lidhje midis nesh dhe të ardhmes. Fizika është shkenca që ndihmon të gjithë nxënësit, pa dallime gjinore dhe kulturore, në formimin e tyre shkencor. Formimi shkencor ka të bëjë me qëndrimet, aftësitë dhe njohuritë shkencore, që u duhen nxënëve për të hetuar, për të zgjidhur problemet, për të marrë vendimet, për të nxënë gjatë gjithë jetës dhe për të bërë pyetje e kënaqur kureshtjen e tyre. Përvojat e ndryshme të të nxënit në fizikë u krijojnë mundësi të shumta nxënësve për të eksploruar, analizuar, vlerësuar, sintetizuar, çmuar dhe kuptuar marrëdhëniet ndërmjet shkencës, teknologjisë, shoqërisë dhe mjedisit, të cilët ushtrojnë ndikime në jetën, karrierën dhe të ardhmen e tyre. 1. RËNDËSIA E FIZIKËS NË KURRIKULËN E GJIMNAZIT Filozofia dhe fryma e edukimit shkencor në Shqipëri reflektohet në kurrikulën e fizikës, në dokumentet që mbështesin këtë kurrikul dhe në materialet ndihmëse që lehtësojnë zbatimin e saj. Studimi i fizikës në gjimnaz u krijon mundësi nxënësve të vazhdojnë studimet e mëtejshme për fizikë ose për specializime të tjera që u duhet fizika, të përballen me kërkesat e tregut të punës dhe të plotësojnë interesat, kuriozitetin dhe kënaqësitë e tyre. Studimi i fizikës ndihmon dhe lehtëson studimin e lëndëve të tjera të fushës së shkencave natyrore ose 102

103 Shkencat natyrore dhe jashtë saj. Kurrikula e fizikës për gjimnazin paraqet dukshëm dimensionet e formimit shkencor të nxënësve. Ajo i mundëson secilit nxënës: Të kuptojë natyrën e shkencës dhe të njohurive shkencore dhe t i pranojë ato si mënyrën unike të njohjes. Të kuptojë dhe zbatojë saktësisht dhe në mënyrë të përshtatshme konceptet, parimet, ligjet dhe teoritë në ndërveprim me shoqërinë dhe mjedisin. Të përdorë proceset shkencore në zgjidhjen e problemeve, në marrjen e vendimeve dhe në zgjerimin e të kuptuarit. Të kuptojë dhe vlerësojë ndërveprimet e shkencës dhe teknologjisë dhe ndikimin e tyre te njëra-tjetra në kontekste sociale dhe mjedisore. Të zhvillojë aftësi të shumta manipulative në shkencë dhe teknologji, shumica e të cilave ka të bëjë me matjet. Të bashkëveprojë me shoqërinë dhe mjedisin në aspekte të ndryshme dhe me mënyra që përligjin vlerat shkencore. Të vlerësojë teknologjinë, shkencën, mjedisin në këndvështrim shkencor dhe t i shtrijë këto interesa dhe qëndrime gjatë gjithë jetës. Përvojat e të nxënit të kurrikulës së fizikës, që pasurojnë përvojat e të nxënit në gjimnaz, vënë theksin në: hetimin shkencor, gjatë të cilit nxënësit bëjnë pyetje rreth natyrës së gjërave dhe dukurive, kryejnë eksplorime, si dhe ndërmarrin investigime të fokusuara në çështje dhe tematika konkrete; problemzgjidhjen, me anë të së cilës nxënësit kërkojnë përgjigje për problemet praktike, ku zbatohen njohuritë shkencore; vendimmarrjen, gjatë së cilës nxënësit identifikojnë pyetje ose çështje të ndryshme dhe shfrytëzojnë njohuritë shkencore për t u 103

104 Udhëzues kurrikular informuar për këto pyetje dhe çështje dhe për të marrë vendime të argumentuara në lidhje me to. Të gjitha objektivat e të nxënit grupohen në objektiva të: njohurive, ku nxënësit zhvillojnë njohuritë dhe konceptet e fizikës dhe i zbatojnë ato për të interpretuar, integruar dhe zgjeruar më tej njohuritë e marra. aftësive, ku nxënësit zhvillojnë aftësitë e nevojshme për hetime shkencore dhe teknologjike, për problemzgjidhjen, për komunikimin e ideve dhe rezultateve shkencore, për punën në grup dhe për vendimmarrje të argumentuara. qëndrimeve, ku nxënësit mbajnë qëndrime që mbështesin me përgjegjshmëri pranimin dhe zbatimin e njohurive shkencore dhe teknologjike për të mirën e tyre të përbashkët, të shoqërisë dhe të mjedisit. shkencës, teknologjisë, shoqërisë dhe mjedisit, ku nxënësit kuptojnë natyrën e shkencës (fizikës) dhe teknologjisë, marrëdhëniet ndërmjet shkencës (fizikës) dhe teknologjisë dhe kontekstet sociale dhe mjedisore të shkencës (fizikës) dhe teknologjisë. 2.SYNIMET E KURRIKULËS SË FIZIKËS Kurrikula e fizikës së gjimnazit ka për mision të zhvillojë formimin e nxënësve në fushën e fizikës, me qëllim që ata të jenë të aftë të përmirësojnë jetën e tyre; të kuptojnë dhe të zbatojnë proceset, mënyrat e të menduarit dhe qëndrimet e sjelljet, ndërsa hulumtojnë natyrën; të kuptojnë dhe të zbatojnë njohuritë në jetën e përditshme, duke ndjerë kënaqësi; të kenë një formim të përgjithshëm në fizikë, pavarësisht faktit se do të ndjekin apo jo studimet e mëtejshme në fizikë. 104

105 Shkencat natyrore Programi i fizikës për gjimnazin ndihmon nxënësit të analizojnë dhe zbatojnë marrëdhëniet ndërmjet forcës dhe lëvizjes në dukuritë mekanike, termodinamike, elektrike, magnetike, elektro-magnetike, optike, bërthamore, si dhe të zbatojnë konceptin e energjisë dhe transformimet e saj në këto dukuri. Ai i ndihmon ata të interpretojnë dhe zbatojnë marrëdhëniet ndërmjet shkencës dhe teknologjisë, të planifikojnë dhe të kryejnë matje të thjeshta, të interpretojnë, vlerësojnë dhe zbatojnë rezultatet. Për të mbledhur informacionin dhe për ta paraqitur atë, nxënësit do të përdorin burime, mënyra dhe pajisje të ndryshme. 2.1.Konceptet Kurrikula e fizikës operon me shumë koncepte, por konceptet bazë të saj janë: lidhja kohë-hapësirë ndryshimi ndërveprimi perceptimi forca marrja e rezultateve parashikueshmëria lidhja lëndë-energji modeli fusha probabiliteti saktësia pandryshueshmëria ndërveprimi amplifikimi simetria quantifikimi lidhja shkak-pasojë ruajtja cikli sistemi teoria formulimet themelore shkalla ekuilibri rezonanca vlefshmëria 105

106 Udhëzues kurrikular Këto koncepte nuk u mësohen nxënësve një nga një dhe nuk është kjo detyra e mësuesit. Këto koncepte mësohen të paraqitur, të përdorur në situata të ndryshme dhe me anë të koncepteve të tjerë, më konkretë. Kështu, p.sh., koncepte të programit të fizikës së klasës së 10-të janë: njësia matëse, madhësia themelore, madhësia vektoriale, madhësia skalare, pasaktësia e matjes, gabimi absolut, gabimi relativ; kinematika, sistemi i referimit, vendndodhja, zhvendosja, rruga, shpejtësia, shpejtësia si vektor, shpejtësia lineare, nxitimi, shpejtësia e çastit, lëvizja drejtvizore e njëtrajtshme, lëvizja drejtvizore njëtrajtësisht e ndryshuar, rënia e lirë, nxitimi i rënies së lirë, lëvizja rrethore e njëtrajtshme, perioda, frekuenca, këndi i rrotullimit, shpejtësia këndore, nxitimi qendërsynues; dinamika, forca, forca si vektor, forca rezultante, sistemi i trupave, inercia, masa, forca e rëndesës, pesha, ligjet e Njutonit, fërkimi, forca e fërkimit, koeficenti i fërkimit, forca e gjithësishme, impulsi, impulsi i forcës, ligji i ruajtjes së impulsit, forca e elasticitetit, forca qendërsynuese, ligji i tërheqjes së gjithësishme; baraspesha, baraspesha e qëndrueshme, baraspesha e paqëndrueshme, baraspesha asnjanëse, çifti i forcave, momenti i forcës, momenti rezultant, qendra e rëndesës, inercia e rrotullimit, momenti i inercisë, momenti këndor, ligji i ruajtjes së momentit këndor; puna, xhauli, energjia kinetike, energjia potenciale, energjia potenciale gravitacionale, energjia potenciale e elasticitetit, energjia mekanike, teorema e energjisë kinetike, ligji i ruajtjes së energjisë mekanike, fuqia, goditja elastike, goditja joelastike; termodinamika, sistemi termodinamik, sistemi i mbyllur, parimi i parë i termo-dinamikës, puna në termodinamikë, parimi i dytë i termodinamikës, proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ngrohësi, ftohësi; 106

107 Shkencat natyrore Për klaën e 11 të dhe të 12 të ka koncepte të tjera që vihen në dukje me shkronja të zeza në objektivin e parë të çdo blloku tematik të programeve përkatës. 2.2.Struktura Kurrikula e fizikës është konceptuar në kurrikul bërthamë dhe kurrikul me zgjedhje të detyruar. Në kurrikulën bërthamë të fizikës bëjnë pjesë konceptet, njohuritë, aftësitë bazë, të detyrueshme dhe të mjaftueshme për të gjithë nxënësit e Shqipërisë, për këtë cikël shkollimi. Kurrikula me zgjedhje të detyruar e fizikës mbështetet në kurrikulën bërthamë, por zgjerohet dhe thellohet më shumë se ajo. Këtë kurrikul nuk janë të detyruar ta zgjedhin të gjithë nxënësit, por vetëm ata që e shikojnë si mjet dhe mundësi për shkollimin e mëtejshëm, për punësim apo dhe për interesat e kënaqësitë e tyre. Programi i fizikës mbështetet në standardet lëndore të fizikës, që rrjedhin nga standardet e fushës së shkencave të natyrës. Standardet e fushës së shkencave të natyrës, për pasojë edhe ato të fizikës, grupohen në standarde të përmbajtjes dhe në standarde të proceseve. E rëndësishme në këto standarde është rritja e vëmendjes në drejtim të zhvillimit të aftësive, qëndrimeve dhe vlerave, si dhe integrimit të lëndëve brenda fushës. Ka 3 tipa programesh të kurrikulës së fizikës së gjimnazit: program bërthamë, program me zgjedhje të detyruar i fizikës së avancuar, program me zgjedhje të detyruar i fizikës së zbatuar. Programi bërthamë i fizikës zhvillohet në 144 orë gjithsej, 72 orë në klasën e 10 të dhe 72 orë në klasën e 11 të, si dhe 23 orë në lëndën Shkencë në klasën e 12 të, programi me zgjedhje të detyruar i fizikës së avancuar zhvillohet në 34 orë në klasën e 12 të dhe programi me zgjedhje 107

108 Udhëzues kurrikular të detyruar i fizikës së zbatuar zhvillohet në 36 orë në klasën e 11 të. Në ndryshim nga programet e mëparshëm, programet e fizikës strukturohen mbi bazën e dy T linjave: 1. Lëvizja dhe bashkëveprimet; 2. Energjia dhe transformimet e saj. Secili program strukturohet në blloqe tematikë, sipas linjave përkatëse Orët për Linja Klasa linjë Programi bërthamë Lëvizja dhe bashkëveprimet Blloku tematik 1. Kërkimi shkencor 2. Madhësitë fizike dhe matja e tyre. Vektorët 3. Lëvizja mekanike. Kinematika 4. Dinamika. Ligjet e Njutonit 5. Forcat dhe baraspesha Energjia dhe transformimet e saj Fusha elektrike konstante 2. Rryma elektrike 1. Puna e forcave dhe energjia mekanike 2. Termodinamika 1. Lëkundjet dhe valët 2. Magnetizmi 3. Optika valore 4. Fizika moderne 108

109 Shkencat natyrore Programi i fizikës së avancuar Lëvizja dhe bashkëveprimet Energjia dhe transformimet e saj Programi i fizikës së zbatuar 1. Lëvizja e grimcave në fushën e forcave 2. Teoria speciale e relativitetit 3. Fizika kuantike 4. Elemente të elektronikës 5. Grimcat elementare 1. Elemente të astrofizikës Kërkimi shkencor 1. Kërkimi shkencor në fizikë Lëvizja dhe bashkëveprimet 1. Zgjerim për dinamikën dhe ligjet e ruajtjes në rastet e lëvizjes së trupave të ngurtë 2. Zgjerim për rrymën alternative 3. Zgjerim për akustikën 4. Mesazhet e dritës Energjia dhe transformimet e 1. Zgjerim për fluidet në lëvizje saj Renditja e blloqeve dhe përcaktimi i numrit të orëve për secilin bllok tematik lihet në dëshirë të mësuesve, të cilët duhet të ndjekin logjikën e vijueshmërisë së zbatimit të objektivave të programit brenda klasës dhe nga klasa në klasë 1 Një model të planifikimit të programit të klasës së 10-të mund ta gjeni në Shtojcë. 109

110 Udhëzues kurrikular Sasia e orëve mësimore për secilën linjë është rekomanduese. Mësuesit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, ndërkohë janë të lirë të ndryshojnë me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë. Domethënë, mësuesi/ja mund të vendosë të përparojë më ngadalë kur vë re se nxënësit e tij/saj hasin vështirësi të veçanta në përmbushjen e objektivave të bllokut tematik, por mund të ecë më shpejt kur nxënësit e tij/saj demonstrojnë një përvetësim të kënaqshëm. Në programin e lëndës së fizikës afërsisht 70% e orëve mësimore të përgjithshme janë për shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 30% e tyre janë për përpunimin e njohurive (gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Përpunimi i njohurive përmban: përsëritjen brenda një blloku tematik të njohurive-bazë të tij (konceptet themelore); testimin e njohurive-bazë; integrimin e njohurive të reja të një blloku tematik me njohuritë e blloqeve tematike paraardhës; integrimin e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera (ndonëse këto integrime do të përshkojnë zhvillimin e çdo ore mësimore gjatë përpunimit i duhet kushtuar kohë e posaçme); projektin kurrikular lëndor; përsëritjen vjetore (pavarësisht nga ndarja në linja dhe në blloqe tematike, lënda duhet parë si një e tërë); testimin vjetor (nuk është i detyruar). Veçanërisht gjatë përpunimit të njohurive, duhet t i kushtohet kohë e posaçme kultivimit të aftësive të posaçme lëndore, si: të maturit, të ndjekurit e udhëzimeve, të zbatuarit e kushteve të sigurisë, të përdorurit e pajisjeve dhe aparateve shkencore, të shfrytëzuarit e të dhënave eksperi- 110

111 Shkencat natyrore mentale. Gjatë orëve të përpunimit të njohurive, nxënësve duhet t u krijohet mundësia të punojnë detyra tematike, projekte kurrikulare, të zgjidhin situata problemore nga jeta etj. Pjesë e përpunimit të njohurive është përsëritja vjetore, e cila ka për qëllim të nxjerrë në pah dhe përforcuar konceptet e metodat themelore të kësaj lënde. Meqenëse veprimtaritë praktike dhe eksperimentale janë pjesë e programit dhe kanë rëndësi të veçantë për realizimin me sukses të tij, rreth 20% e orëve të përgjithshme të planifikuara për klasë, u lihen këtyre veprimtarive. Për të siguruar zbatimin sa më të mirë të programit, mësuesit duhet të njohin thellë programet e fizikës për klasën paraardhëse dhe klasat pasardhëse, standardet e të gjitha fushave të tjera të të nxënit dhe të gjitha programet lëndore të të njëjtit vit. 2.3.Formati i programit Përmbajtja e programit është organizuar brenda këtyre rubrikave: Të përgjithshme. Synimi i lëndës. Objektivat e përgjithshëm. Objektivat e linjave. Kërkesat e fizikës ndaj lëndëve të tjera. Kërkesa për zbatimin e programit. Vlerësimi. Shtojca (shenjat emërtuese, njësitë bazë, madhësitë fizike, simbolet dhe njësitë). 111

112 Udhëzues kurrikular Lënda Fizikë, sikurse çdo lëndë në planin mësimor të gjimnazit, ka një kod të paraqitur në kopertinën e programit i cili tregon numrin e vendit të fushës lëndore në planin mësimor të gjimnazit (7), numrin e vendit që zë fizika në listën e lëndëve që bëjnë pjesë në këtë fushë (2), klasën për të cilën është hartuar programi, si dhe tipin e programit. Kështu p.sh.., kodi i programit bërthamë për klasën e 10 të është B, kurse i programit të fizikës së avancuar është Z. 2.4.Përmbajtja e programit Përmbajtja e programit mbështetet në dy linja themelore : Lëvizja dhe bashkëveprimet dhe Energjia dhe transformimet e saj. Linja Lëvizja dhe bashkëveprimet analizon dhe zbaton marrëdhëniet ndërmjet forcës dhe lëvizjes në dukuritë mekanike, termodinamike, elektrike, magnetike, elektromagnetike, optike, valore, bërthamore. Ajo trajton marrëdhëniet ndërmjet shkencës dhe teknologjisë dhe u krijon nxënësve mundësitë të planifikojnë dhe kryejnë matje të thjeshta, interpretojnë, vlerësojnë dhe zbatojnë rezultatet. Përmbajtja në këtë linjë ka të bëjë me kërkimin shkencor, madhësitë fizike dhe matjen e tyre, modelet, teoritë dhe ligjet në këto dukuri. Linja Energjia dhe transformimet e saj zbaton konceptin e energjisë dhe transformimet e saj në dukuritë mekanike, termodinamike, elektrike, magnetike, elektromagnetike, optike, valore, bërthamore. Edhe kjo linjë trajton marrëdhëniet ndërmjet shkencës dhe teknologjisë, dhe u krijon nxënësve mundësitë të planifikojnë dhe kryejnë matje të thjeshta, interpretojnë, vlerësojnë dhe zbatojnë rezultatet. Përmbajtja e këtyre linjave jepet në mënyrë të sintetizuar në përshkrimin e linjës në secilin program. 112

113 Shkencat natyrore Për të mbledhur informacionin dhe për ta paraqitur atë, në të dyja linjat, nxënësit përdorin burime, mënyra dhe pajisje të ndryshme. 2.5.Karakteristika të programit Përshtatshmëria Në çdo klasë, në lëndën e fizikës, ka nxënës që karakterizohen nga diversiteti i arritjeve, aftësive, interesave, motiveve dhe nevojave. Programet e fizikës të gjimnazit janë hartuar në mënyrë të tillë që u krijojnë mundësi mësuesve të përshtasin ndryshimet individuale të nxënësve me kërkesat e vetë programeve. Ata i nxitin mësuesit të bëjnë ndryshime brenda programit të miratuar dhe përfshijnë ato praktika që u mundësojnë atyre ta bëjnë kurrikulën, mësimdhënien dhe mjedisin e të nxënit të përshtatshëm për secilin nxënës. Fakti që programi karakterizohet nga përshtatshmëria nuk i lejon mësuesit të ndryshojnë apo të heqin objektivat e tij. Përshtatshmëria ka të bëjë me mësimdhënien, vlerësimin dhe mjediset e të nxënit për të plotësuar nevojat e nxënësve në lidhje me objektivat e të nxënit. Por, nga ana tjetër, kjo karakteristikë tregon se programi duhet të mbajë vulën e profesionalizmit, krijimtarisë dhe zbatimit të vetë mësuesit. Sinjalet se gjatë zbatimit të programit nuk po plotësohen nevojat e të gjithë nxënësve mund të merren nga burime të ndryshme. Ato mund të perceptohen nga mësuesi gjatë monitorimit të vëmendjes dhe kuptimit të mësimit gjatë orës së mësimit; nga rezultatet e testit të një blloku tematik ose nga mangësitë e mbartura të një nxënësi që ai e njeh prej një apo dy vitesh më parë; nga interesi ose njohuritë që demonstron një nxënës për një çështje të caktuar, që indirekt tregon se ka nevojë të mbështetet. 113

114 Udhëzues kurrikular Përshtatshmëria kërkon që ndonjëherë, për shkak të nevojës për ndryshimin e metodës së mësimdhënies në përputhje me nevojat e nxënësve, të ndryshohet lehtësisht edhe përmbajtja e programit (p.sh., kur ndonjë nxënës mund të ketë informacion paraprak të kufizuar ose për shkak të angazhimit në ndonjë veprimtari specifike të një nxënësi ose grupi nxënësish). Koha në dispozicion të përshtatshmërisë së programit me nevojat e nxënësit mund të zgjasë 5 minuta për një ndihmesë individuale deri në rekomandimin nga mësuesi dhe ndjekjen nga nxënësi të programit të përforcimit. Programi i përforcimit është pjesë përbërëse e kurrikulës me zgjedhje të lirë dhe hartohet, planifikohet e zbatohet nga shkolla (1 orë në javë). Programi i përforcimit ndihmon mësuesin: Të plotësojë njohuritë dhe përvojat e nxënësit, kur ai nuk i ka ato. Të hartojë një program më të zgjeruar, nëse e shikon të nevojshëm. Të marrë parasysh nevojat e nxënësve me kultura të ndryshme Multikulturalizmi Programi i fizikës reflekton përvojat dhe kulturat e të gjithë nxënësve. Ai reflekton pozitivisht: Faktin se të gjithë nxënësit mund të mësojnë dhe të merren me fizikë. Perspektivën multikulturore që njeh dhe pranon grupet e ndryshme kulturore si brenda klasës, ashtu dhe komunitetit. Ndërgjegjësimin kundrejt stereotipizimit dhe përgjithësimit të 114

115 Shkencat natyrore sjelljes midis individëve të së njëjtës kulturë. Se klasa, gjinia, rajoni dhe besimi ndikojnë të individët dhe se një fije e hollë ndan përgjithësimin nga stereotipizimi. Jo vetëm kontributet në fizikë të kulturave të ndryshme, por dhe kontekstet dhe lidhjet që mund të ketë fizika tek të gjitha kulturat Barazia gjinore Programi i fizikës synon formim shkencor cilësor për të gjithë nxënësit. Megjithëse bëhen përpjekje për të çliruar mësimdhënien e fizikës nga dallimi gjinor, mësuesit dhe shkollat duhet të bëjnë përpjekje në sigurimin e materialeve të balancuara gjinore dhe në përdorimin e strategjive (joseksiste) të mësimdhënies. Mësuesit duhet të sigurojnë një mjedis të nxëni në lëndën e fizikës, të barabartë në aspektin gjinor. Ata duhet: Të zgjedhin burime që reflektojnë prirjet e sotme të përfshirjes së grave dhe burrave në shkencë dhe teknologji. Të njohin arritjet e grave dhe burrave në shkencë dhe teknologji. Të diskutojnë me nxënësit ndonjë material që ka aspekte të dallimit gjinor. Të shprehin kërkesa njësoj të larta si për nxënësit meshkuj, ashtu dhe për ato femra. Të shpenzojnë kohë të njëjtë me të gjithë nxënësit pavarësisht nga gjinia. Të krijojnë mundësi të njëjta dhe të presin rezultate të njëjta si për nxënësit meshkuj, ashtu dhe për ato femra. Të praktikojnë grupime të ndryshme në klasë, veçanërisht 115

116 Udhëzues kurrikular në laborator. T u krijojnë të gjithë nxënësve përvoja të njëjta praktike. Secilit nxënës duhet t i jepen mundësitë të ushtrojë të gjitha rolet në veprimtaritë laboratorike (p.sh., mbajtës i të dhënave, udhëheqës grupi, prezantues, ngritës dhe pastrues pajisjesh). Të nxitin të gjithë nxënësit të luajnë të gjitha rolet në veprimtaritë e të nxënit bashkëpunues. Të përdorin një gjuhë të folur dhe të shkruar, pa dallim gjinor. Të mësojnë dhe të dëgjojnë me respekt secilin nxënës, djalë apo vajzë Të nxënit me bazë burimet Mësimdhënia dhe mësimnxënia me bazë burimet është qasje e të nxënit sipas së cilës nxënësit përdorin shumëllojshmëri burimesh për realizimin e objektivave të të nxënit. Disa burime të mundshme janë librat, revistat, filmat, mjetet audiovizive, softet dhe databazat kompjuterike, burimet online, kompletet komerciale, hartat, burimet komunitare, muzeumet, veprimtaritë në terren, fotografitë, objektet reale dhe artizanale dhe pajisjet e produkteve mediatike. Të nxënit me bazë burimet reflekton qasjen e nxënësit në qendër të mësimdhënies. Ajo i ofron nxënësve mundësitë për të zgjedhur, eksploruar dhe zbuluar. Nxënësit që nxiten të bëjnë zgjedhje në një mjedis të pasur me burime, ku respektohen bindjet dhe mendimet e gjithësecilit, kanë mundësi të bëhen nxënës të pavarur. Në të gjitha linjat dhe blloqet e programit, objektivat e njohurive dhe të aftësive, kërkojnë burime të ndryshme dhe të shumëllojshme infor- 116

117 Shkencat natyrore macioni dhe të nxëni. Mësuesit duhet të zgjerojnë gamën e burimeve, të identifikojnë ato që janë të dobishme dhe të jenë vazhdimisht në kërkim të burimeve të reja. Në fizikë është e rëndësishme që mësues/i,-ja: të marrë parasysh një mori burimesh grafike, vizuale, dëgjimore dhe njerëzore në planifikimin e programit; të krijojë një mjedis të pasur me burime të nxëni në klasë; të nxitë nxënësit të lexojnë shumë, përfshirë të rejat shkencore, filmat e dokumentarët artistikë e shkencorë; të modelojë burime të nxëni së bashku me nxënësit, duke përdorur një numër të madh materialesh dhe njerëzish si burime; të përdorë në mënyrë të përshtatshme burimet dhe aftësitë e kërkimit në mësim; të nxitë nxënësit të përcaktojnë vetë aftësitë dhe burimet e nevojshme për realizimin e një detyre; të japë detyra dhe projekte që kërkojnë burime të shumta të nxëni; të bashkëpunojë me stafin e qendrës së burimeve (nëse shkolla ka një qendër burimesh të nxëni) dhe me mësuesit e tjerë për planifikimin e programit; të nxitë nxënësit për të eksploruar një shumëllojshmëri burimesh, database dhe qendra burimore si për informacion, ashtu dhe për kënaqësi; të zgjedhë burime të nxëni që përfaqësuesojnë grupe të ndryshme kulturore, nga të dyja gjinitë, periudha të ndryshme historike, vende të ndryshme, grupmosha dhe aftësi të ndryshme. Mësuesit duhet t i përdorin burimet jo vetëm për faktin se mund t i kenë realisht ato burime në dispozicion, por duhet të reflektojnë mbi përshtatsh- 117

118 Udhëzues kurrikular mërinë, domosdoshmërinë dhe lidhjen e tyre me mësimdhënien Zhvillimi i karrierës Përfshirja e kompetencave në të gjithë kurrikulën e gjimnazit dhe lidhja e saj me jetën/punën është parë si pjesë e strategjisë së zhvillimit të karrierës, që do t i ndihmojë nxënësit në realizimin e roleve personale, sociale dhe të punës gjatë procesit të krijimit të karrierës së tyre. Kompetencat e zhvillimit të karrierës lidhen dhe derivojnë nga kompetencat europiane të të nxënit. Ato reflektohen brenda objektivave të të nxënit dhe strategjive dhe metodave të mësimdhënies në fizikë. Në bashkëpunim dhe ndërthurje me lëndët e tjera, fizika në formimin e përgjithshëm të nxënësve i mëson nxënësit të mendojnë në mënyrë logjike dhe të shprehin mendimet në mënyrë të saktë e të përmbledhur. Aftësitë dhe njohuritë e marra në fizikë, nxënësit mund t i shfrytëzojnë në stuata të shumta e të ndryshme. Fizika është lëndë e dobishme jo vetëm për të bërë karrierë në fizikë, por edhe për të bërë karrierë në fushat e tjera shkencore dhe teknike. Këto mundësi reflektohen në objektivat e linjave të programit. Lidhja e koncepteve të fizikës me jetën e përditshme ndihmon nxënësit të forcojnë lidhjet me fizikën, të vlerësojnë dobishmërinë e saj, të marrin vendimin nëse do të vazhdojnë studimet e mëtejshme në këtë fushë ose të kërkojnë të punësohen atje ku njohuritë fizike janë të dobishme Shkenca, teknologjia dhe shoqëria Shkenca, teknologjia dhe shoqëria paraqitet si përbërës i programit (realisht është standard i tij), që u krijon mësuesve hapësira për të rritur 118

119 Shkencat natyrore interesin e nxënësve në zbatimet e fizikës dhe rolin e saj në jetën e përditshme. Kjo karakteristikë e programit që lidh dukshëm shkencën, teknologjinë dhe shoqërinë, paraqitet me objektiva që përforcojnë teorinë me shembuj praktikë dhe zbatime të jetës së përditshme. Ajo i ndihmon nxënësit të zhvillojnë qëndrime pozitive ndaj fizikës. Objektivat e programit të fizikës përfshijnë si zbatimet e fizikës, ashtu dhe shkenca për qytetarët. Shembujt sugjerues në këndvështrimin individual, mjekësor, biologjik, historik dhe social kanë të bëjnë si me zbatimin e fizikës, ashtu dhe me shembuj konkretë teknikë. Varësia e shkencës, teknologjisë dhe shoqërisë është e mbushur me çështje dhe fakte që hapin debate dhe mund të kundërshtojnë njëra-tjetrën. Të tilla çështje hasen në jetën e përditshme, komentohen në mediat e ndryshme, bëhen probleme të politikave. Është detyrë e mësuesit të lehtësojë shprehjen e mendimeve, ideve dhe gjykimeve të secilit nxënës, të kërkojë nga ata respektimin e ideve të njëri-tjetrit. 3.ZHVILLIMI I AFTËSIVE Përgatitja për jetën dhe punën në të ardhmen kërkon që kurrikula e fizikës t u mundësojë nxënësve të fitojnë disa aftësi bazë, që ata të zhvillohen si manazherë të vetvetes, mendimtarë kritikë e krijues, të pavarur, problemzgjidhës, pjesëmarrës aktivë në grup dhe komunikues të mirë. Në hartimin e secilit tip të programit të fizikës është bërë kujdes që të gjitha aftësitë të jenë pjesë e objektivave të programit. Aftësitë e synuara, si p.sh.: të menduarit kritik e krijues apo të mësuarit e pavarur, ndikojnë në mënyrën se si hartohet dhe mësohet fizika, por ato nuk mund të krijojnë bllok tematik apo lëndë më vete. Kjo do të thotë se nuk mund 119

120 Udhëzues kurrikular të ketë bllok tematik apo lëndë të titulluar Të menduarit kritik dhe krijues apo Të mësuarit e pavarur. Pa diskutim, nga mësuesit nuk kërkohet zhvillimi i aftësisë në mënyrë të pavarur, por e ndërthurur me njohuritë e lëndës së fizikës dhe me aftësitë e tjera. Aftësitë që synon të zhvillojë fizika tek nxënësit janë: 3.1.Aftësia e përdorimit të matematikës Aftësitë e përdorimit të matematikës kanë të bëjnë me zhvillimin e njohurive, aftësive dhe vlerësimeve të ideve, teknikave dhe zbatimeve matematike. Në lidhje me mësim-dhënien, zhvillimi i këtyre aftësive kërkon vendosjen e një balance më të mirë ndërmjet asaj si të llogaritësh, matësh, vlerësosh dhe interpretosh të dhënat matematike me atë se kur duhen zbatuar këto aftësi dhe teknika të njëjta dhe të kuptuarit pse zbatohen këto procese të veçanta. Qëllimi është që nxënësit të aftësohen për të realizuar me kompetencë kërkesat e situatave të përditshme që kërkojnë përdorimin e koncepteve matematike, si dhe zhvillimin e aftësive të tyre për të mësuar koncepte të reja nëse është e nevojshme. Zhvillimi i kësaj aftësie kërkohet nëpërmjet objektivave të programit, si p.sh.: të shprehë në përqindje gabimin relativ; të gjejë grafikisht dhe analitikisht vektorin rezultant të dy vektorëve, paralelë dhe pingulë etj. 3.2.Aftësia e komunikimit Komunikimi, në kuptimin e dhënies dhe marrjes së informacionit, të ideve dhe të imazheve, si dhe të transmetimit të ndjenjave, zhvillohet te nxënësit në secilin nga blloqet tematikë të programit. Programi i jep 120

121 Shkencat natyrore mundësinë secilit nxënës që të bëhet i aftë të komunikojë qartë, saktë e kuptueshëm në mënyra të larmishme. Në objektivat e programit gjen të formuluar kërkesën dhe kushtet për zhvillimin e kësaj aftësie, si p.sh.: të prezantojë me shkrim ose me gojë historikun e përcaktimit të vlerës së nxitimit të rënies së lirë, duke vlerësuar rolin e eksperimentit të Galileos në përfundimin e arritur mbi vlerën e g; të debatojë mbi një strategji që ka të bëjë me zgjidhjen e një situate problemore të kinematikës ose të ndërlidhjes së saj me lëndët e tjera (si p.sh.: përcaktimi i mënyrave dhe mjeteve për zvogëlimin e numrit të aksidenteve automobilistike, duke marrë parasysh edhe faktorët juridikë, socialë, ekonomikë, mjedisorë etj.) etj. 3.3.Aftësia e përdorimit të teknologjisë së informacionit dhe të komunikimit (TIK) Nxënësi që ka fituar aftësitë e TIK-ut, e ka të lehtë të përdorë sistemet dhe mjetet e teknologjisë së informacionit dhe të komunikimit në kontekste të ndryshme. Për këtë arsye, programi synon t i aftësojë nxënësit për të përdorur TIK-un për të kërkuar dhe manazhuar informacione të nevojshme; për të shqyrtuar, për të bërë parashikime dhe për të zgjidhur situata problemore; për të paraqitur punën individuale ose të grupit, duke përdorur një larmi mjetesh dhe formatesh digjitale; për të bashkëpunuar me të tjerët nëpërmjet komunikimit elektronik. Zhvillimi i kësaj aftësie kërkohet nëpërmjet objektivave të programit, si p.sh.: të përdorë pajisjen e data-logging për mbledhjen, regjistrimin dhe analizën e të dhënave gjatë kryerjes së eksperimentit; të përdorë word-processor në shkrimin e shënimeve ose eksperimenteve në mekanikë etj. 121

122 Udhëzues kurrikular 3.4.Aftësia e të menduarit kritik dhe krijues Të menduarit kritik dhe krijues ndihmon në rritjen e shkallës së arsyetimit dhe në zgjidhjen e problemeve. Kjo aftësi u jep mundësinë nxënësve që të shfaqin origjinalitetin e tyre dhe të zhvillojnë prirjet e veta krijuese. Në lidhje me aftësinë e të menduarit kritik dhe krijues, objektivat e programit të fizikës kërkojnë që nxënësit të aftësohen: për të mbështetur me argumente dhe fakte përfundimet, përgjithësimet dhe bindjet e tyre; për të mbajtur ose për të krijuar qëndrime të pavarura, të mbështetura me argumente ndaj gjykimeve dhe qëndrimeve të të tjerëve, ndaj informacioneve në përgjithësi dhe atyre mediatike në veçanti; për të marrë parasysh, pa paragjykime, argumentet e të tjerëve; për të shqyrtuar alternativat pro dhe kundër për një çështje të caktuar; për të dalluar faktet nga interpretimet e tyre; për të përdorur metoda të larmishme për identifikimin e strukturave të informacionit dhe të ideve, p.sh., listat, rrjetet, hierarkitë, matricat, diagramet operative, grafikët, hartat etj.; për të shpjeguar lidhjet ndërmjet së tërës dhe pjesëve të saj përbërëse; për të zhvilluar një linjë arsyetimi të bazuar në fakte/përfundime/ parashikime; për të dalluar dhe për të pranuar kufizimet e tyre; për të shprehur, nëpërmjet një larmie formash, anët origjinale të personalitetit të tij në shkollë, komunitet dhe punë; 122

123 Shkencat natyrore për të pranuar dhe për të kërkuar ide e rrugëzgjidhje të reja; për të mirëpritur ide dhe përvoja të reja të të tjerëve; për të ndërmarrë me kurajë plane afatgjata, mbi bazën e analizës së mundësive, të rreziqeve etj. P.sh.: të skicojë hartën e koncepteve të dinamikës; të diskutojë mbi ndryshimet konceptuale ndërmjet mekanikës së Aristotelit, Galileos dhe Njutonit, duke analizuar faktorët e progresit të teorisë nga njëri autor tek tjetri etj. 3.5.Aftësia e përdorimit dhe e përpunimit të informacionit Përdorimi dhe përpunimi i informacionit ndihmojnë nxënësit të bëhen më të efektshëm në një mjedis të tejmbushur me informacion. Për këtë arsye, programi i fizikës synon aftësimin e nxënësit: për të siguruar informacione nga burime të larmishme; për të përdorur teknika e forma të ndryshme, me qëllim përftimin e informacioneve të shkruara, si: përdorimi i pasqyrës së lëndës, i fjalorthëve, i përmbledhjeve në fund të blloqeve tematikë etj.; për të përdorur strategji të ndryshme për të analizuar, përpunuar dhe interpretuar informacione; për të përzgjedhur burimet e ndryshme të informacionit në përshtatje me qëllimin; për të vlerësuar seriozitetin dhe besueshmërinë e burimeve, duke përdorur kritere, si: autorësia, lidhja, aktualiteti, anshmëria, përvoja e autorit; për të regjistruar, për të organizuar, për të përmbledhur, për të bash- 123

124 Udhëzues kurrikular kërenduar dhe për të komunikuar informacionet; për të paraqitur informacionet, duke shfrytëzuar larmi teknologjish informacioni dhe komunikimi. (p.sh., poëerpoint, video klipe, aparat fotografik, digjital) P.sh.: të krijojë një album apo CD, vidio, me foto të përgatitura vetë apo të mbledhura nga burime të tjera, që paraqesin zbatimin e ligjit të ruajtjes së momentit këndor në jetën e përditshme, si p.sh.: në sportin e gjimnastikës etj. 3.6.Aftësia e zgjidhjes së problemit Të zgjidhësh një situatë problemore do të thotë të përdorësh njohuritë e fituara për të zgjidhur një problem në një situatë të panjohur më parë. Kjo aftësi u jep nxënësve mundësinë të sfidojnë, të zgjidhin e të manazhojnë situatat e larmishme problemore të jetës së përditshme. Në këtë drejtim, programi i fizikës synon të zhvillojë aftësinë e nxënësit: për të analizuar situata problemore dhe për të hartuar plane ndërvepruese për zgjidhjen tyre; për të monitoruar dhe për të vlerësuar ecurinë e etapave të zgjidhjes së problemit; për të bërë parashikime, për të ngritur hipoteza, për të argumentuar në mënyrë bindëse metodat e përdorura të kërkimit dhe përfundimet e arritura; për të kërkuar, për të gjetur zgjidhje të ndryshme dhe për t i vlerësuar ato në përputhje me dobinë dhe zbatueshmërinë; për të vlerësuar rrugën e zgjidhjes me qëllim përmirësimi. 124

125 Shkencat natyrore P.sh.: të përdorë modelimet dhe simulimet për goditjet elastike dhe joelastike, ligjin e ruajtjes së momentit linear; të përdorë një grup të dhënash të nxjerra vetë apo të marra të gatshme nga një burim informacioni, për të krijuar një situatë problemore, si p.sh.: zgjedhja e gërshërës sipas trashësisë së fletës dhe llojit të materialit që do të pritet; si dhe sa duhet të jetë baza e një vinçi që përdoret në ndërtimin e banesave të larta; të diskutojë pjesë të rregullores së qarkullimit të automjeteve, duke u bazuar në rrugën që bën automjeti kur frenon etj. 3.7.Aftësia e të punuarit në grup Aftësitë e punës në grup nxjerrin në pah rolin e të punuarit me të tjerët për qëllime të të nxënit dhe për arritjen e synimeve personale dhe të përbashkëta. Të punuarit në grup i shërben motivimit, çlirimit të energjisë dhe shfrytëzimit maksimal të talenteve individuale. Ai është i rëndësishëm për kohezionin social dhe për lidhjet e grupeve të ndryshme kulturore, etnike dhe fetare. Programi i fizikës synon të aftësojë nxënësit: për të punuar me të tjerët në grup, në mjedise e kontekste të ndryshme, me synime dhe qëllime të përcaktuara; për të përcjellë idetë dhe nevojat brenda grupit, duke respektuar pikëpamjet e ndryshme të anëtarëve të tij; për të arritur marrëveshje për planet e veprimit, për të respektuar afatet dhe planet e pranuara; për të marrë përsipër përgjegjësitë e rolit si anëtar i grupit ose si drejtues i tij; për të ndihmuar të tjerët të ndihen të përfshirë në grup dhe të motivojnë grupin për të tejkaluar vështirësitë; për të pranuar dhe për të zbuluar rrugë të reja për përmirësimin e 125

126 Udhëzues kurrikular mëtejshëm të aftësive individuale për të punuar në grup. P.sh.: të realizojë në grup një projekt që ka të bëjë me zbatimin e ligjit të tërheqjes së gjithësishme, si p.sh.: përcaktimi i g në planetët e sistemit diellor; 3.8.Aftësia e qëndrimit etik e social Përveç njohurive dhe aftësive, shkolla synon të edukojë vlera dhe parime të përgjithshme të pranuara nga shoqëria, të cilat lidhen me mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të fëmijëve në veçanti, me respektimin dhe zhvillimin e vlerave kombëtare, me mbrojtjen e mjedisit në të gjithë larminë e tij etj. Programi i fizikës u jep mundësinë nxënësve që të mbajnë qëndrim etik e social ndaj ngjarjeve, dukurive dhe pikëpamjeve e sjelljeve të ndryshme në shoqëri. Ai synon të aftësojë nxënësit: për të vlerësuar sjelljet, veprimet dhe qëndrimet e tij dhe të të tjerëve nga pikëpamja e të mirës së përbashkët të komunitetit, vendit e më gjerë; për të vlerësuar dukuritë, ngjarjet, qëndrimet dhe veprimet e të tjerëve në të shkuarën dhe në të tashmen, nga pikëpamja e dobisë shoqërore për komunitetin, vendin, rajonin dhe më gjerë; për të qenë pjesëmarrës aktivë në veprimtaritë dhe lëvizjet që synojnë përmirësime në shkallë komuniteti, vendi, rajoni dhe më gjerë. P.sh.: të debatojë mbi një strategji që ka të bëjë me zgjidhjen e një situate problemore të kinematikës ose të ndërlidhjes së saj me lëndët e tjera 126

127 Shkencat natyrore (si p.sh.: përcaktimi i mënyrave dhe mjeteve për zvogëlimin e numrit të aksidenteve automobilistike, duke marrë parasysh edhe faktorët juridikë, socialë, ekonomikë, mjedisorë etj.), të përgatisë një punim individualisht ose në grup mbi zbatime të akustikës në teknikë, si p.sh.: mbi historinë e evoluimit të akustikës së sallave të teatrit, muzikës së lehtë apo klasike, në vite, duke shfrytëzuar burime të ndryshme informacioni si ato të shkruara dhe elektronike etj.; 4.LIDHJA E FIZIKËS ME LËNDËT E TJERA 4.1.Fizika dhe roli i saj në jetën e përditshme Fizika është pjesë integrale e jetës së përditshme. Kjo është arsyeja që kurrikula e fizikës është pjesë e rëndësishme e kurrikulës në gjimnaz dhe studimi i saj lidhet ngushtë me lëndët e tjera. Fizika zbatohet në shumë fusha të jetës së përditshme, si: Meteorologji (matjet dhe parashikimi i motit); Energjia (burimet e energjisë); Inxhinieria dhe teknologjia (strukturat, makinat, elektronikat); Transporti (makinat, biçikletat, modelet e reja të transportit); Arte (teatri, opera, artet vizuale, kërcimi); Shtëpi (elektriciteti, ngrohja, pajisjet); Hapësirë (teleskopët, spektroskopët, raketat, satelitët); Arkeologji (teknikat për investigime, p.sh.: shënjimi me karbon, rezistenca e dherave); 127

128 Udhëzues kurrikular Kohë e lirë (kamerat, magnetofonat, CD); Teknologjitë e komunikimit dhe informimit (kompjuter, telefon, televizion, fibrat optike); Mjekësi (rrezet X, ultratingujt, termometrat); etj. 4.2.Fizika dhe lidhja e saj me lëndët e tjera Fizika lidhet ngushtë me shumë lëndë të kurrikulës së gjimnazit. Gjatë hartimit të kurrikulës së fizikës së gjimnazit, lidhja dhe integrimi i fizikës me lëndët e tjera është parë jo vetëm për dimensionin global dhe holistik të saj, por edhe për uljen e mbingarkesës së nxënësve. Nga ana tjetër, kjo lidhje ndihmon mësuesin në planifikimin cilësor të mësimdhënies. Fizika lidhet me: kiminë (energjia, struktura e lëndës); ekonominë (ndikimi i teknologjisë, vlerat dhe nevojat sociale të saj); biologjinë (shqisat, lëvizja, muskujt, ruajtja e energjisë); teknologjinë (nxehtësia, drita, zëri, mekanika, ruajtja e energjisë, elektriciteti, elektronika); historinë (roli i shkencës/fizikës në histori, qasjet historike të fizikës); filozofinë (origjina e universit); shkencën e tokës (çështjet mjedisore, si: energjia, ndotja, rrezatimi); 128

129 Shkencat natyrore matematikën (gjuha e fizikës); gjuhët (të shkruarit, të lexuarit, imazhet e botës, si p.sh., në poezi); artet (forcat, strukturat, format, ngjyrat, tingulli); edukimin fizik dhe sportet (lëvizjet, forcat, energjia, ligjet e ruajtjes). 4.3.Kërkesa të fizikës ndaj lëndëve të tjera Përveç lidhjes dhe integrimit të fizikës me lëndët e tjera, si element i domosdoshëm për ta parë dhe studiuar botën në mënyrë globale, fizika ka nevojë për njohuri dhe aftësi që i zhvillojnë lëndë të tjera. Për këto kërkesa dhe nevoja, mësuesi duhet të jetë i mirinformuar paraprakisht, pasi e ndihmojnë atë për strukturimin e mësimdhënies dhe arritjen e objektivave mësimorë të programit të fizikës. Në tabelën e mëposhtme paraqiten kërkesat e fizikës ndaj lëndëve të tjera. Tabela e programit Fizika 1. Matematika Madhësitë fizike dhe matja e tyre. Vektorët - Madhësitë fizike dhe njësitë matëse të tyre. Sistemi i njësive SI. Nxënës/i,-ja duhet: të kryejë veprime të mbledhjes, zbritjes, shumëzimit, pjesëtimit të numrave të paraqitur me fuqi të dhjetës të lidhë parashtesën (p.sh.: mega, tera, mili etj.) me numrin: 10-12, 10-9, 10-6, 10-3, 103, 106, 109,

130 Udhëzues kurrikular - Matja e madhësive fizike dhe gabimet në matje. - Madhësitë skalare dhe vektoriale. Zhvendosja. Lëvizja mekanike. Kinematika - Lëvizja drejtvizore e njëtrajtshme. Shpejtësia. Formula e shpejtësisë dhe zhvendosjes. Nxënës/i,-ja duhet: të bëjë vlerësime të përafërta të shprehjeve numerike; të përdorë simbolet >, <, x, Δx, =, ±,,,,. Nxënës/i,-ja duhet: të shumëzojë dhe të pjesëtojë një madhësi vektoriale me një madhësi numerike; të gjejë vektorin rezultant të dy vektorëve pingulë në situata të përshtatshme fizike, si p.sh., gjetjen e shpejtësisë rezultante; të zbërthejë vektorin në përbërës pingulë në situata të përshtatshme fizike, si p.sh.: gjetjen e zhvendosjes sipas drejtimit veri-lindje dhe veri-jug. Nxënës/i,-ja duhet: të zgjidhë ekuacione të gradës së parë me një ndryshore, me shembuj nga fizika, p.sh.: v = v 0 + at; të llogarisë sipërfaqen e trekëndëshit kënddrejtë, të katërkëndëshave; të përdorë teoremën e Pitagorës, ngjashmërinë e trekëndëshave dhe shumën e këndeve të një trekëndëshi; të bëjë kalimin e informacionit në forma të ndërsjella në numerik, algjebrik, verbal dhe grafik; të zgjedhë në mënyrë të përshtatshme variablat dhe shkallën për plotësimin e grafikut të varësisë lineare; të përcaktojë pjerrësinë e grafikut linear dhe të vendosë njësitë fizike të përshtatshme në të; të zgjedhë ndërmjet disa vijave të drejta në grafik, drejtëzën që përfaqëson të dhënat në tabelë. 130

131 Shkencat natyrore - Shpejtësia e çastit në lëvizjen drejtvizore njëtrajtësisht të ndryshuar. - Lëvizja rrethore e njëtrajtëshme dhe madhësitë kinematike që e karakterizojnë atë. Nxitimi qendërsynues. Mekanika e rrotullimit - Inercia e rrotullimit Puna e forcave dhe energjia mekanike - Energjia kinetike dhe teorema e energjisë kinetike. Nxënës/i,-ja duhet: të zgjidhë ekuacione të gradës së dytë me një ndryshore, me shembuj nga fizika, p.sh.: h = g 2 t 2 ;të zëvendësojë madhësitë fizike në ekuacionet me një dhe dy ndryshore; të formulojë ekuacione të gradës së parë dhe të dytë me një ndryshore si modele matematike të situatave fizike. Nxënës/i,-ja duhet: të kthejë gradët në radian dhe anasjelltas. të llogarisë sipërfaqen dhe perimetrin e rrethit. Nxënës/i,-ja duhet: të llogarisë sipërfaqen dhe vëllimin e trupave cilindrikë, sferikë dhe prizmave. Nxënës/i,-ja: të zgjidhë sistemin e ekuacioneve të gradës së parë me dy ndryshore; të përcaktojë vlerat e funksioneve trigonometrikë: sin, cos për këndet 0 0, 30 0, 45 0, 60 0, 90 0,

132 Udhëzues kurrikular Lëkundjet - Lëvizja lëkundëse. Lëkundjet harmonike. Lëkundjet e lira mekanike. Fizika Fizika kuantike dhe bërthamore - Ndërtimi i bërthamës atomike dhe vetitë strukturore të saj. Qëndrueshmëria e bërthamës. Energjia e lidhjes dhe forcat bërthamore. - Radioaktiviteti natyror dhe artificial. Rrezet α, β, γ. Zbërthimi radioaktiv dhe perioda e gjysmëzbërthimit. Termodinamika - Parimet e termodinamikës Nxënës/i,-ja duhet: të ndërtojë grafikun e funksionit sinusiodal. 2. Kimia Nxënës/i,-ja duhet: të shpjegojë ndërtimin dhe përbërjen e atomit dhe të bërthamës atomike sipas vendit që zë elementi në sistemin periodik të elementeve. Nxënës/i,-ja: të përcaktojë elementet radioaktive në sistemin periodik të elementeve. Nxënës/i,-ja duhet: të përdorë konceptin e molit, masës molare, masës atomike, masës atomike të krahasuar, masës molekulare. 132

133 Shkencat natyrore Fizika Për të gjitha nënlinjat Fizika Për të gjitha nënlinjat 1. TIK Nxënës/i,-ja duhet: - të përdorë word-processor në shkrimin e shënimeve ose eksperimenteve në fizikë; - të përdorë pajisjen e data-logging për mbledhjen, regjistrimin dhe analizën e të dhënave gjatë eksperimenteve në fizikë; - të përdorë spreadsheet për të analizuar të dhënat dhe për të parë modelin në një grup të dhënë të dhënash; - të përdorë modelimet dhe simulimet për çështje që nuk realizohen në laboratore, si: të fizikës kuantike dhe bërthamore, termodinamikës, lëkundjeve, valëve. 3. Gjuhë shqipe Nxënës/i,-ja duhet: - të prezantojë duke përdorur lloje të ndryshme të medias, si: elektronike, të folur, të shkruar dhe grafike, në përputhje me përmbajtjen dhe qëllimin shkencor të prezantimit. - të përzgjedhë informacionin shkencor në një vëllim të caktuar informacioni të tillë, p.sh.: në një artikull shkencor, në një film artistik apo shkencor. 133

134 Udhëzues kurrikular Fizika Për të gjitha nënlinjat 1. Gjuha e huaj (anglisht) Nxënës/i,-ja duhet: - të analizojë dhe të interpretojë tekste dhe forma të ndryshme të komunikimit shkencor të fizikës në gjuhë të huaj, si p.sh.: me tematikë nga mekanika, elektriciteti, fizika bërthamore. - të shfrytëzojë fjalorin terminologjik bazë fizik të jetës së përditshme në gjuhë të huaj, duke përdorur njohuritë dhe aftësitë e TIK. 5.OBJEKTIVAT E PROGRAMIT Objektivat e programit vlejnë për të gjithë nxënësit dhe janë detyrim për përdoruesit e programit. Kjo do të thotë se të gjithë nxënësve duhet t u jepet mundësia që të përvetësojnë çka përshkruhet tek objektivat. Realizimi i objektivave në tema, kapituj, njësi dhe renditja e tyre është zgjedhje e lirë e zbatuesve të programit. Një objektiv përmbushet në nivele të ndryshme nga nxënës të ndryshëm. Mësuesi dhe autorët e materialeve mësimore duhet të mbulojnë të gjithë gamën e niveleve të nxënësve. P.sh., për zbatimin e objektivit: Nxënësi duhet të zbatojë kushtet e baraspeshës për të tria rastet, të gjithë nxënësve duhet t u jepet mundësia që të zbatojnë kuptimin fizik të kushteve të ekuilibrit, por jo për të gjithë do të mëtohet i njëjti nivel i përvetësimit të këtij koncepti fizik. Një nivel arritjeje është zbatimi i kushteve të ekuilibrit në situata të ngjashme me shembujt e sapo mësuar. Një nivel më i lartë se ky është zbatimi i këtij koncepti në situata të reja për nxënësin, por brenda njohurive të kapitullit. Një nivel edhe më i lartë do të ishte zbatimi i njohurive të kapi- 134

135 Shkencat natyrore tujve të tjerë të fizikës, pastaj të lëndëve të tjera e më në fund të situatave të simuluara nga bota reale. Në paraqitjen e objektivave në program, objetivi i parë për secilën linjë dhe në çdo bllok tematik, ka të bëjë me formulimin e kuptimit fizik të objekteve bazë të bllokut përkatës. Pra, për secilin objekt nënkuptohet realizimi i objektivit: Nxënës/i/ja duhet të formulojë kuptimin fizik, p.sh., të rrymës elektrike etj. Nga ana tjetër, zbatimi i objektivit të parë bëhet i shtrirë gjatë gjithë bllokut tematik, që do të thotë se jo të gjithë objektet e objektivit duhet të trajtohen njëherësh, në fillim të bllokut përkatës. Në objektivat e programit janë shkruar edhe formulat, të cilat përcaktojnë nivelin matematik të trajtimit të objektivit. Ky nivel duhet respektuar nga zbatuesit e programit. Objektivat e programit realizohen edhe nëpërmjet veprimtarive praktike dhe eksperimentale. Për të arritur objektivat, nxënësit duhet të bëjnë lidhjen ndërmjet pëvojave konkrete dhe koncepteve abstrakte. Mësuesit duhet t i nxitin nxënësit të eksplorojnë, eksperimentojnë dhe përdorin teknologjinë gjatë studimit të fizikës. Nxënësit duhet ta mësojnë shkencën duke e bërë atë sipas të njëjtave mënyra si e bëjnë shkencëtarët. Për pasojë, hetimi është proces themelor i mësimit të fizikës dhe duhet të zërë vend kryesor në procesin e zbatimit të programit të fizikës. Rëndësi e kujdes i veçantë u duhet dhënë zbatimit të objektivave që realizojnë lidhjen e fizikës me jetën e përditshme dhe teknologjinë. Ato nuk duhet të trajtohen vetëm si renditje shembujsh të zbatimit të fizikës në teknologji dhe jetën e përditshme, por edhe si interpretim i teknologjisë në aspektin fizik. P.sh., nxënësi duhet të dijë jo vetëm se dukuria e elektromagnetizmit zbatohet te vinçat, por duhet të dijë edhe parimin e funksionimit të vinçave me elektromagnet. Objektivat e programit që kanë të bëjnë me përdorimin e pajisjeve 135

136 Udhëzues kurrikular elektronike dhe simulimet e modelimet, realizohen në tekstet mësimore dhe zbatohen në ato klasa ku ekzistojnë mundësitë e realizimit. Objektivat që kanë të bëjnë me mbledhjen e informacionit me anë të teknologjive të komunikimit dhe informimit, nuk kanë për qëllim vetëm mbledhjen dhe renditjen e informacionit të kërkuar, por ndërveprimin aktiv të nxënësit me këto teknologji në procesin e të nxënit. Kujdes i veçantë duhet treguar në realizimin e objektivave që kanë të bëjnë me zhvillimin e aftësive intelektuale dhe sociale të nxënësve, si ato të debatimit, diskutimit, punës në grup etj. 5.1.Objektivat e arritjeve Lidhur me objektivat e arritjeve, termi arritje u përdor në literaturën pedagogjike shqiptare në vitet 90 të shekullit të kaluar për të përshtatur në shqip termin performancë (anglisht dhe frengjisht), i cili përdoret për të treguar ato dije, shprehi dhe qëndrime që nxënësi i demonstron (i shfaq) në formën e veprimtarive dhe sjelljeve të ndryshme që ai kryen, të cilat janë të vëzhgueshme nga mësuesi dhe nxënësit e tjerë, madje, shpeshherë, edhe të matshme. Objektivat e arritjeve (performancës) janë e njëjta gjë me objektivat e sjelljes ose të veprimit. Një objektiv i programit mund të jetë i niveleve të ndryshme taksonomike, p.sh., nëse programi kërkon që nxënësi të krahasojë këtë me atë, ky objektiv është i nivelit bazë. Objektivat e programit janë të niveleve të ndryshme, në fushën e njohjes, të aftësive dhe qëndrimeve. Niveli i të nxënit të pritshëm rritet kur zhvendosemi nga të njohurit, në të kuptuarit dhe më pas në zbatim, analizë, sintezë dhe vlerësim. 2 Në tabelën e mëposhtme është bërë një ndarje e objektivave të bllo- Në Shtojcë gjeni tabelën e taksonomisë konjiktive të Blumit 136

137 Shkencat natyrore kut tematik të termodinamikës në tre nivelet e reduktuara të taksonomisë së Blumit. Kjo për t i ardhur në ndihmë mësuesve me anën e një modeli për klasifikimin e të gjitha objektivave të programit dhe në përcaktimin e niveleve të arritjeve të nxënësve nisur nga këto objektiva. Nivelet e reduktuara të taksonomisë së Blumit Niveli i njohjes dhe të kuptuarit Objektivat e bllokut tematik Termodinamika Në përfundim të klasës së 10-të, nxënës/i,-ja duhet: - Të formulojë kuptimin fizik të: termodinamika, sistemi termodinamik, sistemi i mbyllur, parimi i parë i termodinamikës, puna në termodinamikë, parimi i dytë i termodinamikës, proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ftohësi, ngrohësi. Niveli i zbatimit dhe analizës - Të bëjë dallimin ndërmjet punës, nxehtësisë dhe energjisë termike. - Të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike, duke zbatuar parimin e parë të termodinamikës. - Të njehsojë rendimentin e një motori termik duke përdorur parimin e dytë të termodinamikës. - Të shpjegojë si punon motori termik. - Të mbledhë informacion mbi rrugët e përmirësimit të rendimentit të motorëve termikë dhe zvogëlimit të ndotjes së mjedisit prej tyre. 137

138 Udhëzues kurrikular Niveli i sintezës dhe vlerësimit - Të skicojë hartën e koncepteve të termodinamikës. - Të shpjegojë pse parimi i parë i termodinamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë. - Të japë shëmbuj të zbatimeve të parimeve të termodinamikës në jetën e përditshme, si: frigoriferi, kondicionieri etj. - Të realizojë në grup një projekt që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme, si: funksionimi sa më i mirë dhe efektiv i frigoriferëve dhe kondicionierëve etj. - Të përdorë modelime dhe simulime që shpjegojnë pse parimi i parë i termodinamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë, si edhe për zbatimin e ligjeve të termodinamikës në jetën e përditshme. 5.2.Objektivat specifikë të arritjeve Në programin e fizikës, objektivat synojnë formulimin e kuptimit fizik të termave, identifikimin e fakteve, procedurave laboratorike, koncepteve e parimeve, zbatimin e tyre në situata të reja, demonstrimin e aftësive të nevojshme për të kryer një eksperiment, interpretimin dhe të dhënat shkencore, shfaqjen e qëndrimit shkencor etj. Mësues të ndryshëm duhet të kuptojnë të njëjtën gjë nëpërmjet të njëjtave terma të përdorura në një objektiv. Me fjalë të tjera, objektivi duhet të përcaktohet, mundësisht, me një kuptim të vetëm. Objektivat e arritjeve të një blloku tematik, përbëjnë bashkësinë e të gjitha objektivave specifike të hartuara për të gjitha objektet e kapitullit, ose linjës, të ndarë në tre nivele, duke u nisur nga objektivat e programit, ose nga standardet 138

139 Shkencat natyrore lëndore. Mësuesi duhet të hartojë objektiva specifike në tre nivele kundrejt objektivave të programit. Përsa i përket hierarkisë së arritjeve të nxënësve, do të përdorim tri nivelet: niveli bazë (më i ulëti) i arritjeve, niveli mesatar dhe niveli i lartë. Ndarja në nivele e objektivave të arritjeve është më e vështirë se edhe vetë formulimi i objektivave. Objektivat e kapitujve në program mund të mos ndjekin renditjen e temave të mësimit, prandaj mësuesi duhet të bëjë një rishpërndarje të objektivave sipas temave. Objektivat e programit janë të niveleve të ndryshme taksonomike. Nëse një objektiv i programit kërkon që nxënësi, p.sh., të identifikojë (niveli bazë i taksonomisë së Blumit), duhet bërë kujdes që në hartimin e objektivave specifikë të tij të mos ketë objektiva me nivel më të lartë se vetë ai, pasi objektivi i programit vlerësohet si arritje maksimale e nxënësit. Pra, nxënësi vlerësohet maksimalisht, me notën 10, nëse ai realizon objektivin, d.m.th., identifikon..., paçka se objektivi është i nivelit bazë të taksonomisë së Blumit. Objektivat specifikë janë objektiva arritjeje, që ndihmojnë në vlerësimin e unifikuar të nxënësve sipas niveleve të arritjes. Më poshtë jepet një model i hartimit të objektivave në tre nivele, mbështetur në objektivat e programit në bllokun tematik të termodinamikës. 139

140 Udhëzues kurrikular Objektivi i bllokut tematik Të formulojë kuptimin fizik të: termodinamika, sistemi termodinamik, sistem i mbyllur, parimi i parë i termodinamikës, puna në termodinamikë, parimi i dytë i termodinamikës, proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ngrohësi, ftohësi. Objektivat specifikë Niveli bazë Niveli mesatar Niveli i lartë a) Të përkufizojë a) Të përshkruajë proceset e termat: termodinamikë, sistem kthyeshme dhe të termodinamik, pakthyeshme. sistem i mbyllur. b) Të përkufizojë b) Të shpjegojë parimin e parë të kur kryhet punë termodinamikës. në termodinamikë. c) Të përkufizojë parimin e dytë të c) Të lidhë termodinamikës. punën dhe sipërfaqen nën grafi- d) Të identifikojë motorët termikë, ngrohësin, kun P-V. ftohësin. e) Të njehsojë punën në një proces izobarik kur dihet shtypja dhe ndryshimi i vëllimit të gazit. Të formulojë kuptimin fizik të: termodinamika, sistemi termodinamik, sistem i mbyllur, parimi i parë i termodinamikës, puna në termodinamikë, parimi i dytë i termodinamikës, proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ngrohësi, ftohësi. 140

141 Shkencat natyrore Të bëjë dallimin ndërmjet punës, nxehtësisë dhe energjisë termike në termodinamikë. Të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike duke zbatuar parimin e parë të termodinamikës ΔU=Q-A. Të shpjegojë si punon motori termik. Të bëjë dallimin ndërmjet punës dhe energjisë termike në termodinamikë. Të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike duke zbatuar parimin e parë të termodinamikës ΔU=Q-A, kur formula është e dhënë. Të shpjegojë ndërtimin e motorit termik. Të bëjë dallimin ndërmjet nxehtësisë dhe energjisë termike në termodinamikë. Të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike duke zbatuar parimin e parë të termodinamikës ΔU=Q-A, kur njëra prej tyre duhet të njehsohet paraprakisht. Të shpjegojë rolin e pjesëve përbërëse të motorrit termik (ngrohësit, ftohësit). Të bëjë dallimin ndërmjet punës, nxehtësisë dhe energjisë termike në termodinamikë. Të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike, duke zbatuar parimin e parë të termodinamikës ΔU=Q-A, në situata komplekse (kur njehsohet paraprakisht më shumë se një madhësi). Të shpjegojë si punon motori termik (parimi i punës, bilanci energjetik). 141

142 Udhëzues kurrikular Të njehsojë ren- Të njehsojë ren- Të njehsojë Të njehsojë dimentin e një dimentin e një rendimentin e një rendimentin motori termik, motori termik, duke motori termik e një motori duke përdorur përdorur formulën e duke përdorur termik duke parimin e dytë të dhënë të gatshme. parimin e dytë të përdorur termodinamikës. termodinamikës, parimin e dytë kur duhet të të termodina- njehsojë njërën mikës, në nga madhësitë situata më paraprakisht. komplekse. Të japë shëm- Të japë një shem- Të japë një shem- Të japë shëm- buj të zbatimit bull të zbatimit të bull të zbatimit buj të zbatimit të parimeve të parimeve të termo- të parimeve të të parimeve termodinamikës dinamikës në jetën e termodinamikës të termodina- në jetën e përdit- përditshme, nga një në jetën e përdit- mikës në jetën shme, si: frigo- listë e dhënë. shme. e përditshme. riferi, kondicionieri etj. Të mbledhë Të mbledhë infor- Të mbledhë in- Të mbledhë i n f o r m a c i o n macion të pakët ose formacion të informacion mbi rrugët e të paselektuar mbi mjaftueshëm ose të plotë dhe përmirësimit të rrugët e përmirësim- pjesërisht të selek- të selektuar rendimentit të it të rendimentit të tuar mbi rrugët mbi rrugët e motorëve termikë motorëve termikë e përmirësimit përmirësimit dhe zvogëlimit të dhe zvogëlimit të të rendimentit të të rendimentit ndotjes së mje- ndotjes së mjedisit motorëve termikë të motorëve disit prej tyre. prej tyre. dhe zvogëlimit të termikë dhe ndotjes së mjedis- zvogëlimit të it prej tyre. ndotjes së mjedisit prej tyre. 142

143 Shkencat natyrore Të shpjegojë pse parimi i parë i termodinamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë. Të realizojë në grup një projekt që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme, si: funksionimi sa më i mirë dhe efektiv i frigoriferëve dhe kondicionierëve etj. Të shpjegojë shndërrimet energjetike në një sistem termodinamik të dhënë. Të realizojë në grup skicimin e një projekti që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme. Të shpjegojë lidhjet ndërmjet madhësive fizike të përcaktuara nga parimi i parë i termodinamikës dhe ligjit të ruajtjes së energjisë në një sistem termodinamik të dhënë. Të realizojë në grup skicimin dhe procesin e zbatimit të një projekti që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme. Të shpjegojë pse parimi i parë i termod i n a m i k ë s është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë. Të realizojë në grup një projekt që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme. 143

144 Udhëzues kurrikular Të përdorë Të përdorë një Të përdorë mod- Të përdorë modelime dhe modelim ose sim- elim dhe simu- m o d e l i m e simulime që ulim që shpjegojnë lim që shpje- dhe simulime shpjegojnë pse pse parimi i parë i gojnë pse parimi që shpjegojnë parimi i parë termodinamikës i parë i termo- pse parimi i i termodina- është shprehje e dinamikës është parë i termo- mikës është ligjit të ruajtjes së shprehje e ligjit d i n a m i k ë s shprehje e ligjit energjisë, si edhe të ruajtjes së en- është shpre- të ruajtjes së en- për zbatimin e pa- ergjisë, si edhe hje e ligjit ergjisë, si edhe rimeve të termodi- për zbatimin e të ruajtjes së për zbatimin namikës në jetën e parimeve të ter- energjisë, si e parimeve përditshme. modinamikës në edhe për zba- të termodina- jetën e përdit- timin e pari- mikës në jetën shme. meve të ter- e përditshme. modinamikës në jetën e përditshme. Të skicojë Të skicojë listën e Të skicojë hartën Të skicojë hartën e kon- koncepteve të ter- e koncepteve të hartën e kon- cepteve të ter- modinamikës. një teme të ter- cepteve të modinamikës. modinamikës. termodinamikës. 144

145 Shkencat natyrore 6. METODOLOGJITË DHE MJETET MËSIMORE PËR ZHVIL- LIMIN E LËNDËS 6.1.Parime të mësimdhënies së fizikës Kurrikula e gjimnazit përshkohet nga disa parime të mësimdhëniesmësimnxënies, mbi të cilët bazohet mësimdhënia e fizikës dhe që mësuesit duhet t i marrin parasysh në planifikimin e metodologjive të mësimdhënies. - Të nxësh do të thotë të pasurosh përvojën tënde me një përvojë të re Mësimdhënia mban fort parasysh njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet paraprake të nxënësve dhe e planifikon të nxënit mbi bazën e tyre. Pa i njohur paraprakisht ato, do të ishte i pamundur përvetësimi i njohurive dhe aftësive të reja. - Mësimdhënia-mësimnxënia planifikohet për objektiva të të nxënit Mësuesi saktëson objektivat e arritjeve të nxënësve të tij mbi bazën e synimeve dhe standardeve, të cilat renditen si një zinxhir logjik te kurrikula e gjimnazit. Hallkat e këtij zinxhiri janë synimet e sistemit arsimor, synimet e kurrikulës e gjimnazit, ato të linjave ndërkurrikulare, të fushës së të nxënit, të lëndës, si dhe standardet dhe treguesit e fushës dhe objektivat e programit lëndor. - Të zotërosh njohuri e aftësi do të thotë të jesh në gjendje t i përdorësh ato sot e gjatë gjithë jetës Sprova e mësimdhënies është zbatimi nga nxënësi i njohurive dhe 145

146 Udhëzues kurrikular aftësive të përftuara në situata të pa hasura më parë prej tij. Ky zbatim fillon nga lënda, vazhdon tek fushat e të nxënit dhe përfundon tek situatat e simuluara dhe ato reale të jetës së përditshme. - Mësimnxënia është e suksesshme kur zgjat gjatë gjithë jetës Të nxënit gjatë gjithë jetës nuk është thjesht një aftësi ose një bashkësi aftësish, por një kompetencë çelës, që kurrikula e shkollës synon të kultivojë te secili nxënës. Të menduarit kritik, aftësitë e përballimit të situatave problemore, të manaxhimit të informacionit, edukimi i qëndrimeve etiko-morale, shprehitë e punës së pavarur individuale ose në grup, vetëtestimi e të tjera, të gjitha këto kontribuojnë në formimin e kompetencës së të nxënit gjatë gjithë jetës. - Nxënësi si partner i mësuesit në mësimnxënien e tij ndihmon në bërjen e mësimdhënies tërheqëse Partneriteti i mësuesit me nxënësit në mësimdhënie rrit motivimin dhe e bën mësim-dhënien më tërheqëse, duke krijuar kushtin që ajo të jetë e suksesshme. Një nxënës i motivuar fiton dije dhe shprehi të reja më shpejt se ai që nuk është i motivuar. Nxënësit duhet të vijnë në shkollë me dëshirë dhe të largohen të kënaqur prej saj. - Të nxënit në grupe të vogla ka vlera që nuk mundet të kompensohen nga mënyrat e tjera të të nxënit Të nxënit në grupe të vogla në krahasim me atë individual e sidomos konkurrues, mundëson arritje më të larta dhe motivim më të mirë po të organizohet me mjeshtëri; krijon më shpejt marrëdhënie pozitive në mes nxënësve, madje qëndrime më dashamirëse ndaj lëndës dhe mësuesit. Të nxënit me grupe të vogla rrit vetëvlerësimin e nxënësit dhe mundëson më mirë formimin e aftësive shoqërore. - Arsimim për të gjithë do të thotë sukses shkollor për secilin nxënës 146

147 Shkencat natyrore Ndjekja e gjimnazit nuk përfshihet në detyrimin ligjor, por shkolla ka detyrimin zyrtar që çdo nxënësi të saj t i sigurojë suksesin shkollor. Kurrikula e gjimnazit ngrihet mbi besimin themelor se çdo nxënës e dëshiron suksesin dhe mundet ta arrijë atë. Kjo kurrikulë përshkohet nga filozofia arsimore humanitare, e cila ka në qendër individin nxënës. Mësimdhënia-mësimnxënia duhet të jetë e atillë që t i mundësojë secilit nxënës suksesin e vet. - Mësimdhënia-mësimnxënia mbështetet në situata që i përngjasojnë realitetit ose janë reale Kurrikula e gjimnazit synon të investojë ndjeshëm për mirëqenien e secilit, tani, në jetën e tij prej adoleshenti dhe, më vonë, në jetën e tij si i rritur. Kurrikula duhet të ketë përparësi mprehtësinë dhe dendurinë e situatave që hasen në jetën e përditshme, që nga jeta vetjake, familjare, shoqërore e deri te e vendit, rajonit ose planetit. - Mësimdhënia - mësimnxënia e integruar përafron më mirë dijet njerëzore, të cilat kurrikula e zbatuar merr përsipër t i zhvillojë Në kurrikulën e gjimnazit integrimi kërkon transferimin në përgjithësi të njohurive dhe aftësive. Integrimi në kurrikulën e gjimnazit është mishërimi i lidhjeve ndërlëndore. Ai shkon deri në homogjenitetin e parimeve të mësimdhënie-mësimnxënies dhe përdorimin e teknikave të njëjta në të gjitha lëndët. - Parimi i zgjedhjes përshkon mësimnxënien dhe mësimdhënien Zgjedhjet nga nxënësi nuk mbyllen me kurrikulën me zgjedhje, as dhe me zgjedhjet e tjera në kurrikulën bërthamë. Përzgjedhja mund të bëhet dhe për përmbajtje të veçanta kurrikulare, detyra të diferencuara, projekte, burime informacioni etj. 147

148 Udhëzues kurrikular - Mësimdhënia dhe të nxënit zhvillohen mbi bazën e burimeve të shumëllojshme të informacionit Kurrikula e gjimnazit e çmon tekstin si një burim të rëndësishëm të informacionit për mësuesin dhe nxënësit, por të pamjaftueshëm për përmbushjen e synimeve të saj. Qëmtimi në burime të tjera informacioni vlerësohet si një nga kushtet veçanërisht të domosdoshëm për përvetësimin e thellë të koncepteve dhe metodave, si dhe zotërimin fleksibël të aftësive. Ai synon të aftësojë nxënësit të nxënë gjatë gjithë jetës, duke përzgjedhur ndër informacionet alternative në mënyrë kritike dhe pragmatike. - TIK mbështet dhe lehtëson mësimdhënien dhe të nxënit TIK ka ndikim të madh në botën në të cilën jetojnë të rinjtë sot. Në mënyrë të ngjashme, të nxënit elektronik (që është të nxënit e mbështetur ose lehtësuar nga TIK) luan rol të rëndësishëm në metodat e mësimdhënies. Shkollat duhet të eksplorojnë jo vetëm se si TIK mund të mbështesë mënyrat tradicionale të mësimdhënies, por gjithashtu se si mund të krijojë mënyra të reja, të ndryshme të të nxënit. - Mbizotëruese në trajtimin e lëndës së fizikës duhet të jenë metodat me në qendër nxënësin Ato përfshijnë teknika dhe metoda të punës në grup, teknika dhe metoda për një të menduar kritik dhe krijues, teknika dhe metoda hulumtuese. Ato sigurojnë aktivitet të nxënësit në procesin e të mësuarit dhe rendiment të lartë të të nxënit. 148

149 Shkencat natyrore 6.2.Strategjitë e mësimdhënies Strategjitë e mësimdhënies që duhet të zgjedhë e zbatojë mësuesi varen nga objektivat e programit, përvojat dhe njohuritë e mëparshme të nxënësve, interesat e nxënësve, mënyrat individuale të të nxënit dhe karakteristikat moshore të tyre. Ato lidhen gjithashtu dhe me vlerësimin e nxënësve për objektivat dhe proceset e të nxënit. Megjithëse ekzistojnë disa kategori të strategjive të mësimdhënies, dallimi i tyre njëra nga tjetra nuk bëhet gjithmonë i qartë. P.sh., një mësues mund të japë informacion nëpërmjet metodës së leksionit (strategjia e mësimdhënies direkte), ndërsa përdor metodën e interpretimit për të pyetur nxënësit nëse e kanë kuptuar informacionin e ri (strategjia e mësimdhënies indirekte). Pesë kategoritë e mësimdhënies përshkruhen më poshtë: Mësimdhënia direkte Mësimdhënia direkte, një strategji me në qendër mësuesin, përfshin metoda, si leksioni, të pyeturit didaktik, mësimdhënia eksplicite, praktikë, ushtrime dhe demonstrime. Mësimdhënia direkte është efektive për dhënien e informacioneve dhe zhvillimin hap pas hapi të aftësive. Kjo strategji funksionon mirë edhe për përfshirjen aktive të nxënësve në zgjerimin e njohurive Mësimdhënia indirekte Për të përshkruar mësimdhënien indirekte shpesh përdoret ndërthurja e hetimit, induksionit, problemzgjidhjes, vendimmarrjes dhe zbulimit. Mësimdhënia indirekte është kryesisht me në qendër nxënësin dhe përfshin metoda të tilla si diskutime reflektive, formimin i koncepteve, qëndrimi ndaj koncepteve, procedurat e përafërta dhe hetimet. 149

150 Udhëzues kurrikular Mësimdhënia indirekte kërkon përfshirje të lartë të nxënësve në vrojtim, investigim, ngritjen e hipotezave në bazë të të dhënave, të gjitha ato që vlerësohen shumë në shkencë. Ajo rrit interesin dhe kuriozitetin e nxënësve dhe shpesh i nxit ata për të dhënë alternativa ose zgjidhur probleme. Është fleksibël për faktin se i lë të lirë nxënësit të eksplorojnë mundësi të ndryshme dhe zvogëlon frikën që shoqëron përgjigjet e gabuara. Mësimdhënia indirekte shtyn gjithashtu krijimtarinë dhe zhvillimin e aftësive dhe qëndrimeve ndërpersonale. Nxënësit shpesh arrijnë një të kuptuar më të mirë të materialit dhe ideve nën studimin dhe zhvillimin e aftësive për t i nxjerrë vetë këto kuptime Hetimi Hetimi është zemra e mësimdhënies së fizikës. Hetimi është veprimtari shumëplanëshe që përfshin kryerjen e vrojtimeve, paraqitjen (hartimin) e pyetjeve (çështjeve), ekzaminimin e librave dhe burimeve të tjera të informacionit për të parë se çfarë realisht njihet, planifikimin e investigimeve, rishikimin e të dhënave eksperimentale, përdorimin e instrumenteve për të mbledhur, analizuar dhe interpretuar të dhënat, propozimin e përgjigjeve, shpjegimeve dhe parashikimeve, komunikimin e rezultateve. Hetimi kërkon bërjen e supozimeve, përdorimin e të menduarit kritik dhe logjik, marrjen në konsideratë të shpjegimeve alternative. Në lëndën e fizikës në gjimnaz nxënësit do të zhvillojnë aftësitë dhe njohuritë e hetimit, nëpërmjet: bërjes së pyetjeve dhe përcaktimit të koncepteve që udhëheqin investigimet shkencore; skicimit dhe realizimit të investigimeve shkencore; përdorimit të teknologjisë dhe matematikës; formulimit dhe rishikimit të shpjegimeve shkencore dhe modeleve duke përdorur logjikën dhe të dhënat; 150

151 Shkencat natyrore analizës së shpjegimeve dhe modeleve alternative; komunikimit dhe mbrojtjes së një argumenti shkencor. Mësuesit duhet të sigurohen që çështjet e përcaktuara për hetime shkencore të kenë kuptim për nxënësit. Çështjet mund të jenë rrjedhojë e ngjarjeve të ditës, çështje që lidhen me shkencën dhe teknologjinë e shoqërinë në nivel vendor e global, dhe pyetje të nxënësve Mësimdhënia interaktive Mësimdhënia interaktive mbështetet kryesisht në diskutimin dhe ndarjen e mendimeve. Nxënësit mund të mësojnë nga shokët dhe mësuesit për të zhvilluar aftësitë dhe shprehitë, për të organizuar mendimet e tyre dhe për të dhënë argumente racionale. Strategjia e mësimdhënies interaktive krijon mundësitë për metoda grupi dhe interaktive. Ato përfshijnë diskutimet në nivel klase, diskutimet ose projektet në grupe të vogla, dyshe ose treshe nxënësish që përgatisin detyrat së bashku. Për mësuesit është e rëndësishme të nënvizojnë çështjen (temën apo problemin), sasinë e kohës së diskutimit, përbërjen dhe madhësinë e grupit, teknikat e ndarjes së detyrave dhe raportimit. Mësimdhënia interaktive kërkon përpunimin e aftësive të vrojtimit, të dëgjuarit, aftësive ndërpresonale dhe të ndërhyrjes si për mësuesit ashtu, dhe për nxënësit. Shembuj të metodave të mësimdhënies interaktive të përshtatshme për fizikën janë dialogjet e menduara paraprakisht, debatet, lojrat me role, grupet tutoriale dhe grupet laboratorike. 6.3.Shembuj të teknikave dhe strategjive mësimore Programi i fizikës u jep mësuesve më tepër liri profesionale, përmes së cilës mund të kërkojnë dhe të zbatojnë shumëllojshmëri të metodologjive të mësimdhënies dhe të nxënit në funksion të arritjes së ob- 151

152 Udhëzues kurrikular jektivave mësimorë. Shumëllojshmëria e proceseve të mësimdhënies dhe nxënies përfshin punën në grup, punën me projekte dhe detyrat individuale të të nxënit. Zhvillimi i aftësive kyç dhe aftësive të tjera bëhet duke përdorur gjerësisht mjedisin dhe burimet e shumta të të nxënit. Gjatë proceseve të mësimdhënies dhe nxënies nxitet barazia në të gjitha aspektet, përfshirë edhe atë gjinor. Metodat e mësimdhënies u adresohen nxënësve dhe plotësojnë nevojat e tyre. Metodologjitë e mësimdhënies në fizikë e vënë theksin në zhvillimin e aftësive, qëndrimeve dhe vlerave. Metodat që përdoren duhet të lehtësojnë arritjen e objektivave të çdo njësie mësimore dhe të aftësojnë nxënësit për të punuar në mënyrë shkencore, për të ndërmarrë veprimtari praktike dhe për të përfunduar zgjidhjen e problemeve dhe të hetimeve. Përdorimi i një larmie metodash mësimore përbën një domosdoshmëri pasi nxënës të ndryshëm mësojnë në mënyra të ndryshme. Disa përfitojnë duke punuar praktikisht në laborator, disa përmes kryerjes së detyrave të tekstit etj.metodat e mësimdhënies duhet t i përgjigjen kërkesave të vendosura në program. Kështu, nëse programi kërkon që një informacion i dhënë të arrihet në rrugë eksperimentale, është e kuptueshme që metoda e të nxënit është ajo e eksperimentit. Foljet e përdorura në hartimin e objektivave të arritjes së linjave, përkatësisht blloqeve tematikë, përcaktojnë në një farë mënyre dhe metodën e mësimdhënies së mësuesit. Analizojë ekzaminojë përcaktojë shpjegojë Klasifikojë shprehë ndërtojë identifikojë Debatojë investigojë demonstrojë realizojë veprimtaritë Vendosë përgatitë zhvillojë kërkojë Diskutojë testojë vlerësojë përdorë 152

153 Shkencat natyrore P. sh., në program, sipas linjave dhe bllokut tematik është përcaktuar: të njehsohet eksperimentalisht perioda dhe frekuenca në lëvizjen rrethore të njëtrajtshme, të matet eksperimentalisht koeficienti i elasticitetit të një suste apo fije, të përcaktohet eksperimentalisht vlera e nxitimit të rënies së lirë, etj. - Eksperimenti është metodë bazë për studimin e dukurive fizike. Nëpërmjet eksperimenteve dhe vrojtimeve sigurohet interesi i nxënësve për të mësuarin, angazhimi dhe vetëveprimi gjatë të nxënit të materialit mësimor, duke mundësuar arritjen e përfundimeve mësimore e praktike në formë të ndërgjegjshme dhe konkrete. Në çdo rast duhet bërë kujdes që: a) b) c) Eksperimentet të jenë në përputhje me mundësitë njohëse dhe shprehitë praktike që zotërojnë nxënësit. Eksperimentet të përgatiten mbi bazën e udhëzimeve të qarta dhe bazën e nevojshme materiale. Eksperimentet të jenë të sukseshme dhe njohuritë e përftuara prej tyre të bashkohen në mënyrë të natyrshme me sistemin e njohurive të mëparshme të nxënësit. - Interpretimi i ligjeve fizike, grafikëve, formulave shpie në konsolidimin e kujtesës, rishikimin e materialit mësimor dhe kuptimin më të mirë të tij. P.sh., nxënësit analizojnë grafikisht dhe matematikisht lidhjen ndërmjet rrugës, shpejtësisë dhe nxitimit për trupat që lëvizin në mënyrë drejtvizore të njëtrajtshme ose me nxitim konstant. Nxënësit shpjegojnë si mund të përcaktojnë grafikisht shpejtësinë 153

154 Udhëzues kurrikular mesatare, shpejtësinë e çastit, shpjegojnë ngjashmëritë dhe bëjnë dallimin ndërmjet tyre, përcaktojnë grafikisht rrugën e përshkuar, nxitimin etj. - Përdorimi i situatave problemore Të zgjidhësh një situatë problemore do të thotë të përdorësh njohuritë e fituara për zgjidhjen e një problemi në një situatë të re të pandeshur më parë. Mësuesi duhet t i japë çdo nxënësi mundësi të sfidojë në situata të larmishme problemore dhe t i manaxhojë mirë ato. Nxënësit duhet t i krijohen mundësitë për të drejtuar pyetje ose për të bërë parashikime. Të mbledhin të dhëna duke përdorur mjete dhe pajisje. - Të menduarit kritik dhe krijues Te çdo nxënës kultivohet të menduarit kritik ndaj informacioneve, dukurive dhe qëndrimeve. Shtrimi i pyetjeve me gojë dhe me shkrim për çështjet që studiohen Dhënia e detyrave me shkrim, me gojë, në lidhje me tekstin - Përdorimi i analogjive është tepër i dobishëm në përvetësimin e njohurive në fizikë. - Nxitja e kureshtjes, aktivizimi i arsyetimit dhe gjykimit me ndihmën e demonstrimeve dhe eksperimenteve. - Zgjidhja e ushtrimeve dhe problemave Angazhimi i nxënësve në zgjidhjen e ushtrimeve dhe problemave në lëndën e fizikës është një mundësi tjetër në ndihmë të përvetësimit dhe kuptimit të informacionit të dhënë. Mësuesi bën kujdes që të vendosë për tipin e ushtrimeve që do të zhvillojë në orën e mësimit në varësi të temës mësimore dhe nivelit të njohurive që kanë nxënësit për çështjen mësimore. 154

155 Shkencat natyrore Fillimisht, problemat kanë kërkesa direkte me karakter riprodhues ose zbatim të formulave të mësuara. Në një fazë të mëvonshme, pasi mësuesi bindet se nxënësit i riprodhojnë mirë konceptet dhe formulat, ai zhvillon problema që kërkojnë veprimtari mendore më të lartë se riprodhimi i thjeshtë. Në fund të një kapitulli ose blloku mësimor, nga mësuesi zgjidhen problema të kombinuara, shumëdimensionale, për zgjidhjen e të cilave nxënësi duhet të realizojë një veprimtari krijuese dhe kërkimore, duke përdorur gjithë informacionin e ri mësimor, si edhe njohuritë e mëparshme. - Mësimi zbulues lidhet me kërkime të nxënësve dhe raportimin mbi to. Në këto raste puna në grupe është mjaft e përshtatshme për realizimin e detyrës. - Metodat me mësuesin në qendër përfshijnë kontrollin frontal, bisedat, shpjegimet, vrojtimet të pyeturit e nxënësve në mënyrë individuale. Edhe këto metoda kanë vendin e tyre gjatë të mësuarit në varësi të llojit të çështjes mësimore, kohës në dispozicion të të mësuarit etj. 3 - Përdorimi i hartës së koncepteve Hartimi i skemave të lidhjes së koncepteve apo harta e koncepteve është një kërkesë e programit për çdo bllok tematik të programit. Duke njohur teknikat e hartimit të saj nxënësit aftësohen për të bërë lidhjen e koncepteve të përfituara në një orë mësimore, në disa orë, deri në një bllok njohurish. Kryerja me saktësi e këtij procesi nga nxënësi tregon qëndrueshmëri dhe përvetësim të thellë të njohurive, lidhje logjike ndërmjet tyre, aftësi zbatuese në zgjidhjen e problemave, si edhe shprehi të punës krijuese. Në Shtojcë gjendet harta e koncepteve të mekanikës. 155

156 Udhëzues kurrikular Harta e koncepteve (konceptograma) dhe përdorimi i saj Idetë ose konceptet shpesh mund të kuptohen në vetvete, por jo gjithmonë të lidhur me njëri-tjetrin. Nëse do të vendosen lidhje ndërmjet ideve ose koncepteve së bashku, ato do të kuptohen më mirë dhe do të mbahen mend për një kohë më të gjatë. Konceptograma ose harta e koncepteve ndihmon për ta realizuar këtë gjë. Konceptograma është një rrugë vizuale e të treguarit se si idetë ose konceptet lidhen së bashku. Konceptograma është një metodë e paraqitjes vizuale të informacionit dhe një mënyrë tepër efikase për të konstatuar dijet që zotëron nxënësi. Të mësuarit ka të bëjë jo vetëm me të kuptuarit e koncepteve, por dhe me vendosjen e lidhjeve logjike ndërmjet tyre. Konceptograma ndihmon nxënësit në forcimin e logjikës për të parë se si idetë ose konceptet e veçanta lidhen për të formuar të tërën ose të plotën. Konceptogramat janë të përbëra nga elemente të ndërlidhura, si: nyjat, vijat dhe etiketat. Nyjat paraqesin konceptet. Konceptet paraqesin ngjarje ose objekte dhe shkruhen brenda etiketave. Vijat që lidhin etiketat, pra konceptet, përcaktojnë tipin e strukturës së konceptogramës. Konceptogramat më efektive janë ato që nxënësit i ndërtojnë vetë. Duke i ndërtuar vetë ato bëhen një sistem vetëmësimi dhe një instrument diagnostikues shumë i mirë i të nxënit. Konceptogramat janë fleksibël: mund të jenë të thjeshta, ose shumë të detajuara; lineare ose me degë hierarkike; me lidhje tërthore ose mund të jenë të kombinuara me të gjitha këto elemente. 156

157 Shkencat natyrore Përdorimi i konceptogramës dhe vlerat e saj Konceptograma mund të përdoret nga mësuesit: për të vlerësuar njohuritë paraprake lidhur me një çështje të caktuar, për përmbledhje para testit, për vlerësim në fund të mësimit, për mundësi për mbajtjen e shënimeve, për rishpjegim, etj. Kjo teknikë lehtëson arritjen e të kuptuarit konceptual të përbashkët ndërmjet nxënësit dhe mësuesit. Ajo është një formë vlerësimi, që i ofron mësuesit mundësinë për të njohur konceptet e gabuara të nxënësve, pengesat që ata ndeshin gjatë të mësuarit, të cilat nuk mund të kapërcehen me mënyrat tradicionale të vlerësimit. Me sa më shumë koncepte të jetë i lidhur një koncept i dhënë, aq më mirë është i përkufizuar, aq më eksplicit është ai. Ose, po të shikohet në anën tjetër, sa më e dendur të jetë rrjeta, aq më i mirë është të menduarit. 157

158 Udhëzues kurrikular Konceptogramat janë katër tipash: merimangë, sipas hierarkisë, bllokskemë, sistem. Si të ndërtojmë një konceptogramë? Konceptograma zakonisht fillon me një koncept të përgjithshëm, themelor, në krye të diagramës dhe vazhdon poshtë me një strukturë hierarkike në koncepte më specifike. Konceptet vendosen në kuti. Vijat vizatohen nga koncepti te fjalia, ose fjala lidhëse, te koncepti. Sekuencat me konceptin dhe fjalët lidhëse, jo gjithmonë formojnë fjali konkrete gramatikore. Ky stil është i thjeshtë dhe elegant. Ai mund të shprehë ide komplekse dhe të fuqishme me një minimum elementesh grafike. Konceptogramën mund ta ndërtojmë edhe duke filluar nga një koncept specifik dhe kalojmë te koncepti themelor. Disa lidhje, relacione, ndërmjet koncepteve janë dinamike më shpesh se hierarkike, kështu që lidhjet me vijë nga një koncept tek tjetri në formë qarkulluese, janë fare të pranueshme. Parim i rëndësishëm, pavarësisht nga stili që zgjedhim, është të ndërtojmë një konceptogramë të qartë. Hartuesi i konceptogramës i bën pyetjen vetes: Për kë është kjo diagramë? Nëse ajo është për vete, konceptet e shkurtuara, janë në rregull. Nëse ajo do të lexohet nga të tjerët, duhet treguar kujdes i veçantë për të përzgjedhur fjalët që përshkruajnë me shumë qartësi idetë që mbart konceptograma. 158

159 Shkencat natyrore Hapat që ndiqen për hartimin e konceptogramës 1. Hartimi i listës së ideve ose koncepteve kryesore të një teme mësimi ose të një kapitulli. Do të ishte më e lehtë nëse shkruani çdo koncept në një etiketë prej letre. Në këtë mënyrë e keni më të thjeshtë dhe më të lehtë të riorganizoni konceptet sa herë që ju duhet, para se të keni kuptuar logjikën se si ato janë të lidhura ndërmjet tyre. Pasi të keni bërë disa konceptograma në këtë mënyrë ju mund të kaloni nga hartimi i listës në ndërtimin e diagramës. 2. Shpërndarja e etiketave dhe organizimi i koncepteve në mënyrë që të kalohet nga më e përgjithshmja te specifikja. Vendosni konceptin më të përgjithshëm në krye dhe rrethojeni. Pyesni veten: Si lidhet ky koncept me pjesën tjetër të mbetur të koncepteve? Nga mënyra se si i shihni këto lidhje, kaloni nga më e përgjithshmja te specifikja Bashkimi me vija i koncepteve që kanë lidhje ndërmjet tyre. Shënimi mbi çdo vijë i një fjale që shpreh veprim ose një bllok fjalësh që shprehin lidhje ndërmjet koncepteve. Vlerësimi i konceptogramës Nuk ka një formë korrekte dhe të përcaktuar të konceptogramës. Kur vlerësojmë konceptogramën e hartuar nga nxënësit mund të kemi parasysh këto kritere: Sa e kuptueshme është diagrama (a janë treguar të gjitha lidhjet)? A janë lidhur qartë konceptet? 159

160 Udhëzues kurrikular A është e thjeshtë qartësia e paraqitjes? Është e mbingarkuar? Është logjike? Janë përdorur drejt termat lidhës? Përdorimi i konceptogramës si strategji në mësimdhënie Në mësimdhënien e fizikës në gjimnaz, konceptograma mund të përdoret me efektivitet në fund të çdo kapitulli, kur zhvillohet ora e përsëritjes. Sistemimi dhe lidhja e koncepteve që janë trajtuar në kapitull realizohet mjaft mirë me konceptogramë. Është e rëndësishme të theksojmë se kjo do të konceptohet në fillim nga vetë nxënësit, ndoshta me vështirësi në hapat e parë. Mund të veprojmë në këtë mënyrë : Nëpërmjet diskutimit me nxënësit, mësuesi evidenton të gjitha konceptet që janë shtjelluar në kapitull dhe i rendit ato në tabelë. U jepet detyrë nxënësve që të hartojnë diagramën, e cila bën lidhjet ndërmjet tyre. Në fund të kohës së caktuar për punë, mësuesi kontrollon diagramat që ka realizuar çdo grup dhe konstaton defektet dhe mangësitë që shfaqen. Pas kësaj, ndërton në tabelë konceptogramën, në variantin e saj më të mirë, duke bërë komentet për çdo lidhje, për çdo koncept, dhe duke theksuar më shumë ato lidhje që nxënësit nuk i kanë të qarta ose i kanë fiksuar gabim. Në fund të orës së mësimit, nxënësve u jepet detyrë të hartojnë një konceptogramë, të ndryshme në formë nga ajo e ndërtuar në klasë. Ka vlerë fakti që nxënësi futet të punojë në këtë mënyrë, edhe nëse gabon në fillim. Duke e përdorur rregullisht këtë metodë në ato orë mësimi ku është e domosdoshme, në orët e përsëritjes, në detyra të pavarura etj., nxënësi aftësohet gradualisht në hartimin e saktë të konceptogramës dhe arrin të përpunojë edhe mënyrën e tij të studimit. Ai kërkon vetë në çdo situatë lidhjet ndërmjet fakteve që vëren dhe njohurive të tij. Nxënësi synon t i 160

161 Shkencat natyrore përgjigjet në mënyrë të natyrshme pyetjeve: si? dhe pse? Kjo punë në fillim ndoshta kërkon pak lodhje, vëmendje e kujdes nga mësuesi, por më tej ajo e justifikon këtë lodhje. Nga klasa në klasë, nxënësi, duke u ushtruar vazhdimisht në hartimin e diagramave, aftësohet të dallojë konceptin e përgjithshëm nga ai më specifik, lidhjet kryesore të dukshme dhe ato që mund t i quajmë të fshehta, të cilat dalin mbi bazën e lidhjeve logjike. Gjithashtu nxënësi përpunon edhe mënyrën e paraqitjes së konceptogramës. Ato bëhen më estetike, më të qarta dhe më të plota në përmbajtje. MODEL PLANIFIKIMI PËR NJË BLLOK TEMATIK Përcaktohen: Objektivat e bllokut tematik Termat kyçe Konceptet dhe ekuacionet Përgjigjet për pyetje të zgjedhura Aftësitë e problemzgjidhjes Blloku tematik Termodinamika Objektivat Në përfundim të klasës së 10-të, nxënës/i,-ja duhet: të formulojë kuptimin fizik të: termodinamika, sistemi termodinamik, sistemi i mbyllur, parimi i parë i termodinamikës, puna në termodinamikë, parimi i dytë i termodinamikës, proceset e kthyeshme dhe të 161

162 Udhëzues kurrikular pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ngrohësi, ftohësi; të skicojë hartën e koncepteve të termodinamikës; të bëjë dallimin ndërmjet punës, nxehtësisë dhe energjisë termike; të njehsojë nxehtësinë, punën dhe energjinë termike, duke zbatuar ligjin e parë të termodinamikës: ΔU = Q A; të shpjegojë pse ligji i parë i termodinamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë; të shpjegojë si punon motori termik; të njehsojë rendimentin e motorit termik duke përdorur ligjin e dytë të termodinamikës ç = A Q n Q n Q = Q n f Q = 1 Q f n të japë shembuj të zbatimit të parimeve të termodinamikës në jetën e përditshme, si: te frigoriferi, kondicioneri etj.; të mbledhë informacion mbi rrugët e përmirësimit të rendimentit të motorëve termikë dhe zvogëlimit të ndotjes së mjedisit prej tyre; të realizojë në grup një projekt që ka të bëjë me çështje që lidhen me zbatimin e termodinamikës në jetën e përditshme, si p.sh., funksionimi sa më efektiv i kondicionerëve dhe frigoriferëve etj.; të përdorë modelimet dhe simulimet që shpjegojnë pse parimi i parë i termodinamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë, si dhe për zbatimin e ligjeve të termodinamikës në jetën e përditshme. Terma dhe fraza kyçe Termodinamika, sistemi termodinamik, sistemi i mbyllur, ligji i parë i termodinamikës, puna në termodinamikë, ligji i dytë i termodina- 162

163 Shkencat natyrore mikës, proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorët termikë, rendimenti, ngrohësi, ftohësi. Konceptet dhe ekuacionet Termodinamika studion shndërrimet e energjisë në proceset natyrore dhe lidhjen ndërmjet nxehtësisë, punës dhe energjisë. Në këtë kapitull studiohet ligji i parë dhe ligji i dytë i termodinamikës, kuptimi dhe zbatimi i tyre. Sistem termodinamik quhet një bashkësi trupash që shkëmbejnë energji me anë të punës ose të nxehtësisë si ndërmjet tyre, ashtu edhe me mjedisin e jashtëm. Në termodinamikë sistemi quhet i mbyllur ( i izoluar) kur mungon çdo lloj shkëmbimi i energjisë me mjedisin e jashtëm. Në rast të kundërt sistemi quhet i hapur. Ligji i parë i termodinamikës është një shprehje e ligjit të ruajtjes së energjisë. Nxehtësia Q e dhënë e një sistemi të mbyllur shkon për kryerjen e punës A nga sistemi dhe për ndryshimin e energjisë së brendshme të tij. Q = ÄU + A ose ÄU = Q - A Me marrëveshje nxehtësia merret pozitive (Q = +) kur hyn në sistem dhe negative (Q = -) kur del nga sistemi. Puna A është pozitive (A = +) kur kryhet nga sistemi mbi mjedisin e jashtëm. Kur puna kryhet mbi sistemin e mbyllur, energjia e brendshme dhe temperatura rriten dhe puna është negative (A =-). Ligji i dytë i termodinamikës mund të shprehet në disa mënyra ekuivalente, dy prej të cilave janë: 163

164 Udhëzues kurrikular 1) Nxehtësia kalon vetvetiu nga trupi më i nxehtë në trupin më të ftohtë. E kundërta nuk ndodh. 2) Është e pamundur të ndërtohet një motor termik me rendiment 100%. Është e pamundur që një motor termik të kthejë në punë gjithë nxehtësinë që merr. Proceset e kthyeshme dhe të pakthyeshme. Që procesi të jetë i kthyeshëm duhet të plotësohen këto kushte: 1. të jetë kuazistatik, 2. të mos ketë fërkim, 3. çdo shkëmbim nxehtësie të realizohet në temperaturë konstante ose të shoqërohet me një diferencë shumë, shumë të vogël temperature. Në realitet këto kushte nuk realizohen, prandaj të gjitha proceset reale janë të pakthyeshme. Përgjigje për pyetje të zgjedhura Ç ndodh nëse hapim kapakun e një shisheje që përmban gaz klorhidrik? A mund të ndodhë proces i kthyeshëm? Pse dhe pse jo? Mund të jepni një shembull tjetër të procesit të pakthyeshëm? Përgjigje Kur hapim kapakun e shishes, gazi klorhidrik gradualisht do të shpërhapet në dhomë. Molekulat e gazit lëvizin në mënyrë të çrregullt në të gjitha drejtimet, duke synuar të arrijnë një gjendje me çrregullsi maksimale në përputhje me ligjin e dytë të termodinamikës. Gazi klorhidrik nuk kthehet më në shishe. Ky proces është i pakthyeshëm, kthimi i gazit në shishe do të ishte në kundërshtim me ligjin e dytë të termodinamikës. Një shembull tjetër i procesit të pakthyeshëm: Vendosni në një kuti 100 monedha (5 lekëshe) nga ana kokë. Tundeni vrullshëm kutinë. Pas shkundjes ka vetëm një shans në 1x10 29 që 164

165 Shkencat natyrore monedhat të mbeten përsëri nga ana e kokës. Aftësi të problem-zgjidhjes Përdorni metodën grafike për përcaktimin e punës gjatë një procesi të dhënë. Përdorni ekuacionin e gazit ideal, ekuacionin për energjinë termike dhe ligjin e parë të termodinamikës për të kompletuar zgjidhjen e problemave. Plotësoni tabelën e të dhënave me nxehtësinë në hyrje dhe në dalje, temperaturën në hyrje dhe dalje, rendimentin dhe punën e harxhuar. Përdorni ekuacionin që shpreh: rendimentin, ligjin e parë të termodinamikës për të zgjidhur problemat. Model i zgjidhjes së problemave Një motor Karno merr kal nxehtësi dhe lëshon kal si humbje të nxehtësisë. Temeperatura e ftohësit është C. Përcaktoni: a) rendimentin e motorit; b) punën e dobishme të kryer nga motori. Hapi 1 Q n = kal T n = ( ) = 873 K Plotësojmë tabelën e të dhënave, mbështetur në informacionin që jep problema Q f = kal η =? T n =? A d =? 165

166 Udhëzues kurrikular Hapi 2 η = (Q n Q f )/Q n Gjejmë rendimentin η = ( )/3 000 η = ose η = 33.3% Hapi 3 Mënyra 1 Mënyra 2 Gjejmë punën e dobishme të kryer nga motori Hapi 4 η = A/Q n = A/3 000 kal A = kal A = Q n Q f A = A = kal Gjejmë temperaturën e ngrohësit η = (T n T f )/T n = (T n 873)/T n T n = K 166

167 Shkencat natyrore Model orientimi për projekt kurrikular lëndor Tema: Eksplorimi i teknologjive që lidhen me lëvizjen Orë të sugjeruara 4-6 orë Qëllimi i këtij projekti është i dyfishtë: nga njëra anë, i ndihmon nxënësit të studiojnë në mënyrë të pavarur lëvizjen lineare, nga ana tjetër, të kuptojnë më mirë lidhjen ndërmjet shkencës dhe teknologjisë. Realizimi i këtij projekti bën të mundur integrimin e objektivave të linjës Lëvizja dhe bashkëveprimet. Objektivat e të nxënit Të fitojë me interes dhe besim njohuri dhe aftësi shkencore plotësuese, duke përdorur shumëllojshmëri metodash dhe burimesh dhe të adoptojë sjellje dhe qëndrime që projektojnë një vetëvlerësim pozitiv. Të bëjë dallimin ndërmjet pyetjeve shkencore dhe problemeve teknologjike kur eksploron çështje që kanë të bëjnë me lëvizjen. Të pranojë kontributin e shkencës dhe teknologjisë në përparimin e shoqërisë. Të lidhë veprimtaritë personale dhe interesat mbi lëvizjet me sipërmarrjet shkencore dhe teknologjike të disiplinave të veçanta dhe studimet e ndërthurura, si kinematika, aerodinamika, matematika, ergonomika (shkencat e punës) dhe shkencat mjedisore. Çdo nxënës duhet të arrijnë të paktën një nga objektivat e mëposhtëm: a) Të vlerësojë skicimin dhe funksionimin e teknologjisë së lidhur me lëvizjen, duke përdorur kritere identifikimi të tilla, si: siguria, kostoja, 167

168 përshtatshmëria dhe ndikimi. Udhëzues kurrikular b) c) Të vlerësojë rolin e testimit të vazhdueshëm në zhvillimin dhe përmirësimin e teknologjisë lidhur me lëvizjen. Të evidentojë zhvillimin historik të teknologjisë së lidhur me lëvizjen. Pyetje kyç Si dhe pse shkencëtarët bëjnë analizën e përfitimit të kostos të teknologjive ose shpikjeve të reja? Si i shfrytëzojnë shkencëtarët të dhënat e marra nga testimet për përmirësimin e teknologjisë? Koncepte kyç Ka dallim ndërmjet shkencës dhe teknologjisë, megjithëse ato shpesh mbivendosen dhe varen nga njëra-tjetra. Shkenca merret me gjenerimin dhe renditjen e njohurive dhe koncepteve. Teknologjia merret me skicimin, zhvillimin dhe zbatimin e njohurive shkencore ose teknologjike, shpesh në përgjigje të nevojave sociale dhe të njeriut. Disa tipa pyetjesh mund të çojnë në të kuptuarin e mëtejshëm përmes hetimit shkencor. Njohuritë shkencore bazohen në evidenca, të zhvilluara privatisht nga grupe ose individë, që ndahen më pas publikisht me të tjerët. Njohuria shkencore është tentativë dhe subjekt i ndryshimit. Ajo nuk ka vlerën e së vërtetës absolute për gjithë kohën. 168

169 Shkencat natyrore Njohuria shkencore është produkt i krijimtarisë njerëzore, të menduarit kritik dhe imagjinatës. Pyetje parapërgatitore (për mësimdhënie) A e kuptojnë nxënësit rolin e shkencës dhe teknologjisë mbi lëvizjen? A e kuptojnë nxënësit ndryshimin ndërmjet teknologjive që lidhen me lëvizjet (p.sh., makinat) dhe shkencës së lëvizjes (p.sh., kinematika)? Strategjitë e mësimdhënies dhe veprimtaritë e sugjeruara Nxënësit mund të eksplorojnë si teknologji të veçantë të lidhur me lëvizjen mjetet vetjake të transportit (p.sh., biçikletën, lëvizësin e borës, automobilin, motoçikletën, skateboardin, kajakun, këpucët e borës ose karrocën me rrota), ashtu dhe evolucionin e tyre. Ata mund të përshkruajnë zhvillimin historik të teknologjisë dhe rolet e shkencës dhe teknologjisë në zhvillimin e asaj teknologjie, si dhe të bëjnë analizën e përfitimeve të përdorimit të teknologjisë nga shoqëria. Nxënësit mund të drejtojnë pyetje që lidhen me lëvizjen në jetën e përditshme. Klasa diskuton se cila pyetje mund t u përgjigjen, duke përdorur strategji shkencore dhe cilat pyetje nuk marrin përgjigje me metoda shkencore. Nxënësit nxiten se si të skicojnë një eksperiment për të testuar pyetjet që janë të testueshme me metoda shkencore. Pyetje të tilla mund të jenë: Cili është efekti i dyllosjes së skive gjatë skijimit? Pse patinatorët e garave të shpejtësisë kanë tipe të ndryshme patinash nga ata të patinazhit artistik? Cili është ndikimi i përmasave të rrotës në lëvizjen e pa- 169

170 Udhëzues kurrikular jisjes (biçikletë, makinë, karroca me rrota etj.)? Sa kohë mund ta rrisë shpejtësinë njeriu gjatë ecjes? Cili është roli i lopatave tek këmbët gjatë notimit? Pse ka kufizim shpejtësie në rrugët brenda qytetit ose ku kalojnë njerëzit? Si ndihmon përvetësimi i fizikës së lëvizjes në skicimin e automjeteve më të sigurta dhe më të fuqishme? Nxënësit mund të bëjnë kërkime mbi rolin e shqiptarëve dhe kontributin e kompanive shqiptare në shkencën dhe teknologjinë e lidhur me lëvizjen (nëse ka). Nxënësit mund të kërkojnë mënyrat në të cilat atletët dhe trajnerët e cilësisë së lartë përdorin analizën e lëvizjes së atletëve me anë të softeve për të përmirësuar rezultatet, duke zbuluar në këtë mënyrë ndikimin e teknologjisë në mundësitë për të mësuar dhe për punë. Nxënësit mund të kërkojnë se si janë zhvilluar dhe përmirësuar automobilat gjatë viteve (p.sh., shpejtësinë maksimale, nxitimin, frenimin). Kjo përfshin regjistrimin e rekordeve të shpejtësisë së arritur në vite. Nxënësit ndërtojnë grafiqe me të dhënat, për të mbështetur ose kundërshtuar parashikimet mbi kufirin maksimal të shpejtësisë së automobilit. Nxënësit mund të kryejnë një studim krahasues ose analizë kostopërfitime të mënyrave të ndryshme të transportit të udhëtarëve (ose të tyre, në rastin e shkollave që ofrojnë transportin e nxënësve). Ata përcaktojnë faktorët (p.sh., siguri, performancë, estetikë ose ekonomik në karburant), që përdoren për të vlerësuar mënyrat e ndryshme të transportit. Nxënësit mund të përgatisin postera ose broshura që demonstrojnë vizualisht se si disiplina të ndryshme studiojnë lëvizjen (p.sh., 170

171 Shkencat natyrore shkencat e sportit, biomekanika, inxhinieria mekanike, aerodinamika, balistika dhe fizika atomike). Ata gjithashtu eksplorojnë kërkesat për studime të mëtejshme dhe profesione të ndryshme në tregun e punës. 8. Nxënësit mund të zhvillojnë një projekt sfidues në shkencë, si hedhja me parashutë, modeli i raketës etj., si shembuj konkretë të studimit të aspekteve të ndryshme të lëvizjes të paraqitura në këtë bllok tematik. Planifikimi i punës së laboratorit dhe vlerësimi i shkathtësive laboratorike të nxënësve 4 Elemente të rëndësishme në zhvillimin e procesit të mësimdhënies së fizikës janë veprimtaria praktike dhe eksperimenti. Dihet se, në numrin më të madh të shkollave të vendit tonë, niveli i pajisjes së laboratorëve me mjete mësimore është i ulët. Për pasojë, procesi i mësimdhënies vështirësohet dhe rezultatet e pritura të të nxënit kërkojnë më tepër punë. Nga ana tjetër, pjesa më e madhe e mësuesve mendon që mjetet dhe pajisjet laboratorike të sofistikuara janë të pazëvendësueshme në ngulitjen e koncepteve të fizikës dhe në realizimin me sukses të orës mësimore. Ata nuk ndihen mirë pa mjetet laboratorike dhe në shumicën e rasteve mësimin e zhvillojnë vetëm teorikisht, duke lënë pas dore shfrytëzimin e mundësive reale dhe praktike, që lejon mjedisi i të nxënit. Kjo mangësi mjetesh, shpesh, shkakton shkeljen e rregullave për planifikimin e punës së laboratorit, duke i kthyer ato në orët më të vështira për mësuesit dhe në më të pakëndshmet për nxënësit. Në këto kushte, vlerësimi i shprehive laboratorike të nxënësve ose bëhet në mënyrë empirike ose nuk bëhet fare. Shumica e veprimtarive në fizikë realizojnë përvoja praktike, që Një model planifikimi gjendet në Shtojcë 171

172 Udhëzues kurrikular kanë të bëjnë me një koncept të veçantë fizik. Synimi kryesor i tyre është njohja e nxënësve me një dukuri fizike, për të cilën ata mund të kenë ose jo njohuri. Gjatë veprimtarisë, theksi vihet mbi vrojtimin e lidhjeve shkakësore, përcaktimin e ndryshoreve dhe shpjegimin e dukurisë nga ana cilësore. Eksperimentet zakonisht realizojnë përvoja praktike me anë të përdorimit të një aparati të veçantë. Nëpërmjet tyre sigurohen të dhëna sasiore që paraqiten në mënyrë përshkruese. Theksi vihet mbi mënyrën e përdorimit të pjesëve të veçanta të pajisjes, kryerjes së matjeve, përcaktimit dhe vlerësimit të gabimeve, organizimit dhe interpretimit të të dhënave. Veprimtaritë dhe eksperimentet realizohen nëpërmjet një strategjie të veçantë të të nxënit, të quajtur cikli i të nxënit. Cikli përbëhet nga tri faza: Zbulimi, gjatë të cilit nxënësit vrojtojnë marrëdhëniet, përcaktojnë ndryshorët dhe bëjnë shpjegimet e dukurive. Zhvillimi i koncepteve, gjatë të cilit nxënësit zhvillojnë veprimtari konkrete për të qartësuar konceptet e ndryshme. Në këtë fazë i jepet më tepër rëndësi verifikimit të një koncepti ose të një lidhjeje të veçantë, se sa paraqitjes së tij. Zbatimi, gjatë të cilit nxënësit përdorin konceptin dhe analizojnë dukurinë, duke shfrytëzuar modele të thjeshtë, të formuluar gjatë fazës së zbulimit dhe të sqaruar gjatë fazës së zhvillimit të koncepteve. Si planifikohet puna e laboratorit? Mësuesi, sipas procedurës së mëposhtme, bën planifikimin e punës së laboratorit: 1. Përcakton fillimisht llojin e punës së laboratorit: veprimtari apo eksperiment. 172

173 Shkencat natyrore 2. Përcakton qëllimin e veprimtarisë/eksperimentit. 3. Përcakton mjetet dhe pajisjet, të cilat mund të jenë të thjeshta, që gjenden në shkollë, apo që mund të sigurohen nga nxënësit. 4. Përcakton fazën e ciklit të të nxënit, në të cilën zhvillohet veprimtaria apo eksperimenti. 5. Përcakton nivelin konceptual, që është niveli i vështirësisë së konceptit të përvetësuar. Niveli përshkallëzohet në i lehtë, mesatar ose i vështirë dhe ndryshon nga klasa në klasë, nga nxënësi në nxënës. 6. Përcakton nivelin matematik. Shpesh duhen bërë llogaritje të ndryshme matematikore. Niveli i lehtë nënkupton nivelin që përfshin arsyetimin ose llogaritjet me varësi në përpjesëtim të drejtë, të shprehur me ekuacione të gradës së parë. Niveli mesatar nënkupton përdorimin e relacioneve të varësisë së drejtë ose të zhdrejtë të shprehur me ekuacione të gradës së dytë. I vështirë nënkupton arsyetimin të shprehur me sistem ekuacionesh. 7. Përcakton çështjet kyç të veprimtarisë/eksperimentit 8. Harton procedurën e zhvillimit të punës së laboratorit, në të cilën përfshihen: diskutimi me nxënësit mbi përmbajtjen e konceptit, mbi metodat dhe mjetet për realizimin e veprimtarisë/eksperimentit, si dhe hapat që duhet të ndjekin nxënësit për mbledhjen, paraqitjen, interpretimin e të dhënave dhe analizën e rezultateve. 9. Harton pyetjet për analizën e rezultateve. 10. Harton procedurën e vlerësimit të rezultateve të marra nga nxënësit. Për këtë plotëson tabelën e vlerësimit të shprehive laboratorike për çdo nxënës. 11. Udhëzon nxënësit për plotësimin e raportit të rezultateve sipas një modeli të caktuar që në fillim të vitit shkollor. Ky model përmban: 173

174 Udhëzues kurrikular Emrin e nxënësit dhe datën e zhvillimit të punës së laboratorit. Numrin dhe titullin e punës së laboratorit. Qëllimin e punës së laboratorit. (nxënësi shkruan një fjali të shkurtër se çfarë zbuloi, verifikoi, mati, hetoi etj.). Metodën. (nxënësi bën një skicë të aparatit që ka përdorur dhe një përshkrim të shkurtër të procedurës të kryerjes së punës së laboratorit) Të dhënat. (nxënësi bën një pasqyrë të vrojtimeve dhe të matjeve, duke i përfshirë të dhënat në një tabelë). Analizën. (nxënësi paraqet llogaritjet e bëra, grafiqet dhe përgjigjet e pyetjeve, duke bërë përmbledhjen e asaj që ka realizuar në punën e laboratorit) 12. Përgatit mjetet e punës së laboratorin dhe planifikon kohën. Në punët e laboratorit në këtë shkrim, përdoret numri 1, që tregon se koha e mjaftueshme për ngritjen e laboratorit dhe zhvillimi i punës është afërsisht 45 minuta. Simbolet <1 dhe >1 nënkuptojnë respektivisht kohë më të vogël dhe më të madhe. Siguria Programi i fizikës, për vetë karakterin e lëndës dhe synimet e saj, kërkon zhvillimin e eksperimenteve, demonstrimeve, punë praktike dhe laboratorike. Ato konsiderohen të rëndësishme për ngulitjen e koncepteve dhe zhvillimin e aftësive dhe qëndrimeve. Realizimi me sukses i programit kërkon planifikim të mirë të tyre, si edhe mjedis të sigurtë për nxënësit. Gjatë veprimtarisë së tyre nxënësit duhet të zbatojnë rregullat e sigurisë në klasë, laborator dhe jashtë tyre. 174

175 Shkencat natyrore 7.VLERËSIMI Vlerësimi është moment kyç për procesin e mësimdhënies dhe të nxënit. Në thelb, vlerësimi tregon rezultatet që kanë arritur nxënësit përkundrejt objektivave mësimorë, duke nxjerrë dhe përfundime nga ky krahasim. Qëllimi kryesor i vlerësimit është që të japë gjykime në lidhje me nivelin e arritjeve të nxënësve. Gjithashtu, ai shërben për matjen e njohurive dhe shprehive të fituara përkundrejt standardeve të vendosura. Vlerësimi nuk mund të ndahet nga procesi i mësimdhënies dhe të nxënit. Për vlerësimin e nxënësve, mësuesit duhet të mbështeten në disa parime bazë: 1. Vlerësimi është pjesë thelbësore e procesit të mësimdhënies dhe të nxënit. Ai është një veprimtari e planifikuar, e vijueshme që ka lidhje të ngushtë si me kurrikulën, ashtu dhe me mësimdhënien. 2. Vlerësimi udhëhiqet nga rezultatet e synuara të të nxënit të kurrikulës dhe shfrytëzon shumëllojshmëri strategjish dhe teknikash vlerësimi. 3. Planet e vlerësimit duhet t u bëhen me dije nxënësve të avancuar. Nxënësve duhet t u jepen mundësitë për t u përgatitur për vlerësim. 4. Vlerësimi duhet të jetë i ndershëm dhe i paanshëm. Ai duhet të jetë i ndjeshëm kundrejt situatave familjare, të klasës, shkollës dhe komunitetit; ai duhet të jetë i paanshëm. Nxënësve duhet t u jepen mundësitë të demonstrojnë shkallën e njohurive, aftësive dhe qëndrimeve të tyre. 5. Vlerësimi duhet të ndihmojë nxënësit. Ai duhet t u japë atyre informacion pozitiv dhe nxitës për t u përfshirë aktivisht në procesin e të nxënit. 175

176 Udhëzues kurrikular Vlerësimi i nxënësve ndahet në tre tipa kryesorë: - Diagnostik, që zakonisht kryhet në fillim të vitit shkollor ose në krye të kapitullit kapitulli, për të identifikuar njohuritë paraprake, interesat ose aftësitë që kanë nxënësit rreth asaj për të cilën po kryhet vlerësimi. Ky informacion përdoret për të orientuar praktikat e mësimdhënies nga ana e mësuesit dhe të nxënies nga ana e nxënësve. Vlerësimi diagnostik mund të jetë i shkurtër, i shpejtë, nuk shënohet në regjistër (joformal) dhe mund të bëhet me gojë. Pyetjet që mësuesi planifikon para se të fillojë shpjegimin, kanë të bëjnë pikërisht me këtë lloj vlerësimi dhe shërbejnë për të gjitha objektivat e blloqeve tematike. - Formues, që është një proces që ndodh gjatë gjithë kohës në klasë dhe informon nxënësit dhe mësuesit mbi progresin e nxënësve. Të dhënat dhe informacioni i mbledhur nga vlerësimi formues përdoret për të përmirësuar proceset e mësimdhënies dhe të nxënit. Fokusi i vlerësimit formues nuk duhet të jetë vlerësimi me notë i nxënësit. - Përmbledhës, që kryhet më shpesh në fund të një kapitulli, për të përcaktuar çfarë është mësuar mbas një periudhe kohe. Vlerësimet përmbledhëse përdoren kryesisht për t u raportuar progresin në lidhje me kurrikulën vetë nxënësve, prindërve dhe mësuesve, por edhe për të modifikuar praktikat e mësimdhënies dhe të nxënit. Kur vlerësimi kryhet si duhet, i ndihmon mësuesit: të diagnostikojnë pikat e dobëta dhe mundësitë e nxënësve; të vlerësojnë metodën e mësimdhënies; t u tregojë atyre nëse i kanë arritur objektivat. Objektivi bazë i çdo vlerësimi është përcaktimi i shkallës me të cilin nxënësi realizon objektivat e parashikuara, si dhe ndikimi që ka mësimdhënia 176

177 Shkencat natyrore dhe punët e pavarura në rezultatet e nxënësve. Vlerësimi i arritjeve të nxënësve kërkon përdorimin e një numri teknikash për matjen e këtyre arritjeve. Më poshtë po paraqesim disa teknika vlerësimi: Vlerësimi me gojë. (Përdorimi i pyetjeve të shkurtëra, biseda rreth materialit mësimor, diskutime të nxënësve me njëri-tjetrin ) Vlerësimi me anë të dëgjimit. (Duke diskutuar me nxënës të veçantë, grupe apo me gjithë klasën, gjatë dëgjimit që nxënësit bëjnë me njëri-tjetrin për një koncept, ligj apo eksperiment). Vlerësimi me anë të pyetësorëve. (Pyetësorët mund të jenë me shkrim ose dhe me gojë rreth koncepteve apo ligjeve dhe interpretimit të tyre, në lidhje me vështirësinë e tekstit, metodologjinë e përdorur në tekst për një ligj, ushtrim të zgjidhur ) Vlerësimi i punëve praktike dhe laboratorike. (Vëzhgimi i eksperimenteve, punëve praktike, mënyra e organizimit të punës laboratorike.) Vlerësimi i projekteve të ndryshme. (Bashkëpunimi i nxënësve në një projekt në bazë grupi, klase, shkolle apo komuniteti ) Vlerësimi i punëve shkencore, (Pjesëmarja në veprimtari kombëtare dhe ndërkombëtare, si olimpiadat, përdorimi i internetit dhe vjelja e informacionit shkencor prej tij ) Vlerësimi me shkrim ose testimi. (Detyra të veçanta për grupe nxënësish, teste të shkurtëra për një koncept, temë apo dhe një grup temash, si dhe testime kapitulli, semestrale dhe vjetore). Vlerësimi mat realizimin e objektivave mësimorë, të shtrira në tri nivelet e arritjes së nxënësve: niveli bazë (njohja dhe të kuptuarit), niveli i mesëm (analizë dhe zbatime në situate te reja) dhe niveli i lartë (vlerësim dhe sintezë). 177

178 Udhëzues kurrikular Për të siguruar të dhëna objektive dhe për të marrë vendime sa më të mira dhe të sakta për vlerësimin e arritjeve të nxënësve, një nga format e vlerësimit është testimi i njohurive që nxënësit kanë marë për një periudhë të caktuar apo dhe për një periudhë të gjatë kohore. Si hartohet një test? Për hartimin e një testi ndiqen disa hapa, si më poshtë: 1. Përcaktimi i objektivave mësimorë Objektivat përcaktojnë tepër saktësisht rezultatet specifike të të nxënit. Ato janë pohime që na çojnë drejt rezultateve të pritshme të nxënësit. Një objektiv mësimor duhet të jetë një pohim i qartë dhe konçiz i aftësisë ose aftësive të nxënësit. Ai duhet të përfshijë nivelin e aftësive që duhet të demonstrohet, si dhe kushtet në të cilat ai duhet të realizohet. Prandaj, ai përshkruhet me terma të dukshme dhe të matshme. 2. Përcaktimi i niveleve të aftësive Nivelet e aftësive përcaktohen nga vetë mësuesi, në mënyrë të tillë që kërkesat në test të mbulojnë konceptet, njohuritë, shprehitë dhe shkathtësitë që nxënësi duhet të realizojë gjatë testimit. 3. Përcaktimi i peshave të linjave të përmbajtjes Është e rëndësishme që testimi të jetë sa më objektiv dhe në funksion të objektivave të përcaktuara më parë; kërkesat në test duhen të shpërndahen në mënyrë të tillë që të jenë në funksion të peshës që zënë nënlinjat përkundrejt linjave të përmbajtjes. 178

179 Shkencat natyrore 4. Ndërtimi i tabelës së specifikimit Në tabelë listohen tema të cilat përcaktojnë se si janë realizuar objektivat e vlerësimit. Këto elementë përcaktohen me vendosjen e shenjës x në çdo qelizë (kuti), përbri temave përkatëse. Në kutitë jepet numri i kërkesave të testit që përfshihet në atë nivel për një objektiv të veçantë. Nëpërmjet informacionit të marrë nga tabela bëhet i mundur kontrolli i këtyre elementeve: Sa kërkesa duhen ndërtuar për secilin objektiv dhe temë? Nëse testi do të reflektojë një ekuilibër të njohurive që kanë përvetësuar nxënësit. Nëse të gjitha linjat dhe objektivat janë vlerësuar. Kjo balancë nuk arrihet me lehtësi, por ndërtimi i saj është mjaft i rëndësishëm, sepse shmang një test të dobët dhe rishikimet e shpeshta të tij. 5. Hartimi i skemës së vlerësimit (qortimit) Kjo skemë u vjen në ndihmë mësuesve për të bërë korrigjim standard për të gjithë nxënësit. Skema shmang çdo lloj spekullimi që mund të bëhet gjatë korrigjimit të testit, duke i konsideruar të gjithë nxënësit të barabartë. Vendosja e pikëve për çdo kërkesë bëhet mbi bazën e çdo hapi që nxënësi ndërmerr gjatë zgjidhjes së kërkesës, të cilat pasqyroheshin qartë në skemën e qortimit. Vlerësimi me pikë i kërkesave në përbërje të një testi konsiderohet nga më delikatët dhe më të rëndësishmit. Në vlerësimin përfundimtar të një testi merret parasysh dallimi në vlerësimin e nxënësit i cili përcaktohet nga niveli i arritjeve të tyre. Një faktor mjaft i rëndësishëm në vlerësimin përfundimtar është hartimi saktë i skemës së pikëzimit të testit. 179

180 Udhëzues kurrikular Përdorimi i kërkesave me fund të hapur jep mundësi të mira për të studiuar dhe analizuar përgjigjet e një numri nxënësish të zgjedhur nga ne. Ndërtimi i një skeme pikëzimi që të mbulojë të gjitha përgjigjet e mundshme është i vështirë, pasi në këto lloj kërkesash merret një gamë e gjerë përgjigjesh. Madje dhe në rastin kur përgjigjja e saktë është e shkurtër, gama e përgjigjeve të marra është e gjërë. 6. Analiza e rezultateve të mara nga testimi me qëllim matjen e efektivitetit Analiza e kërkesave të testit është e nevojshme, sepse nëpërmjet saj indentifikohet: nëse programi është mbuluar tërësisht apo pjesërisht nga pyetjet e testit, nëse kërkesat janë shpërndarë në përputhje me nivelet e arritjeve, nëse kërkesat kanë funksionuar mirë apo keq dhe duhen zëvëndësuar me kërkesa të tjera, nëse nxënësit kanë paraqitur dobësi individuale gjatë zgjidhjes së kërkesave. Si ndërtohet një test? Bazë për hartimin e një testi janë objektivat. Për çdo objektiv që do të testohet zgjidhen minimalisht dy artikuj testues (pyetje ose kërkesa). Hartimi i testeve mbështetet mbi bazën e taksonomisë që do të përdoret. Zgjedhja e hierarkisë bëhet sipas objektivave që do të vlerësohen. Sot janë grumbulluar 7 taksonomi, por më të përdorshme janë taksonomia e Bloomit (të dish, të kuptosh, të zbatosh, të analizosh, të sintetizosh, të vlerësosh), e Norris Sandërs (të memorizosh, të përkthesh, të interpretosh, 180

181 Shkencat natyrore të zbatosh, të analizosh, të sintetizosh), e Hilda Tabas (formo konceptin, interpreto konceptin, zbato konceptin). Skicimi i një testi përmblidhet në matricën Objektiv-Aftësi. Hartimi i testeve në lëndën e fizikës bazohet te bazat teorike të hartimit të testeve, si dhe në taksonominë e njohjes së konceptit fizik që kontrollohet. Veçoria e testeve të fizikës buron nga natyra e aftësive të veçanta me të cilat pajisen nxënësit gjatë nxënies së kësaj lënde, siç janë shprehitë shkencore, eksperimentale dhe teorike. Më poshtë jepet një shembull konkret i teknikave të hartimit të një testi nga Fizika e klasës së nëntë. Shëmbull testi për kapitullin e mekanikës Pjesa më e rëndësishme e fazave, nëpër të cilat kalon hartimi i testit të vlerësimit, ka të bëjë me strukturën e tij. Kjo fazë përfshin këto momente: a) b) c) d) e) f) g) Përcaktimi i linjave dhe nënlinjave të përmbajtjes. Përcaktimi i koncepteve më kryesore sipas nënlinjave. Përcaktimi i peshave në përqindje të çdo linje dhe nënlinje. Përcaktimi i niveleve të taksonomisë. Grupimi i objektivave sipas niveleve të taksonomisë. Përcaktimi i objektivave kryesorë që do të testohen. Hartimi i tabelës së specifikimeve. 181

182 Udhëzues kurrikular në përqindje që zënë ato Linjat dhe nënlinjat Pesha në përqindje I Mekanika 1. Kinematika 27 % a. Lëvizja drejtvizore e njëtrajtshme 4 % b.lëvizja drejtvizore njëtrajtësisht e ndry- 8 % shuar c. Rënia e lirë e trupave 2 % d. Lëvizja e lakuar 13 % 2. Dinamika 73% a. Ligjet e Njutonit 45% b. Forcat në natyrë 16% c. Impulsi i pikës lëndore. Ligji i ruajtjes 12% së impulsit Totali 100 % Përcaktimi i niveleve të taksonomisë (sipas taksonomisë së reduk- tuar të Blumit) dhe peshës në përqindje a) Përcaktimi i linjave dhe nënlinjave të përmbajtjes dhe peshës A. Njohja dhe të kuptuarit B. Zbatim në situata të C. Analizë, ndryshme Sintezë 35% 40% 25% b) Specifikimi i niveleve të aftësive sipas tabelës Kërkesat e nivelit A Nxënësi në këtë nivel duhet: të indentifikojë konceptet dhe proceset fizike, të bëjë interpretimin e ligjeve fizike, të përshkruajë lidhjen midis dy ose më shumë ideve duke njohur karakteristikat kryesore të tyre. 182

183 Shkencat natyrore Kërkesat e nivelit B Nxënësi në këtë nivel duhet: të përdorë konceptet dhe proceset fizike dhe nëpërmjet tyre t i shpjegojë ato, të përdorë informacionin shkencor jo vetëm duke bërë interpretimin e ligjeve, por dhe t i zbatojë ato. Kërkesat e nivelit C Nxënësi në këtë nivel duhet: Të analizojë dhe të sintetizojë informacionin e dhënë nëpërmjet kërkesave, duke përftuar pyetje që do t i shërbejnë realizimit të zgjidhjes së kërkesës. c) Çfarë duhet të dijë nxënësi në fund të këtij kapitulli? Të shkruajë ekuacionin kinematik të lëvizjes për LDNJ dhe të njehsojë shpejtësinë në çdo çast të kohës. Të shkruajë ekuacionin kinematik të lëvizjes për LDNJNd dhe të njehsojë shpejtësinë e çastit dhe nxitimin në çdo çast të kohës. Të përcaktojë në mënyrë analitike dhe grafike madhësitë që përcaktojnë lëvzjet. Të bëjë studimin dinamik të trupit në lëvizje nën veprimin e disa forcave dhe të zbatojë saktë Ligjin e Dytë të Njutonit. Të zbatojë drejt ligjin e në mënyrë analitike studimin dinamik të lëvizjes së trupit nën veprimin e forcës së rëndesës, kur ai hidhet me një kënd me horizontin dhe sipas drejtimit horizontal. d) Hartimi i tabelës së specifikimit Mësuesi duhet të përcaktojë kohën e testimit dhe numrin e kërkesave që do të përmbajë testi. P.sh., një test që do të vlerësojë nivelin e 183

184 Udhëzues kurrikular njohurive për kapitullin e Mekanikës kërkon maksimalisht një orë mësimore dhe mund të përmbajë 15 kërkesa. Duke pasur parasysh nivelet e taksonomisë dhe peshat e përcaktuara më lart, për nivelin A, testi do të përmbajë 5 kërkesa, për nivelin B, 7 kërkesa dhe për nivelin C, 3 kërkesa. Linjat dhe nënlinjat I Mekanika 1. Kinematika a. Lëvizja drejtvizore e njëtrajtshme b. Lëvizja drejtvizore njëtrajtësisht e ndryshuar c. Rënia e lirë e trupave d. Lëvizja e lakuar P e s h a në përqindje 27 % 8 % 13% 4 % 2 % A B C x x x x x x x x 2. Dinamika 73 % a. Ligjet e Njutonit 45% x x - Ligji i dytë i Njutonit x x b. Forcat në natyrë 16% - Tërheqja e gjithësishme x - Forca e fërkimit x - Forca elastike x - Forca e rëndesës dhe pesha e trupit x x c. Impulsi i pikës. Ligji i ruajtjes së impulsit 12% x x Totali 100% 35% 50% 15% Testi nuk duhet të jetë as shumë i vështirë dhe as shumë i lehtë, sepse kjo ul besueshmërinë e tij dhe nuk i vlerëson si duhet nxënësit. 184

185 Shkencat natyrore Niveli më i përshtatshëm i vështirësisë arrihet atëhere kur rezultati i pikëve është në intervalin 50-60%. Për të vërtetuar vlefshmërinë e testit duhet të bëhet analiza e pyetjeve të testit. Kjo arrihet kur pyetjet në test që vlerësojnë njohuritë nga programi kanë një balancë të përshtatshme. Eshtë e rëndësishme që pyetjet e para të testit të jenë shumë të lehta, në mënyrë që të lejojnë nxënësit të fillojnë testin pa ndjenjën e ankthit. Mbasi mësuesi ka grumbulluar pyetjet për të formuar testin, i gjithë testi duhet kontrolluar për të siguruar këto momente: Të ketë një ndarje propocionale mes pikave të shënuara për çdo kërkesë të ushtrimit. Tek pyetjet me alternativa, përgjigjet e papritura të një pyetjeje nuk duhet të japin përgjigjen e pyetjes tjetër. Pyetjet dhe alternativat të renditen në bazë të numrave përkatës. Formatet e pyetjeve që mund të përdoren në test janë të ndryshëm. Rekomandohet që të mos përdoret vetëm një lloj formati. Një klasifikim i përafërt jepet më poshtë: a) b) c) pyetje me strukturë (me fund të hapur), pyetje objektive, pyetje të kombinuara. Pyetjet me fund të hapur (pyetje të strukturuara) kërkojnë përgjigje të përcaktuara dhe të përpikta. Në pyetjet e strukturuara nxënësit i kërkohet të studiojë infornacionin që jepet në trungun e pyetjes, e më pas jepen disa pyetje që lidhen me përmbajtjen e trungut. Si rregull niveli i vështirësisë së pyetjeve vjen duke u rritur, pyetjet janë të pavarura njëra nga tjetra, dhe përgjigjja e saktë e pyetjes paraardhëse nuk varet nga përgjigjja e saktë e pyetjes pasardhëse. 185

186 Udhëzues kurrikular Vlerësimi i shkathtësive laboratorike Tabela e vlerësimit të shkathtësive laboratorike ndihmon mësuesit për të vlerësuar në vazhdimësi shkathtësitë laboratorike të nxënësve. Mësuesi duhet të plotësojë një tabelë për çdo nxënës dhe për çdo veprimtari/ eksperiment. Kështu ai ka mundësi të monitorojë dhe të vlerësojë progresin e çdo nxënësi gjatë gjithë vitit. PëR plotësimin e tabelës duhet të përdoret një shkallë e vlerësimit të shkathtësive, që fillon nga numri 1 deri te numri 5. Numri 1 tregon mungesën e shkathtësisë laboratorike, kurse numri 5 tregon përvetësimin e plotë të saj. Gjatë zhvillimit të punës së laboratorike, përveç vlerësimit nëpërmjet vrojtimit të drejtpërdrejtë të shkathtësive të nxënësve, mësuesi mund të shfrytëzojë edhe fletët e kontrollit të shkathtësive të plotësuara me shkrim. Në Shtojcë jepen disa modele të këtyre fletëve, të cilat plotësohen nga nxënësit para se ata të fillojnë punën e laboratorit. Ky kontroll nuk bëhet para çdo pune laboratori, por vetëm atëhere kur mësuesi e shikon të nevojshme. Me gërma bold jepen përgjigjet e sakta. 186

187 Shkencat natyrore 8.SHTOJCA Tabela Taksonomia konjitive e Blumit Nivelet Nivelet e Blumit e arritjeve 1. Të njohurit Është riprodhimi i një diçkaje pa shpjegime dhe pa e lidhur me gjë Niveli tjetër. Përsëritje e emrave, rregullave, bazë përkufizimeve dhe shpjegi- meve, ashtu siç janë dhënë. Është niveli më i ulët i rezultateve të nxënësve në fushën e njohjes. Foljet përshkruese Përkufizo, përsërit, përshkruaj me fjalët e tekstit, identifiko, vër në tabelë, harto një listë, emërto, riprodho etj. Niveli mesatar 2. Të kuptuarit Është aftësia për të kapur kuptimin e materialit. Është baza e fushës së njohjes, një hap më tej se të njohurit. 3. Zbatimi Është aftësia për të përdorur materialin e mësuar në situata të reja dhe konkrete. Zbatohen rregulla, metoda, koncepte, parime, ligje dhe teori. 4. Analiza Është aftësia për ta copëtuar materialin në pjesë përbërëse, çka sjell një kuptim më të mirë të organizimit të tij. Meqenëse krahas përmbajtjes kuptohet edhe forma organizative e materialit, niveli intelektual është më i lartë se në të kuptuarit. Shpjego, zgjero, jep shembuj të tjerë, nxirr përfundime, perifrazo, rishkruaj, përgjithëso, interpretoje ndryshe, nxirr një përfundim etj. Zbato, shfrytëzo, ndrysho, njehso, klasifiko, provo, vëre në dukje, manipulo, përgatit, lidh, trego, shpjego, përdor etj. Copëto, ndaj në pjesë, shpjego përse, diferenco, shquaj, dallo, vër në dukje, lidh, seleksiono etj. 187

188 Niveli i lartë Udhëzues kurrikular 5. Sinteza Është aftësia që formon një të tërë duke bashkuar pjesët. Mund të jetë: komunikim i një plani veprimesh, klasifikim informacioni etj. 6. Vlerësimi Është aftësia për të gjykuar vlerën e një materiali, të mirën e një ideje, motivet e sjelljeve, vlerësimin e zgjidhjeve të problemit, ndërtimin e komunikimeve gjykuese etj. Kombino, harto, krijo, zgjidh (një problem që ka shumë rrugë), kompozo, jep mendime, përmirëso, organizo, planifiko, risistemo, shkruaj, trego, prodho, harto, transmeto, propozo, modifiko, specifiko, kombino, sintetizo, klasifiko, përfundo, zhvillo, ndërto etj. Krahaso, konkludo, vër në kontrast, kritiko, përshkruaj, shpjego, justifiko, interpreto, lidh, përmblidh, bëj një evidencë etj. 188

189 Shkencat natyrore MODEL I PLANIFIKIMIT TË PUNËS SË LABORATORIT Eksperiment 5 Emri Data Kapitulli: Mekanika Ligji i Tretë i Njutonit Tema: Tensioni Qëllimi: Njohja me konceptin e tensionit të fijes Pajisjet/mjetet: 3 kapëse të mëdha aktesh. 3 shirita gome ose 3 fije llastiku të gjata dhe të barabarta 1 m spango e fortë 1 masë 500 g Unazë Dinamometër Vizore Laps me ngjyrë ose lampustil Koha e ngritjes: <1 Në modelin e mëposhtëm të punës së laboratorit, me shkrim italik paraqitet planifikimi i punës së laboratorit nga mësuesi dhe, me shkrim normal, modeli i raportit të nxënësit. 189

190 Udhëzues kurrikular Koha e punës: >1 Cikli i të nxënit: zhvillimi i konceptit Niveli konceptual: i mesëm. Niveli matematik: nuk ka. Diskutim Kur varni një trup në një dinamometër, susta e tij zgjatet. Sa më e madhe të jetë pesha e trupit, aq më shumë zgjatet susta. Në të njëjtën mënyrë sillet fija e llastikut kur tërhiqet. Forca që tërheq fijen e llastikut është në përpjesëtim të drejtë me madhësinë e zgjatjes. Nëse varni një ngarkesë në një spango, shfaqet tensioni që tërheq spangon. Vlera e tensionit mund të matet duke bashkuar fundin e spangos me grepçen e dinamometrit të varur në një unazë. Në dinamometër tensioni lexohet si shumë e peshës së ngarkesës dhe spangos. Duke qenë se pesha e spangos është shumë e vogël, mund të mos merret parasysh. Si rezultat, tensioni është i barabartë me peshën e ngarkesës. A është i njëjtë tensioni përgjatë gjithë gjatësisë së spangos? Për të gjetur tensionin në fundin e poshtëm të spangos, ju mund të vendosni një dinamometër të dytë, por pesha e dinamometrit mund të rrisë tensionin në dinamometrin e parë. Për këtë arsye duhet një dinamometër me masë shumë ta vogël. Përderisa fija e llastikut zgjatet në përpjesëtim të drejtë me forcën, mund të përdorni atë për të matur tensionin në fundin e poshtëm të spangos. Pesha shumë e vogël e tij nuk do të ndikojë në leximin e dinamometrit të sipërm. Për të hetuar tensionin, ju duhet të përdorni fijet e llastikut në pjesë të ndryshme të spangove të shkurtra dhe të gjata, që mbajnë të njëjtën ngarkesë. Procedura e njejtë si për nxënësin, ashtu edhe për mësuesin. 190

191 Shkencat natyrore Hapi 1: Markimi i fijeve të llastikut Vendosni pa i tërhequr mbi tavolinë tri fije të gjata dhe të barabarta llastiku. Mbi fijet e llastikut, bëni me kujdes me bojë dy njolla 1 cm larg njëratjetrës. Hapi 2: Prerja e spangos Pritni spangon 1 metërshe në dy copa me gjatësi 25 cm secila dhe një copë me gjatësi 50 cm. Bëni nga një lak në të dy fundet e copave të spangove. Hapi 3: Bërja e çengelave Hapni kapëset e akteve duke formuar çengela të dyfishtë, si tregohet në figurën A. Fig.A Hapi 4: Varni dinamometrin në unazën e fiksuar në skajin e tavolinës. Vendosni njërën anë të llastikut në dinamometër. Varni ngarkesën me masë 500 g në fundin tjetër të fijes së llastikut, si tregohet në figurën B. Vini re që pesha e ngarkesës tërheq si fijen e llastikut, ashtu edhe sustën e dinamometrit. Kur ngarkesa është e varur, matni dhe regjistroni distancën midis njollave të bojës në fijen e llastikut. Në të njëjtën kohë lexoni tregimin e dinamometrit. Distanca ndërmjet njollave = Tensioni (leximi i dinamometrit) = 191

192 Udhëzues kurrikular Fig.B Fig.C Fig.D Fig.E Fig.F Fig.G Fig.H Hapi 5:Tërheqja e tri fijeve të llastikut Duke përdorur çengelat e bërë me kapëset e akteve, përsëritni hapin e mëparshëm me tri fijet e llastikut të lidhura njëra me tjetrën, ashtu si tregohet në figurën C. Matni zgjatjen e tri fijeve dhe regjistroni rezultatet. Distanca midis njollave në fijen e sipërme = Distanca midis njollave në fijen e mesit = Distanca midis njollave në fijen e poshtme = Tensioni (leximi i dinamometrit) = Hapi 6: Varja e ngarkesës në një fije llastiku dhe një copë spango Zgjidhni ngarkesën dhe dy fije të llastikut. Duke përdorur një çengel të dyfishtë, lidhni njërin fund të spangos 25 cm me fijen e mbetur të llastikut. Varni ngarkesën në fundin tjetër të spangos, si tregohet në figurën D. Regjistroni leximin e dinamometrit dhe distancën midis njollave në fijen e llastikut. Tensioni (leximi i dinamometrit) = Distanca midis njollave të fijes = 192

193 Shkencat natyrore Hapi 7: Varja e ngarkesës në spango dhe dy fije llastiku Duke përdorur çengelin e dyfishtë, vendosni një fije llastiku midis fundit të poshtëm të spangos dhe ngarkesës, si tregohet në figurën E. Në kohën që jeni duke shtuar fijen e poshtme të llastikut, parashikoni me mend madhësinë e tërheqjes së fijes së shtuar. Krahasoni tensionet në fillimin dhe fundin e spangos, duke matur zgjatjen e dy fijeve të llastikut. Regjistroni rezultatet e gjetura. Distanca midis njollave në fijen e sipërme = Distanca midis njollave në fijen e poshtme = Hapi 8: Spangoja më e gjatë Përsëritni hapin 7 duke përdorur copën me gjatësi 50 cm të spangos, si tregohet në figurën F, për të parë nëse tensioni në spango varet nga gjatësia e saj. Bëni një parashikim me mend para se të matni dhe rregjistroni rezultatet e gjetura. Distanca midis njollave të fijes së sipërme = Distanca midis njollave të fijes së poshtme = Hapi 9: Shtimi i fijes së llastikut midis dy spangove Përsëritni hapin e mësipërm, duke zëvendësuar dy copat e spangos me gjatësi 25 cm të lidhura me çengelat e dyfishtë me një fije llastiku në mes (si tregohet në figurën G) për spangon me gjatësi 50 cm. E bëjmë këtë vendosje për të krahasuar tensionin në mesin e spangos me tensionin në fundet e saj. Në kohën që jeni duke bërë zëvendësimin, parashikoni me mend se sa larg duhet të jenë njollat. Pasi të keni bërë parashikimin, matni dhe regjistroni rezultatet. 193

194 Udhëzues kurrikular Distanca midis njollave në fijen e sipërme = Distanca midis njollave në fijen e mesit = Distanca midis njollave në fijen e poshtme = Analiza 1. A ndikon gjatësia e spangos në vlerën që lexohet në dinamometër? Cilët janë faktet që mund t u referoheni? (Përgjigje: Gjatësia e spangos nuk ndikon në vlerën që tregon dinamometri. Fakte janë leximet e njëjta të dinamometrit në hapat 5 dhe 7). 2. A varet tensioni i spangos nga gjatësia e saj? (Përgjigje: Gjatësia e spangos nuk ndikon në madhësinë e forcës që transmetohet nëpërmjet saj si tension. Për këtë është fakt leximi i njëjtë i dinamometrit në hapat e ndryshëm. Peshat e fijeve të llastikut, kapseve të akteve dhe spangos janë të papërfillshme në krahasim me peshën e ngarkesës me masë 500 g). 3. Si është tensioni i fijes në distanca të ndryshme të spangos së tërhequr? Cilët janë faktet që mund të jepni? (Përgjigje: Tensioni është i njejtë gjatë gjithë gjatësisë së spangos së tërhequr. Kjo faktohet nga vlera e njëjtë e tërheqjes së fijeve të llastikut në Hapin 8). 4. Sa do të tërhiqet fija e llastikut nëse pesha 500 g do të varej në dy fije llastiku paralele, si tregohet në figurën H? Në fillim bëni parashikimin, pastaj realizoni eksperimentin. Shpjegoni rezultatin. (Përgjigje: Kur ngarkesa varet në dy fijet paralele, tensioni në secilën fije përgjysmohet. Secila fije mban gjysmën e ngarkesës dhe madhësia 194

195 Shkencat natyrore e tërheqjes është sa gjysma e vlerës së mëparshme. Distanca ndërmjet njollave është më e madhe se 1 cm, d.m.th., sa gjysma e distancës së tërheqjes normale, kur ngarkesa varet në një fije të vetme). Tabela e vlerësimit të shkathtësive laboratorike Emri Data Klasa Titulli i punës së laboratorit Shkathtësia Shkathtësitë metodike Lexon përmbajtjen e punës së laboratorit para se ta kryejë atë Kupton qëllimin e punës së laboratorit Vlerësimi (1-5) Ndjek të gjitha udhëzimet e dhëna me shkrim ose me gojë Nuk krijon pa lejen e mësuesit Aktivizohet brenda grupit Regjistron me saktësi të gjitha vrojtimet dhe të dhënat Arrin rezultatet e synuara 195

196 Udhëzues kurrikular I përgjigjet me saktësi pyetjeve, duke u bazuar te të dhënat Bën lidhjen e punës së laboratorit me materialin e tekstit Shkathtëstë e zbatimit Monton të gjitha pajisjet sipas instruksionit Përdor me saktësi instrumentet matës Shkathtësitë e sigurisë në laborator Kupton të gjitha rregullat e sigurisë Përdor mjetet mbrojtëse sa herë që është e nevojshme Përdor mjetet e qelqit me kujdes Shkëmben me kujdes me shokët mjetet dhe lëndët e rrezikshme Nuk rrotullohet kot në klasë Pastron vendin e punës Emri Klasa Data FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Ndjekja e udhëzimeve Lexoni të gjitha udhëzimet e mëposhtme para çdo veprimi. Shkruani në fillim mbiemrin dhe pastaj emrin tuaj në krye të fletës. Mbi fjalën të gjitha në udhëzimin 1, bëni një vizë. Nënvizoni fjalën udhëzimet në udhëzimin 1. Në udhëzimin 2, qarkoni fjalët emrin tuaj. Në udhëzimin 3, vendosni një X para fjalës mbi. 196

197 Shkencat natyrore Vini kryq numrave të udhëzimeve të mësipërm me numër rendor çift. Në udhëzimin 7, vini kryq fjalës të mësipërm dhe shkruani sipër saj fjalën poshtë. Shkruani të ndjekësh udhëzimet është e lehtë poshtë emrit tuaj në krye të kësaj flete. 10. Në udhëzimin 9, shkruaj fjalinë: Kjo është ajo që ju mendoni pas fjalës fletë. 11. Vizatoni një katror në qoshen e sipërme në të djathtë të kësaj flete. 12. Vizatoni një trekëndësh në qoshen e poshtme në të majtë të kësaj flete. 13. Bëni një rreth në qendrën e katrorit. 14. Bëni një X në qendrën e trekëndëshit. 15. Tani që keni lexuar të gjitha udhëzimet e dhëna në udhëzimin 1, ndiqni vetëm udhëzimet 2 dhe Ju lutem mos i tregoni shokëve tuaj se çfarë jeni duke bërë me këtë test. Nëse keni arritur në udhëzimin 16, kjo tregon që jeni akoma duke shkruar. Shikoni se sa shokë të klasës suaj dinë realisht të ndjekin udhëzimet. Emri Klasa Data FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Përcaktimi i elementeve të një metode shkencore Veprimtaritë dhe eksperimentet laboratorike përfshijnë përdorimin 197

198 Udhëzues kurrikular e metodës shkencore. Në anën e majtë janë listuar disa nga termat e kësaj metode, kurse në anën e djathtë përkufizimet. Bëni çiftimin sipas kuptimit. Konkluzioni F A. Veprimtaria e të shikuarit, dëgjuarit, nuhaturit ose shijuarit. Kontrolli H B. Mbledhja e informacionit rreth përmbajtjes së veprimtarisë. E dhëna E C. Mendim i propozuar për një problem ose vrojtim. Hipoteza C D. Madhësi që ndryshon vlerat. Objektivi G E. Vlera e madhësisë që merret nga matja. Vrojtimi A F. Rezultat i një veprimtarie laboratorike. Kërkimi B G. Çështja që kërkon të zgjidhë veprimtaria laboratorike. Ndryshori D H. Procesi i përcaktimit të përputhshmërisë së objektivit me rezultatin e përftuar ose të procedurës së rekomanduar me atë të zbatuar. Emri Klasa Data 198

199 Shkencat natyrore FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Analiza e elementeve të punës shkencore Lexoni formulimet e mëposhtme dhe pastaj përgjigjuni pyetjeve Ju sapo bletë një orë muri të modelit të vjetër, që punon me anë të peshave të zinxhirave dhe të një lavjerrësi. Për ta vënë orën e murit në punë, tërhiqni peshat lart dhe vini lavjerrësin të lëkundet. Nëse ora në dorën tuaj tregon 4.00, po kaq vendosni dhe orën në orën e murit. Disa orë më vonë, ora juaj tregon 8.05, kurse ora e murit tregon Pasi provoni që ora e dorës është e saktë, ju pyesni veten: Pse ora e murit shkon përpara? Ju shikoni orën e murit për disa minuta dhe thoni që Ka mundësi që ora e murit të shkojë përpara pasi lavjerrësi lëkundet shumë shpejt. Ju vazhdoni: Gjithashtu, nëse gjatësia e lavjerrësit do të ishte rritur, ai do të lëkundej më avash dhe ora e murit do të tregonte kohën e saktë. Për më tej, thoni: për të testuar shpjegimin tim, do të var tri fije spango me gjatësi të ndryshme, në fundin e të cilave të kem lidhur nga një sferë. Pastaj, do të vë në lëkundje secilën prej tyre me kënd fillestar 45 0 dhe do të mas kohën e lëkundjes së tyre. Pyetjet A. Në cilin formulim është bërë një parashikim? 6 B. Cili formulim tregon një problem? 4 C. Në cilin formulim përshkruhet një eksperiment? 7 199

200 Udhëzues kurrikular D. Cili formulim përmban një hipotezë? 5 E. Cili formulim përmban të dhënat? 2, 3, 7 F. Cili formulim përshkruan vrojtimet? 3 Emri Klasa Data FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Realizimi i një eksperimenti Lexoni formulimet e mëposhtme dhe pastaj përgjigjuni pyetjeve Një nxënës vë re që ora e murit me lavjerrës shkon përpara. Ai do të gjejë pse ndodh kështu. Meqenëse ka humbur instruksionin e përdorimit të orës, ai shkon në bibliotekë dhe lexon disa libra mbi orët. Ai lexoi që lavjerrësi kontrollon shpejtësinë e lëvizjes së akrepave. Sa më shpejt të lëkundet lavjerësi, aq më shpejt lëvizin akrepat. Duke u mbështetur në këtë informacion, ai paramendon që nëse lavjerrësi do të ishte më i gjatë, ai nuk do të lëkundej kaq shpejt. Nxënësi shkoi në shtëpi për të testuar idenë e tij. Ai veproi si më poshtë: a. b. Vari një spango 1 m të gjatë në unazën e një suporti. Lidhi një sferë në fund të spangos. 0 c. Ngriti sferën me kënd 45 dhe e la të lirë të lëkundet. d. e. Regjistroi kohën e pesë lëkundjeve të para. Përsëriti procedurën duke përdorur spango me gjatësi 0.5 m dhe 0.25 m. 200

201 Shkencat natyrore Nxënësi shënoi: Lavjerrësi me gjatësi 1 m lëkundet 2 herë më ngadalë se lavjerrësi me gjatësi 0.25 m dhe rreth një herë e gjysmë më ngadalë se lavjerrësi me gjatësi 0.5 m. Nxënësi përfundoi shënimet e tij duke arritur në përfundimin: Duket që një lavjerës më i gjatë lëkundet më ngadalë. Për këtë arsye, nëse rris gjatësinë e lavjerësit të orës sime, lavjerrësi do të lëkundet më ngadalë dhe ora nuk do të shkojë përpara. Pyetjet A. Cili formulim përfshin një konkluzion? 7 B. Cilët formulime i referohen kërkimit? 2, 3 C. Cili formulim përmban një hipotezë? 4 D. Cilët formulime përshkruajnë vrojtimet e bëra? 1, 5 E. Cili formulim përshkruan një eksperiment? 5 F. Cili formulim mbështet hipotezën? 6 G. Në cilin formulim është përcaktuar problemi? 1 H. Cilët formulime përmbajnë të dhënat? 5, 6 I. Cili është ndryshori në ekesperiment? Gjatësia e lavjerrësit J. Cili është faktori kontrollues në eksperiment? Këndi i lëkundjes së lavjerrësit K. Cili formulim përmban një përgjithësim? 7 Emri Klasa Data 201

202 Udhëzues kurrikular FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Përcaktimi i gabimeve Lexoni paragrafin e mëposhtëm dhe pastaj përgjigjuni pyetjeve. Një nxënës, në laboratorin e fizikës, duhej të përcaktonte sasinë e kripës që mund të tretej në 100 ml ujë në 5 0 C. Për këtë, mësuesi i kishte dhënë atij një termometër, një beker me akull dhe një kapsulë me kripë. Nxënësi mbushi një beker me 100 ml ujë dhe e futi atë në bekerin me akull. Ai e ftohu ujin deri në 5 0 C. Kur uji arriti këtë temperaturë, ai nuk e hoqi bekerin e ujit nga akulli. Pastaj derdhi pak kripë në pjatën e peshores laboratorike. Peshoi 1.5 g dhe nuk e shënoi shifrën, por e mbajti mend përmendësh. Pasi e hodhi kripën në dorë, ai me ngadalë e futi atë në ujë, duke e trazuar me termometër. Kur kripa nuk mund të tretej më, ai e hodhi pjesën e mbetur në peshore. Duke parë sasinë e kripës së mbetur në peshore, nxënësi hamendësoi se duhet të kishte mbetur rreth 1 g. Pyetje 1. Pse nxënësi pati vështirësi në llogaritjen e sasisë së kripës së tretur në ujë? (Ai nuk e kishte shënuar sasinë e kripës që fillimisht peshoi, për pasojë nuk mbante mend vlerën e saktë). 2. Ku gaboi ai kur hodhi kripën nga dora në peshore dhe anasjelltas? (Ai duhet të kishte matur sasinë e kripës pasi ta hidhte mbi një copë letër, veprim që do të kishte zvogëluar humbjen e një pjese të vogël të kripës që ndodh gjatë një kalimi të tillë). 3. Ku gaboi nxënësi në metodën e përzierjes? (Termometri nuk përdoret për përzierje dhe mund të thyhet lehtë). 202

203 Shkencat natyrore 4. Ku gaboi ai në procesin e marrjes së tepmperaturës 5 0 C për ujin? (Ai la bekerin me ujë brenda në akull pasi lexoi temperaturën 5 0 C. Gjatë kryerjes së eksperimentit dhe në përfundim të tij, temperatura e ujit mund të kishte zbritur poshtë 5 0 C). 5. Ku gaboi nxënësi në matjen e sasisë përfundimtare të kripës? (Ai e përcaktoi këtë sasi me sy dhe jo me peshore. Nga ana tjetër, në eksperiment nuk përcaktohet sasia e lëndës me përafërsi, por me saktësi). Emri Klasa Data FLETË KONTROLLI E SHKATHTËSIVE LABORATORIKE Shkathtësia: Kryerja e matjeve Shikoni vizatimet dhe shkruani gërmën e vizatimit përbri përshkrimit që përputhet më shumë me të. 1. Mat kohën D 5. Mat trysninë e ajrit F 2. Mat peshën G 6. M a t temperaturën B 3. Mat masën H 7. Mat gjatësinë C 203

204 Udhëzues kurrikular 4. Mat vëllimin A 8. Mat rrymën elektrike E MODEL TESTI Formati i testit: Kërkesa me zgjedhje të shumfishtë Kërkesa me përgjigje të shkurtër Kërkesa të strukturuara Totali i pikëve: 30 Kohëzgjatja: 90 minuta Tabela që përcakton shpërndarjen e pikëve sipas nënlinjave dhe niveleve të taksonomisë 204

205 Shkencat natyrore Nivelet Niveli A Niveli B Niveli C Nënlinjat Kinematika Dinamika Kërkesa Pikë Kërkesa Pikë Kërkesa Pikë 7/b, 8/a, 1, 2, 7/a, 4 7 8/b 3 9 3, 4, 5, 6, 10, 13, /a, 11/b Kapitulli: Mekanika 1. Në figurë jepet varësia grafike e koordinatës nga koha për një trup. Cila nga pohimet e mëposhtme është e saktë për lëvizjen e trupit? 1 pikë x(m) A. Trupi lëviz me shpejtësi konstante B. Trupi lëviz me nxitim konstant C. Trupi qëndron në vend D. D.Trupi kryhen lëvizje të ndryshuar t(s) 2. Një trup lëviz me shpejtësi Vo=1.5m/s dhe nxitim a=0.5m/s 2 sipas një drejtëze. Shkruani ekuacionin që shpreh shpejtësinë e çastit në lidhje me kohën për këtë trup pikë

206 Udhëzues kurrikular 3. Një trup me masë 16 kg qëndron i varur në dy susta të njëjta të shkallëzuara në Njuton ashtu si në figurë. Masat e sustave nuk merren parasysh. Cilat do të jenë leximet e sustave? 1 pikë A. B. C. D. Secila sustë lexon 80 N. Secila sustë lexon 160 N. Susta sipër lexon 160 N, ndërsa susta poshtë lexon zero. Secila sustë lexon më shumë se zero dhe më pak se 160N, por shuma e leximit është 160 N. 4. Nxitimi i rënies së lirë në Hënë është më i vogël se nxitimin i rënies së lirë në Tokë. Cila nga thëniet e mëposhtme që bën fjalë për masën dhe peshën e trupit është e saktë? 1 pikë A. Masa e trupit në Hënë është më e vogël se në Tokë, ndërsa peshat janë të njëjta. B. Pesha e trupit në Hënë është më e vogël se në Tokë, ndërsa masat janë të njëjta. C. D. Si masa dhe pesha në hënë janë më të vogla se ato në tokë. Si masa dhe pesha në Hënë janë të njëjta me ato në Tokë 5. Një objelt me masë m është i lidhur me një spango dhe qëndron i varur në tavanin e një ashensori. Ashensori lëviz lart me shpejtësi konstante. Sa do të jetë forca e tensionit të fijes? 1 pikë 6. Dy planetë A dhe B kanë të njëjtin nxitim afër sipërfaqes së tyre, por planeti B ka masën dy herë më të madhe se planeti A. Në qoftë se rrezja e 206

207 Shkencat natyrore planetit A është R, sa do të jetë rrezja e planetit B? 1 pikë A. B. C. D. R R 2 2R 4R 7. Në figurë paraqitet grafiku i varësisë së zhvendosjes nga koha për një trup. Përcaktoni: a) Shpejtësinë e trupit në intervalet e kohës (0-10s), (10-25s). (2 pikë) b) Rrugën dhe zhvendosjen e trupit gjatë 25s. (2 pikë) 8. Një makinë është duke lëvizur në një rrugë të drejtë horizontale me shpejtësi 30m/s drejt lindjes. Nxitimi i makinës gjatë 20s të lëvizjes është paraqitur në grafikun e mëposhtëm. a) Sa do të jetë vlera numerike e shpejtësisë së makinës pas 20s? 3 pikë b) Ndërto grafikun e varësisë së shpejtësisë nga koha. 3 pikë 207

208 Udhëzues kurrikular 9. Dy trupa A dhe B hidhen vertikalisht lart. Trupi A hidhet me një shpejtësi fillestare dy herë më të madhe se trupi B. Duke përjashtuar rezistencën e ajrit, sa do të jetë lartësia e ngjitjes së trupit A e krahasuar me atë të trupit B? (2 pikë) 10. Mbi dy trupa me masa përkatësisht 4kg dhe 10kg ushtrohet e njëjta forcë konstante gjatë të njëjtit interval kohor. Në qoftë se shënojmë me X 1 zhvendosjen e trupit me masë 4kg dhe me X 2 zhvendosjen e trupit me masë 10kg, gjeni raportin X 1 /X 2. 3 pikë 11. Sistemi i vagonave të paraqitur në figurë lëviz me nxitim 5m/s 2. Duke ditur se masa m është 1ton, gjeni: a) Forcën e tensionit në lidhjen ndërmjet vagonave me masa 2m. 1 pikë b) m. Forcën e tensionit në lidhjen ndërmjet vagonit me masa 2m dhe 1 pikë 12. Mbi trupin me masë m ushtrohet forca F=3,5N, nëpërmjet një filli të lehtë që kalon nëpër rrotullën e palëvizshme pa masë dhe pa fërkim. Midis trupit dhe rrafshit egziston fërki- 208

209 Shkencat natyrore mi me koeficent µ=0,2. Gjatë kohës t=0,4s trupi zhvendoset me S=40cm, (g=10m/s 2 ). Përcaktoni: a) b) Nxitimin me të cilin lëviz trupi. Masën e trupit. (1 pikë) (2 pikë) 13. Një trup me masë M qëndron mbi një sipërfaqe horizontale të lëmuar. Kur mbi trupin ushtrohet forca F, ai lëviz me nxitim 3m/s 2. Mbi trupin me masë M vendoset një trup tjetër me masë m=1kg. Pas kësaj mbi sistemin e trupave ushtrohet e njëjta forcë F dhe sistemi lëviz me nxitim 2m/s 2. Sa do të jetë masa M? (2 pikë) 14. Dy karroca me të njëjtën masë M lëvizin në një rrafsh të lëmuar kundrejt njëra-tjetrës me shpejtësi V 1 =0,6m/s secila. Kur ato afrohen, nga karroca e parë hidhet në të dytën një trup me masë m=50kg. Mbas kësaj karroca e dytë vazhdon lëvizjen në drejtimin e mëparshëm, por me shpejtësi V 2 =0,4m/s. Të gjendet masa e karrocave. (2 pikë) Nota Pikët

210 Udhëzues kurrikular T i lëng Gaz, boshllek boshllëk P. termike konveksio rrezatim ndodh Shkrirje Energjia e lëvizjes Energjia e bashkëveprimit jep Temperatura Punë mekanike Energjia termike Masa Shkëmbim termik Shkëmbehet si Gjendja e lëndës Mund të shoqërohet Ndryshimin e gjendjes Nxehtësi që merr trupi njehsohet shndërrohet Nxehtësi Vali m Q=m l Q=m λ Q=c m(t2-t1) Punë Ngrohësi termik Motori termik 210

211 Shkencat natyrore Model konceptograme Literatura e rekomanduar Udhëzuesi kurrikular i gjimnazit, IKT 2009 Standardet e nxënies për gjimnazin, IKT 2008 Programet e kurrikulës bërthamë të gjimnazit, IKT 2009 Programet e kurrikulës me zgjedhje të gjimnazit, IKT 2009 Vlerësimi i nxënësit Manual për mësuesin, IKT,

212 Udhëzues kurrikular REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) LËNDA: BIOLOGJI TIRANË,

213 Shkencat natyrore Përmbajtja 1.Rëndësia e Biologjisë në kurrikulën e re për nxënësit 1.1.Synimet e kurrrikulës së re 1.2.Zhvillimi i aftësive 1.3.Fusha dhe përmbajtja 1.4.Objektivat e arritjes 1.5.Zbërthimi i objektivave të programit në objektiva specifikë sipas niveleve të arritjes nga nxënësit 2.Metodologjia dhe mjetet mësimore për zhvillimin e lëndës 3.Vlerësimi i nxënësit 213

214 Udhëzues kurrikular 1.RËNDËSIA E BIOLOGJISË NË KURRIKULËN E RE PËR NXË- NËSIT Mësimi i shkencave në përgjithësi dhe i biologjisë në veçanti, që zhvillohen në shkollë kontribuon në aftësimin e nxënësve për të nxënë gjatë gjithë jetës, si dhe t i përgatisë ata për të marrë vendime të rëndësishme në jetën e përditshme duke u bazuar në njohuritë dhe aftësitë shkencore të fituara. Biologjia është shkencë me një zhvillim të shpejtë, që zbatohet gjerësisht në praktikë, si: në bujqësi, blegtori, bioteknologji, mjekësi etj. Studimi i biologjisë në shkollën e mesme është pjesë e rëndësishme e arsimimit tërësor të nxënësve, që së bashku me lëndët e tjera të fushës së shkencave të natyrës, kontribuon në zhvillimin e mendimit shkencor te nxënësit dhe në idenë e zhvillimit të qëndrueshëm. Biologjia është shkencë natyrore që studion strukturat, funksionet, organizimin dhe ndërvarësitë në botën e gjallë në të gjitha nivelet e organizimit të saj. Ajo është shkencë që karakterizohet nga mbledhja e informacionit bazuar në vëzhgimet dhe eksperimentet. Integrimi i njohurive të biologjisë me ato të lëndëve dhe fushave të tjera të studimit, kujdesi për zotërimin nga nxënësit të aftësive të përshkruara në kornizën kurrikulare dhe standardet e fushës, janë elemente të rëndësishme që mban në konsideratë hartimi i këtij programi lëndor. 214

215 Shkencat natyrore 1.1.Synimet e kurrrikulës së re Mbështetur në standardet e shkencave të natyrës biologjia si shkencë e jetës synon që: Të gjithë nxënësit të kuptojnë kompleksitetin e organizmave të gjallë duke përfshirë strukturën, funksionet, organizimin dhe ndërvarësinë ndërmjet tyre, si dhe ndërmjet tyre dhe mjedisit. Gjithashtu, dijen dhe përvojat individuale t i bëjnë të vlefshme për rritjen e respektit ndaj natyrës, si dhe për përfshirjen e njeriut në veprime për mbrojtjen e vlerave të saj. Objektivat e përgjithshëm Në fund të gjimnazit nxënës/i,-ja duhet: të interpretojë konceptet kyç të biologjisë; të shpjegojë fenomenet e jetës dhe nivelet e ndryshme të organiz- imit të së gjallës, nga niveli molekular deri te biosfera; të vlerësojë shumëllojshmërinë e organizmave të gjallë; të shpjegojë të përshtaturit e organizmave të gjallë në mjedise të ndryshme; të vlerësojë rëndësinë e trashëgimisë gjenetike dhe të evolucionit në zhvillimin e organizmave të gjallë; të aftësohet në mbledhjen e informacionit biologjik; të vlerësojë në mënyrë kritike informacionin biologjik të marrë nga 215

216 burime të ndryshme; Udhëzues kurrikular të planifikojë, zbatojë një eksperiment të thjeshtë biologjik dhe të interpretojë rezultatet e tij; të aplikojë lidhjen e njohurive të biologjisë në bioteknologji dhe në mjekësi; të zotërojë konceptet bazë të anatomisë së njeriut; të renditë disa nga faktorët gjenetikë dhe mjedisorë që ndikojnë në shëndetin e njeriut; të vlerësojë domosdoshmërinë e zhvillimit të qëndrueshëm dhe përgjegjësitë e tij për të ardhmen e ekosistemeve. të përdorë njohuritë biologjike në diskutimet në lidhje me natyrën, mjedisin dhe teknologjinë, në procesin e vendimmarrjes si konsumator për të mbajtur një shëndet të mirë dhe për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm; të fitojnë përvoja që do të ngjallin interesin për të bërë zgjedhjen e karrierës në biologji. Biologjia në gjimnaz, do të studiohet si lëndë më vete me 2 orë javore në klasat 10, 11, gjithsej në 144 orë mësimore. Kurrikula e biologjisë, e konceptuar për gjimnazin, do të thellojë dhe zgjerojë përvojat e fituara nga nxënësit përmes studimit të biologjisë në arsimin e detyruar, duke zhvilluar më tej të kuptuarit e koncepteve biologjike të planifikuara në këtë program. Nxënësit për të thelluar njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet e tyre për programin e biologjisë në klasën e 10-të dhe të 11-të, nga programi i biologjisë që zhvillohet në arsimin e detyruar, duhet të dinë: se të gjitha organizmat janë të ndërtuara nga qelizat, të cilat janë njësitë bazë të jetës; se shumë organizma janë njëqelizorë, ndërsa të tjerë organizma (përfshirë edhe njerëzit) janë shumëqelizorë; 216

217 Shkencat natyrore nivelet e organizimit në sistemet e gjalla, përfshirë qelizat, indet, organet, sistemet e organeve, organizmat në tërësi, si dhe natyrën komplementare të strukturës dhe funksioneve në çdo nivel; që organizmat shumëqelizorë kanë një shumëllojshmëri të qelizave, të indeve, të organeve, dhe sistemeve të organeve të specializuara që kryejnë funksione të specializuara (p.sh., tretja, frymëmarrja, riprodhimi, qarkullimi, ekskretimi, lëvizja, kontrolli dhe koordinimi, mbrojtja nga sëmundjet); se si organizmat kanë aftësi të rregullojnë mjedisin e tyre të brendshëm, të gjejnë dhe të përdorin burimet, të rriten, riprodhohen dhe të mbajnë konstante kushtet e brendshme, ndërsa jetojnë në një mjedis të jashtëm që ndryshon në mënyrë të vazhdueshme; që organizmat mund të reagojnë ndaj efekteve të brendshme dhe të jashtme nëpërmjet një reagimi në sjellje (p.sh., bimët kanë inde dhe organe që reagojnë ndaj dritës, ujit dhe efekteve të tjera; kafshët kanë sistemin nervor që përpunon dhe ruan informacionin që vjen nga mjedisi), i cili mund të përcaktohet nga trashëgimia ose nga përvoja e mëparshme; që sëmundjet në organizmat e ndryshëm mund të shkaktohen nga dëmtime të brendshme të sistemeve ose nga infeksioni prej organizmave të tjerë; idetë bazë të lidhura me evolucionin biologjik (p.sh., shumëllojshmëria e gjallesave është zhvilluar nëpërmjet një procesi gradual në shumë breza; që mbetjet fosile, dokumentojnë pamjen, shumëllojshmërinë dhe zhdukjen e shumë formave të jetës; faktin që mbështet idenë se midis organizmave, pavarësisht faktit që disa lloje ngjajnë shumë të ndryshme, midis tyre ka një unitet (p.sh., ngjashmëria e strukturave të brendshme në organizma të ndryshëm, ngjashmëria e proceseve kimike në organizma të 217

218 Udhëzues kurrikular ndryshëm, evidentimi i origjinës); që riprodhimi është karakteristikë të gjitha gjallesave dhe se është shumë i rëndësishëm për vazhdimësinë e llojit; kuptimin e riprodhimit seksual dhe joseksual (p.sh., në riprodhimin joseksual të gjitha gjenet vijnë nga një prind; ndërsa në riprodhimin seksual, veza dhe sperma bashkohen dhe gjysma e gjeneve vjen nga secili prind, kështu që pasardhësit nuk janë asnjëherë identikë me asnjërin nga prindërit; riprodhimi seksual lejon një diversitet gjenetik më të madh; riprodhimi joseksual kufizon përhapjen e karakteristikave me ndryshime brenda llojit; që informacioni gjenetik i trashëgimisë ndodhet në gjene (i lokalizuar në kromozomet e çdo qelize), i cili mban një njësi të thjeshtë të informacionit. që karakteristikat e një organizmi mund të përshkruhen si një kombinim tiparesh; disa tipare janë të trashëguara dhe të tjerat kanë rezultuar nga ndërveprimi me mjedisin. Konceptet në kurrikulën e re Kurrikula e re e biologjisë së gjimnazit është organizuar sipas linjave e nënlinjave të përmbajtjes. Për çdo nënlinjë shënohen objektivat, të cilat materializojnë njohuritë biologjike, aftësitë dhe qëndrimet që pritet të nxënë nxënësit gjatë këtij kursi. Linjat janë drejtime në të cilat përmbushet standardi. Standardi i linjës është një pohim specifik që tregon atë që nxënësit duhet të dinë dhe të jenë të aftë të bëjnë në një drejtim të caktuar specifik të standardit të përgjithshëm. Standardet e linjës shërbejnë për të matur progresin e nxënësve drejt arritjes së standardit të përgjithshëm. Sikurse dhe standardi i përgjithshëm, edhe standardi i linjës është përcaktuar për në 218

219 Shkencat natyrore fund të gjimnazit. Çdo linjë është e përbërë nga nënlinjat për të cilat janë vendosur një seri objektivash arritjeje. Objektivat e arritjeve janë pohime të njohurive, aftësive, qëndrimeve që nxënësi demonstron në përpjekjen për të arritur standardin e linjës. Kurrikula bërthamë e biologjisë organizohet në tri linja: 1. Studimi i së gjallës, e cila përmban nënlinjat, si: - kimia e jetës; - biologjia qelizore; - ekologjia. 2. Trashëgimia e tipareve dhe evolucioni, e cila përmban nënlinjat, si: - mekanizmat e trashëgimisë; - funksionimin e gjeneve; - origjinën dhe evolucionin e jetës. 3. Studimi i organizmit, që përmban nënlinjat, si: - anatomia dhe fiziologjia e njeriut. Kështu në kurrikulën e re të biologjisë për klasën e 10-të nxënësit do të thellojnë njohuritë, aftësitë, qëndrimet në konceptet për kiminë e jetës. Njohuritë që nxënësit kanë marrë tashmë në arsimin e detyruar në lëndën e kimisë do t i paraprijnë marrjes së njohurive, aftësive e qëndrimeve për përbërjen kimike të së gjallës. Nxënësit mbështetur në strukturat kimike të lëndëve që përbëjnë qelizën do të analizojnë rolin biologjik të: substancave inorganike, substancave organike, si: proteinave, karbohidrateve, lyrave, acideve nukleike, vitaminave e enzimeve. Të gjitha këto, duke identifikuar njësitë bazë të substancave organike të qelizës, pa u ndalur në strukturat kimike të tyre, por vetëm në grupet funksionale. 219

220 Udhëzues kurrikular Mbështetur në njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që nxënësit kanë mësuar në arsimin e detyruar për biologjinë qelizore, në klasën e 10-të do t i thellojnë këto në: formulimin e parimeve të teorisë qelizore, analizimin e strukturës dhe të funksionit të gjitha organeleve të qelizës; në vëzhgimin, krahasimin e qelizave bimore e shtazore; në ndarjen qelizore me mitozë e mejozë, ciklin qelizor e dyfishimin e ADN-së; në analizimin e proceseve të rëndësishme që kryejnë organele të qelizës, si: osmozën, difuzionin, frymëmarrjen e fotosintezën. Theksojmë se këto procese do të analizohen pa u ndalur në proceset biokimike që ndodhin gjatë fotosintezës dhe frymëmarrjes, për arsye se ato do të analizohen në klasën e 12-të me nxënësit që do ta zgjedhin në parapëlqimet e tyre lëndën e biologjisë. Ndërsa përmes linjës së dytë të gjithë nxënësit do të fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për bazën materiale të trashëgimisë dhe transmetimit të tipareve nga prindërit te pasardhësit, se informacioni trashëgues ndodhet në gjene (një tipar i trashëgueshëm mund të përcaktohet nga një gjen ose nga më shumë se një gjen dhe një gjen i thjeshtë mund të ndikojë në përcaktimin e më shumë se një tipari), të cilat janë të lokalizuara në kromozome; se si kodi gjenetik përgjigjet për sekuenca specifike të aminoacideve që përbëjnë karakteristikat proteinike të çdo organizmi; si ndodh procesi i biosintezës së proteinave që i referohen përfshirjes së ADN-së, ARN-i (informacioni), ARN-r (ribozomike), ARN-t (transporti) dhe aminoacideve, në fazat: e translatimit, transkriptimit dhe mbarimit të sintezës të vargut proteinik në ribozome; të trashëgimisë së tipareve të lidhura me kromozomin X (daltonizmi dhe hemofilia); trashëgiminë e grupeve të gjakut (fenomenin e aleizmit të shumëfishtë, sistemin MN, ABO, Rh). Mbi këtë bazë, nxënësit do të argumentojnë në mënyrë shkencore si transmetohen tiparet te gjallesat dhe po kështu evolucionin e tyre, duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet. Kurrikula bërthamë e biologjisë për klasën e 11-të thellon njohu- 220

221 Shkencat natyrore ritë, aftësitë dhe qëndrimet që nxënësit kanë fituar mbi anatominë dhe fiziologjinë e njeriut në arsimin e detyruar. Ata do të demonstrojnë një të kuptuar të organizimit hierarkik të qelizave në inde dhe të organizimit të indeve në organe, të lidhjeve ndërmjet organizimit të strukturave dhe funksioneve të organeve brenda sistemeve trupore të një organizmi, në të cilin homeostaza i lejon atij të realizojë funksionet bazë, duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet. Nxënësit do të zhvillojnë aftësitë e tyre shëndetësore, duke e çmuar shëndetin dhe jetën harmonike si një vlerë. Ata edukohen që të jenë të aftë të marrin vendime të drejta në lidhje me shëndetin e tyre dhe të menaxhojnë një stil jetësor të shëndetshëm. Përmes linjës Studimi i së gjallës, në klasën e 11-të, të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për ndërvarësitë në natyrën e gjallë në të gjitha nivelet e organizimit të saj, që nga qeliza deri në biosferë, për biosferën që përmban elemente të gjalla dhe jo të gjalla, që ndarjet e ndryshme të saj janë të lidhura ndërmjet tyre me anë të transferimit të lëndës e të energjisë nëpërmjet rrjetave ushqimore, se në nivelin e biosferës ciklet biogjeokimike nënkuptojnë kalimin alternativ të elementeve ndërmjet mjedisit inorganik dhe lëndëve të gjalla, fazat e të cilit zhvillohen në brendi të ekosistemeve. Analiza e mekanizmave të kontrollit në biosferë dhe të ruajtjes së ekuilibrave dinamikë do t i paraprijë analizës së ndryshimeve negative në ekosisteme si rezultat i veprimtarisë njerëzore, ndërhyrjes së llojeve pushtuese, ndryshimeve të klimës etj. Kurrikula bërthamë e biologjisë në klasën e 12-të përmbyllet me studimin e diversitetit të qenieve të gjalla duke u mbështetur në parimet taksonomike dhe filogjenike. Nxënësit do të zhvillojnë njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që kanë fituar për shumëllojshmërinë e organizmave të gjalla në arsimin bazë. Ata do të diskutojnë rëndësinë e larmisë së qenieve të gjalla për funksionin normal të ekosistemeve dhe vetë jetës dhe do të vlerësojnë rëndësinë e saj për mbijetesën e njeriut. Gjithashtu nxënësit do të hetojnë, përmes vëzhgimeve në terren apo veprimtarive laboratorike, 221

222 Udhëzues kurrikular organizma përfaqësues nga secila mbretëri, duke përdorur modelet dhe teknikat e duhura për klasifikimin e tyre.. Struktura e kurrikulës Kurrikula e re e biologjisë është e integruar me lëndët e tjera, si: Shkencat shoqërore Në kuadër të projekteve të ndryshme, krijohet mundësia e një bashkëpunimi të mirë ndërmjet biologjisë dhe lëndëve shoqërore, veçanërisht në fushat e edukimit shëndetësor. Përveç kësaj, mësimi i biologjisë transmeton njohuri, të cilat përdoren edhe në lëndën e gjeografisë gjatë trajtimit të aspekteve natyrore, ekonomike apo shoqërore. Lidhja me matematikën Nxënësit do të zbatojnë njohuritë dhe aftësitë e veprimeve me numra, të gjeometrisë dhe matjeve, raportet në % të rikombinantëve; konceptin e përqindjes, ndërtimit të raporteve midis pjesëve përbërëse të së tërës; njohuri të thjeshta të kombinatorikës në rrjetën pennet; statistika (mesatarja, moda), dhe grafikë. Kështu ata do të shprehin madhësitë duke përdorur numrat dhjetorë, përqindjen, shkrimin shkencor; do të zbatojnë modele matematike që përshkruajnë dukuritë biologjike, për të parashikuar ngjarjet reale etj. Lidhja me kiminë Nxënësit do të shpjegojnë përbërjen kimike të qelizës, proceset biokimike që ndodhin në qelizë, ndërtimi dhe vetitë e acideve nukleike, proceset e trashëgimisë së tipareve te gjallesat etj. 222

223 Shkencat natyrore Me shkencat e natyrës Mësimi i biologjisë, gjatë përshkrimit të dukurive, merr parasysh ligjet dhe metodat e fizikës dhe të kimisë. Bashkëveprimi i njohurive të këtyre lëndëve krijon për nxënësit kushtin paraprak për ndërtimin e një imazhi racional të botës dhe të bazuar në shkencat natyrore. Lidhja me teknologjinë Nxënësit do të bëjnë dallimin ndërmjet shkencës dhe teknologjisë; do të arrijnë në përfundimin se teknologjia është aplikim i njohurive shkencore për qëllime funksionale; do të argumentojnë se krijimtaria, imagjinata dhe njohuritë shkencore janë thelbi i arritjes së rezultateve në prodhim; do të shpjegojnë pse shkenca avancon teknologjitë e reja dhe se teknologjitë e reja hapin fusha të reja kërkimi shkencor; për shembull, të diskutojnë se si arritjet e teknologjisë mikroskopike kanë krijuar mundësi që të grumbullohen më shumë njohuri për qelizën dhe më pas zgjidhjen e shumë problemeve të shëndetit të njeriut etj. Lidhja me gjuhën shqipe Nxënësit do të prezantojnë duke përdorur lloje të ndryshme të medies, si: elektronike, të folur, të shkruar dhe grafike në përputhje me përmbajtjen dhe qëllimin shkencor të prezantimit; do të përzgjedhin informacionin shkencor në një vëllim të caktuar informacioni të tillë, p.sh. në një artikull shkencor, në një film shkencor, në hartimin e eseve. Lidhja me gjuhën angleze Nxënësit do të analizojnë dhe interpretojnë tekste dhe forma të ndryshme të komunikimit shkencor të biologjisë në anglisht, p.sh. për tema si Kanceri është një formë e rebelimit qelizor, etj.; do të komunikojnë në 223

224 Udhëzues kurrikular anglisht fjalorin terminologjik bazë biologjik të jetës së përditshme. Lidhja me TIK Nxënësit do të përdorin pajisjet e inputit outputit, si: usb, cd, dvd, tastierë, printer; Word-in, Excel-in për të shkruar tekst, figura, imazhe, tabela, grafikë; Power-Ponit për të bërë prezantime; e-mali dhe internet për të gjetur, marrë dhe komunikuar informacione. Lidhja me jetën e përditshme Shumë koncepte shkencore biologjike do të lidhen me problemet që hasim në jetën e përditshme. Kjo gjë realizohet nga programi nëpërmjet objektivave të arritjes, nga materiali që nxënësit kanë (teksti), puna që bën mësuesi, kërkimet e vetë nxënësve, ushtrime të ndryshme, etj. P.sh. në biologjinë qelizore, gjenetikë, evolucionin e gjallesave etj. P.sh. zbatimi i dukurisë së osmozës në procesin e dializës tek të sëmurët me pamjaftueshmërinë e veshkave, sëmundjet e trashëgueshme te njeriu (talasemia), njohja e mekanizmave trashëgues të kësaj sëmundjeje dhe ndërgjegjësimi për shmangien e saj, njohja e hartës gjenetike, për të kuptuar rëndësinë e bërjes së analizave gjenetike në rastet e rekomanduara nga mjeku (ky shërbim ofrohet edhe në vendin tonë), problemet e kancerit të gjirit dhe testikujve, bolimia dhe anoreksia etj. Lidhja me artet Pasuria e magjishme e formave të natyrës është një burim i rëndësishëm për shpalosjen e fantazisë dhe të krijimit edhe në fushën e artit, duke dhënë kështu një ndihmesë me vlerë në formimin estetik të nxënësve përmes muzikës, pikturës, veprimtarive artistike etj. 224

225 1.2.Zhvillimi i aftësive Shkencat natyrore Kurrikula e gjimnazit në përgjithësi dhe ajo e biologjisë në veçanti përshkohet nga disa linja ndërkurrikulare. Këto linja ndërkurrikulare ndahen në tre grupime: të përmbajtjes, të menduarit dhe të qëndrimit. Linjat ndërkurrikulare të përmbajtjes janë: matematika, teknologjia e informacionit dhe e komunikimit dhe komunikimi. Matematika: si në të gjitha fushat e të nxënit edhe në atë të biologjisë, mësuesi duhet t i japë mundësinë secilit nxënës të përdorë njohuritë dhe aftësitë matematike. Secili të bëhet i aftë të përdorë lehtësisht dhe në mënyrë organike, në çfarëdo situate që i paraqitet të nxënit e: njohurive dhe shprehive matematike, metodat matematike dhe arsyetimin matematik. Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit Secili nxënës të bëhet i aftë që lehtësisht dhe në mënyrë organike, në çfarëdo situate që i paraqitet në lëndën e biologjisë: të kërkojë e të gjejë informacion elektronik; të hetojë, të parashikojë dhe të zgjidhë situata problemore me ndihmën e mjeteve elektronike; të paraqesë e prezantojë punën tij duke përdorur një larmi mediesh dixhitale; të bashkëpunojë me bashkënxënësit nëpërmjet komunikimit elektronik. 225

226 Udhëzues kurrikular Komunikimi: nxënësit ushtrohen të komunikojnë me shkrim të zakonshëm, me simbole shkencore, me anën e figurave dhe të përdorin mjete të ndryshme të komunikimit, përfshirë dhe ato multimediatike. Katër format e komunikimit janë: me të folur, me të dëgjuar, me lexim, me shkrim. E folura Secili të bëhet i aftë t u transmetojë me gojë të tjerëve informacione, ide, ndjenja dhe imazhe në mënyrë të saktë, të qartë, të plotë, të mirëstrukturuar dhe bindëse, duke përdorur: një fjalor gjithnjë e më të pasur dhe mënyrën më të përshtatshme për një audiencë të caktuar dhe situatë të caktuar. E dëgjuara Secili të bëhet i aftë: të jetë dëgjues i vëmendshëm; të veçojë qartë paqartësitë që i dalin nga dëgjimi i parashtrimeve të të tjerëve; t i drejtojë pyetje folësit për paqartësitë e tij; të bëjë komente rreth parashtrimeve të të tjerëve. Të lexuarit Secili të bëhet i aftë: të lexojë me shpejtësinë dhe saktësinë e mjaftueshme për të kuptuar një tekst; të veçojë qartë moskuptimet që i dalin gjatë leximit; 226

227 Shkencat natyrore të përdorë strategji të larmishme dhe të përshtatshme për të kuptuar, përdorur dhe reflektuar mbi një tekst të shkruar. Të shkruarit Secili të bëhet i aftë t u transmetojë me shkrim të tjerëve informacione, ide, ndjenja dhe imazhe në mënyrë të saktë, të qartë, të plotë, të mirëstrukturuar dhe bindëse, duke përdorur: një fjalor gjithnjë e më të pasur, larmi mënyrash të parashtrimeve me shkrim, si dhe mënyrën më të përshtatshme të komunikimit me shkrim për lexues të caktuar dhe situatë të caktuar. Linjat ndërkurrikulare të të menduarit janë: menaxhimi i informacionit; zgjidhja e situatave problemore; të menduarit kritik; të menduarit krijues. Linjat e mësipërme janë të ndërlidhura në të vërtetë dhe formojnë një unitet që ka të bëjë me standardet intelektuale. Menaxhimi i informacionit Si në të gjitha fushat e të nxënit edhe në lëndën e biologjisë, mësuesit duhet t i japin mundësinë secilit nxënës që të stërvitet në kërkimin dhe përpunimin e informacionit i cili i nevojitet që të përmbushë një detyrë të ndërmarrë nga ai vetë ose të ngarkuar nga të tjerë. (Detyra mund të jetë një pyetje deri në një projekt kompleks.) Secili të bëhet i aftë: 227

228 Udhëzues kurrikular të kërkojë në burime të larmishme informacioni për të përmbushur një detyrë; të pikasë burimin ose burimet më të përshtatshme të informacionit për të përmbushur një detyrë; të përdorë strategji të larmishme për të analizuar informacionin; të përdorë strategji të larmishme për të përpunuar informacionin; të vlerësojë informacionet nga pikëpamja e dobisë për detyrën dhe e vërtetësisë; të përdorë strategji të larmishme për të integruar informacionet nga burime të ndryshme; të veçojë me kthjelltësi çfarë kupton nga çka nuk kupton në informacionin që përpunon dhe të formulojë pyetjet për të qartësuar të kuptuarit; të përdorë strategji të larmishme për të nxjerrë shënimet e nevojshme nga informacioni i qëmtuar; të ruajë informacionin me mënyra të larmishme; të prezantojë informacionin e përpunuar me anën e një larmie formash dhe mjetesh. Zgjidhja e situatave problemore Të zgjidhësh një situatë problemore do të thotë të përdorësh njohuritë e fituara tanimë për të zgjidhur një problem në një situatë të pa hasur më parë nga personi që merret me zgjidhjen. Secili të bëhet i aftë: të analizojë një situatë problemore; 228

229 Shkencat natyrore të hartojë një plan për zgjidhjen duke e ndarë një detyrë në nën- detyra; të veçojë sistematikisht paqartësitë e të formulojë pyetje për to; të monitorojë dhe vlerësojë ecurinë e etapave të zgjidhjes problemore; të përdorë strategji të larmishme, si analogjinë, induksionin etj.; të justifikojë në mënyrë bindëse metodën ose metodat e përdorura të kërkimit dhe të arritjes së përfundimeve; të bëjë parashikime, të ngrejë hipoteza; të mbrojë ose hedhë poshtë parashikimet ose hipotezat me prova të mjaftueshme; të hetojë lidhjet shkak-pasojë ; të kërkojë e gjejë zgjidhje të ndryshme; të vlerësojë rrugën e zgjidhjes për ta përmirësuar atë. Të menduarit kritik (të menduarit analitik) Në përdorimin e përditshëm, termi kritik ka ngjyresën e një qëndrimi mosmiratues, kurse këtu, në të vërtetë, është fjala për të menduarit analitik. Si i tillë përfshin analizën, sintezën dhe vlerësimin si procese mendore tipike. Të menduarit kritik është një strategji e cila funksionon mirë kur duhet të përballemi me një situatë problemore ose të marrim një vendim. Procesi i të menduarit kritik përmban grumbullimin e informacionit të nevojshëm, vlerësimin e tij dhe arritjen në një përfundim të argumentuar mirë. Pjesë e rëndësishme e të menduarit kritik është kujdesi i posaçëm i përhershëm ndaj paragjykimeve vetjake ose të të tjerëve, anësisë, keqinformimit. 229

230 Udhëzues kurrikular Mësuesit duhet t i japë mundësi secilit nxënës të kultivojë të menduarit kritik (analitik) ndaj informacioneve, ngjarjeve, dukurive dhe qëndrimeve. Secili të bëhet i aftë: të shqyrtojë opsione të ndryshme për dhe kundër për një çështje të caktuar; të dallojë faktet nga interpretimet e tyre; të mbajë qëndrim të pavarur dhe argumentues ndaj gjykimeve dhe qëndrimeve të të tjerëve; të mbajë qëndrim të pavarur dhe argumentues ndaj informacioneve në përgjithësi dhe atyre mediatike në veçanti; të jetë i vëmendshëm ndaj argumenteve të të tjerëve dhe të mos i kundërvihet me paragjykime; të sjellë argumente dhe dëshmi për të mbështetur përfundimet, përgjithësimet dhe bindjet e tij. Të menduarit krijues Mësuesit duhet t i japin mundësi secilit nxënës që të shfaqë origjinalitetin e tij dhe të zhvillojë prirjet e veta krijuese. Secili të bëhet i aftë: të shprehë nëpërmjet një larmie formash anët origjinale të personalitetit të tij në shkollë, komunitet dhe punë; të kërkojë për ide e rrugëzgjidhje të reja; të mirëpresë ide dhe përvoja të reja të të tjerëve; të sipërmarrë me kurajë plane ambicioze duke analizuar shanset dhe duke marrë parasysh rreziqet. 230

231 Shkencat natyrore Linjat ndërkurrikulare të qëndrimit janë: qëndrimi etiko-social, qëndrimet gjatë punës në grup. Qëndrimi etiko-social Përtej njohurive dhe aftësive dhe nëpërmjet tyre, edhe biologjia synon një ndikim të fortë në formimin e karakterit të nxënësve, duke u përqendruar posaçërisht në rrënjosjen e qëndrimeve, vlerave dhe bindjeve vetjake. Gama e tyre është shumë e gjerë dhe përfshin, ndër të tjera, mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të nxënësve në veçanti, pra, edhe mospranimin dhe mosushtrimin e çfarëdolloj diskriminimi, respektimin e vlerave, madje zhvillimin e tyre, mbrojtjen e mjedisit në të gjithë larminë e tij etj. Mësuesit duhet t i japin mundësi secilit nxënës që të ushtrohet për të mbajtur qëndrime etiko-sociale ndaj ngjarjeve, dukurive dhe qëndrimeve. Secili të bëhet i aftë: të vlerësojë dukuritë, ngjarjet, qëndrimet dhe veprimet e të tjerëve në të shkuarën dhe në të tashmen nga pikëvështrimi i dobisë sociale për komunitetin, vendin, rajonin dhe më gjerë; të jetë pjesëmarrës aktiv i veprimtarive dhe i lëvizjeve të cilat synojnë përmirësime në shkallë komuniteti, vendi, rajoni dhe më gjerë. Qëndrimi gjatë punës në grup Mësuesit duhet t i japin mundësi secilit nxënës që të përvetësojë qëndrimet e përshtatshme për punë të suksesshme në grup. 231

232 Udhëzues kurrikular Secili të bëhet i aftë: të mbajë përgjegjësi ndaj suksesit të grupit të punës në tërësi; të respektojë rregullat e grupit të punës ku pranon të marrë pjesë; të jetë bashkëpunues me pjesëtarët e tjerë të një grupi pune; t u përshtatet roleve të ndryshme brenda grupit; të sillet me respekt ndaj pjesëtarëve të tjerë të një grupi pune; të respektojë pikëpamjet e ndryshme të anëtarëve të grupit. Në programin e ri të biologjisë shprehen në mënyrë të dukshme aftësitë, shprehitë dhe qëndrimet, duke vënë theksin te rezultatet e të nxënit. Mësuesit duhet të organizojnë mësimdhënien dhe të nxënit në mënyrë të tillë që, nxënësit të zhvillojnë aftësitë dhe qëndrimet, si: të pyeturit, të krahasuarit, të renditurit, përpunimin e rezultateve, lidhjen shkakpasojë, parashikimin, komunikimin, vrojtimin dhe përshkrimin, matjen, përdorimin e parametrave, hipotezën, kontrollin e ndryshoreve, interpretimin e të dhënave, lidhjen e shkencës me jetën e përditshme, interesat, punën në grup, zbatimin e rregullave të sigurisë etj. Ja disa modele pyetjesh që nxisin te nxënësit formimin e aftësive, si: kompetencat, të menduarit kritik, krijues, qëndrimet dhe krijimtarinë. 1. Gjatë djersitjes humbasim tretësira të kripërave dhe ujë. Në ditët e nxehta të verës nëse një njeri pi vetëm ujë për të zëvendësuar lëngjet e humbura, ai mund të sëmuret. Nga analiza e gjakut vihet re se shumë rruaza të kuqe të gjakut janë fryrë e disa janë shkatërruar. Përse qelizat e rruazave të gjakut janë çarë? 2. Poret e qelizave nuk janë gjithmonë të hapura. Te njerëzit dhe tek shumë 232

233 Shkencat natyrore kafshë, insulina shërben si një çelës për hapjen e tyre. Insulina është një proteinë që prodhohet nga tërmishëza (pankreasi), e cila më pas kalon në gjak. Sapo futet në gjak, molekulat e insulinës shpërndahen në të gjitha qelizat e trupit. Molekula e insulinës është e aftë të ngjitet tek membrana e qelizave. Kur kjo gjë ndodh, atëherë poret hapen dhe lejojnë hyrjen e sheqerit në qelizë. a. Njerëzit në organizmin e të cilëve nuk prodhohet insulinë, sëmuren nga diabeti. Çfarë problemi mund të shkaktohet nga mosprodhimi i insulinës? b. Cilat organele brenda qelizës ndikohen më shumë nga mungesa e insulinës? Analizoni zgjedhjen tuaj. 3. Penicilina është një antibiotik që dobëson murin qelizor të baktereve. Sheqernat dhe proteinat janë me përqendrim më të madh në citoplazmën e baktereve se sa në mjedisin rrethues. Vizatoni skicën se si penicilina vret bakteret. 4. Pse mendoni se qelizat e të gjithë organizmave shumëqelizorë janë të specializuar? 5. ATP shpesh konsiderohet si paraja e qelizës. Në çfarë mënyre funksionet e ATP janë të ngjashme me funksionet e parasë në shoqëri? 6. Plotësoni hartën konceptuale me termat e duhura: hormone, sistemi nervor, SN periferik, palca e kurrizit, gjaku, gjëndra, truri, nervat. 233

234 Udhëzues kurrikular 7. Plotësoni hartën konceptuale me termat e duhura: kimike, substanca të përbëra, zorrët e holla, stomaku, lëngu i zorrëve, lëngu gastrik, dhëmbët, goja. 8. Debatoni mbi sjelljet etike, si p.sh., për klonimin, modifikimin gjenetik, bioteknologjinë dhe përdorimin e inxhinierisë gjenetike në përmirësimin e shëndetit të njeriut (kjo detyrë ka të bëjë me qëndrimet që duhet të mbajnë nxënësit për problemin në fjalë). 1.3 Fusha dhe përmbajtja Programi i biologjisë për klasën e 10-të dhe të 11-të është konceptuar si kurrikula bërthamë e gjimnazit dhe është e detyruar për të gjithë nxënësit. Kurrikula bërthamë e biologjisë do të përmbyllet në klasën e 12- të në lëndën e shkencës. Gjithashtu në klasën e 11-të dhe të 12-të biologjia do të zhvillohet edhe si lëndë me zgjedhje. Nxënësit që do të zgjedhin këtë 234

235 Shkencat natyrore lëndë në klasën e 11 dhe të 12-të, do të zhvillojnë një program më të thelluar që mbështetet mbi njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që ata kanë marrë në klasat 10-të e 11-të. Nënlinjat që do të zhvillohen në klasën e 11-të janë: Mikrobiologji e zbatuar: mikroorganizmat njëqelizore ose koloniale, përbërja, funksioni dhe rëndësia praktike e mikroorganizmave prokariotë, si dhe e disa grupeve mikroskopike eukariote, si myqet, majatë dhe protistët, njohuri mbi viruset, roli i mikroorganizmave në jetën e përditshme, zbatimet e mikrobiologjisë në fusha, si: shëndetësia, industria, bujqësia, mjedisi etj. Biologjia dhe çështjet e shëndetit publik: shëndeti publik, ndikimi i kërkimit shkencor, i përparimeve në teknologji, si dhe i nismave qeverisëse në shëndetin publik, klasifikimi i pandemive, përhapja e pandemive kryesore, ndikimi i sëmundjeve infektuese dhe kronike në shëndetin publik, ndikimi i faktorëve mjedisorë, ndikimi i faktorëve shoqërorë etj. Biologjia mjedisore: ekosistemet ujore dhe tokësore, ndërvarësia e faktorëve mjedisorë brenda dhe ndërmjet ekosistemeve, larmia biologjike e florës dhe faunës ujore e tokësore të Shqipërisë, ligjet dhe rregullat manaxhuese të ekosistemeve në Shqipëri, ndikimi i veprimtarisë së njeriut në shfrytëzimin e burimeve biologjike e natyrore, si dhe në qëndrueshmërinë e ekosistemeve. Bioteknologjia: ç është bioteknologjia, teknologjia e ADN rekombinante, si transferohen gjenet, vektorët, izolimi i gjeneve ose klonimi 235

236 Udhëzues kurrikular i gjeneve, OMGJ, plasmidet, bimë të modifikuara gjenetikisht, kafshë të modifikuara, klonimi riprodhues, terapia gjenike, qelizat burimore. Nënlinjat që do të zhvillohen në klasën e 12-të janë: Energjia për jetën: roli i ATP si ndërmjetës në kapjen dhe transferimin e energjisë për veprimtarinë e qelizës; roli i NAD/ NADP + si ndërmjetës në kapjen dhe transferimin e elektroneve dhe joneve hidrogjen për veprimtarinë qelizore, roli i enzimave në reaksionet e metabolizmit të qelizës, aktiviteti i enzimave që bazohet në: a) në qendrën (qendrat ) aktive, b) në një mjedis të përshtatshëm dhe se c) aktiviteti i enzimave është specifik për një reaksion ose një tip reaksionesh dhe veprojnë mbi lëndën që quhet substrat; frymëkëmbimi qelizor dhe fermentimi; faza dritore e fotosintezës dhe ajo jodritore e fotosintezës. Ndërtimi dhe funksionet jetësore të bimëve: karakteristikat e përgjithshme të qelizës bimore, morfologjia dhe funksioni i organeve kryesore vegjetative të bimëve, riprodhimi, zhvillimi i bimëve, si dhe rëndësia e tyre në natyrë dhe për njeriun. Fiziologjia shtazore krahasuese: parimet e fiziologjisë krahasuese shtazore, rëndësia e tyre ekologjike dhe evolutive, ndryshimet fiziologjike mes organizmave përfaqësues të grupeve të ndryshme invertebrore dhe vertebrore, me anë të të cilave ato përballen me mjedisin ku jetojnë, strategjitë e suksesshme që kanë përdorur ato për të zgjidhur këto probleme. 236

237 1.4 Objektivat e arritjes Shkencat natyrore Objektivat e arritjes për klasën e 10-të Objektivat sipas niveleve të taksonomisë së Blumit për Biologjinë qelizore Njohja dhe të kuptuarit OBJEKTIVAT të formulojë parimet e teorisë qelizore; të përshkruajë strukturën e qelizave prokariote; të vëzhgojë procesin e difuzionit; të vëzhgojë në qelizën bimore me mikroskopin me dritë: murin qelizor, citoplazmën, bërthamën, vakuolat dhe kloroplastet, ndërsa në qelizën shtazore: citoplazmën dhe bërthamën; të zgjidhë ushtrime në lidhje me biologjinë qelizore. Zbatim dhe analizë të përcaktojë rëndësinë që pati teoria qelizore në zbulimet e mëtejshme në fushën e biologjisë qelizore; të shpjegojë pse qeliza eukariote është më komplekse se ajo prokariote; të shpjegojë pse membrana qelizore ka veti gjysmëpërshkuese (difuzioni, osmoza, shpërhapja e lehtësuar dhe transporti aktiv); të identifikojë thjesht produktet dhe funksionet bazë të fotosintezës dhe të frymëmarrjes qelizore (pa trajtuar mekanizmat biokimikë të këtyre proceseve); të shpjegojë ciklin qelizor (me nënfazat: G, S dhe G ); 1 2 të shpjegojë procesin e mitozës me të katër fazat dhe procesin e citokinezës në qelizat bimore; të shpjegojë si ndodh procesi i mejozës; të zgjidhë ushtrime në lidhje me biologjinë qelizore. 237

238 Udhëzues kurrikular Sintezë dhe vlerësim të bëjë lidhjen e strukturës së organeleve (membranës qelizore, bërthamës, membranës bërthamore, bërthamëzës, citoplazmës, mitokondrisë, rrjetit endolazmatik, aparatit të Golxhit, lisozomeve, vakuolave, murit qelizor, centriolave, kloroplasteve të përbëra nga tilakoidet dhe granat, cilieve dhe flagjeleve, mikrofijëzave dhe mikrotubthave) dhe funksioneve të tyre; të diskutojë për procesin e endocitozës dhe ekzocitozës. të provojë, me mjete të thjeshta, se në çfarë kushtesh ndodh osmoza; të shpjegojë pse procesi i fotosintezës dhe ai i frymëmarrjes qelizore në qelizat e organizmave fotosintetikë kanë natyrë ndërvepruese; të skicojë, me të gjitha organelat, një qelizë bimore dhe një qelizë shtazore, të para në mikroskopin elektronik; të krahasojë në strukturë dhe funksion qelizat bimore me ato shtazore; të analizojë pse procesi i mitozës ka rëndësi në ruajtjen e numrit të kromozomeve gjatë riprodhimit aseksual; të planifikojë një eksperiment për modelimin e mitozës; të diskutojë pse procesi i mejozës rezulton në formimin e qelizave haploide (gametave); të analizojë rëndësinë e procesit të mejozës në riprodhimin seksual; të planifikojë një eksperiment për modelimin e mejozës; të krahasojë ndërmjet tyre procesin e mitozës me të mejozës. të skicojë fazat e mitozës dhe të mejozës; të modelojë strukturën e ADN-së dhe dyfishimin e saj; të hartojë një raport në grup, mbështetur në të dhënat nga interneti, për arritjet në teknologjinë mikroskopike (nga lentja, mikroskopët e thjeshtë me dritë, mikroskopët e sotëm me dritë, mikroskopët elektronikë e deri te skaneri me aftësi perceptuese tripërmasore); të diskutojë se si këto arritje të teknologjisë mikroskopike kanë krijuar mundësi që të grumbullohet më shumë njohuri për qelizën; të përdorë fjalor shkencor terminologjik për interpretimin e ideve, procedurave dhe përgjithësimeve (p.sh., si: qelizë bimore, shtazore, mur qelizor, kloroplaste, mitokondri, ribozome, lizozome, aparati i Golxhit, bërthamë, membranë qelizore, mitozë, mejozë, profazë, anafazë, metafazë, telofazë, acide nukleike etj.); të realizojë hartën e koncepeteve për biologjinë qelizore; të zgjidhë ushtrime në lidhje me biologjinë qelizore. 238

239 Shkencat natyrore Objektivat e arritjes për klasën e 11- të Objektivat sipas niveleve të taksonomisë së Blumit për Ekuilibrat në biosferë Njohja dhe të kuptuarit Zbatim dhe analizë OBJEKTIVAT të përshkruajë elementet përbërëse të biosferës; të përcaktojë pjesët përbërëse të një ekosistemi pyjor ose liqenor; të përshkruajë qarkullimin e ujit, karbonit dhe azotit në natyrë; të vëzhgojë në natyrë mjedise ujore në gjendje të eutrofizuar; të përshkruajë me shembuj si ndodh në natyrë vetëpastrimi i lumit; të diskutojë për elementet përbërëse të një ekosistemi (popullata, biotopi, dhe bashkësitë biologjike ose kumunitetet); të analizojë rolin e energjisë diellore në formimin e biomasës në biosferë; të përdorë rrjetën ushqimore për të identifikuar prodhuesit, konsumatorët e rendeve të ndryshme dhe shpërbërësit; të paraqesë me anë të diagramës së piramidës ekologjike, transferimin e energjisë në nivele të ndryshme ushqimore; të shpjegojë si qarkullon oksigjeni nëpërmjet fotosintezës dhe frymëmarrjes; të analizojë mekanizmat e kontrollit në biosferë dhe të ruajtjes së një ekuilibri dinamik; të analizojë pasojat në ekosistem nga shpyllëzimi; të analizojë në një ekosistem ndryshimet e masës së popullatës dhe shumëllojshmërinë (formimin e llojeve të reja apo zhdukjen e tyre) nga shkaqe natyrore, ndryshime të klimës, veprimtaria njerëzore dhe ndërhyrja e llojeve invaduese; të analizojë faktorët që shkaktojnë procesin e eutrofizimit të ujit në natyrë (nga nitratet, fosfatet dhe fitoplanktonet) dhe pasojat që rrjedhin nga kjo; të analizojë mostra të ndryshme uji (ujë: i pijshëm, shiu, lumi, liqeni apo deti) për të zbuluar ndotjen e tyre; të zgjidhë ushtrime në lidhje me ekuilibrat në biosferë dhe zinxhirët ushqimorë. 239

240 Udhëzues kurrikular Sintezë dhe vlerësim të përdorë fjalor shkencor terminologjik për interpretimin e ideve, procedurave dhe përgjithësimeve, si: biosfera, popullata, biotopi, bashkësitë biologjike, prodhuesit, konsumatorët e rendeve të ndryshme, shpërbërësit, piramidë ushqimore, eutrofizimi, vetëpastrimi; të realizojë hartën e koncepteve të ruajtjes së ekuilibrave në biosferë; të zgjidhë ushtrime në lidhje me ekuilibrat në biosferë dhe zinxhirët ushqimorë. 240

241 Shkencat natyrore Objektivat e arritjes për klasën e 12-të Objektivat sipas niveleve të taksonomisë së Blumit për Larminë e qenieve të gjalla Njohja dhe të kuptuarit Zbatim dhe analizë OBJEKTIVAT të përkufizojë konceptet e nivelit taksonomik dhe marrëdhënieve, si: gjini, specie dhe takson; të përshkruajë karakteristikat e përbashkëta dhe dalluese të organizmave përfaqësues nga secila mbretëri Monera, Protistët, Kërpudhat, Bimët, Bota shtazore (Invertebrorët, Vertebrorët) etj. të shpjegojë parimet bazë taksonomike dhe filogjenike; të krahasojë ndërtimin dhe funksionin e grupeve të ndryshme të prokariotëve, eukariotëve dhe viruseve; të shpjegojë ndryshimet kryesore strukturore dhe funksionale gjatë evolucionit të organizmave në kohë, p.sh.: evolucioni i eukariotëve nga prokariotët, i bimëve nga organizmat njëqelizorë etj.; të përdorë çelësin për të identifikuar dhe klasifikuar organizma për secilën nga pesë mbretëritë; të përdorë teknikat e duhura për të mbledhur organizma të ndryshëm nga një livadh, pyll, zonë e largët, dhe të klasifikojë organizmat sipas parimeve të taksonomisë; të ndërtojë diagrama të organizmave përfaqësues të secilës prej pesë mbretërive (Monera, Protista, Fungi, Plantae, Animalia), mbështetur në karakteristikat anatomike dhe fiziologjike të tyre p.sh.: vertebrorë invertebrorë, bimë enëzore bimë joenëzore etj.; të diskutojë ndikimet në varfërimin e larmisë biologjike që shkaktohen nga aktiviteti i njeriut, si: zhdukja dhe copëzimi i habitateve natyrore nga urbanizimi, përdorimi i keq i tokës, shfrytëzimi pa kriter i pasurive natyrore biologjike nga pushtimi prej llojeve jo vendase, dhe përfitimet që vijnë nga ndërhyrja e njeriut, si përdorimi i pesticideve etj. për biodiversitetin e ekosistemeve ujore dhe tokësore; të zgjidhë ushtrime në lidhje me shumëllojshmërinë e qenieve të gjalla. 241

242 Udhëzues kurrikular Sintezë dhe vlerësim të vlerësojë rëndësinë e biodiversitetit për mbijetesën e njeriut; të realizojë një projekt kurrikular me temë: Rëndësia e Biodiversitetit në funksionimin e ekosistemeve dhe vetë jetës ( p.sh.: për mbrojtjen ndaj ndryshimeve mjedisore të dëmshme); të zgjidhë ushtrime në lidhje me shumëllojshmërinë e qenieve të gjalla; të përdorë fjalor shkencor terminologjik për interpretimin e ideve, procedurave dhe përgjithësimeve në lidhje me biodiversitetin (diverisitet gjenetik, larmi e specieve, diversitet strukturash, protistët, bakteret, kërpudhat, bimët, kafshët, nomenklatura binare, morfologji); të skicojë hartën e koncepteve për biodiversitetin. 1.5 ZBËRTHIMI I OBJEKTIVAVE TË PROGRAMIT NË OBJEK- TIVA SPECIFIKË SIPAS NIVELEVE TË ARRITJES NGA NXËNËSIT ( Kujtojmë se objektivi i programit shënon nivelin maksimal të arritjes për nxënësin) Klasa e 10-të LINJAT : Studimi i gjallesës/trashëgimia e tipareve dhe evolucioni 242

243 Shkencat natyrore Shembuj Nënlinja Kimia e jetës Nënlinja Mekanizmat e trashëgimisë Nënlinja Si funksionojnë gjenet Objek- të evidentojë me të përdorë të analizojë procesin tiva të anë të reaksion- rrjetën Pennet e biosintezës së pro- eve specifike, në për të përcak- proteinave që i ref- gramit produktet ush- tuar probalitetet erohen përfshirjes së qimore, ekzis- në kombinimet ADN, ARN-i (infor- tencën e lëndëve e gjenotipeve macioni), ARN-r (ri- proteinike, ami- dhe fenotipeve bozomike), ARN-t donit, sheqereve në kryqëzimin (transporti) dhe të thjeshta dhe monohibrid (të aminoacideve, në lyrave. një tipari). fazat: e translatimit, transkriptimit dhe mbarimit të sintezës të vargut proteinik në ribozome. Niveli të demonstrojë të përdorë të identifikojë fazat bazë njohje të moleku- rrjetën Pennet e procesit të biosin- lave biologjike. për të përcaktu- tezës së proteinave. ar probabilitetet në kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve në kryqëzimin monohybrid me shembuj të dhënë të tekstit. 243

244 Udhëzues kurrikular Niveli i mesëm Niveli i lartë të evidentojë me anë të reaksioneve specifike ekzistencën e lëndëve proteinike në produktet ushqimore. të evidentojë me anë të reaksioneve specifike, në produktet ushqimore, ekzistencën e lëndëve proteinike, amidonit, sheqereve të thjeshta dhe lyrave. të përdorë rrjetën Pennet për të përcaktuar probabilitetet në kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve në kryqëzimin monohybrid me shembuj të rinj të ngjashëm. të përdorë rrjetën Pennet për të përcaktuar probalitetet në kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve në kryqëzimin monohibrid (të një tipari). të shpjegojë rolin e ARN-i, ARN-r dhe ARN-t në procesin e biosintezës së proteinave. të analizojë procesin e biosintezës së proteinave që i referohen përfshirjes së ADN, ARN-i (informacioni), ARN-r (ribozomike), ARN-t (transporti) dhe aminoacideve, në fazat: e translatimit, transkriptimit dhe mbarimit të sintezës të vargut proteinik në ribozome. 244

245 Shkencat natyrore Klasa e 11-të LINJA: Studimi i organizmit (Anatomia dhe fiziologjia e njeriut) Shembuj Objektiva të programit Niveli bazë Niveli i mesëm Nënlinja Frymëkëmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi. Nënlinja Frymëkëmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi. Nënlinja Sistemi nervor dhe hormonal Të analizojë Të realizojë hartën Të analizojë ndryshimin e koncepteve për rolin midis frymëmarrjelimin frymëkëmbimin, qarkul- e harkut dhe ekskretimin. reflektor në qelizore dhe realizimin ajrosjes së e lëvizjeve mushkërive, si të pavullnetshme. dhe ndërvarësinë midis tyre. të përshkruajë të realizojë listën e koncepteve të përshkru- procesin e për secilin nga ajë pjesët frymëmarrjes proceset:frymëkëmbimin, përbërëse qelizore. qarkullimin, ekskretimin. të harkut reflektor. të shpjegojë të realizojë hartën e të analizojë ndryshimin koncepteve për njërin rolin midis frymëmarrjes nga proceset, p.sh.: e harkut frymëkëmbimin dhe reflektor në qelizore dhe qarkullimin ose ekskretimin. realizimin e ajrosjes së një refleksi mushkërive. të thjeshtë. 245

246 Udhëzues kurrikular Niveli i të analizojë të realizojë hartën e kon- të anali- lartë ndryshimin cepteve për frymëkëm- zojë rolin midis frymë- bimin, qarkullimin dhe e harkut marrjes ekskretimin. reflektor në qelizore dhe realizimin e ajrosjes së lëvizjeve të mushkërive, si pavullnet- dhe ndërvarësi- shme. në midis tyre. Klasa e 12-të Linja: Larmia e qenieve të gjalla Objektiva të përdorë teknikat të përkufizojë të përshkruajë të pro- e duhura për të konceptet karakteristikat gramit mbledhur organizma e nivelit e përbashkëta të ndryshëm nga një taksonomik dhe dalluese, livadh, pyll, zonë dhe marrëd- të organizmave e lagët dhe të klas- hënieve, si: përfaqësues nga ifikojë sipas pari- gjini, specie secila mbretëri meve të taksono- dhe takson. Monera, Protistët, misë. Kërpudhat, Bimët, Botën shtazore (Invertebrorët, Vertebrorët) etj. 246

247 Shkencat natyrore Niveli të tregojë teknikat të rendisë të identifikojë or- bazë e duhura për të nivelet ganizma përfaqë- mbledhur organizma taksonomike sues të secilës prej nga mjedise të ndry- nga specia te mbretërive. shme. mbretëria. Niveli i të demonstrojë të përkufizojë të listojë dhe mesëm njohje të teknikave konceptet përshkruajë për të koleksionuar e nivelit karakteristikat e dhe klasifikuar orga- taksonomik përgjithshme të nizma. dhe marrëd- organizmave për- hënieve, si: faqësues të secilës gjini, specie. prej mbretërive. Niveli i të përdorë teknikat të përkufizojë të përshkruajë lartë e duhura për të konceptet karakteristikat e mbledhur organizma e nivelit përbashkëta dhe të ndryshëm nga një taksonomik dalluese të orga- livadh, pyll, zonë dhe marrëd- nizmave përfaqë- e lagët dhe të klas- hënieve, si: sues nga secila ifikojë sipas pari- gjini, specie mbretëri Monera, meve të taksono- dhe takson. Protistët, Kërpud- misë. hat, Bimët, Bota shtazore (Invertebrorët, Vertebrorët) etj. 247

248 Udhëzues kurrikular 2. METODOLOGJIA DHE MJETET MËSIMORE PËR ZHVILLIMIN E LËNDËS nxënit. Mësimdhënia-mësimnxënia planifikohet për objektiva të të Mësuesi ynë tradicional ka në qendër të punës së tij tekstin. Sipas tij, ai ka për detyrë të shpjegojë besnikërisht dhe sa më mirë tekstin, edhe sikur ai të jetë i papërballueshëm për shumë nga nxënësit e tij. Në të vërtetë, detyra e mësuesit është të sigurojë arritjet e nxënësve të tij. Teksti është mjet dhe jo qëllim. Vlera e çdo risie mësimdhënëse përcaktohet nga numri i nxënësve të cilëve u përmirësohen arritjet nga ajo risi. Plani i mësuesit për çdo orë mësimore, si çdo plan, përvijohet sipas parimit nga fundi në fillim dhe fundi është nxënësi. Faqet e tekstit vetëm se duken të sheshta, kurse në të vërtetë ato janë me reliev. Kanë relievin e të domosdoshmes dhe të së mundshmes. Jo të gjitha njohuritë janë të domosdoshme për të mbijetuar në mendjen e nxënësit, gjithashtu, jo të gjitha janë të mundshme për t u përvetësuar nga të gjithë nxënësit. Mësuesi duhet të veçojë qartë ato njohuri dhe aftësi të cilat janë të domosdoshme dhe, para se gjithash të përcaktojë nivelin e tyre minimal për të gjithë nxënësit. Mësuesi saktëson objektivat e arritjeve të nxënësve të tij mbi bazën e synimeve dhe standardeve, të cilat renditen si një zinxhir logjik te kurrikula e gjimnazit. 248

249 Shkencat natyrore Hallkat e këtij zinxhiri janë synimet e sistemit arsimor, synimet e kurrikulës e gjimnazit, ato të linjave ndërkurrikulare, të fushës së të nxënit, të lëndës, si dhe standardet dhe treguesit e fushës dhe objektivat e programit lëndor. Standardet qartësojnë se çfarë pritet nga të gjithë nxënësit të arrijnë në fund të shkollës së mesme. Kurrikula në nivel shkolle përvijohet që, në radhë të parë, të përmbushë këto standarde të të nxënit. Objektivat minimale, që mësuesi harton, nuk mund të jenë nën këto standarde. Objektivat minimale duhet të jenë realiste e njëherësh ambicioze. Mësues të ndryshëm mëtojnë nivele të ndryshme minimale, sipas nivelit të bashkësisë së nxënësve të tyre. Ndër llojet e objektivave për nxënësin, që mësuesi harton, si ato për orë mësimore, për kapitull, për një vit shkollor, kanë vlerë të posaçme sidomos objektivat për kapitull. Me to, mësuesi shpall premtimin e tij zyrtar për arritjet e nxënësve të tij. Objektivat minimale për kapitull, d.m.th., objektivat për të gjithë nxënësit, janë themeli sipas të cilit bëhet i mundur kalimi në objektivat e nivelit të mesëm dhe të lartë. Mësuesi duhet t i njohë nxënësit me objektivat e tyre për kapitull, madje nxënësit do të duhet të jenë palë e përvijimit të tyre. Teksti i nxënësit duhet të ketë të renditura objektivat minimale të të nxënit për kapitull, madje për temë mësimore. Mësimdhënia-mësimnxënia e integruar përafron më mirë dijet njerëzore, të cilat kurrikula e zbatuar merr përsipër t i zhvillojë. Ndërsa te kurrikula e arsimit bazë mbizotëron integrimi lëndor, te kurrikula e gjimnazit mbizotëron diferencimi lëndor. Kështu p.sh., ndërsa në arsimin bazë lënda e shkencave natyrore gërsheton njohuri dhe aftësi nga fizika, kimia, biologjia e ndonjë tjetër, në klasat e gjimnazit, fusha e 249

250 Udhëzues kurrikular shkencave natyrore diferencohet në lëndë të veçanta, si kimia, fizika, biologjia, shkenca e tokës etj. Në kurrikulën e gjimnazit integrimi në përgjithësi kërkon transferim të njohurive dhe aftësive nga një lëndë te tjetra dhe nga një fushë të nxëni te tjetra, dhe, në veçanti, të njohurive dhe aftësive matematike dhe të TIK-ut. Integrimi në kurrikulën e gjimnazit është mishërimi i disa linjave ndërkurrikulare tej-përtej në të gjitha lëndët, kapitujt e deri te temat mësimore. Këto janë aftësitë e komunikimit me shkrim ose me gojë, të menduarit analitik (kritik), menaxhimi i informacionit, vështrimi etiko-social i dukurive etj. Brenda një fushe të të nxëni i kushtohet rëndësi e posaçme njohurive dhe aftësive që përshkojnë kufijtë lëndorë. Integrimi, nga ana tjetër, shkon deri në homogjenitetin e parimeve të mësimdhënie-mësimnxënies për të gjitha lëndët, si edhe në përdorimin e teknikave të njëjta kudo, si strukturimi i ngjashëm i detyrave tematike, projekteve kurrikulare etj. Një kurrikulë e tillë e integruar e gjimnazit mund të përballohet nga mësues të integruar në kuptimin që jo vetëm dhe thjesht të zotërojnë njohuritë dhe aftësitë e lëndëve të tjera, të cilat u duhen nxënësve për të përparuar në lëndën e tyre, por edhe më shumë, të kenë koncepte të qarta për linjat ndërkurrikulare dhe t i mishërojnë ato në praktikën e përditshme. Tekstet, nga ana e tyre, lehtësojnë mësimdhënie-mësimnxënien duke gërshetuar të gjitha format e integrimit kurrikular, edhe me rubrika të posaçme. Për zhvillimin me sa më efikasitet të lëndës së biologjisë mendojmë se mësuesi mund të ketë parasysh rekomandimet e mëposhtme: 250

251 Shkencat natyrore Përdorimi sa më i shpeshtë i eksperimenteve. Nxitja e vrojtimit të drejtpërdrejtë, kureshtjes, arsyetimit dhe gjy- kimit me ndihmën e demonstrimeve dhe të eksperimenteve. Harmonizimi i mësimit tregues (teorik) me mësimin praktik në klasë (punë praktike, punë laboratori, zgjidhje ushtrimesh, detyrë praktike në klasë ose jashtë saj). Përdorimi i rubrikës Përsëritje për të nxitur dhe për të edukuar shprehitë vrojtuese, analizuese dhe frymën e diskutimit të lirë te nxënësit. Vënia e theksit te njohuritë dhe aftësitë, veçanërisht në ato tema, që mësuesi i konsideron se mbartin koncepte kyç të biologjisë. Metodologjia për zhvillimin e lëndës së biologjisë Me reformimin e kurrikulës së re të biologjisë, e rëndësishme është që krahas ndryshimeve në përbërës të caktuar të saj (formë e përmbajtje) të përfshihen edhe problemet e mësimdhënies dhe të nxënit. Suksesi në lëndën e biologjisë gjen shprehjen konkrete në përdorimin e metodave, strategjive e teknikave mësimore bashkëkohore ndërvepruese dhe gjithëpërfshirëse. Janë pikërisht objektivat, synimet dhe standardet e vendosura për lëndën e biologjisë, ato që e drejtojnë mësuesin në mësimdhënien si shkencë. Por bashkëpunimi midis shkencës dhe artit është i domosdoshëm në çdo hap të bërë gjatë procesit të të mësuarit. Në rastin e mësimdhënies si art, për të arritur objektivin e caktuar, mësuesi është i lirë të zgjedhë metodën, teknikën e strategjinë e duhur, e cila përcaktohet që më parë dhe pret të realizohet. Kur flasim për një mësimdhënie ndërvepruese, duhet të kuptojmë 251

252 Udhëzues kurrikular mësimdhënien si një akt bashkëveprimi, dinamik, fleksibël dhe të hapur, midis mësuesit dhe nxënësve, por dhe midis nxënësve, ku të gjithë kanë të drejtë të marrin vendime dhe të zgjedhin rolet që u përshtaten. Mësimdhënia duhet drejtuar në krijimin e njohurive, aftësive, të vlerave intelektuale, të qëndrimeve dhe të reflektimit individual dhe në grup. Për të pasur një ide më të qartë, le të shohin disa karakteristika që profilizojnë mësimdhënien pasive (me në qendër mësuesin) dhe atë aktive (me në qendër nxënësin). NGA: Mësimdhënie pasive Mësuesi shpjegon Nxënësi dëgjon Mësuesi pyet Nxënësi përgjigjet kur e pyesin NË: Mësimdhënie me në qendër nxënësin Mësuesi drejton, orienton, udhëzon Nxënësi përfshihet, vepron Mësuesi i vë nxënësit të drejtojnë pyetje Nxënësi bën pyetje dhe kërkon përgjigje Mësuesi bisedon, diskuton, arsyeton, Mësuesi flet shkëmben ide Nxënësi diskuton, arsyeton, argumenton Nxënësi riprodhon Mësuesi i përfshin nxënësit në vlerësim Mësuesi vlerëson dhe vetëvlerësim Mësuesi komandon Mësuesi menaxhon, organizon

253 Shkencat natyrore Më poshtë po japim metodat me në qendër nxënësin dhe disa modele mësimi, në të cilat janë zbatuar disa nga këto metoda. Modele mësimi Tema: Qeliza e parë në mikroskopin elektronik Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë të: përshkruajnë ndërtimin e organelave të qelizës të parë me mikroskop elektronik, si: membrana, bërthama, mitokondria ribozomet, rrjeti endoplazmatik, aparati i Golxhit, lizosomet etj.; diskutojnë për lidhjen midis ndërtimit dhe funksionit të organeleve; vizatojnë një qelizë me të gjitha organelat që shihen me 253

254 Udhëzues kurrikular mikroskop me dritë dhe elektronik; kuptojnë se në të gjitha llojet e qelizave të specializuara ndodhen organelat e mësipërme. Konceptet kryesore: organela, bërthama, citoplazma, mitokondritë, ribozomet, rrjeti endoplazmatik, aparati i Golxhit, lisozomet, centriolat, vakuolat, kloroplastet. Mjetet Tabelë, ku paraqitet ndërtimi i qelizës së parë në mikroskop elektronik, fletë të mëdha për të shkruar ose dërrasë. Procedurat Vendi i zhvillimit të mësimit: klasa Hapi i parë (5 ) Aplikoni me nxënësit teknikën e brainstorming-ut (stuhinë e mendimeve). Shkruani në dërrasën e zezë fjalën Qeliza dhe kërkoni nga nxënësit të shprehen se çfarë dinë ata për qelizën. I shkruani të gjithë mendimet e nxënësve në dërrasë. Mendimet e mundshme që prisni nga nxënësit duhet të jenë: qeliza bimore, shtazore, citoplazma, membrana qelizore, bërthama, membrana bërthamore, prokariote, eukariote etj. Hapi i dytë (25 ) Mësuesi duke iu referuar tabelës që tregon qelizën e parë në mikroskopin elektronik, shpjegon një nga një të gjitha organelet e qelizës. Mësuesi duhet të bëjë kujdes që gjatë shpjegimit të funksionit të tyre të tërheqë vëmendjen e nxënësve dhe në ndërtimin e saj. Kështu ai vizaton në dërrasën e zezë organelet. Mësuesi bën kujdes duke theksuar se këto organele ndodhen në të gjitha llojet e qelizave të specializuara, si muskulore, nervore, epiteliale, të gjakut, të qelizave bimore të rrënjëve, të gjetheve të kërcellit etj. 254

255 Shkencat natyrore Ndërkohë në fund të këtij shpjegimi mësuesi u drejton nxënësve pyetjen: Çfarë ndryshimi ka midis qelizës bimore dhe asaj shtazore? Hapi i tretë (10 ) Nxënësit ndahen në grupe (4-6 nxënës). U jepet detyrë që në fletoren e punës të plotësojnë ditarin dypjesësh. Fillimisht udhëzohen të punojnë në mënyrë të pavarur në fletore dhe, më pas, të diskutojnë në grup e të hedhin përgjigjet e sakta. Organelet e qelizës Citoplazma Mitokondritë Ribozomet Rrjeti endoplazmatik Aparati i Golxhit Lisozomet Bërthama Funksioni Hapi i katërt (5 ) Fillon në shkollë dhe vazhdon në shtëpi. Mësuesi u jep nxënësve detyrë shtëpie ushtrimet në fund të mësimit. Potenciali Nxënësit binden se të gjitha llojet e qelizave kanë të njëjtat organele. Nxitet fantazia e tyre duke punuar me grupe. Nxënësit do të kuptojnë se sa i rëndësishëm është studimi i qelizës me anë të mikroskopit elektronik për biologjinë e aplikuar në mjekësi, bujqësi dhe blegtori. 255

256 Model mësimi: Mitoza Udhëzues kurrikular Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë të modelojnë strukturën e Mitozës. Mitoza. dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja Duke u nisur nga fakti se Ndarja qelizore në mitozë, paraqet një shkallë vështirësie në të kuptuarit e koncepteve të shumta si dhe të ideve që përcillen, do të përpiqemi për dhënien e një modeli më të lehtë dhe më praktik në ndihmë të mësuesit. Si mund ta zhvillojmë temën? Një orë para dhënies së lëndës së re, nxënësve u jepen disa pyetje, që ata të mendohen për t iu përgjigjur vetë që në shtëpi: Si rritet një qenie njerëzore nga një qelizë e vetme e fekonduar në një individ që përmban një billion qeliza? A ngjajnë të gjitha qelizat e një trupi me njëra tjetrën? A bëjnë ato të njëjtën punë (kryejnë të njëjtin funksion)? A përmbajnë të gjitha qelizat e një trupi informacion gjenetik të ngjashëm? Njëkohësisht nxënësit lajmërohen që për orën e ardhshme duhet të kenë me vete mjete të tilla, si: 2 pirunë, 2 lugë dhe 2 thika plastike të bardha dhe 2 pirunë, 2 lugë dhe 2 thika plastike të kuqe, këto për çdo grup dysh nxënësish, për të përfaqësuar kromozomet. Fill (p.sh., akrilik) të trashë dhe të hollë me ngjyra të ndryshme për membranën bërthamore. Letër të bardhë ose kafe për çdo grup. Gërshërë. Spango për fijet e boshtit. 256

257 Shkencat natyrore Llastik i hollë për centromerët. Fill me gjatësi dhe ngjyrë të ndryshme, që të përfaqësojë membranën qelizore. Objektivat : Në fund të orës nxënësit duhet të jenë në gjendje të: përshkruajnë, në ç mënyrë qelizat riprodhojnë vetveten; shpjegojnë si janë dyfishuar dhe shpërndarë kromozomet te secila qelizë bijë në mënyrë të saktë; përshkruajnë nevojat dhe mekanizmin e ruajtjes së materialit trashëgues; jenë në gjendje të përcaktojnë dhe të përdorin në mënyrë korrekte termat që pasojnë: alele, anafazë, kromozome homologe, dyfishim kromozomik, diploid, dyfishimi i ADN-së, gjene, cikli jetësor, metafaza, mitoza, profaza, kromatidet motra, fijet e boshtit, telofaza, kromozome jo të dyfishuara. Jepet pak informacion mbi ndarjen qelizore duke tërhequr edhe mendimin e nxënësve për disa informacione të njohura. Informacion teorik: Trupi juaj është i përbërë nga më shumë se një bilion qeliza. Qelizat janë gjithmonë në shkatërrim dhe qelizat e reja janë në mënyrë të vazhduar duke u formuar. Një kopje identike e materialit tuaj gjenetik është gjetur në bërthamën e secilës prej çdo qelize të trupit. Një qelizë somatike, është çdo qelizë e trupit, përveç qelizave seksuale në sistemin riprodhues. Materiali gjenetik është organizuar në 46 organizime të tilla ose pjesë të njohura si kromozome. Është vlerësuar, që mesatarisht secili kromozom përmban afërsisht 1-2 mijë gjene. Një gjen përmban informacion- 257

258 Udhëzues kurrikular in për prodhimin (sintezën) e proteinave ose për prodhimin (sintezën) e ARN. Një qelizë ndahet vazhdimisht, secili kromozom mund të jetë dyfishuar me kujdes dhe atëherë mund të sigurojë shpërndarjen, që secila qelizë bijë gjen një strukturë të plotë dhe të saktë të informacionit. Kështu, ndarja e bërthamës përfshin proceset e njëpasnjëshme të dyfishimit të kromozomeve, ndarjes dhe shpërndarjes. 1. kromozome 2. kromozome 3. kromozome jo të dyfishuara të dyfishuara bija 4. kromozome identike Dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja Sinteza e ADN-së siguron në bërthamë prodhimin e kopjeve të sakta të secilit kromozom. Një kromozom mund të mendohet si një heliks 258

259 Shkencat natyrore dyfish i gjatë i ADN-së. Gjatë riprodhimit, heliksi dyfish hapet dhe një fije e re komplementare sintetizohet gjatë secilit varg prindëror. Si rezultat u formuan 2 helikse identike të ADN-së, ku secila është e përbërë nga një varg origjinal prindëror dhe një fije e re e sintetizuar. Një mënyrë tjetër për të ilustruar këtë cikël qelizor është treguar në figurë. Ndarja qelizore Ushtrimi 1 Njohja e procesit të mitozës, ndarja qelizore Instruksionet e mësuesit për nxënësit: 1. Ju do të studioni mitozën në një model, te një gjallesë të imagjinuar me gjashtë kromozome të cilët ngjajnë, si: pirunë, lugë dhe thika. Ju do të ndiqni çdo hap të procesit duke përdorur letër për qelizën, fill për membranën, lidhëse për fijet e boshtit dhe lugë, pirunë, thika plastike për kromozomet. 2. Merrni një pjesë të madhe letre për qelizën tuaj dhe përdorni një fill me një ngjyrë të caktuar që të tregoni membranën bërthamore dhe një 259

260 Udhëzues kurrikular fill me një ngjyrë tjetër që të tregoni membranën qelizore. 3. Filloni me një qelizë dhe një bërthamë të përbërë nga gjashtë kromozome të përfaqësuara nga dy pirunj ( një i kuq dhe një i bardhë); nga dy thika ( një e kuqe dhe një e bardhë) dhe nga dy lugë ( një e kuqe dhe një e bardhë). Kjo përfaqëson një qelizë diploide me tre çifte kromozomesh. Seti i kromozomeve diploide Pyetjet e mëposhtme të bëra nga mësuesi i ndihmojnë nxënësit të përvetësojnë më drejt fjalët e reja të dhëna. Ç kuptoni me fjalën diploid? Janë pothuaj të gjitha qelizat e njeriut diploide? Sa çifte të kromozomeve homologe janë të pranishme në maketin e paraqitur në figurë? Vizatoni një rreth, rreth secilit çift homolog si në figurë. A janë kromozome homologe çiftet e mësipërme me njëri-tjetrin në një qelizë, apo janë ato të pavarura nga njëra tjetra? 260

261 Shkencat natyrore Cili është përshkrimi më i mirë për kromozomet homologe? (zgjidh përgjigjen më të mirë). a) b) c) d) ato janë në përmasa dhe formë të njëjtë; ato përbëjnë tipa të njëjtë të gjeneve me të njëjtën renditje; ato në përgjithësi përbëjnë variante të ndryshme ( alele) të shumë prej këtyre gjeneve; të gjitha këto. Ushtrimi 2. Para ndarjes së qelizës dhe dyfishimi i kromozomeve Para ndarjes së qelizës (kjo fazë quhet interfazë dhe në materialin për nxënësit nuk është shpjeguar), kromozomet janë të zgjatura, të përhapura dhe të padukshme në mikroskopin me dritë (shihni figurën më poshtë). Kjo është ADN-ja e vërtetë. Ne nuk mund ta imitojmë këtë situatë të kromozomeve me pirunjtë, lugët dhe thikat, kështu ju lutem imagjinojeni atë. Kopjoni secilin nga kromozomet në bërthamën e qelizës, përfytyroni ato të shtrira në këtë kohe. Ajo që duhet të bëni është të përdorni gjashtë kromozomet e mëdha që përshtaten me elementet plastike që ju keni. Lidhni një pirun të kuq me një pirun të kuq, një pirun të bardhë tek piruni juaj i bardhë me një llastik ( i cili do të përfaqësojë centromerin). Në këtë proces secili kromozom në thelb ka bërë një kopje identike të vetvetes. 261

262 Udhëzues kurrikular Qeliza para ndarjes (interfazë) Bërthama juaj fillimisht është e përbërë nga 6 kromozome të pakopjuara dhe tani ajo përbëhet nga 6 kromozome të kopjuara. Dy kopje identike për secilin kromozom, qëndrojnë të lidhur në një pikë të quajtur centromere. Profaza e mitozës Në profazë kromozomet e dyfishuara kondensohen dhe bëhen më të dukshme. Kjo është faza e parë e mitozës. 262

263 Shkencat natyrore Figura 3: Cikli Qelizor Në pohimet e mëposhtme plotësoni vendet. Sasia e ADN-së në kromozomet e dyfishuara është herë nga sasia e ADN-së në një kromozom të padyfishuar. Numri i kopjeve të çdo gjeni në një kromozom të dyfishuar është herë nga numri i kopjeve të gjeneve në kromozomet e padyfishuara. Secili kromozom i dyfishuar përbëhet ( vendosni numrin) kopje të plota të informacionit gjenetik. Kopjet e informacionit gjenetik në secilin kromozom janë (identike, homologe ose komplementare). Përgjigjuni pyetjeve: 1. A mendoni se kromozomet homologe të dyfishuara ( dy çiftet e thikave, dy çiftet e pirunëve dhe dy çiftet e lugëve) do të çiftohen me një tjetër gjatë mitozës? Shpjegojeni këtë. 2. Një qelizë njerëzore përmban 46 kromozome të padyfishuara në interfazën e hershme. Sa kromozome do të jenë të pranishme në qelizën e njeriut gjatë profazës së mitozës? Në profazë, membrana bërthamore në kuptimin e plotë të fjalës zhduket, gjë që lejon ngjarjet e tjera mitotike të ndodhin. Mënjanoni (largoni) membranën bërthamore rreth kromozomeve në bërthamën e qelizës suaj. Formohen fijet e boshtit, që rrjedhin nga dy struktura të quajtura centriole që kanë migruar në polet e kundërta (fundet) të qelizës. Fijet e boshtit janë përbërë nga mikrotubulat proteinike. Vendosni fijet e boshtit në qelizën tuaj duke përdorur pjese nga spangoja (filli) dhe vizatoni centriolet në letër te pikat e përcaktuara. 263

264 Udhëzues kurrikular Disa nga fijet e boshtit lidhen tek kromozomet e dyfishuara tek centromeret e tyre. (shihni figurën) Profaza Metafaza e mitozës Në metafazë kromozomet e dyfishuara janë rreshtuar (në planin në qendër të qelizës) me anë të fijeve të boshtit. Kromozomet homologe janë të pavarura nga njëra - tjetra. Kështu kromozomet homologe të dyfishuara, si dhe dy çiftet e lugëve të dyfishuara nuk janë çiftëzuar. 264

265 Shkencat natyrore Fiksoni kromozomet tuaja rreth qendrës së qelizës. Rregulli specifik i kromozomeve dhe i orientimit të tyre është komplet i rastësishëm. Pyetje : Sa kromozome të dyfishuara janë në planin e metafazës në qelizën tuaj? Sa kromozome të dyfishuara mund të jenë në planin e metafazës në një qelizë të njeriut gjatë kalimit në mitozë? Anafaza e Mitozës Në anafazë kromozomet homologe ndahen dhe në këtë mënyrë marrin identitetin si kromozomet motra. Kromozomet motra kanë lëvizur në drejtim të poleve të kundërta nëpërmjet fijeve të boshtit. Kromatidet janë të lakueshme (të përkulshëm). Ato nuk qëndrojnë të papërkulshëm, por më tepër përthyhen në çdo anë të centromerit. Pyetje: A janë të dy kompletet e kromozomeve motra, ku njëra lëviz në drejtim të krahut të majtë dhe tjetra në drejtim të krahut të djathë, 265

266 Udhëzues kurrikular identike apo jo identike? A janë të dy kompletet e kromozomeve motra identike me këto qeliza prindërore? Telofaza e Mitozës Kromozomet motra shtrihen (zgjaten ) në polet e qelizës dhe zgjaten (të shpërdredhura). Fijet e boshtit zhduken. Ju mund të lëvizni fijet e boshtit nga qelizat tuaja, mendoni sikur kromozomet tuaja po shkojnë drejt gjendjes së tërhequr. Formohen dy membrana të reja rreth çdo kompleksi të kromozomeve bija. Përdorni fillin tuaj të membranës bërthamore për të krijuar dy membrana bërthamore në qelizën tuaj. Ngushtoni (shtrëngoni) fijen që luan rolin e membranës qelizore. Këto qeliza bija po futen tani në një stad të hershëm të interfazës. Supozoni se kromozomet tuaja po bëhen të tërhequra. Qeliza do të rritet dhe do të plotësojë përmasat, nëse vazhdon të ndahet, do të dyfishojë këto kromozome, dhe kështu përsëritet përsëri cikli. Pyetje: A ekziston qeliza prindërore akoma? Si janë këto qeliza bija në lidhje me njëra - tjetrën? 266

267 Shkencat natyrore Si janë këto qeliza bija lidhur me qelizën prindërore? Në përgjithësi, çfarë ka qenë e përkryer gjatë mitozës? Ju keni përdorur materialin tuaj tek modeli i mitozës (ndarja e bërthamës) dhe ndarja e qelizës. Shpjegoni disa rrugë në të cilën një model ndryshon nga gjërat aktuale dhe proceset që ajo përfaqëson. Tabela përmbledhëse Përmbledhje e ciklit qelizor Rritja dhe zhvillimi i qelizës Interfaza Mitoza G 1 S G 2 Profaza Metafaza Anafaza Telofaza Citokineza Sinteza e proteinave Rruga e dyfishimit të kromozomeve Sinteza e ADN-së Rritja dhe zhvillimi Dyfishimi i organeleve Kondensimi i kromozomeve të dyfishuara Membrana bërthamore zhduket Formohet boshti i ndarjes Kromozomet e dyfishuara rreshtohen në qendër Kromatidet motra ndahen Kromozomet bija lëvizin drejt poleve Formohen membranat e reja bërthamore Fijet e boshtit zhduken Qeliza ndahet në dy qeliza bija 267

268 Udhëzues kurrikular Cikli Qelizor Orë mësimi model sipas PNP ( metodat me në qendër nxënësin ) Punë praktike Tema: Modelimi i strukturës së ADN-së dhe ARN-së. Objektivat : Nxënësit duhet të jenë të aftë të modelojnë me mjete rrethanore strukturën e: nukleotideve, molekulës së ADN (prej jo më pak se 20 baza të azotuara), dyfishimit të molekulës së ADN-së, molekulës së ARN-së, duke pasur si bazë njërin nga vargjet e modeluar të ADN-së. Konceptet kryesore që do të përforcohen gjatë kësaj ore: ADN, ARN, nukleotid, bazë e azotuar (A, T, C, G, U), sheqeri pentoz (dezoksiribozë dhe ribozë), grupi fosfat, lidhje hidrogjenore, parimi i përplotësimit ose i komplementaritetit. 268

269 Shkencat natyrore Baza materiale: tabakë letre, copa kartoni, fletore punëdore, polisterol (bukë peshku), lapustila me ngjyra, gërshërë, tela, plastelinë etj. Shprehitë e të menduarit Të nxitim te nxënësit: të menduarit analitik, të menduarit sintetik, përfytyrimin ( fantazinë ). Struktura e mësimit P Parashikimi Ditar dypjesësh N Ndërtimi i njohurive Modelimi i ADN-së, i dyfishimi të ADN-së, i ARN-së P Përforcimi Diagrami i Venit 1. Parashikimi (Ditari dypjesësh) Mësuesi orienton klasën të ndarë në grupe (me 4-6 nxënës) të bëjnë paraqitjen skematike të ndërtimit të ADN-së, dyfishimit të ADN-së dhe ARN-së në fletët e punës. Acidet nukleike Paraqitja skematike e tyre - ADN - Dyfishimi i ADN-së - ARN Në fund të fazës së parashikimit përzgjidhen fletët e punës me skemat e sakta dhe të qarta. 269

270 Udhëzues kurrikular 2. Ndërtimi i njohurive Modelimi i ADN-së Modelimi i dyfishimit të ADN-së Modelimi i ARN-së Secili grup duhet të ketë në tavolinat e punës bazën materiale, për të cilën mësuesi i ka lajmëruar një javë më parë. Në dërrasën e zezë janë varur tabelat e ndërtimit të ADN-së, ARN-së dhe tabelat e dyfishimit të ADN-së. Gjithashtu, në dërrasë janë vendosur dhe fletët e punës model, të punuara nga nxënësit në etapën e Evokimit. Mësuesi u jep nxënësve detyrat: 1 - Të modelojnë strukturat e nukleotideve. Modelimi bëhet me copëza kartoni, bukë peshku, lapustila me ngjyra ose me fletore punëdore. Pjesët përbërëse të nukleotideve që do të modelohen duhet të ngjyrosen me ngjyra për efekt didaktik. Modelohen 5 llojet e nukleotideve (A,G,C,T,U). Modelimi i nukleotideve ka rëndësi për të përforcuar informacionin për ndërtimin e tyre. 2 - Të ndërtojnë strukturën e një vargu të ADN-së. Modelimi i një vargu të ADN-së ka rëndësi për të konkretizuar lidhjet midis nukleotideve të njëpasnjëshme (lidhje që realizohet midis pentozit të një nukleotidi me mbetjen e acidit fosforik të nukleotidit tjetër). 3 - Të modelojnë strukturën e molekulës së ADN Modelimi i molekulës së ADN-së ka si qëllim të përforcojë te nxënësit parimin e përplotësimit ose komplementaritetit: A = T; C = G. Midis A dhe T ka dy lidhje hidrogjenore dhe midis C dhe G ka tri lidhje hidrogjenore. 270

271 Shkencat natyrore 271

272 Udhëzues kurrikular 4- Të modelojnë dyfishimin e ADN-së. mëmë. Formimi i dy molekulave bija identike me molekulën e ADN- së 5- Të modelojnë strukturën e ARN-së, duke u bazuar në modelin e një vargu të ADN (përforcohet parimi i komplementaritetit me ndryshimin që përballë Adeninë (A) nukleotidit të ADN-së vendoset Uracil (U) nukleotidi i ARN-së). 272

273 Shkencat natyrore Për modelimin e strukturës hapësinore të ADN-së nxënësit përdorin dy tela të përdredhur në formë spirale (antiparalele që nuk priten), përgjatë të cilëve vendosen copa plastike, plastelinë, gogla me ngjyra, në formë sfere, që përfaqësojnë nukleotidet. III. Përforcimi : Diagrami i Venit Nxënësit të ndarë në grupe, udhëzohen nga mësuesi të plotësojnë në Diagramin e Venit karakteristikat e përbashkëta dhe dallimet midis ADN-së dhe ARN-së. Materialet dhe mjetet mësimore Në mësimet e biologjisë, një rol të rëndësishëm në procesin e të nxënit zënë mjetet konkretizuese. Ato janë dhe do të mbeten burimi kryesor i njohurive për objektet dhe dukuritë e natyrës. Këto mjete kanë funksione të larmishme, si p.sh.: informimi, motivimi, konkretizimi, demonstrimi, ilustrimi, plotësimi i të dhënave, shpjegimi i përmbajtjeve mësimore, nxitja e aftësive të menduarit kritik dhe krijues, zhvillimi dhe përsosja e aftësive, racionalizimi i kohës, bashkëveprimi nxënës - mësues etj. Ato duhet të sigurohen dhe të zgjidhen në sasinë dhe cilësinë e duhur. Në planin mësimor 273

274 Udhëzues kurrikular ditor ato planifikohen për çdo temë, vetëm se mësuesi duhet të njohë mirë metodikën e demonstrimit dhe të aktivizimit të nxënësve nëpërmjet tyre. Që këto mjete të jenë sa më funksionale në orën e mësimit, ata duhet të plotësojnë disa kërkesa metodike, shkencore, psikologjike, estetike, teknike dhe ekonomike. Ato duhet të jenë të perceptueshme nga nxënësit, t i përshtaten lëndës dhe objektivave lëndorë. Duhet të pasqyrojnë saktë anën shkencore të dukurive që trajtohen. Mjetet që mund të përgatisë vetë mësuesi duhet të jenë estetike, të punuara me kujdes dhe sa më afër natyrales. Nuk rekomandohet përdorimi i mjeteve të grisura, të dëmtuara, të çngjyrosura, të thyera etj. Materialet me të cilat përgatiten mjetet konkretizuese duhet të jenë të fortë dhe të kenë përmasa harmonike. Mjetet duhet të jenë sa më të thjeshta dhe sidomos të mos paraqesin rrezik për nxënësit gjatë punës për dëmtime fizike ose infeksione, për alergji ose irritim të syve dhe të lëkurës. Për përdorimin mjeteve mësimore ka disa rregulla metodike: Kur mjete ose objekti ka përmasa të mëdha, atëherë ai i tregohet klasës njëherësh. Kur objektet janë të vogla dhe nuk mund të perceptohen në të njëjtën kohë nga të gjithë nxënësit, atëherë shpërndahen materiale të siguruara më parë mundësisht në çdo bankë (në këtë rast nxënësit jo vetëm e shohin, por edhe mund ta prekin). 274

275 Shkencat natyrore Kur objekti është i vogël, por i vetëm, ai u tregohet nxënësve bankë më bankë. Këshillohet, që nxënësit herë pas here, të pyeten nëse e kanë vërejtur mirë objektin apo mjetin, me qëllim që mësuesi të korrigjojë shpejt të metat e konstatuara. Kontrolli i vazhdueshëm i mjeteve didaktike krijon mundësi që mësuesi të mos përdorë mjete të vjetruara, të grisura, të konsumuara dhe, për pasojë, pa vlerë për mësimin. Mjetet më të përdorshme didaktike janë: Mjetet pamore natyrore: Objektet natyrore të gjalla ose jo të gjalla: (vazo lulesh, akuariumet, terrariumet, akuaterrariumet). Koleksionet (e bimëve të plota, luleve, gjetheve, farave, frutave, lëvoreve, zhardhokëve, myshqeve, likeneve, kërpudhave etj.). Koleksionet e insekteve, guaskave të butakëve, iriqëve të detit, yjeve të detit, guaskës së breshkës etj. Skeletet e kafshëve, të cilat është më mirë të përgatiten nga specialistë ose në mënyrë industriale. Mjetet artificiale: Maketet (materiale plastike ose prej gipsi.) Me ato nxënësi parafytyron sisteme të ndryshme biologjike (qarkullimi i gjakut, sistemi nervor, sistemi tretës, sistemi urinar, sistemi i frymëmarrjes, sistemi muskulor). Modelet (kopje të vërteta të gjallesave bimore dhe shtazore ose të pjesëve të veçanta të tyre. Ato mund të ndërtohen prej letre, gipsi, 275

276 kartoni, druri, plastike etj. Udhëzues kurrikular Fotografitë (përdoren në rastet kur duam të paraqesim një objekt apo dukuri nga larg ose nga afër; ato mund të sigurohen nga vetë nxënësit ose mësuesi). Vizatimet (përdoren për të paraqitur dukuri, procese apo objekte të ndryshme. Ato duhet të përgatiten nga nxënësit, por edhe nga mësuesit). Skemat (shërbejnë për të bërë një konkretizim të thjeshtë të një dukurie apo objekti). Tabelat (kryesisht paraqesin marrëdhëniet mes objekteve dhe dukurive, florës dhe faunës, ndërtimit të qelizës, ligjeve të trashëgimisë, ndërtimit të trupit të gjallesave, njeriut etj. Mjetet audiovizive Filmat (me anën e tyre nxënësit vënë në përdorim shqisat e të parit dhe të të dëgjuarit. Tematika duhet t i përmbahet programit mësimor; nuk duhet të jetë shumë i gjatë dhe mund të shfaqet në laborator ose në salla të posaçme). Emisionet mësimore në televizion (këto mund dhe duhet të organizohen me porosi nga shkolla). Mjetet verbale, tekstet Tekstet mësimore (të detyruara), libri i mësuesit, fletoret e punës, revistat, atlaset, mund të përdoren në shkollë për të mbështetur punën kërkimore të nxënësve. Këto burime duhet të diskutohen dhe vlerësohen nga stafi si një pjesë e planit të tyre për shkencën. Ai duhet të jetë i rëndësishëm për të përzgjedhur burimet e dyta, të cilat ndihmojnë për të mbështetur 276

277 Shkencat natyrore nxënësit në punët e tyre shkencore, si dhe në kryerjen e vizatimeve apo krijimeve të ndryshme. Mjetet e rekomandueshme për lëndën e biologjisë mund të jenë: Kompjuter dhe softëare, CD player, lojë metodike, udhëzues për identifikimin e florës dhe të faunës, çelësa për identifikimin e gjallesave, mikroskop me dritë, lente, kamera, modele (p.sh.: të ADN-së, qelizës, ARN-së, nukleotideve etj.), projektor, multimedia projektor, overhead projektor, printer, skaner, televizor, video dhe kaseta, postera sipas tematikës së programit. Interpretime metodike të disa çështjeve kryesore: Anatomia dhe fiziologjia e njeriut Përshkruaj strukturën dhe funksionimin e sistemeve dhe aparateve të: mbrojtjes, mbështetjes, lëvizjes, qarkullimit të gjakut, frymëshkëmbimit, tretjes, jashtëqitjes, riprodhimit dhe sistemit nervor dhe hormonal. Skico dhe krijo makete të ndryshme mbi sistemet dhe funksionimin e tyre. Diskuto për ndërveprimin e këtyre organeve. Diskuto dhe analizo faktorët që çojnë në një shëndet të mirë. Nënvizo stadet e zhvillimit menstrual (hormonet) dhe diskutoni për kujdesin që duhet treguar. Diskuto për efektet negative të duhanit dhe të alkoolit në funksionimin normal të trupit të njeriut. Provo praninë e oseinës dhe të kalciumit te kockat. 277

278 Udhëzues kurrikular Përdor modele dhe burime dytësore për të treguar ndërtimin dhe funksionimin e organeve të ndryshme (truri, zemra, mushkëritë, mëlçia, stomaku, veshkat, zorrët). Skico sisteme të ndryshme të organizmit dhe funksionimin e tyre. Diskuto për rregullat e të ushqyerit të shëndetshëm. Diskuto veçanërisht për tri lëndët ushqyese të dorës së parë (karbohidratet, lyrat, proteinat). Diskuto për higjienën e gojës dhe rëndësinë e saj. Vlerëso përmes projekteve të ndryshme problemet e shëndetit dhe atë të mjedisit. Lëkura, skeleti dhe muskujt Çështjet më të rëndësishme: Përshkruaj ndërtimin e trupit të njeriut nga miliarda qeliza, por që këto qeliza të punojnë së bashku, thekso se trupi është i organizuar në katër nivele strukturore, si: qeliza, indet, organet dhe sistemet e organeve. Kujto se qeliza është njësia më e vogël ndërtimore dhe funksionale e gjallesave dhe për të kryer sa më mirë punën e saj ajo specializohet. Bëhet fjalë për përpjekjet e gjallesave që të rrisin aftësinë për ndarje të punës. Kështu në organizëm formohen indet. Përkufizo indet dhe thekso se në organizmin tonë dallojmë katër grupe kryesore indesh: indi epitelial, lidhor, muskulor dhe nervor. Përshkruaj përbërjen dhe funksionin e këtyre indeve. Thekso se lëkura, e cila përbën rreth 15% të peshës së trupin tuaj, është organi më i madh. Sipërfaqja e lëkurës së trupit arrin deri në 2 278

279 Shkencat natyrore m 2. Lëkura së bashku me flokët, thonjtë dhe gjëndrat e djersës përbëjnë sistemin e veshjes. Lëkura është organi që vesh trupin dhe e mbron atë nga shumë faktorë të rrezikshëm të mjedisit të jashtëm. Kështu ajo e mbron organizmin nga hyrja e mikrogjallesave ose e helmeve të tyre, ndihmon në rregullimin e temperaturës trupore, parandalon tharjen e trupit nëpërmjet avullimit; është e ndjeshme ndaj dhimbjes, të ftohtët e të nxehtët. Por, lëkura është organi që vesh edhe vrimat e gojës, hundës etj., dhe vazhdon në formën e mukozës (që është ind epitelial) në zgavrat e brendshme të trupit (stomak, zorrët etj.). Shpjego me kujdes rolin e lëkurës si termostat. Shpjego ndërtimin e indit kockor që përbëhet nga dy tipe indesh: indi kockor kompakt i fortë dhe rezistent dhe indi kockor sfungjeror gjithashtu rezistent, por me strukturë poroze. Diskuto se të gjitha kockat në organizmin tonë janë të ndërlidhura me njëra-tjetrën duke formuar një sistem që quhet skelet. Është ky skelet që ruan formën e trupin dhe mbron organet e brendshme. Skeleti së bashku me muskujt dhe me mbështetjen e strukturave si artikulacionet, realizojnë lëvizjen e trupit. Gjithashtu skeleti shërben dhe si një vend për ruajtjen e kripërave minerale dhe formimin e qelizave të gjakut. Skeleti i njeriut përmban 206 kocka. Ashtu si te të gjithë kurrizorët (vertebrorët), skeletin e njeriut e ndajmë në skelet aksial (boshtor) dhe në skelet apendikular ( i varur ). Skeleti aksial përbëhet nga 80 kocka dhe përfshin: skeletin e kokës, kafazit të kraharorit dhe shtyllës kurrizore dhe skeleti apendikular përfshin: gjymtyrët e sipërme, gjymtyrët e poshtme, brezin supor dhe legenin. Gjymtyrët e sipërme (krahët) dhe gjymtyrët e poshtme (këmbët) janë të lidhura me skeletin aksial (boshtor). Diskuto se çfarë janë muskujt dhe për çfarë shërbejnë. 279

280 Udhëzues kurrikular Diskuto se si mund t i mbajmë të shëndetshme kockat dhe musku- jt. Vizato ndërtimin e lëkurës. Provo praninë e oseinës dhe të kalciumit me anë të eksperimenteve. Aktivitete: Eksperimenti 1: Materialet: një kockë pule, pinca dhe një furnelë. Zhvillimi i eksperimentit: Mbajeni kockën me pincë dhe digjeni plotësisht atë. Më pas vendoseni në një pjatë dhe thërrmojeni me ngadalë. Çfarë vëreni? Pjesa e djegur është e lehtë, poroze dhe e shkrifët. Në fakt ajo thërrmohet me shumë lehtësi. Në çfarë përfundimi arrijmë? Flaka ka shkatërruar oseinën (lëndën organike,) duke lënë kripërat minerale, të cilat janë përgjegjëse për ashpërsinë e kockave, por jo për ekzistencën e tyre. Eksperimenti 2: Materialet: një kockë dhe një gotë me uthull. Çfarë do të bëni? Futeni kockën në gotën me uthull dhe lëreni për disa ditë. Nxirreni me ngadalë, shpëlajeni dhe provoni që ta përthyeni me gishta. Çfarë vëreni? Kocka nuk është më si parë, por ajo përthyhet lehtë. 280

281 Shkencat natyrore Në çfarë përfundimi arrijmë? Uthulla ka vepruar me kripërat e kalciumin duke lënë oseinën. Oseina i jep kockës lakueshmërinë. Kocka përbëhet kryesisht nga kripërat e kalciumit, që i japin asaj fortësinë e qëndrueshmërinë dhe oseina që i jep kockës lakueshmërinë. Pra, themi se kocka është një strukturë e fortë, por elastike, domethënë, një strukturë efikase Lidhja me jetën e përditshme (diskutoni me nxënësit informacionin e mëposhtëm) Osteoporoza Osteoporoza vjen si rezultat i humbjes së masës kockore. Dendësia e kockave te të rinjtë zakonisht është normale. Megjithatë rreth moshës 35 vjeç fillon të ngadalësohet rinovimi i kockave, kështu që njeriu humbet pak nga pak masë kockore. Në qoftë se humbet shumë masë kockore mund të arrihet në atë që quhet osteoporozë, domethënë, kocka bëhet poroze. Kockat e sëmura nga osteoporoza nuk janë më aq të forta dhe mund të thyhen lehtësisht. Masë kockore humbasin sipas moshës si burrat ashtu dhe gratë. Por, nga osteoporoza janë të infektuara më shumë gratë, sepse kockat e tyre zakonisht janë më të vogla dhe ato nuk mund të përballojnë që të humbasin shumë inde kockore aq sa burrat. Tjetër arsye është se, prodhimi i hormoneve seksuale që ndihmon në prodhimin e kockës ulet. Kjo ulje është vënë re pas menopauzës te gratë. Por mund të merren masa për të ndaluar osteoporozën. Kështu duke u kujdesur që të ndërtoni kocka të forta në moshë të re, jeni më pak të rrezikuar nga osteoporoza në moshë të rritur. Densiteti i kockës mund të rritet me ushtrime të rregullta dhe me dietë të pasur me kripëra minerale. Aktiviteti i vazhdueshëm gjatë gjithë jetës ndihmon në ruajtjen e densitetit të kockës. 281

282 Udhëzues kurrikular Frymëkëmbimi, qarkullimi, ekskretimi Frymëkëmbimi Çështjet më të rëndësishme: Thekso ndërtimin dhe funksionet bazë të aparatit të frymëkëmbimit te njeriu, si: hunda, fyti (faringu), gurmazi (laringu), skërfyelli (trakea), bronket, bronkiolet dhe mushkëria. Përshkruaj mekanizmin e ajrosjes së mushkërive dhe transportin e gazeve në gjak: - roli i muskujve midis brinjëve dhe diafragmës në ajrosjen e mushkërive; - ndryshimi i presionit në kafazin e kraharorit; - këmbimi i gazeve në alveola; - roli i hemoglobinës në transportin e oksigjenit; - tretja e dyoksidit të karbonit në plazmë. Aktivitete: Përdor modele ose tabela për të treguar ndërtimin dhe funksionin e aparatit të frymëkëmbimit. Demonstro mekanizmin e frymëmarrjes duke përdorur mjete artificiale. Mund të përdorësh makinën tymuese të duhanit, për të treguar mbetjen e nikotinës në pambuk. Lidhja me jetën e përditshme: Probleme me frymëmarrjen: analizo shembujt për: bronkitin, astmën, tuberkulozin, sëmundjet mikrobiale të fytit, problemet me alergjinë etj. Thekso rëndësinë e higjienës për shëndetin e rrugëve të frymëmarrjes. 282

283 Shkencat natyrore Qarkullimi Çështjet më të rëndësishme: Kompleksiteti i qarkullimit të gjakut te kafshët e zhvilluara dhe te njeriu i referohet strukturave të qarkullimit në sisteme të mbyllura. Përshkruaj strukturat dhe organizimin e indeve në sistemet e mbylluara të qarkullimit të gjakut te njeriu. Përshkruaj se zemra është organi kryesor i qarkullimit të gjakut që ka formën e një koni muskulor. Gjaku kalon nga veshi në barkushe, nga barkushja në enët e gjakut. Thekso enët e sistemit të qarkullimit të gjakut te njeriu. Vizato dhe trego funksionet e arterieve, venave dhe kapilarëve. Trego pozicionet dhe ekzistencën e arteriolave dhe venulave. Në sistemin e qarkullimit të gjakut, trego rolin e indit muskulor dhe të (kllapave) valvuleve në indet e zemrës. Thekso ekzistencën e rrethit të madh dhe të vogël të qarkullimit të gjakut: Rrethi i madh i qarkullimit të gjakut fillon nga barkushja e majtë, ku gjaku shtyhet në aortë, e cila çon gjak në organet e brendshme. Rrethi i vogël i qarkullimit të gjakut fillon me arterien mushkërore që del nga barkushja e djathtë dhe përfundon në mushkëri. Aty gjaku çlirohet nga dyoksidi i karbonit dhe pasurohet me oksigjen. Ky gjak kthehet në veshoren e majtë, për të vazhduar rrugën në qarkullimin e madh të gjakut. Vizato strukturën e zemrës dhe rrugët kryesore të qarkullimit të gjakut nëpërmjet të dy sistemeve. Aktivitete: Përdor modele ose tabela për të shpjeguar ndërtimin e zemrës, arterieve, arteriolave, venave, venulave dhe kapilarëve. 283

284 Udhëzues kurrikular Provo me nxënësit ndryshimin e pulsit si rezultat i një veprimtarie fizike. Jepu nxënësve detyrë në shtëpi të shkruajnë një material mbi rëndësinë e dhurimit të gjakut dhe më pas diskuto me nxënësit për këtë problem. Provo me nxënësit eksperimentin Ajrosja e mushkërive Lidhja me jetën e përditshme: Njohuri mbi efektet e pirjes së duhanit, ushtrimeve dhe dietës në shëndetin e sistemit të qarkullimit të gjakut. Rëndësia e dhurimit të gjakut. Ekskretimi Çështje të rëndësishme: - - Përgatit një hyrje shumë të thjeshtë për të sqaruar ç është ekskretimi. Si ndikon ai te njerëzit për domosdoshmërinë e mbajtjes konstante të temperaturës së trupit, balancën e lëngjeve dhe të lëndëve kimike në organizëm? Thekso se ruajtja e një mjedisi të brendshëm të qëndrueshëm në organizëm quhet homeostazë. Rregullimi i temperaturës te njerëzit - Kujto rolin e lëkurës në ruajtjen e temperaturës së trupit nëpërmjet procesit të djersitjes, kur njeriu ndodhet në kushte të një temperature të lartë. Kujto pozicionin e gjëndrave të djersës në lëkurë, përbërësit e djersës, nevojat e njeriut pas ushtrimeve për të mbajtur balancën e ujit dhe të kripërave në trup. Gjithashtu kur njeriu ndodhet në kushte të një temperature të ftohtë të mjedisit, referoju tkurrjes së enëve të gjakut, që rrisin shpejtësinë metabolike dhe rritjen e shpejtësisë metabolike të trurit. 284

285 Shkencat natyrore Balanca e lëngjeve dhe lëndëve kimike në organizëm Thekso ndërtimin dhe funksionet bazë të aparatit të ekskretimit te njeriu, si: veshkat, ureteret, fshikëza e urinës dhe uretra. Roli i veshkave në ekskretimin e ujit, mbetjeve dhe helmeve nga gjaku dhe riciklimi i substancave të vlefshme me: filtrim, rithithje dhe sekretim. Pikërisht në këtë mënyrë ruhet balanca e lëngjeve dhe e lëndëve kimike në organizëm. Përshkruaj rrugën e urinës nga veshka te uretra. Thekso se nefroni është njësia funksionale e veshkës. Shpjego formimin e urinës. Lidhja me jetën e përditshme: Për sistemin urinar të sëmurë, trajto: - Infeksionet e rrugëve urinare, pamjaftueshmërinë e veshkave, dializën dhe transplantin e veshkave. Model mësimi Tema: Ushqejeni trupin tuaj në mënyrë të shëndetshme Mjetet: Një tabak letre ose tabelë me shkumës, poster ose fotografi atletësh, vajzash dhe djemsh, si dhe foto të makinave të shpejta, kopje të fletës së punë Listë e furnizimit me ushqim dhe Piramida e ushqimit, lapsa/ stilolapsa. Koha: minuta (pjesa e parë); minuta (pjesa e dytë) Qëllimi: Identifikimi i ushqimeve të shëndetshme Plani i veprimtarisë: Në këtë mësim është përfshirë edhe piramida e ushqimit, e cila 285

286 Udhëzues kurrikular nxjerr në pah balancën e duhur në konsumin e ushqimeve. Qëllimi i piramidës është që të demonstrojë se thelbi i ushqyerjes së shëndetshme është: aktiviteti fizik, konsumimi i ushqimeve me përqindje të ulët të karbohidrateve dhe të lyrave, që janë: drithërat integrale, lyrat bimore, perimet dhe frutat. Burimet e proteinave, që janë të gjitha me përmbajtje të lartë lyre, si bulmetrat, mishi dhe vezët, duhet të përbëjnë vetëm 25% të dietës sonë (bëhet fjalë për bulmetrat e skremuar, pra që u është hequr lyra, mishi i peshkut dhe i pulës, pra mishi i bardhë). Ndërsa lyrat shtazore (gjalpi e dhjami) dhe ëmbëlsirat duhet të konsumohen vetëm në sasi të vogla pasi ato kontribuojnë kryesisht vetëm në shtimin e kalorive. U rekomandoni nxënësve që të gjejnë fotografi atletësh të famshëm, vajza dhe djem, si dhe makinash shpejtësie. Të grumbullojnë materiale nga gazetat dhe revistat sportive në lidhje me zakonet e të ngrënit të sportistëve të njohur. Këtë mund t ua jepni paraprakisht si detyrë nxënësve tuaj. Duke përdorur fletën e punës, u kërkoni nxënësve të përgatisin një listë me përmbajtjen e një ushqimi që ata kanë ngrënë kohët e fundit, për ta përdorur më pas në hapin e 10-të. Hapat: Pjesa e parë Kërkojini nxënësve që të përmendin emra makinash që ata pëlqejnë. Shkruajini përgjigjet e tyre në një tabak letre ose në tabelë dhe pyetini ata nëse i pëlqejnë këto makina (përgjigjet e tyre duhet të përfshijnë: se ato janë të bukura, ecin mirë dhe me shpejtësi). Pyetini se për çfarë kanë nevojë këto makina që të funksionojnë? (përgjigjet duhet të përfshijnë: karburant, vaj, ujë, alkool frenash, filtra etj.). 286

287 Shkencat natyrore Pyetini nëse makinat mund të funksionojnë pa vajin (përgjigja duhet të jetë jo, një makinë nuk mund të funksionojë siç duhet dhe për një kohë të gjatë, pa u vajosur). Pyetini nxënësit se ç lidhje shohin ndërmjet një trupi të shëndetshëm dhe një makine të mirëmbajtur (përgjigjet duhet të konvertojnë në nevojën që ka trupi për ushqim dhe ujë, si dhe nevojën e makinës për karburant, vaj, ujë etj. Duke u ushqyer si duhet, trupi i njeriut funksionon si duhet; nëse ushqyesit e nevojshëm mungojnë, atëherë trupi dobësohet derisa pushon së jetuari). Sqarojini nxënësit se ashtu sikurse për makinat duhen ndjekur disa rregulla të mirëmbajtjes, edhe për një trup të shëndetshëm ekzistojnë disa udhëzime për ta mbajtur atë në formë. Pyetini për udhëzimet që ata njohin në lidhje me nevojat ushqyese të organizmit. Shkruajini përgjigjet e tyre në tabelë dhe komentojini së bashku. Miratoni informacionin e saktë, si 8 gota ujë në ditë pak lyrë shtazore shumë fruta dhe perime. Qartësoni ndonjë keqkuptim në lidhje me ndjekjen e dietave të shëndetshme, duke shpjeguar se qëllimi i këtij aktiviteti është që të mësojnë se cilat ushqime duhen ngrënë për të qenë të shëndetshëm. Jepni shembuj të ushqimeve që konsumojnë atletë të njohur për të mbajtur trupin në formë të mirë. Shpërndani kopjet e piramidës së re dhe shpjegoni se çfarë përfaqëson ajo dhe me ç qëllim është përgatitur. Shpjegojini atyre se disa njerëz, duke mos ditur se çfarë do të thotë dietë e shëndetshme, dëmtojnë shëndetin e tyre. Dietë e shëndetshme do të thotë: Të hash më shumë ushqime, si: buka e zezë, perimet, frutat dhe lyra bimore, të cilat kanë përmbajtje të ulët lyre dhe sigurojnë energji. Të hash më pak ushqime me përmbajtje të lartë proteinash, 287

288 Udhëzues kurrikular të cilat janë me shumë lyrë (shtazore). Ushqimi tradicional shqiptar është shumë proteinik Vini re të gjashtë grupet e piramidës, duke filluar nga baza dhe duke vënë theksin në sasinë e ushqimit që duhet konsumuar nga secili grup. Vini re sesa e vogël është maja e piramidës. Sqaroni se lyrat shtazore, ëmbëlsirat dhe buka e bardhë, picat, makaronat etj., kanë shumë kalori dhe pak vitamina. Ato duhet të përbëjnë një sasi shumë të vogël në konsumin ditor të njeriut. 10. Shpërndajini të gjithë nxënësve kopje të fletës së punës Lista e furnizimit me ushqim. U thoni atyre që, duke përdorur fletën e punës, të mbajnë shënim çdo ushqim që do të hanë në 24 orët në vazhdim. Tregojini nxënësve sesi të mbajnë shënim ushqimin e tyre, duke u dhënë si shembull një ushqim që ju e keni përgatitur për veten tuaj. U thoni, se në lidhje me këtë ushtrim, do të diskutoni në orën tjetër të mësimit. Pjesa e dytë 1. Diskutoni me klasën shënimet e mbajtura prej tyre për ushqimin e konsumuar në 24 orë. Prezantoni pyetjet e mëposhtme: A mungon ndonjë gjë në dietë? A ka ushqim të të njëjtit grup me shumicë? Sa më shumë ushqim me përmbajtje të lartë lyrash shtazore dhe kabohidratesh (ëmbëlsira, bukë e bardhë, patate, makarona, oriz) ka në krahasim me atë me përmbajtje të ulët lyrash? 2. Pasi të keni rishikuar fletët e punës, rishikoni udhëzimet themelore për ushqim të shëndetshëm. 288

289 Shkencat natyrore Hani çdo ditë bukë, drithëra, makarona, oriz (të gjitha integrale, d.m.th., të zeza siç thuhet në gjuhën e përditshme ose që janë të përgatitura me drithëra që nuk u janë hequr cipat, pra himet) 4-6 racione dhe 1-3 racione bishtajore (bizele, fasule, thjerza etj.). Hani çdo ditë vajra bimorë të rafinuar 2-4 racione. Hani çdo ditë, të paktën 3-6 racione perime (patatja nuk është perime) dhe 2-4 racione fruta. Hani çdo ditë vezë, mish të bardhë (pulë dhe peshk) 1-2 racione. Hani çdo ditë bulmet (qumësht dhe kos të skremuar, pra pa lyrë ) 1-2 racione. 3. Përfundoni aktivitetin me çështjet për diskutim. Çështje për diskutim Cili është mendimi juaj në lidhje me këto udhëzime? A mendoni se këto udhëzime do t ju ndihmojnë? Çfarë roli luajnë aktivitetet fizike (sporti, ushtrimet, vallëzimi, puna fizike), në përcaktimin e sasisë së ushqimit që duhet të konsumojë një person për të qenë i shëndetshëm? Cila është gjëja më e rëndësishme që duhet pasur parasysh në dietën tuaj? (përgjigjet: shmangia e lyrave shtazore, sheqerit, drithërave jo integrale, patates, mishit të kuq dhe konsumimi i sa më shumë ushqimeve me fibra, si perime, fruta, drithërat integrale dhe vajit bimor). Disa sportistë, që duken se janë në formë të mirë por nuk ndjekin një dietë të përshtatshme. Nxënësit mund të sjellin ndonjë shem- 289

290 Udhëzues kurrikular bull. (por ju mund t i ndihmoni duke përmendur rastin e përdorimit nga ata të steroidëve). Riprodhimi Çështjet më të rëndësishme: Sistemi i riprodhimit te njeriu është i organizuar si më poshtë: Organe seksuale femërore që formojnë qeliza seksuale (vezë), organe seksuale mashkullore që prodhojnë qeliza seksuale (spermatozoide). Sistemi i organeve seksuale të dy gjinive përbëhen prej gypave, nëpër të cilët mbarten qelizat seksuale. Gjëndra për sekretimin e hormoneve që kontrollojnë të gjithë procesin. Sistemi riprodhues te femra Identifiko dhe vizato pjesët kryesore të sistemit riprodhues te femra. Përshkruaj funksionin e secilës pjesë të këtyre organeve. Thekso praninë e 23 kromozomeve në qelizën vezë. Roli i hormoneve estrogjen dhe progesteron te femra. Cikli menstrual duke përfshirë rolin e hormoneve estrogjen dhe progesteron. Ndryshimet gjatë pubertetit te femra. Nënvizo procesin e pllenimit dhe bashkimin e qelizave seksuale femërore dhe mashkullore te gypi i Fallopit. 290

291 Shkencat natyrore Aktivitete: Me tabela ose modele, përshkruhet ndërtimi dhe funksioni i çdo pjese të sistemit riprodhues te femra dhe zhvillimi i embrionit. Diskutohet me një specialist për rëndësinë, llojet dhe mënyrën e përdorimit të kontraceptivëve. Lidhja me jetën e përditshme: Thekso shkaqet e shterpësisë nga çrregullimet, si: bllokimi i gypave të Fallopit, mosfunksionimi i gjëndrave endokrine (mangësi në hormone). Informacion për korrigjimin e këtyre problemeve. Thekso metodat kontraceptive për planifikimin familjar dhe shmangien e SST (sëmundje seksualisht të trashëgueshme). Përshkruaj parimet biologjike që realizojnë riprodhimin in vitro. Thekso rëndësinë e të ushqyerit të fëmijës me gji. Sistemi riprodhues te mashkulli Identifiko dhe vizato pjesët kryesore të sistemit riprodhues te mash- kulli. Përshkruaj funksionin e secilës pjesë të këtyre organeve. Thekso praninë e 23 kromozomeve në qelizën seksuale mashkullore, spermatozoid. Roli i hormonit testosteron te mashkulli. Ndryshimet gjatë pubertetit te mashkulli. 291

292 Udhëzues kurrikular Aktivitete: Me tabela ose modele përshkruhet ndërtimi dhe funksioni i çdo pjese të sistemit riprodhues te mashkulli. Diskutim me një specialist për rëndësinë, llojet dhe mënyrën e përdorimit të kontraceptivëve. Lidhja me jetën e përditshme: Thekso shkaqet e çrregullimeve te meshkujt, si: sasia e pakët e spermës, lëvizshmëria e ulët e spermës, mosfunksionimi i gjëndrave endokrine (mangësi në hormone). Informacion për korrigjimin e këtyre problemeve. Thekso metodat kontraceptive për planifikimin familjar dhe shmangien e SST (sëmundje seksualisht të trashëgueshme). Bisedo me nxënësit për: ndryshimet në moshën e pubertetit, abuzimin seksual, kontraceptivët, SST. Rekomandohet që këto tema të zhvillohen, si: biseda, veprimtari, lojëra etj. Sistemi nervor dhe hormonal Në ndihmë të mësuesit Si përgjigjen gjallesat e ndryshme ndaj stimujve? a) Organizmat e gjalla ndjejnë dhe përgjigjen ndaj ndryshimeve të caktuara të mjedisit, duke u përgjigjur në mënyra të ndryshme. Bimët dhe kafshët përgjigjen në mënyrë komplekse, p.sh., duke u rritur e lëvizur. Përgjigjja është një formë mbrojtjeje që e lejon organizmin të mbijetojë. Disa struktura të sjelljes janë: sistemi kimik ose hormonal; 292

293 Shkencat natyrore b) c) d) sistemi nervor dhe ai i shqisave; sistemi muskulor e skeletor; sistemi imunitar, p.sh., Përgjigjja ndaj infeksioneve virale. Më poshtë do të analizojmë si përgjigjet njeriu ndaj stimujve të ndryshëm. Sistemi nervor te njeriu Çështjet më të rëndësishme: Thekso ndarjen e sistemit nervor në: sistemin nervor qendror (SNQ), sistemin nervor periferik (SNP) dhe sistemin nervor vegjetativ (SNV). Njësia bazë ndërtimore dhe funksionale e sistemit nervor është qeliza nervore, neuroni. Përshkruaj ndërtimin e neuronit: si çdo qelizë, neuroni ka membranë, citoplazmë dhe bërthamë, përbëhet nga dendrite, akson, mielinë. Neuronet kanë si funksion t i transmetojnë impulsin nervor një qelize tjetër nervore ose ndonjë organi (muskul, gjëndër etj.). Neuronet kanë forma dhe madhësi të ndryshme. Thekso funksionet e: Neuroneve ndjesore, që kapin ngacmimet nga mjedisi i jashtëm apo nga organet e brendshme dhe i transmetojnë ato në drejtim të trurit apo palcës së kurrizit. Neuroneve lëvizore, që transmetojnë impulset nga qendra (truri, palca e kurrizit drejt periferisë). Neuroneve të ndërmjetme, që lidhin midis tyre grupe të ndryshme qelizash 293

294 Udhëzues kurrikular nervore dhe që gjenden në tru dhe në palcën e kurrizit. Organet e shqisave përmbajnë qeliza receptore, të specializuara për të kapur nxitje të caktuara, si shijen, të nuhaturit, të parit, të dëgjuarit etj. Truri shërben si qendër interpretimi për informacionin e marrë. Njohuri për pesë qendrat e ndjeshmërisë dhe të organeve përkatëse. Njohja me pjesët kryesore të syrit dhe veshit dhe përshkrimi i shkurtër i funksioneve të tyre. Masat korrigjuese të miopisë dhe të hipermetropisë dhe të defekteve në të dëgjuarit. Sistemi nervor qendror përbëhet nga truri dhe palca kurrizore. Njohja me pjesët dhe funksionet e pjesëve të trurit, si: truri i madh, truri i ndërmjetëm, (hipotalamusi dhe hipotalamusi), truri i vogël. Përshkrimi i ndërtimit dhe i funksionit të palcës së kurrizit. Njohja e sistemit nervor periferik i përbërë nga shumë nerva, të cilët tejçojnë informacionet nervore nga SNQ drejt organeve të ndryshme ose, anasjellas. Ai ndahet në sistemin nervor somatik dhe vegjetativ. Aktivitete: Përdorni tabela ose makete për të identifikuar ndërtimin e trurit, prerjen tërthore të palcës së kurrizit. Lidhja me jetën e përditshme: Identifiko sëmundjet e sistemit nervor te njeriu: epilepsia, poliomieliti, skleroza, meningjiti, hemorragjia cerebrale. Thekso se abuzimi me drogën, duhanin, kafenë dëmtojnë sistemin nervor. 294

295 Shkencat natyrore Sistemi endokrin Përcakto se ky sistem përbëhet nga një sërë gjëndrash me sekre- cion të brendshëm, si: hipofiza, tiroidja, paratiroidja, pankreasi, mbiveshkorja, testikuli te mashkulli dhe vezorja te femra. Përshkruaj funksionet e secilës gjëndër. Këto gjëndra prodhojnë lëndë që quhen hormone, që janë molekula të ndryshme që mbartin informacione të caktuara. Sistemi endokrin ose hormonal ndërhyn në funksione që nuk përgjigjen në mënyrë të menjëhershme, kjo sepse hormonet transportohen me anë të gjakut dhe e bëjnë të njohur informacionin e tyre vetëm në ato qeliza të trupit që njohin në mënyrë specifike një hormon të caktuar. Ekuilibrat në biosferë Çështjet më të rëndësishme: Biosferës:. Të përkufizohet dhe përshkruhen elementet përbërëse të Për këtë thekso: Jeta e qenieve të gjalla është e lidhur ngushtë me mjedisin ku ato jetojnë. Cilësia e jetës së qenieve të gjalla varet nga gjendja shëndetësore e mjedisit. Mbaj parasysh: gjendja shëndetësore e një mjedisi varet në veçanti nga pasuria e brendshme e tij me lëndë dhe energji. Ekosistemi është një sistem kompleks, ku bashkëveprojnë në ekuilibër e gjalla dhe jo e gjalla. Me biosferë nënkuptohet Toka si ekosistem - - Origjina e fjalës nga greqishtja (bios-jetë); Shtrirja, pozicionimi; (Ka një shtrirje rreth 20 km nga gropat 295

296 Udhëzues kurrikular oqeanike (thellësitë abisinale deri tek majat e maleve). - Përkufizimi i biosferës: Quhet ndryshe ekosistemi tokësor; ai është një sistem shumë kompleks që përfshin përveç organizmave të gjallë edhe komponentët e tjera të planetit: litosferën (greqisht lithos = gur), atmosferën (greqisht atmos = avull), hidrosferën (greqisht hydor = ujë), të cilat bashkëveprojnë me njëra-tjetrën. Ose Biosfera është ajo pjesë e sipërfaqes së tokës (ajër, ujë dhe tokë) ku jetojnë qeniet e gjalla. Thekso: Bashkëveprimi mes biosferës dhe sferave të tjera të planetit tonë krijojnë mekanizmin rregullator që shërben për ruajtjen e gjendjes së ekuilibrit. Sqaro shkurt: Si duhet respektuar ekuilibri në biosferë? Trego se si ndikon pozicionimi i Tokës në sistemin diellor dhe ndikimi i tij në biosferë, si dhe ndikimin e temperaturës në gjendjen fizike të ujit. Si shfrytëzohet energjia diellore për të ruajtur Biosferën? Sqaro: Cila është përqindja e energjisë diellore që përdoret nga ana e bimëve për të kryer procesin e fotosintezës? Pse është e domosdoshme energjia diellore gjatë procesit të fotosintezës? Sqaro ku shkon dhe konsumohet fluksi i energjisë diellore. - Një pjesë e energjisë së diellit (e cila emetohet në formën e energjisë së dritës) kapet nga bimët të cilat mes procesit të fotosintezës e shndërrojnë atë në energji kimike, duke shërbyer kështu si një hallkë e rëndësishme për transmetimin e saj në botën e gjallë. Thekso se: Gjatë fotosintezës energjia e dritës përdoret për të shndërruar substancat me nivel të ulët energjetik në substancë me nivel të lartë energjetik. 296

297 Shkencat natyrore Substanca me nivel të ulët energjetik Energjia e dritës Fotosinteza Substanca me nivel të lartë energjetik Trego në mënyrë skematike se çfarë ndodh me energjinë e diellit që arrin në atmosferën dhe sipërfaqen e tokës. Skemë: 100% Energjia e diellit 30 % reflektohet 46 % përthithet tokës sintezës të ajrit 23% vë në lëvizje ciklin e qarkul limit të ujit 22% shkon për ngrohjen e 0.8 % për kryerjen e foto- 0.2 % për lëvizjen e rrymave Sqaro konceptin e Zinxhirit ushqimor. Mbaj parasysh se: në ekosistem përbërësit e gjallë që e përbëjnë atë kategorizohen në prodhues dhe konsumatorë. Koncepti prodhues: organizëm autotrofik i aftë për të kryer fotosintezën dhe të prodhojë ushqim për veten dhe në mënyrë indirekte 297

298 Udhëzues kurrikular edhe për organizmat e tjerë heterotrofë. Koncepti konsumator: organizëm heterotrofik që përdor ushqimin e gatshëm. Thekso: ekzistojnë 4 lloje konsumatorësh, duke u nisur nga burimi i ushqimit të tyre: herbivorë, karnivorë, omnivorë dhe dekompozues. Thekso se çfarë kuptojmë me Nivel trofik (Niveli trofik, përfaqëson çdo etapë të zinxhirit ushqimor nga prodhuesit tek konsumatorët e gradëve të ndryshme). Trego mënyrën e matjes së energjisë dhe lëndës që kalon nga një nivel ushqimor te tjetri. Mbaj parasysh se struktura trofike e një ekosistemi mund të përmblidhet në formën e një piramide ekologjike, ku baza e piramidës përfaqëson nivelin trofik të prodhuesit dhe maja është niveli më i lartë i konsumatorëve, që quhet edhe grabitqari i majës. Nivelet trofike të konsumatorëve të tjerë gjenden ndërmjet tyre. Sqaro se ka tri lloje të ndryshme piramidash: Ndalo: Piramidat e biomasës 1. piramida e numrave; e cila bazohet në numrin e organizmave në çdo nivel trofik; 2. piramida e energjisë; e cila tregon se ka një sasi gjithnjë dhe më të vogël energjie në çdo nivel trofik suksesiv. (Jep arsyet pse.) 3. piramida e biomasës; sasia e lëndës organike në organizmat e matur me kg. Në çdo zinxhir ushqimor përllogaritja e biomasës në nivelet e zinxhirit ushqimor tregon se me kalimin nga prodhuesi tek konsumatorët, biomasa 298

299 reduktohet në mënyrë progresive. Shkencat natyrore Paraqit në mënyrë grafike këtë dukuri /Diagrama e piramidës së biomasës. Jep ide mbi limitin ekologjik në nivele të ndryshme ushqimore. Trego sesi ndryshon sasia e ushqimit në dispozicion në raport me biomasën, duke pasur parasysh bashkëveprimin ndërmjet herbivorëve dhe konsumatorëve të niveleve të mëpasshme. Trajto dukurinë e reduktimit të biomasës gjatë kalimit nga një nivel më i ulët ushqimor drejt një niveli më të lartë ushqimor duke theksuar njëkohësisht dhe arsyet pse reduktohet biomasa (humbja e energjisë dhe humbja e lëndës). Thekso se si ndodh humbja e lëndës si rezultat i eliminimit të lëndëve, si: dyoksidi i karbonit, avullimi i ujit, mbetjet organike (mbeturinat bimore, fecet, urina etj.). Sqaro rrugën e rifutjes së biomasës së humbur në qarkullim nga dekompozuesit. Energjia diellore CO 2 + Nitrate + H 2 O biomasa Bimët fotosintetike Riciklimi i materies (lëndës) Sqaro përdorimin e energjisë për kryerjen e funksioneve jetësore; ndryshe Energjia që transformohet. Qartëso konceptin: Humbja e energjisë, duke theksuar se kjo humbje mund të ndodhë si nxehtësi. (Përkufizo: nxehtësia është një formë energjie e degraduar që përhapet në mjedis dhe që nuk mund të përdoret për prodhimin e materies nga qeniet e gjalla). Trego sesi kjo është arsyeja pse biosfera dhe ekosistemi kanë nevojë 299

300 Udhëzues kurrikular të vazhdueshme për energjinë e diellit si burim për zëvendësimin e humbjeve të energjisë. Mund të përdoret një skemë e thjeshtë sqaruese, s Sqaro: Ligji i të dhjetës. (Përkufizo: Gjatë kalimit nga një nivel (hallkë) i zinxhirit ushqimor tek tjetri, ekziston një rregullsi në reduktimin e binomit energji-ushqim, i cili përkufizohet si ligji i të dhjetës. Thekso se vetëm 10% e binomit energji-ushqim që ekziston në një nivel (hallkë) të zinxhirit ushqimor kalon në nivelin pasardhës. Drejto pyetjet: Pse një zinxhir ushqimor nuk mund të ketë më shumë se 4 ose 5 hallka? Përse kafshëve me përmasa të mëdha u intereson më mirë të jenë herbivorë sesa karnivorë? 300

301 Shkencat natyrore Mbaj parasysh se Kafshët me përmasa të mëdha shpesh nuk ush- qehen si karnivorë, por janë herbivorë ose plantofagë, gjë që u siguron më shumë ushqim, pra një biomasë më të madhe në dispozicion për të përmbushur nevojat e tyre. Ndalo për të sqaruar se në ç mënyrë gjen zbatim ligji i të dhjetës tek qeniet njerëzore. Thekso se nëse prodhimi bujqësor botëror do të ndahej në mënyrë të barabartë për njeri në të gjithë botën, atëherë çdo qenie njerëzore në planet do të përfitonte një sasi ushqimi jo vetëm të nevojshme dhe të mjaftueshme, por më shumë se kaq. Në fakt, ajo që ndodh është që ushqimi bujqësor shkon në pjesën më të madhe për të ushqyer kafshët, të cilat në një kohë të dytë përdoren si ushqim nga njerëzit e vendeve të zhvilluara me një çmim shumë më të lartë dhe të papërballueshëm për popullsinë e Botës së Tretë. Shpjego se pse progreset e vazhdueshme në fushën e zhvillimit të bujqësisë nuk e kanë zgjidhur problemin e urisë në botë. Riciklimi i lëndës Sqaro: Pse duhet ricikluar lënda? Thekso se e gjithë materia në biosferë duhet të rishpërndahet dhe ripërdoret. Qartëso se pa këtë riciklim jeta në tokë do të shuhej. Përshkruaj ciklin e ujit. Thekso se: - motori i ciklit të ujit është energjia diellore, pa të ky cikël nuk do të ishte i mundur, - cikli i ujit nuk shoqërohet me transformime kimike, - cikli i ujit shoqërohet vetëm me ndryshim të gjendjes fizike të ujit (e ngurtë-e lëngët-e gaztë), 301

302 Udhëzues kurrikular - cikli i ujit ndodh mes hidrosferës atmosferës biosferës. Sqaro si riciklohen elementet e tjera kimike të lëndës, si C; H; O; N; P? (mos harro të citosh se të gjithë këto elemente kimike janë njëkohësisht edhe elemente përbërëse të komponimeve organike dhe të të gjallës). Ndalu te cikli i këtyre elementeve. Thekso: Një element kimik që kalon nga forma inorganike (në ajër, ujë, ose tokë) në atë organike (që gjendet në përbërësit e qenieve të gjalla) dhe përsëri kthehet në formën nga u nis, qarkullon mes atyre që njihen si Ciklet e C; H; O; N; P etj. Shpjego se në çdo ekosistem materia, lënda inorganike inkorporohet në mënyrë ciklike nga biomasa vegjetale e shtazore, duke u shndërruar në lëndë organike e cila rikthehet prapë në biosferë si lëndë inorganike mes aktivitetit jetësor të dekompozuesve. Sqaro: Cikli i karbonit. Thekso se C gjendet në formën e komponimeve organike dhe inorganike. Thekso se ekzistojnë 4 burime të fuqishme të karbonit: 1. Biosfera (C gjendet në formën e makromolekulave organike). 2. Hidrosfera (C gjendet në formën e molekulave të gazta të CO ose 2 2- në formë të tretur (CO 3 ). 3. Litosfera (C gjendet në gjendje të ngurtë në formën e CaCO ) Atmosfera (C gjendet në formën e molekulave të gazta të CO ; ku 2 përbën 0.03 % të volumit të përgjithshëm). Për të qartësuar ciklin e C mund të përdorni teknikën e ndjekjes së rrugës të qarkullimit të një atomi C mes këtyre 4 burimeve të tij. 302

303 Shkencat natyrore (mbaj parasysh CO 2 atmosferik kapet nga bimët, që në prani të klorofilës, ujit, energjisë diellore e shndërrojnë atë në glukozë, pra në formën e një molekule organike 6CO 2 +6H 2 O+Ë C 6 H 12 O 6 +6O 2. Molekulat e glukozës në nivelin e indeve bimore japin celulozën komponim organik, e cila përfaqëson një lëndë që është pjesë e një indi ose organi të një organizmi të gjallë). Përdorni shembullin: Mendoni çdo atom C që keni në trupin tonë. Në një çast të caktuar të ciklit të tij, ai duhet t i ketë takuar njërit prej këtyre burimeve që përmendëm më sipër. Që nga materia organike thekso se atomi C i shënuar nga ne rikthehet mes ciklit të mineralizimit (vër në dukje rrugët mes së cilave ndodh ky proces) në formën e CO 2 (molekulë inorganike), pra në gjendjen në të cilën u nis. Mbaj parasysh: 1. Djegia e celulozës =>CO + H O (Ky përfaqëson ciklin më të 2 2 shkurtër të kthimit të C në CO 2 ) Gjethja ku mund të gjendet C i shënuar prej nesh mund të përdoret si ushqim nga kafshët barngrënëse atëherë: celuloza (në nivelin e aparatit tretës) 6C 6 H 12 O 6 (6 molekula glukoze) të cilat në nivelin e frymëmarrjes qelizore në praninë e 6 O 2 CO 2 (i cili kalon në ajër) +6H 2 O + energji në formën e ATP-së. Shkurt: celuloza+enzima 6C 6 H 12 O 6 +6O 2 CO 2 +6H 2 O+ATP. Fosilizimi i bimëve. Në këtë rast karboni ynë bën ciklin më të gjatë, i cili mund të zgjasë deri në miliona vjet. Ai mund të kthehet në naftë, metan, karbon. Këto burime mund të kthehen si CO 2 në 303

304 Udhëzues kurrikular ajër mes djegies. 4. CO i ajrit mund të tretet në H O dhe më pas të bashkohet me Ca- 2 2 CO 3 dhe të bëjë pjesë, kështu p.sh., në lëndën që formon guaskën e një molusku apo të një organizmi tjetër. Me vdekjen e kafshës, guaska depozitohet për një periudhë kohe e cila mund të variojë deri në miliona vjet, duke u bërë kështu së bashku me sedimente të tjera pika e origjinës të formimit të gurëve gëlqerorë dhe mermerëve. Thekso: Në këtë çast duhet transmetuar një mesazh shumë i rëndësishëm që: planeti Tokë me pjesën e gjallë dhe jo të gjallë të tij funksionojnë si një i tërë, që asgjë nuk zhduket por riciklohet, që të gjithë ne jemi pikërisht nga ky ekuilibër i cili duhet njohur dhe duhet ruajtur. Të gjithë organizmat e gjallë janë të rëndësishëm e duhet të respektohen nga njeriu pavarësisht nga përmasat, ngjyra, forma etj., pasi atomet që na përbëjnë ne kanë qenë të paktën një herë në trupin e një organizmi tjetër të gjallë qoftë edhe mijëra apo miliona vjet më parë. Ndalo te Cikli i Azotit. Thekso burimet e azotit: - Atmosfera 78% në formën e N 2 (në gjendje të gaztë). - Biosfera në formën organike të proteinave, acideve nukleike (ADN, ARN) - Hidrosfera NO 3 - nitrate. Thekso rolin e baktereve azotofiksuese në ciklin e azotit. Bakteret fiksojnë N 2 nga ajri NH 3 (amoniak,) si dhe NO 3 - (nitrat). Vër në dukje: ku gjenden bakteret azotofiksuese (në rrënjët e leguminozeve dhe në tokë); ku përdoren nitratet (nga bimët dhe algat të cilat 304

305 Shkencat natyrore me anë të metabolizmit kalojnë në molekula organike). Vër në dukje se kafshët e marrin azotin e nevojshëm për formimin e proteinave dhe acideve nga bimët mes zinxhirit ushqimor. Mbaj parasysh se në një fazë të dytë azoti kthehet nga bimët dhe kafshët në formën inorganike mes aktivitetit të baktereve nitrifikuese, të cilat pasi përpunojnë indet e organizmave të vdekur formojnë NO 3-. Në një - fazë të tretë, bakteret denitrifikuese përdorin NO 3 dhe e rikthejnë atë në formën e N 2 i cili rikthehet në atmosferë. Për këtë pjesë mund të përdoret një skemë: atmosferë wwwwww atom N Bakteriet azotofiksuese në rrënjët e fasules Pjesë e proteinave të farës Zog që ushqehet me fara Proteina tashmë pjesë e proteinave shtazore Zogu ngordh Absorbohet nga bima NO 3 - Bakteriet nitrifikuese të tokës N 2 në atmosferë Ndalu te cikli i karbonit dhe ndryshimet në të si pasojë e aktivitetit njerëzor. Mbaj parasysh: - Shtimi i C në formën e CO në atmosferë si pasojë e veprimtarisë njerëzore (çast i rëndësishëm reduktimi i sipërfaqes 2 së 305

306 Udhëzues kurrikular gjelbër kryesisht si pjesë e mushkërisë së planetit). - Trego efektin serë (CO lejon depërtimin e rrezatimit diellor, 2 por pengon duke absorbuar dhe pjesërisht reflektuar rrezatimin infra të kuq të emetuar nga toka duke u sjellë si xhamat e serës). - - Thekso se efekti serë është i rëndësishëm për tokën pasi luan rolin e një kapeleje mbrojtëse pa të cilën toka do të ishte në epokën e akullnajave; por shtimi i CO 2 çon në rritjen e temperaturës së tokës, duke çuar në ndryshime të rëndësishme të jetës në planet. Trego se gjatë shekullit të kaluar temperatura është rritur me 0.6 o C. Jep shkurt pasojat e ndryshimeve klimatike mbi biosferën ose organizoje atë si një veprimtari të pavarur të nxënësve të bazuar në materiale të ndryshme burimore. Shpjego: Lidhja me jetën e përditshme Ndalu te eutrofizimi i sipërfaqes ujore. - Çfarë kuptojmë me eutrofizim? - Cilët janë faktorët që shkaktojnë eutrofizimin? - Cilat janë pasojat e eutrofizimit? Thekso: Sa më i madh ekosistemi, aq më e madhe mundësia e tij për të përballuar situatat e prishjes së ekuilibrit. Vër në dukje: Shtimi i pakontrolluar i substancave ushqyese çon në fillimin e procesit të eutrofozimit (nga greqishtja: éu = mirë, trophé = ushqim), pra një mbishtim të substancave organike i cili provokon një shpërthim të vërtetë të popullatave të algave. 306

307 Shkencat natyrore Shpjego ciklin e fosforit dhe azotit në një ekosistem ujor duke pasur parasysh: Uji është i pasur me kripëra minerale të tipit të fosfateve dhe nitrateve që përdoren si ushqim nga prodhuesit, pra algat që përbëjnë dhe bazën e zinxhirit ushqimor. Algat shumohen dhe shërbejnë si burim ushqimor për mikroorganizmat dhe peshqit. Kur organizmat vdesin bien, dekompozohen nga bakteret të cilat kthejnë azotin në mjedis si nitrate dhe fosforin në formën e fosfateve. Thekso: Shtimi nga ujërat e zeza dhe ujërat e shirave që mbledhin lëndët kimike të përdorura në bujqësi rrisin shumë sasinë e nitrateve dhe fosfateve në ujë, dukuri kjo që çon në eutrofizëm. Mbaj parasysh se kjo gjë ndodh si pasojë e faktit që algat vdesin dhe që ato të dekompozohen kërkohet aktiviteti i baktereve dekompozuese, të cilat veprojnë vetëm në prani të O 2 të tretur në ujë. Kur sasia e algave që duhet të dekompozohen është e madhe për një arsye ose tjetër kjo do të çonte në rritje të kërkesës për një aktivitet më intensiv të baktereve dekompozuese e kjo për logjikë edhe të një kërkese më të madhe për O 2 të tretur në ujë. Konsumi më i shpejtë i O 2 do të çonte në formimin e një mjedisi asfiksues për organizmat e tjerë e si pasojë do të rriste numrin e vdekjeve në radhët e konsumatorëve, çka në radhë do të çonte në fillimin e procesit të putrifikimit. Mund të merret si shembull liqeni i Butrintit. Thekso se eutrofizimi nuk ndodh vetëm për liqenet por edhe për detrat e mbyllur sikundër është rasti i detit Adriatik. Nga përllogaritjet tashmë është përcaktuar se nga derdhja e ujërave të zeza është shtuar rreth 26 milionë tonelata substanca me bazë azoti dhe fosfori. Vetëpastrimi i lumenjve Nxirr në pah: 307

308 Udhëzues kurrikular Kujt i dedikohet vetëpastrimi i lumenjve? Cilat mbeturina mund të klasifikohen të biodegradueshme? Thekso se lumi është një ekosistem që është i aftë të ruajë/mbajë ekuilibrin e brendshëm të tij. Thekso se aftësia vetëpastruese e lumenjve zbatohet brenda disa limiteve; vetëpastrimi i lumenjve i dedikohet veprimtarisë jetësore të dekompozuesve (baktere, kërpudha, protozoarë, etj., po për këtë nevojitet ujë i rrjedhshëm dhe ujë i pasur me O 2 i domosdoshëm për frymëmarrjen e mikroorganizmave). Mbaj parasysh se shtimi i substancave organike në ujin e lumenjve nuk çon në rritjen progresive të mikroorganizmave të cilat janë pre e viruseve, nga ana tjetër, bakteret shërbejnë si ushqim për llojet e hallkave më të larta të zinxhirit ushqimor. Sqaro si kryhet pastrimi biologjik i ujërave të zeza duke përdorur mikroorganizmat. Cila është pasoja e shkarkimeve industriale në lumë? Thekso se përbërja e këtyre mbetjeve kimike industriale nuk është e biodegradueshme. Pyjet dhe shpyllëzimi. Merr në shqyrtim shpyllëzimin e pyjeve tropikale; pasojat negative të tij. Pse tokat e pyjeve tropikale nuk mund të përdoren për qëllime bujqësore? Mbaj parasysh se: shpyllëzimi është shkatërrimi progresiv dhe i pakthyeshëm i sipërfaqeve pyjore nga njeriu që çon në reduktimin e biodiversitetit. Përshkruaj rolin e bimëve si pompa të ujit që çojnë ujin nga toka në atmosferë. Thekso se dëmtimi i pyjeve tropikale ndikon në ciklin e ujit me pasoja të pavlerësuara ende. 308

309 Shkencat natyrore Ulet aftësia e fiksimit të CO2 mes fotosintezës serë. rritje e efektit Dezertifikimi (shkretëtirëzimi). Dëmtohet cikli i O2; prodhohet më pak O2 mikroorganizmat dekompozuese të cilat kanë nevojë për praninë e O2 për të kryer ciklin e dekompozimit duke qenë se O2 nuk është i vlefshëm atëherë këto mikroorganizma ulin shpejtësinë e kalimit nga substancat organike në ato inorganike. Kjo gjë çon në rritjen e mundësisë që substancat organike, të cilat duhet të riciklohen, në çastin kur ky proces nuk ndodh, atëherë mund të ndodhë që ato të shpëlahen nga ujërat e shirave dhe të mos i kthehen më tokës. Thekso se toka e pyjeve tropikalë nuk është e mirë për përdorim bujqësor, sepse ato janë të varfra me humus, pra të varfra për qëllime bujqësore, për rrjedhojë ato japin prodhim të ulët braktisje të tyre shkretëtirëzim të tyre. Thekso se me shpyllëzimin humb edhe fauna. Sqaro shkurt të ardhmen duke evidentuar se si ndikon veprimtaria njerëzore në biosferë, duke pasur parasysh se njeriu mund të shkatërrojë dhe të shpëtojë, të dëmtojë dhe të ruajë ekuilibrin në biosferë. Jepni detyrë nxënësve të përgatisin një listë me veprimtaritë që mund të ndërmarrin për të ndikuar në ruajtjen e këtij ekuilibri. Larmia e qenieve të gjalla Çështjet më të rëndësishme: Trego për larminë e organizmave dhe përqendrohu në faktin se vetëm një pjesë e tyre është identifikuar. Shpjego: Përse është i domosdoshëm klasifikimi i qenieve të gjalla? 309

310 Udhëzues kurrikular Mbaj parasysh: Për të na ndihmuar të punojmë me diversitetin e jetës, kemi nevojë për një sistem biologjik të klasifikimit që emërton dhe grupon organizmat e gjallë në një mënyrë logjike. Listo karakteristikat që duhet të ketë një sistem i mirë klasifikimi biologjik. Mbaj parasysh se për ndërtimin e një sistemi klasifikimi biologjik duhet: - Çdo organizmi të gjallë t i caktohet një emër i vetëm universal. - Organizmat duhen grupuar në grupe që kanë kuptim të vërtetë biologjik. Trego: Përse nga shekulli XIII e deri sot, emërtimet e organizmave në klasifikimet biologjike janë në gjuhën latine ose greqishte të lashtë dhe jo më në gjuhët vendore. Përshkruaj rëndësinë e sistemit të klasifikimit të zhvilluar nga Carolus Linnaeus. Shpjego: Përse sistemi i tij quhet nomenklatura binomiale? Mbaj parasysh që: Pjesa e parë e emrit është emri i gjinisë dhe i referohet një grupi relativisht të vogël organizmash të cilët i përkasin një grupimi të veçantë. Ky emër shkruhet me germë të madhe dhe me italics. Pjesa e dytë e emrit është emri i llojit. Ai zakonisht është një përshkrim në gjuhën latine i disa karakteristikave të rëndësishme të organizmit. Ky emër shkruhet me germa të vogla dhe me italics. Emri i llojit ndiqet nga emri i shkencëtarit që e ka përshkruar për herë të parë dhe nga viti i këtij përshkrimi zyrtar. Jep një shembull të emërtimit të një organizmi sipas nomenklaturës 310

311 Shkencat natyrore binomiale, p.sh.: Apis mellifera Linnaeus, 1758 Gjinia: Apis. Trego se: Ekziston një komision ndërkombëtar që: Detyron përdorimin e emrit të caktuar zyrtar për secilin nga organizmat e njohura të botës së gjallë; Zgjedh me kujdes individët përfaqësues për çdo lloj që të përdoren si shembuj reference. Trego çfarë rëndësie ka referenca. (Shembull: Në muzeumet e shkencave të natyrës në të gjithë botën përzgjidhen individë prototipikë, të cilët përdoren si referencë për të krahasuar individë të tjerë nga studiues ose njerëz të pasionuar). Shpjego: Ku u bazua C. Linnaeus për grupimin e organizmave? Përkufizo: Taksonomia është shkenca e emërtimit të organizmave dhe vendosja e tyre në grupe. (Ose Taksonomia është praktika dhe shkenca e klasifikimit). Prejardhja e fjalës taksonomi është nga greqishtja τάξις, taxis (që do të thotë rregull/rregullim) dhe νόμος, nomos ( ligj ose shkencë ). Taksonomia përdor njësitë taksonomike të cilat njihen me emrin takson. Trego se: Në sistemin taksonomik të klasifikimit duke kaluar nga një takson më i ulët në një takson më të lartë rritet madhësia e taksonit (numri i organizmave që përfshihen në të). Taksoni më i vogël është lloji. Lloji përfaqëson një kategori taksonomike. Përkufizo: Lloji është një popullatë organizmash (grup organizmash) që kanë karakteristika të ngjashme gjenetike, morfologjike dhe fiziologjike që janë të aftë të kryqëzohen midis tyre duke lënë pasardhës pjellorë. 311

312 Udhëzues kurrikular Shpjego me shembull se: Nëse dy lloje kanë të përbashkëta shumë tipare por janë në njësi biologjike qartësisht të ndara, ato klasifikohen si lloje të ndryshme brenda së njëjtës gjini. Disa gjini që kanë të përbashkëta shumë karakteristika të përgjithshme përbëjnë një familje. Familje të ndryshme të organizmave të ngjashëm formojnë taksonin pasues më të madh që është rendi. 4. Rendet me karakteristika të përbashkëta grupohen në klasa. 5. Klasa të ndryshme që përfshijnë organizma që kanë të përbashkët karakteristika bazë të rëndësishme përbëjnë një tip i cili përfshin kështu një numër të madh të organizmave shumë të ndryshëm. 6. Tipat ndahen në dy mbretëri (e bimëve dhe e kafshëve). Taksonomia sot Thekso: I vetmi takson që ka një identitet të qartë biologjik është lloji. Mbaj mend: Anëtarët e një lloji kanë të njëjtin grup gjenesh pasi ata kryqëzohen me njëri-tjetrin. Kështu anëtarët e një lloji formojnë një njësi të vërtetë biologjike. Trego: Përse taksonet e tjera nuk kanë një identitet të qartë biologjik dhe si e reflekton kjo gjë kalimin e organizmave nga një takson në tjetrin. Mbaj mend: Taksonomistët përpiqen të krijojnë taksone që grupojnë organizmat sipas karakteristikave biologjikisht të rëndësishme. Por shkencëtarë të ndryshëm kanë ide të ndryshme se cilat karakteristika janë më të rëndësishme nga pikëpamja biologjike. Thekso: Në ditët tona, sipas teorisë së evolucionit, llojet që je- 312

313 Shkencat natyrore tojnë sot kanë evoluar nga llojet më të hershme. Shpjego: Në cilën mënyrë taksoni tregon marrëdhëniet evolutive ndërmjet organizmave të ndryshëm. Mbaj parasysh: Llojet që janë më të afërta klasifikohen bashkë. Llojet e tjera që mund të ngjajnë, por kanë vetëm struktura analoge klasifikohen në grupe të ndryshme. Shpjego: Pse me kalimin e kohës dy mbretëritë e Linnaeus-it nuk ishin të mjaftueshme për të përfshirë në mënyrë logjike të gjithë organizmat? Me përparimin e teknologjisë u evoluuan dhe mënyrat e studimit të organizmave si p.sh., shpikja e mikroskopit gjë që rezultoi me zbulimin e mikroorganizmave. Mbaj parasysh se: Në biologji mbretëria përfaqëson një kategori sistematike, e cila është njohur për shumë kohë si kategoria më e lartë por që sot me klasifikimin e sistemit të tre domeneve renditet pas kategorisë së domenit. Mbretëritë ndahen në grupe më të vegjël të quajtur Tipa për zoologjinë dhe Ndarje në botanikë. Sekuenca e plotë e kategorive sistematike sipas rendit zbritës është jeta; domeni; mbretëria; tipi; klasa; rendi; familja; gjinia dhe lloji. (Mbaj parasysh që për secilën kategori taksonomike ka edhe mbi dhe nënndarje, p.sh.: Klasa; Mbiklasa; Nënklasa). Së fundmi në librat e biologjisë të SHBA është përdorur sistemi i klasifikimit me 6 mbretëri (Kafshët; Bimët; Kërpudhat; Protistët; Archaea; Bakteret), ndërkohë që në shtete të tjera përdoret akoma sistemi me 5 mbretëri (Kafshët; Bimët; Kërpudhat; Protistët; dhe Prokariotët ose Monerët). Domeni në shkencën e taksonomisë njihet ndryshe edhe si supermbretëri ose perandori dhe përfaqëson kategorinë sistematike më të lartë që vjen para mbretërisë. Bazuar në sistemin e tri domeneve të Carl 313

314 Udhëzues kurrikular Ëoese 1990 pema e jetës konsiston në tre domenet e Archaea; Bakteriet dhe Eukariotët. Vlen të theksohet se më parë ishin vetëm 2 domene: Prokariotë dhe Eukariotë. Diagrami i paraqitjes së taksoneve reflekton diferencat themelore të gjenomës. Domeni Archaea përfshin një grup mikroorganizmash njëqelizorë. Një individ i vetëm i këtij domeni quhet Archaeon. Këto organizma nuk 314

315 Shkencat natyrore kanë bërthamë qelizore ose ndonjë organel tjetër në brendësi të qelizave të tyre. Dikur ato shiheshin si një grup i veçantë i baktereve dhe quheshin Archaeabacter, por meqenëse Archaea si organizma kanë historinë e tyre të evolucionit dhe paraqesin ndryshime të shumta në biokiminë e tyre në krahasim me format e tjera të jetës tashmë ato klasifikohen si një domen i veçantë në sistemin me tre domene. Domeni i Archaea ndahet në 4 tipa të njohur dhe ndërkohë shumë tipa të tjerë mund të ekzistojnë ose janë zhdukur. Sqaro: Sesi duke u bazuar në: 1. llojin e qelizës; 2. llojin e ushqimit; 3. mënyrën e riprodhimit; 4. lëvizshmërinë e organizmave, sot përdoret sistemi i klasifikimit në 5/6 mbretëri: Monerët/Archaea + Bakteriet, Protistët, Kërpudhat, Bimët dhe Kafshët. Për këtë mund të përdoret dhe diagrama e Venit ose tabela e tipareve prototipike, ku jepen karakteristikat e përbashkëta dhe të veçanta të organizmave që bëjnë pjesë në secilën mbretëri. Reflekto: Organizmat pa bërthamë të mirëfilltë, që janë forma njëqelizore, të aftë të përthithin apo të fotosintetizojnë, të lëvizshëm ose të palëvizshëm dhe riprodhohen në mënyrë aseksuale futen në Mbretërinë e Bakterieve + Archaea. Pasardhësit e këtyre organizmave ku shfaqet bërthama e mirëfilltë, krahas formave njëqelizore shfaqen dhe ato shumëqelizore, krahas mënyrës së ushqimit me përthithje apo fotosintetizë aftësohen dhe për tretje dhe krahas riprodhimit aseksual evoluon dhe ai seksual, futen në Mbretërinë e Protistëve. Nga organizmat e mbretërisë së protistëve kanë evoluar organizma eukariotë, shumëqelizorë, të palëvizshëm, që riprodhohen në mënyrë seksuale, por ushqehen vetëm me anë të përthithjes. Këta organizma klasifikohen në Mbretërinë e Kërpudhave. 315

316 Udhëzues kurrikular Nga organizmat e mbretërisë së protistëve kanë evoluar organizma eukariotë, shumëqelizorë, të palëvizshëm, që riprodhohen në mënyrë seksuale, por ushqehen vetëm me anë të fotosintezës. Këta organizma klasifikohen në Mbretërinë e Bimëve. Nga organizmat e mbretërisë së protistëve kanë evoluar organizma eukariotë, shumëqelizorë, të aftë të lëvizin, që riprodhohen në mënyrë seksuale, por ushqehen vetëm me anë të tretjes. Këta organizma klasifikohen në Mbretërinë e Kafshëve. Jep përkufizimin: Sistematika është studimi i diversitetit të organizmave në të gjitha nivelet e organizimit. Thekso se: Një nga qëllimet e sistematikës është dhe përcaktimi i filogjenisë. Përkufizo: Filogjenia është historia e evolucionit të një grupi organizmash. Përkufizo: Pema filogjenetike është diagrama që tregon parardhësit e përbashkët dhe linjat e pasardhësve. Shpjego sesi klasifikimi reflekton filogjeninë duke mbajtur parasysh lidhjet ndërmjet llojeve që i përkasin të njëjtës gjini, lidhjet ndërmjet gjinive që i përkasin të njëjtës familje, e kështu me radhë deri në nivelin e domenit. Shpjego si ndërtohet një pemë filogjenetike duke u bazuar në homologji, të dhënat molekulare dhe regjistrat e fosileve. Mbaj parasysh që për të ndërtuar një pemë filogjenetike në fillim përcaktohen karakteristikat e taksoneve përbërëse. Këto karakteristika mund të jenë primitive (kjo karakteristikë është e pranishme në paraardhësin e përbashkët dhe në të gjithë anëtarët e një grupi) apo e derivuar (gjendet vetëm në një linjë të veçantë pasardhësish). 316

317 Shkencat natyrore Homologia është ngjashmëria e tipareve që buron prej të rrjedhurit nga një paraardhës i përbashkët. Strukturat mund të jenë homologe (rrjedhin nga një paraardhës i përbashkët por ndryshojnë në ndërtim dhe funksion), apo analoge (kanë të njëjtin funksion në grupe të ndryshme, por nuk derivojnë nga i njëjti organ në një paraardhës të përbashkët). Mbaj parasysh: Një çelës taksonomik është një mjet i përdorur nga biologët për identifikimin e organizmave të panjohur. Çelësat ndërtohen në mënyrë të tillë që përdoruesit t i paraqiten një seri zgjedhjesh rreth karakteristikave të organizmave të panjohur. Nga pranimi i zgjedhjes së saktë në çdo hap të çelësit përdoruesi i afrohet gjithnjë dhe më shumë identitetit të një organizmi. Çelësat që bazohen në zgjedhje suksesive ndërmjet vetëm dy pohimeve njihen si çelësat dikotomikë dhe përfaqësojnë llojin më të parapëlqyer të çelësave nga shumica e biologëve. Çelësa të tillë ndërtohen duke përdorur karakteristika kundërshtuese, të cilat ndihmojnë ndarjen e organizmave në grupe pasuese gjithnjë dhe më të vogla. Çdo herë që bëhet një zgjedhje eliminohet një numër organizmash; nëse një numër i mjaftueshëm karakteristikash të një organizmi trajtohen në mënyrë të vazhdueshme bazuar në zgjedhje të sakta midis tezave dhe antitezave, në fund arrihet në një zgjedhje të vetme e cila përfundon me identifikimin me emrin zyrtar taksonomik të organizmit ose kategorisë në studim. Çdo çelës përcaktimi ndërtohet në bazë të tezave dhe të antitezave. Tezat dhe antitezat lidhen me tipare thelbësore të organizmave që do të përcaktohen, të cilat duhet të jenë të dukshme, të dallueshme dhe të qarta. Çdo tezë shënohet me numër natyror duke filluar nga numri 1. Teza pasardhëse shënohet me numrin pasardhës të vargut të numrave natyrorë. 317

318 Udhëzues kurrikular Mbani parasysh që të sqaroni mënyrën e funksionimit të një çelësi përcaktimi. Shembull: Në qoftë se teza e lexuar është e vërtetë, prej saj shkohet në tezën pasardhëse numri i së cilës vendoset në fund të rreshtit. Kur teza e marrë në shqyrtim nuk është e vërtetë, prej saj shkohet tek antiteza e cila shënohet me numër natyror në kllapa, p sh., (1) dhe prej saj zbritet në tezën pasardhëse numri i së cilës vendoset përsëri në fund të rreshtit të këtij pohimi. Aktivitete Klasifikohen në bazë të karakteristikave përfaqësuese prototipike të botës së gjallë të 5 mbretërive kryesore Monera; Protistë; Kërpudha; Bimë dhe Kafshë. Për Monerët (Bakteret + Archaea) mund të përdoret preparat mikroskopik i vrugut të dhëmbëve; për Protistët mund të propozohet rritja e një kulture njëqelizorësh në infuzion bari të thatë i cili zjehet për rreth 1 orë dhe më pas në të shtohen rreth 2-3 pika qumësht. Infuzioni i përgatitur lihet në dritë për rreth një javë. Ekskursion në natyrë ku mund të prezantohen mënyrat e koleksionimit të disa prej grupeve kryesore të botës së gjallë, p.sh.: - - përgatitja e një herbari bimësh, formimi i një kutie entomologjike me insektet që mund të koleksionohen nga nxënësit. Përzgjedhja e insekteve si një grup përfaqësues i mbretërisë të kafshëve bëhet pasi ato janë klasa më e madhe e botës së gjallë shtazore (përbëjnë % të kafshëve që njihen sot). Përshkruaj rrjetat entomologjike kositëse dhe ajrore, si edhe mënyrën e përdorimit të tyre në terren. 318

319 Shkencat natyrore Sqaro mënyrën e përpunimit të insekteve para se ata të bëhen pjesë e koleksioneve entomologjike. Mos harroni të theksoni se para ngrirjes insektet e koleksionuar të cilët ruhen në tretësirë alkooli 70% futen në frizër të një frigoriferi të zakonshëm për 24 orë. Biodiversiteti Thekso se biodiversiteti përfaqëson një variacion të formave të jetës në një ekosistem të dhënë; biomë ose në planetin tokë; ose ndryshe: biodiversiteti mund të shihet edhe si shuma e gjeneve, llojeve dhe ekosistemeve në një rajon të dhënë ; ky përkufizim mban parasysh: diversitetin llojor; diversitetin e ekosistemeve; diversitetin morfologjik; diversitetin gjenetik dhe, së fundmi, është shtuar dhe diversiteti molekular. Mos harro se Biodiversiteti që gjendet sot në tokë është rezultat i një evolucioni 3.5 bilionë vjeçar. Mbaj parasysh se biodiversiteti përdoret zakonisht si masë e shëndetit të një ekosistemi ose e thënë ndryshe masë e shëndetit të sistemeve biologjike. Vër në dukje se jeta sot në tokë përbëhet nga miliona lloje të cilët dallojnë nga njëri-tjetri, por që bashkëveprojnë dhe jetojnë në një ekuilibër i cili shpesh është delikat. Thekso se ndryshimet e shpejta mjedisore janë shkaktarët kryesorë të zhdukjes së llojeve. Mbaj parasysh se nga të gjithë llojet që kanë ekzistuar në tokë sot 99.9% e tyre janë zhdukur. Sqaro që me fillimin e jetës në tokë kanë ndodhur disa ngjarje të rëndësishme të cilat kanë pasur pasoja shumë të mëdha në biodiversitetin në përgjithësi. 319

320 Udhëzues kurrikular (**Phanerozoiku 540 milionë vjetët e fundit janë karakterizuar nga një rritje e shpejtë e biodiversitetit; shpërthimi Kembrian-periudha gjatë së cilës është shfaqur pothuajse çdo tip i botës së gjallë dhe organizëm shumëqelizor. 400 milionë vjetët e tjerë në vazhdim janë dalluar nga humbje periodike të biodiversitetit, të cilat klasifikohen si ngjarjet e zhdukjeve masive ndër të cilat më e njohura është ajo e Cretaceous-Tertiary 65 milionë vjet më parë, e cila është periudha e zhdukjes masive të dinozaurëve. Thekso se: Sot mendohet se periudha që pas shfaqjes së qenies njerëzore është shoqëruar me një humbje të ndjeshme të biodiversitetit e njohur si zhdukja e Holocenit e shkaktuar kryesisht nga impakti i njerëzve mbi mjedisin veçanërisht nga shkatërrimi e habitateve të bimëve dhe kafshëve. Thekso se Biodiversiteti gjithashtu mbështet një numër procesesh dhe shërbimesh në ekosistemet natyrorë. Disa nga shërbimet e ekosistemit, prej të cilave përfiton shoqëria njerëzore, janë: cilësia e ajrit, klima, pastrimi i ujit, polenizimi dhe parandalimi i erozionit. Mbaj parasysh se biodiversiteti shërben për njerëzit si burim i ushqimit, burim i lëndës së parë për prodhimin e medikamenteve; burim i lëndës drusore; bimëve të zbukurimit; rezervuar i pasurisë gjenetike ku ndodh procesi i rikombinimit dhe përzgjedhjes natyrore; rezervuar i shumëllojshmërisë gjenike; të llojeve dhe ekosistemeve. Mbaj parasysh se njerëzimi ka edhe përfitime sociale nga biodiversiteti. Ai e përdor atë si bazë për: kërkimet shkencore; modifikimin në përputhje me zhvillimin social të tij të habitateve ose dhe në krijimin e habitateve të reja (parqe; kopshte etj.); fitimin e vlerave kulturore etj. Kujto se në pjesën më të madhe të viteve të fundit qenia 320

321 Shkencat natyrore njerëzore ka qenë faktori më i rëndësishëm që ka ndikuar fuqishëm në biodiversitetin me mënyra të ndryshme, duke filluar që nga koha e Revolucionit Industrial. Ndërhyrja njerëzore në funksionimin e ekosistemit është pasqyruar në shkatërrimin e habitateve; fragmentimin e tyre; mbishfrytëzimin dhe ndotjen, si dhe vlen të theksohet se veprimtaria e praktikave njerëzore ka shkaktuar paralelisht edhe humbje të diversitetit gjenetik. Jep shembuj për sa u shpjegua më sipër. Ndalu dhe thekso se sot çështja e biodiversitetit është shndërruar në një shqetësimi të racës njerëzore si pasojë e faktit se ai ndikon në mënyrë të drejtëpërdrejtë mbi shëndetin e saj, si edhe në ekuilibrin e planetit. Njerëzit sot janë përkushtuar jo vetëm në studimin shkencor të biodiversitetit dhe shkaqeve që çojnë në reduktimin e tij, por edhe në fushata të gjëra ndërgjegjësuese të cilat kanë në fokus ruajtjen dhe konservimin e biodiversitetit si domosdoshmëri për ruajtjen dhe konservimin e jetës në tokë. Jep shkurt në formën e një fjalori me sqarimet përkatëse, konceptet që kanë një lidhje të rëndësishme me biodiversitetin. Konceptin e organizmave endemikë; llojeve të rrezikuar dhe kategoritë e rrezikimit; pikat e nxehta të biodiversiteti; zona të mbrojtura. Fjalor: Endemism është një klasifikim ekologjik që tregon ekzistencën unike për një rajon gjeografik të veçantë, ishull, tip habitati, ose zonë. Një pikë e nxehtë biodiversiteti përfaqëson një rajon biogjeografik me një rezervuar sinjifikativ të biodiversitetit, i cili gjendet nën kërcënimin e veprimtarisë njerëzore. Specie të rrezikuara janë të gjithë llojet (përfshirë kafshët, bimët, kërpud- 321

322 Udhëzues kurrikular hat etj., të cilat janë, ose mund të jenë pre vulnerabël i zhdukjes në një të ardhmeje të afërme. Lista e kuqe e llojeve e IUCN e krijuar më 1948, është inventari më i plotë në botë i gjendjes së ruajtjes globale të llojeve bimore dhe shtazore. Zonë e mbrojtur është një zonë që për vlerat e biodiversiteti që paraqet shpallet me ligj e mbrojtur dhe në të nuk mund të zhvillohen veprimtari njerëzore të pakontrolluara. Aktivitete Jep mes aktiviteteve të shkurtra veprimtari konkrete që nxënësit mund të kryejnë për të dhënë impaktin e tyre në këtë lëvizje mbarëbotërore, si: formimi i bankës së farave në shkollë; adoptimi i një bime ose kafshe rajonale e cila është e rrezikuar; listimi i llojeve të zonës ku jetojnë, njohja e llojeve të rrezikuara dhe i statusit të tyre; gjelbërimi i sipërfaqes së shkollës ose të një zone të caktuar të qytetit ose fshatit; mbajtja e fjalimeve të shkurtra në oborrin e shkollës në këndin e oratorit mbi biodiversitetin dhe rolin e tij; kryerja e një punimi në formën e një eseje: Kush e bën të mundur ekzistencën time? këndi i organizmave që nuk njihen, por që duhen respektuar se pa to jeta në planet nuk do të mund të ekzistonte, p.sh., në qoftë se Apidet, të cilat përfaqësojnë familjen ku futen bletët, do të zhdukeshin sipas përllogaritjeve të Ainshtajnit jeta në planet nuk do të zgjaste më shumë se 4 vjet. 322

323 Shkencat natyrore Pyetje për nxënësin: Cilat janë kategoritë e detyrueshme të klasifikimit taksonomik të botës së gjallë? Në cilën mënyrë e paraqesin ato hierarkinë e tyre? Listo karakteristikat e secilës prej mbretërive të botës së gjallë dhe trego se si mbretëritë lidhen midis tyre. Cili është emërtimi i rregullt shkencor i këtij organizmi: Apis mellifera Linneaus 1758 Apis mellifera Apis mellifera Linneaus 1758 Apis Linneaus 1758 Mellifera Linneaus 1758 Të gjitha 4. Kategoria e klasifikimit poshtë nivelit të familjes është: Klasa Lloji Tipi Gjinia Domeni 5. Cili nga këto pohime nuk është i saktë: Në mbretërinë e prokariotëve futen dhe kërpudhat; Në mbretërinë e protistëve përfshihen algat shumëqelizore; Në mbretërinë e bimëve futen bimët me lule dhe myshqet; Në mbretërinë e kafshëve futen dhe arthropodët dhe njerëzit. 323

324 Udhëzues kurrikular 6. Listo burimet që përfiton qenia njerëzore nga biodiversiteti. 7. Cilat janë përfitimet sociale të njerëzve nga biodiversiteti? 8. Rretho alternativat që tregojnë impaktin e ndërhyrjes njerëzore në funksionimin e ekosistemit: Shkatërrimi i habitateve; Fragmentimi i habitateve; Mbishfrytëzimi i habitateve; Ndotja mjedisore; Të gjitha; Asnjë nga alternativat e mësipërme. 3. VLERËSIMI I NXËNËSIT Gjatë gjithë jetës njerëzit u nënshtrohen vlerësimeve të ndryshme. Por, veçanërisht, gjatë viteve të shkollimit vlerësimi është element i pranishëm në çdo veprimtari mësimore dhe edukative. Mësuesit janë ata, të cilëve u kërkohet të përdorin vlerësimin profesionalisht. Përmes vlerësimit mësuesi përcakton nivelin në të cilin nxënësi ka arritur objektivat e planifikuara. Për këtë, zbatohet vlerësimi në çdo veprimtari mësimore edukative. Vlerësimi nxjerr në pah dy anë të mësimdhënies: nevojat dhe aftësitë e nxënësve; njëkohësisht, ai është sinjal për mësuesin në lidhje me planifikimin e veprimtarive në klasë. Mësuesi bën përpjekje që ta përdorë vlerësimin në dobi të përvetësimit sa më të mirë të programit mësimor. Nga ai kërkohet, gjithashtu, njohje e teorisë, e sistemeve dhe e praktikave të matjes dhe zotërim i kompetencës 324

325 Shkencat natyrore së vlerësimit. Matja, në vetvete, përfaqëson procesin e krahasimit të një vlere të njohur me një të panjohur, ndërsa vlerësimi përcakton vlerat mbi bazën e informacionit të grumbulluar nga procesi i matjeve. Duke bërë krahasimin e njohurive që nxënësi njeh me ato që nuk zotëron, ajo duhet të jetë sa më objektive dhe e besueshme. Element kryesor i vlerësimit është gjykimi sipas kritereve, që duhet të jenë të përcaktuara qartë nga mësuesi qysh më parë. Cilësia e vlerësimit në çdo rast duket nga fakti se sa i ka plotësuar kriteret e caktuara nxënësi. Vlerësimi bart në vetvete emocione, brishtësi, përgjegjësi, por nganjëherë edhe subjektivizëm. Ai jep kënaqësi, por ka dhe ngarkesa pakënaqësie, prandaj nga mësuesi kërkohen ndërgjegjësim dhe përpikëri. Meqenëse vlerësimi është një çast i rëndësishëm dhe delikat mendojmë që atë ta trajtojmë pak më hollësisht. Për të realizuar një vlerësim të suksesshëm, mësuesi duhet të ketë të qarta problemet si më poshtë: Si mësojnë nxënësit. Sa të suksesshëm janë ata në të mësuarit. Sa efikase janë detyrat e caktuara dhe teknikat e përdorura për të ndihmuar nxënësit. Objektivi bazë i çdo vlerësimi është që të përcaktojë shkallën në të cilën nxënësi arrin objektivat e parashikuara dhe ndikimin që ka mësimdhënia dhe detyrat e shtëpisë për të. Vlerësimi bazohet në: Ç thonë, ç shkruajnë dhe ç bëjnë nxënësit. Nga kjo përcaktohen edhe format kryesore të vlerësimit. Për vlerësimin e njohurive, aftësive dhe sjelljes së nxënësve ka një sërë teknikash, si: 325

326 Udhëzues kurrikular 1. Regjistrimi i vlerësimeve të veçanta 2. Detyra individuale 3. Lista e kontrollit 4. Projektet 5. Vlerësimi i përshkallëzuar 6. Dosjet e nxënësve Vlerësime mbresëlënëse (p.sh.: Nxënësi x e përshkroi shumë saktë dukurinë e osmozës ). Detyra individuale hartohet dhe miratohet nga nxënësi dhe mësuesi bashkërisht. Ajo përfshin në mënyrë të detajuar çështje që kanë të bëjnë me përmbajtjen, procesin, prodhimin dhe vlerësimin (p.sh.: Nxënësi x do të përgatisë një herbarium me gjethe të llojeve të ndryshme, që ndodhen në zonën ku ai banon. Albumi do t i dorëzohet mësuesit pas një jave). Kontrolli i plotësimit të listës së kritereve në realizimin e detyrës (p.sh.: saktësia e realizimit të detyrës, mënyra e paraqitjes, afati dorëzimit, etj.). Përfshijnë detyrat ose veprimtaritë e pavarura të nxënësve. Lista e rezultateve të veçanta të nxënësve, që vrojtohen nga mësuesi dhe vlerësohen nga ai duke përdorur një shkallëzim të caktuar (p.sh.: nëse njeh vetëm dukuritë, vlerësohet mjaftueshëm; nëse e krahason me një dukuri tjetër, vlerësohet mirë; nëse e shpjegon vlerësohet me shumë mirë). Krijimi i dosjeve të nxënësit me detyra të veçanta (jo me të gjitha detyrat e kryera), të cilat tregojnë përparimin e tij në vazhdimësi (p.sh.: me punët e pavarura, fletët e testimeve dhe punët praktike etj.). 326

327 Shkencat natyrore 7. Pyetjet objektive 8. Pyetjet subjektive 9. Testimet laboratorike, praktike dhe eksperimentale 10. Detyra me shkrim me plotësim me çiftim me zgjedhje të shumëfishtë me përgjigje të shkurtër e saktë apo e gabuar Problema, ushtrime, ese etj. Vlerësimet që u bëhen nxënësve gjatë dhe në përfundim të një pune laboratori, eksperimenti, demonstrimi apo pune praktike. Përfshin detyrat e rregullta me shkrim, vizatimet, prodhimet e projekteve, raportet e laboratorëve ose të detyrave praktike. Testi përbëhet nga një sistem detyrash, pyetjesh, çështjesh të lidhura logjikisht ndërmjet tyre, të cilat kanë të bëjnë me një fushë të caktuar dhe që duhen zgjidhur. Testimi është ecuria e kryerjes së matjeve sipas një synimi ose objektivi të caktuar. Testimi pasohet nga vlerësimi. Ajo që u mat, duhet të vlerësohet. Pra testimi dhe vlerësimi janë dy koncepte dhe ecuri të ndryshme, por të pandara nga njëra- tjetra. 327

328 Udhëzues kurrikular Shembull: (Frymëshkëmbimi, qarkullimi, ekskretimi) Gjej përgjigjen e saktë: 1. Rruazat e kuqe të gjakut (eritrocitet): (1pikë) a) b) c) janë qeliza me bërthamë janë qeliza pa bërthamë mbrojnë organizmin nga të gjitha mikrobet 3 d) në 1 mm ndodhen e) 2. Përcakto funksionet e gjakut. (3 pikë) Përgjigje: 1. Transportues 2. Mbrojtës 3. Shpërndarës i nxehtësisë 3. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta vendosni G. (8 pikë) Limfa luan rol të rëndësishëm në sistemin mbrojtës të organizmit. (V) Venat janë enë nëpër të cilat gjaku qarkullon nga zemra drejt organeve. (G) Qarkullimin i madh i gjakut fillon nga barkushja e majtë, ku gjaku shty- 328

329 Shkencat natyrore het në aortë, e cila çon gjak në organet e brendshme. (V) Limfa është një lëng që ka të njëjtën përbërje si gjaku, por ka më pak proteina. (G) Veshoret e zemrës i kanë muret e holla. (V) Rruazat e kuqe të gjakut formohen në mëlçi. (G) Rruazat e bardha të gjakut formohen në palcën e kuqe të kockave. (V) Tkurrja e zemrës quhet sistola. (V) 4. Shkruaj një ese që tregon kujdesin që duhet treguar për zemrën. (6 pikë) Përgjigje: Vlerësimi: - Saktësia shkencore. (3 pikë) - Përdorimi i fjalive të shkurtra dhe të qarta. (1pikë) - Mungesa e gabimeve ortografike. (1 pikë) - Përdorimi i hapësirës së vënë në dispozicion. (1pikë) 329

330 Udhëzues kurrikular 5. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta vendosni G. (6 pikë) Molekulat e proteinave nuk kalojnë në urinën e parë. (V) Në analizën e urinës të një njeriu me veshka të shëndetshme është normale të shfaqen rruazat e bardha të gjakut. (G) Në çdo veshkë gjendet korja dhe palca e saj. (V) Roli kryesor i veshkave është filtrimi i gjakut, ripërthithja e lëndëve të filtruara dhe sekretimi. (V) Në analizën e urinës të një njeriu me veshka të shëndet- shme është normale të shfaqen proteinat. (G) Ekskretimi realizohet jo vetëm nga veshkat, por edhe nga lëkura, mushkëritë, zorrët dhe mëlçia. (V) Testi ka 24 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij në pikë dhe konvertimi në notë do të bëhet në këtë mënyrë: Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 24 pikë 6 pikë (që janë 25% të 24 pikëve) = 18 pikë. 18 pikë : 6 (këtu përfshihen 6 notat 5,6,7,8,9,10) = 3 pikë secila. Pra, për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3 pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në notë. (shih tabelën) Notat Pikët \ Testet subjektive Testi subjektiv është testi që vlerësohet në bazë të gjykimit vetjak të më- 330

331 Shkencat natyrore suesit sipas kritereve të përcaktuara nga ai. Karakteristika të testit subjektiv Ai u kërkon të testuarve të përgjigjen sipas mënyrës së tyre, të japin mendimin vetjak, të formulojnë një përgjigje për një temë të caktuar. Përgjigja e kërkuar organizohet sipas një numri të kufizuar kërkesash. Vlerësimi për çdo kërkesë bëhet në përputhje me kriteret e paracaktuara në kërkesë. Testet subjektive mund të përdoren për të matur njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet në një lëndë të caktuar mësimore, si dhe për të matur aftësinë për të shkruar. Si teste subjektive njihen testet ese. Ekzistojnë dy tipa të testeve ese të cilat dallohen nga gjatësia e përgjigjeve. 1. Testi ese me përgjigje të kufizuar kërkon një përgjigje të kufizuar në përmbajtje dhe në formë. Zakonisht një test ese me përgjigje të kufizuar kërkon një përgjigje nga gjysmë faqe deri në një. Nëpërmjet eseve me përgjigje të kufizuar mund të maten dhe të vlerësohen aftësitë për të njëjtësuar: Marrëdhëniet shkak- pasojë; Zbatimin e parimeve; Përkatësinë e argumenteve; Hipotezat; Përfundimet e vlefshme; Supozimet e pabazuara; Etj. Shembull: Duke përdorur termat e mëposhtëm në mënyrë të saktë 331

332 Udhëzues kurrikular shkencore, shkruaj një ese në një gjysmë faqe. Energji diellore, dyoksid karboni, gjethe, klorofil, ujë, oksigjen, glukozë, substanca organike, amidon. Vlerësimi do të bazohet në saktësinë, në qartësinë dhe në organizmin e përgjigjes. 2. Testi ese me përgjigje të zgjeruar zakonisht kërkon përgjigje më shumë se një faqe dhe mund të përdoret për të vlerësuar aftësitë sintetizuese dhe vlerësuese, aftësitë për të prodhuar, për të organizuar dhe shprehur ide, për të krijuar modele origjinale. Shembull: Shpjego arsyet e prejardhjes së jetës në kushtet e atmosferës primitive. Përgjigjja jote do të kufizohet në dy faqe. Vlerësimi do të bazohet në saktësinë, në forcën argumentuese, në organizimin e përgjigjes. Përparësitë Mundësojnë vlerësimin e rezultateve komplekse të të nxënit. Janë relativisht të lehtë për t u ndërtuar. Mundësojnë vlerësimin e aftësive komunikuese. Mangësitë Marrin kohë për t u korrigjuar. Llogaritja e pikëve s është e besueshme. Mostra e përmbajtjes është e kufizuar. Vlerësimi i temave dhe i referateve Gjykimi i cilësisë së temave apo referateve është një sfidë për mësuesin. Për të vlerësuar ato, së pari, duhet të përcaktohet se ç elemente të të shkruarit janë të rëndësishme dhe ç peshë ka secili. Në hapin pasardhës duhet të përcaktohet nëse të gjitha elementet 332

333 Shkencat natyrore që duhen gjykuar janë të një rëndësie të barabartë ose disa janë më të rëndësishme se të tjerat. Hapi tjetër është përcaktimi i llojit të shkallës vlerësuese që do të përdoret. Temat dhe referatet në një lëndë mund të shqyrtohen dhe vlerësohen krejt ndryshe nga një lëndë tjetër. Vlerësimi i eseve Për të vlerësuar esetë përdoren dy lloje metodash: analitike dhe globale. Përdorimi i tyre varet nga qëllimi i testit, nga koha dhe nga lehtësitë për të lexuar përgjigjet. Në të dyja rastet këshillohet që vlerësimi të bazohet në një përgjigje ideale të parapërgatitur. Sipas metodës analitike, përgjigjja ideale ndahet në elemente të caktuar. Për to parashikohen pikë. Mbahen parasysh kritere të tilla, si: efektshmëria e të shprehurit, organizimi logjik, argumentimi i ideve. Sipas metodës globale përgjigjja ideale nuk ndahet në përbërës, por vlerësohet sipas një standardi. Mund të përdoret shkalla vlerësuese numerike ose përshkruese. Sugjerime për të vlerësuar esetë Kontrolloni çelësin e pikëzimit që përputhet me përgjigjet. Lexoni përgjigjet sipas një radhe të rastësishme. Vlerësoni një pyetje për të gjithë nxënësit, pastaj vazhdoni me të tjerat. Përpiquni të vlerësoni përgjigjet për të njëjtën pyetje pa ndërprerje. Vlerësoni pa ditur identitetin e nxënësit. Elementet e të shkruarit duhen vlerësuar veçmas nga përmbajtja. Nëse është e mundur, eseja të vlerësohet nga dy mësues në mënyrë 333

334 Udhëzues kurrikular të pavarur dhe të nxirret një mesatare, në të kundërt, mësuesi mund ta lexojë esenë për herë të dytë pas disa ditësh. Gjatë vlerësimit shënoni komente dhe korrigjoni gabimet. Vendosni standarde reale. Vlerësimi i punës në grup Një nga mënyrat më të thjeshta për të matur punën në grup dhe pjesëmarrjen është listëkontrolli. Nëpërmjet saj matet sjellja me po ose me jo; ekziston ose mungon. Pra, kryhen dy dallime dhe nuk jepet informacion për shkallën e paraqitjes së sjelljes. Për të bërë vlerësimin e punës në grup mund të përcaktohen elemente të tilla, si: Ndarja e informacionit me të tjerët; Ndihmesa në ide; Dëgjimi i të tjerëve; Ndjekja e udhëzimeve; Shfaqja e nismës në zgjidhjen e problemeve në grup; Dhënia e vlerësimeve për pikëpamjet e të tjerëve; Pranimi dhe kryerja e detyrave të përcaktuara në grup. Sistemi i kodimit të përgjigjeve automatikisht do të jetë 0 kur sjellja nuk vrojtohet dhe 1 kur vrojtohet. sa oksigjen transportojnë 800 gr hemoglobinë: Vlerësimi me notë Vlerësimi me notë gjatë vitit shkollor Mësuesi vlerëson nxënësin me notë gjatë vitit shkollor ndërsa nxënësi demonstron zotërimin e njohurive dhe aftësive, si dhe qëndrimet të 334

335 Shkencat natyrore cilat janë parashikuar te kurrikula e gjimnazit dhe programet e lëndëve ose të moduleve. Lëndët e kurrikulës bërthamë dhe të asaj me zgjedhje, modulet lëndore dhe ato profesionale, projektet kurrikulare shkollore, pra, të gjitha veprimtaritë e të nxënit për të cilat formulohen paraprakisht objektivat e të nxënit, vlerësohen me notë. Mësuesi mund të përdorë vlerësimin me pikë dhe pastaj t i kthejë ato në nota. Në këto raste nxënësit duhet t i bëhet me dije numri maksimal i pikëve dhe i secilës kërkesë e nënkërkesë të sprovës për të cilën do të vlerësohet me notë. Për kthimin në notë të pikëve përdoret afërsisht rregulli i përshkruar në tabelën më poshtë: Përqindja e pikëve Nota 0%-28% 4 29%-40% 5 41%-52% 6 53%-64% 7 65%-76% 8 77%-88% 9 89%-100% 10 Në punimet e nxënësve në grupe të vogla, është mësuesi ai që paracakton peshën e vlerësimit me notë të grupit në tërësi dhe atë të secilit nxënës në veçanti. P.sh., një mësues i cakton 80 pikë vlerësimit të punës së grupit dhe 20 pikë i cakton vlerësimit individual. Vlerësimi përfundimtar Në përfundim të semestrit të parë, për secilin nxënës dhe lëndë përllogaritet nota semestrale dhe në përfundim të vitit shkollor, nota vje- 335

336 Udhëzues kurrikular tore.nota e semestrit të parë dhe ajo vjetore përllogariten duke pasur si të dhëna fillestare të gjitha notat e nxënësit të shënuara në regjistër. Në vlerësimin vjetor me notë të një lënde nuk përfshihet në llogaritjet nota e semestrit të parë, por të gjitha notat e marra nga nxënësi gjatë vitit shkollor. Notat gjatë vitit shkollor nuk kanë të njëjtën peshë në njehsimin e notës semestrale dhe asaj vjetore. Pesha e një note përcaktohet nga lloji i saj. Janë katër lloje: - Vlerësimet e përditshme; - Provimet periodike me shkrim; - Punimet e nxënësve; - Provimi përfundimtar (nëse mësuesi e zhvillon edhe këtë). Modulet mbyllen me një provim përfundimtar. Zhvillimi i provimit përfundimtar për lëndët vendoset nga mësuesi vetë ose i kërkohet mësuesit nga drejtori i shkollës. Pesha orientuese për secilin lloj note është afërsisht: Lloji i notës Përqindja Vlerësim i përditshëm 20% Provimet periodike me shkrim 30% Punimet e nxënësve 20% Provimi përfundimtar 30% Nëse vendoset të mos ketë provim përfundimtar, pesha orientuese për secilin lloj note është afërsisht: 336

337 Shkencat natyrore Lloji i notës Përqindja Vlerësim i përditshëm 30% Provimet periodike me shkrim 40% Punimet e nxënësve 30% Modulet mund të jenë aq të shkurtra, sa të mos kenë provime periodike me shkrim. Në këtë rast, pesha orientuese për secilin lloj note është afërsisht: Lloji i notës Përqindja Vlerësim i përditshëm 30% Punimet e nxënësve 70% Sidoqoftë, është mësuesi ai që saktëson tabela të tilla të përqindjeve. Kujdes Para testimit duhet përgatitur një model, i cili t u tregohet nxënësve. Caktohen më parë qëllimet e testimit për të kaluar më pas në zhvillimin e tij. Vlerësimi mund të jetë individual ose në grup. Në rastet kur testet hartohen me pyetje të llojeve të ndryshme, ato grupohen sipas llojit të tyre, p.sh., pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë bashkë, ato me çiftim bashkë e kështu me radhë. Është mirë që pyetjet në test të renditen sipas shkallës së vështirë- 337

338 Udhëzues kurrikular sisë së tyre. Zakonisht, në një test, për shembull, në fund të një kapitulli, kërkohen që 40% të pyetjeve të jenë të nivelit të parë, 40% të nivelit të dytë dhe 20% të niveli të tretë. Numri i pyetjeve në test varet nga ajo çfarë duhet testuar. (një mësim, kapitull, apo një koncept) Disa udhëzime për vlerësimin Është e domosdoshme që mësuesi të mos përdorë vetëm një formë vlerësimi, por larmi formash. Ato duhet t u krijojnë nxënësve mundësi të vlerësohen në atë mënyrë që është e përshtatshme për çdo individ. Ky është tipar i shkollës demokratike. Kështu, p.sh., Një nxënës përgjigjet më mirë me gojë, një tjetër me shkrim, njeri i shpreh bukur dhe me emocion mendimet në një pyetje të hapur, një tjetër jo dhe e ka të lehtë në pyetjet e mbyllura etj. Vlerësimet e përfundimeve të nxënësve duhet të trajtohen me kompetencë e jo si mesatare aritmetike e notave të vlerësimit formues. Të kihet parasysh që përparimi i nxënësit dhe një gjykim përmbledhës në përfundim të periudhës, bazuar në objektiva, përbën vlerësimin përfundimtar. Vonesat e dhënies së përfundimeve të vlerësimit dhe analiza e tyre nga mësuesi, e ulin shumë vlerën e korrigjimit të gabimeve. Shënimet duhet të jenë të thjeshta, por të pasura. Është e domosdoshme që përveç regjistrit të klasës, mësuesi të mbajë shënime të tjera për punën e çdo nxënësi. Ato ndihmojnë në njohjen dhe në vlerësimin e punës të çdo nxënësi, në diagnostikimin dhe në riparimin e vështirësive dhe padyshim lehtësojnë vlerësimet përmbledhëse. Si përfundim Vlerësimi i nxënësit përshkon gjithë procesin mësimor dhe shërben për përmirësimin e këtij procesi. Vlerësimi i nxënësit nuk ka për qëllim të 338

339 Shkencat natyrore vetëm vendosjen e notës dhe as nuk përfundon me vendosjen e saj. Vlerësimi në lëndën e biologjisë do të fokusohet në aftësinë e zotërimit të koncepteve kyç të biologjisë dhe të jetësimit të këtyre koncepteve. Vlerësimi duhet t i kushtojë kujdes të kuptuarit nga nxënësit të ligjeve shkencore të zhvillimit të botës së gjallë dhe lidhjeve shkakësore mbi domethënien e ndërvarësisë dhe kuptimin e gjithëpërfshirjes së gjithë gjallesave. Vlerësimi i aftësive do të vërë theksin në sjelljen e nxënësve në një punim shkencor, sjelljen në grup dhe aftësinë e tyre për të përdorur burime të ndryshme për marrjen e informacionit biologjik, si dhe vlerësimin në mënyrë kritike të këtij informacioni. Vlerësimi mbështetet tërësisht në objektivat e programit lëndor dhe mësuesi nuk ka të drejtë të vlerësojë nxënësit për ato objektiva të arritjes që nuk përshkruhen në program. Objektiv i vlerësimit nuk janë vetëm njohuritë dhe aftësitë, por edhe qëndrimet e nxënësve, si qëndrimet etiko-sociale në përgjithësi dhe ato të bashkëpunimit me të tjerët, në veçanti. Mësuesi zhvillon vetë e ndihmon nxënësit dhe së bashku zhvillojnë një larmi mënyrash vlerësimi, si: Hetimi dhe eksperimentimi i një procesi biologjik Nxënësit vëzhgojnë në grup, p.sh.: prodhimin e kosit. Individualisht ata/ato mund të ekzaminojnë dy procese: një që lidhet me riprodhimin dhe tjetri me bioteknologjinë. Në fokus të kësaj punë laboratorike është procesi i fermentimit të qumështit për të prodhuar kosin dhe jo fokusimi në riprodhimin e baktereve laktike. Mësuesi do të vlerësojë aftësinë për të hetuar dhe eksperimentuar, në këtë rast procesin e fermentimit. 339

340 Udhëzues kurrikular Diskutimi i rasteve Nxënësit diskutojnë mbi tema të ndryshme, si: çështjet etike që lidhen me bioteknologjinë riprodhuese, ato të lidhura me shëndetin publik, me studimin e ekosistemeve etj. Kjo mënyrë vlerësimi ndihmon nxënësit të ndërtojnë dhe mbrojnë qëndrimet e tyre. Gjithashtu, ajo bën të mundur që mësues/i,-ja të vlerësojë aftësitë e nxënësve në përdorimin e njohurive biologjike për të parashtruar, analizuar mendimet dhe për t i mbrojtur ato. Mbledhja e të dhënave dhe analiza e tyre Ky vlerësim kërkon që nxënësit të studiojnë, p.sh.: ndotjen e një ekosistemi ujor. Për këtë ata/ato do të mbledhin dhe analizojnë të dhënat që lidhen me ndotjen e ujit. Mësues/i,-ja vlerëson saktësinë e mbledhjes dhe analizës së të dhënave, si dhe mënyrën e interpretimit të tyre. Gjithashtu, nxënësit duhet të parashtrojnë edhe masat konkrete për rikthimin e ekuilibrit ekologjik. Mbledhja e të dhënave dhe krahasimi i tyre Ky vlerësim kërkon që nxënësit të krahasojnë, p.sh.: përhapjen e sëmundjeve epidemike në periudha kohore të ndryshme. Në këtë rast, mësuesi vlerëson aftësinë për të mbledhur të dhëna dhe për t i krahasuar ato. Metodat e vlerësimit të përdorura në biologji do të përfshijnë: teste me shkrim për të kontrolluar arritjet e nxënësve në lidhje me objektivat e programit, monitorimin e punës së nxënësve në grup, punët eksperimentale, raportet e punës, 340

341 Shkencat natyrore projektet, prezantimet e kërkimeve. Vlerësimi mund të bëhet individual ose në grup, në klasë ose jashtë saj. Mësues/i,-ja nuk e ka të detyrueshëm vlerësimin me notë të nxënësve në çdo orë mësimore. Si rregull, nxënësit dhe mësuesit duhet të bashkëbisedojnë lirshëm si partnerë rreth përvetësimit të materialeve mësimore të zhvilluara në klasë dhe kryerjes së detyrave jashtë klase. Herë pas here, mësues/i,-ja duhet të vlerësojë me notë duke ua bërë të qartë nxënësve, që në fillim, qëllimin e vlerësimit dhe kriteret e tij. Vlerësimi me shkrim shërben për aftësimin e nxënësve në komunikimin me shkrim dhe mund të realizohet jo vetëm me laps e letër, por edhe në rrugë elektronike. Mësues/i,-ja vlerëson nxënës/in,-en me notë për parashtrimet me shkrim në provimet periodike me shkrim dhe në prezantimet me shkrim të punimeve të tij, të zhvilluara vetë ose në grup. Mësues/i,-ja planifikon provime periodike me shkrim për blloqe të gjera orësh mësimore, që përbëhen nga një apo disa kapituj, të cilët i bashkojnë objektiva të ndërlidhura të të nxënit. Në përshtatje me qëllimin e vlerësimit me shkrim, ai/ajo përdor lloje të ndryshme testesh, që nga minitestet disaminutëshe për një objektiv të veçuar të nxënit, tek ato njëorëshe. Planifikohen teste me alternativa ose zhvillim, detyra tematike, projekte kurrikulare etj. Një formë e parashtrimit me shkrim nga nxënësit është dhe provimi përfundimtar. Vlerësimi në biologji do të fokusohet në aftësitë e nxënësve në lidhje me të kuptuarit dhe përdorimin e njohurive biologjike. Portofoli i nxënës/it.-es, si një mundësi vlerësimi e vetëvlerësimi, është një koleksion i punimeve përgjatë vitit shkollor për lëndën. Porto- 341

342 Udhëzues kurrikular foli i nxënës/it,-es mund të përmbajë provime me shkrim, detyra tematike, projekte kurrikulare, fotografi e produkte të veprimtarive kurrikulare. Përzgjedhjet për portofolin bëhen nga nxënës/i,-ja, ndërsa mësues/i,-ja rekomandon. Çrregullime të diagnostikuar, si: disleksia, vështirësi të veçanta gjuhësore, p.sh., të nxënësve të ardhur rishtas nga emigracioni, merren parasysh nga mësues/i,-ja, duke u mundësuar këtyre nxënësve të vlerësohen me mënyra të posaçme, përjashtuar vlerësimin me shkrim apo me gojë. 342

343 Shkencat natyrore REPUBLIKA E SHQIPËRISË INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT UDHËZUES KURRIKULAR (MATERIAL NDIHMËS PËR MËSUESIT E GJIMNAZIT) LËNDA: SHKENCA E TOKËS PËR KLASËN E 10-të TIRANË,

344 Udhëzues kurrikular Përmbajtja Pse lënda Shkenca e Tokës 1. Rëndësia e shkencës së Tokës në kurrikulën e re të gjimnazit 1.1 Synimet e kurrikulës së re 1.2 Zhvillimi i aftësive 1.3 Fusha dhe përmbajtja 1.4 Mundësitë kurrikulare për integrimin e shkencës së Tokës me lëndët e tjera 1.5.Objektivat e arritjes për klasën e 10-të 1.6.Objektivat specifikë të arritjes në kurrikulën bërthamë të lëndës Shkenca e Tokës Metodologjia dhe mjetet mësimore për zhvillimin e lëndës Vlerësimi i nxënësit 344

345 Shkencat natyrore Udhëzuesi kurrikular i lëndës Shkenca e Tokës për klasën e 10-të të gjimnazit është një material ndihmës për përdoruesit e kurrikulës, dhe veçanërisht për mësuesit. Ky udhëzues ndihmon mësuesit në zbatimin e programit mësimor të kësaj lënde dhe sugjeron metoda të suksesshme të mësimdhënies dhe të të nxënit. Pothuajse çdo gjë që ne bëjmë çdo ditë është e lidhur në mënyra të ndryshme me Tokën: tokën (dheun) e saj, atmosferën, ujin, bimët, dhe kafshët. Ushqimi që hamë, uji që pimë, shtëpitë dhe zyrat tona, rrobat që veshim, energjia që përdorim dhe ajri që thithim janë të gjitha pjesë të këtij planeti. Nëse ne do të vazhdojmë të nxjerrim burime për të ruajtur cilësinë e jetës, si individë dhe qytetarë na duhet të dimë më shumë rreth planetit - proceseve të tij, burimeve dhe mjedisit të tij. Përmes lëndës së Shkencës së Tokës nxënësit mund të kuptojnë dhe vlerësojnë planetin tonë kompleks. Jetët tona dhe qytetërimi varen nga mënyra se si ne e kuptojmë dhe manaxhojmë planetin - proceset e Tokës që ndikojnë te ne. Modelet e motit ndikojnë në vlefshmërinë e burimeve ujore dhe 345