DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012
Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN 978-960-99486-7-8 Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s www.icgl.gr +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H
Ο ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΕ ΟΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ Οικονομάκου Μαριάνθη Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ελλάδα oikonomakoum@gmail.com ABSTRACT The analysis of the Greek present participle or gerund in -ontas is related to pragmatic parameters and to the informational value of the message. The presentation of its syntactic characteristics ιn recent grammars and researches points out its functional particularity, given that it offers, due to its innate polysemy, the possibility to the speaker to express his point of view in a less direct way. The application, however, of effective functional criteria and the selection of a reliable corpus can ensure to a large extent the interpretation of its semantic meaning and the further detection of various semantic nuances, which could clarify different aspects of the communicative procedure. Λέξεις κλειδιά: ρηματικός τύπος σε -οντας, επιρρηματικές λειτουργίες, επικοινωνιακή προσέγγιση 1. Εισαγωγή Η διερεύνηση της λειτουργίας του άκλιτου ρηματικού τύπου σε -οντας καταδεικνύει την ιδιαιτερότητά του, η οποία αποτυπώνεται γλαφυρά και στο ζήτημα της προτεινόμενης κατά καιρούς ορολογίας. Η συνοπτική παρουσίαση, ωστόσο, διαφορετικών τοποθετήσεων σε σχέση με την ορολογία και η προσέγγιση των δυο βασικών καταγεγραμμένων λειτουργιών του, της επιρρηματικής και της απόλυτης, δεν αποτελούν εδώ παρά τη βάση για την περαιτέρω μελέτη των ιδιαίτερων σημασιολογικών και συντακτικών χαρακτηριστικών του. Απώτερος στόχος είναι η απόπειρα ερμηνείας του κατά παράδοση μετοχικού τύπου σε διαφορετικά περιβάλλοντα, η αποτύπωση στο μέτρο του δυνατού της συνεισφοράς του στη δήλωση διαφορετικής φύσεως εξειδικεύσεων. Ειδικότερα, επιδιώκεται, με σημείο αναφοράς την έννοια της εξειδίκευσης, η ανάδειξη του ρόλου των επικοινωνιακών / πραγματολογικών παραμέτρων στην αποκωδικοποίηση του μηνύματος, η οποία δυσχεραίνεται σ' αυτήν την περίπτωση, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, από την εγγενή πολυσημία του υπό επεξεργασία τύπου. Καθώς η επιλογή αυτής της μορφής εξειδίκευσης (Κλαίρης et al 2005: 742) είναι εύλογα συνειδητή από μέρους του ομιλητή και σχετίζεται με δεδομένες επικοινωνιακές ανάγκες, ο εντοπισμός των διαφορετικών λειτουργιών προϋποθέτει, παράλληλα με την εφαρμογή αξιόπιστων λειτουργικών κριτηρίων, τη διερεύνηση συγκεκριμένων σημασιολογικών σχέσεων με άξονα πάντοτε τη συλλογή ενός αυθεντικού σώματος γλωσσικών δεδομένων 1. 2. Η ιδιαιτερότητα του τύπου σε οντας Ο ρηματικός τύπος σε -οντας κατέχει μια ξεχωριστή θέση στο ρηματικό σύστημα της ελληνικής, με αποτέλεσμα η συστηματική επεξεργασία του να οδηγεί στη διατύπωση διαφορετικών επιστημονικών τοποθετήσεων αναφορικά με τη λειτουργία και την ερμηνεία του σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Οι διαφοροποιήσεις αυτές αποτυπώνονται, άλλωστε, και στην προτεινόμενη ορολογία η οποία απομακρύνεται συχνά από τον παραδοσιακό και ευρέως γνωστό χαρακτηρισμό του ως μετοχής. Ειδικότερα, εκτός από τον όρο άκλιτη ενεστωτική μετοχή που διατηρείται ακόμη (Τσοπανάκης 1994, Κλαίρης at al 2005) και επικρατεί στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και για λόγους διδακτικούς 2 (Τριανταφυλλίδης 1941, Τζάρτζανος 1946, Χατζησαββίδης et al 2009) προτείνονται και 1 Στοιχεία αντλήθηκαν εδώ κατά κύριο λόγο από το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (http://sek.edu.gr/search.php) και τον Εθνικό Θησαυρό Ελληνικής Γλώσσας (http://hnc.ilsp.gr/), το Σώμα Κειμένων (Corpus του ΙΕΛ). 2 Είναι απολύτως κατανοητό να παρουσιάζονται ορισμένα δύσκολα γλωσσικά φαινόμενα σε απλουστευμένη μορφή στα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια, ειδικά όταν αυτά απευθύνονται σε μικρούς μαθητές (Φιλιππάκη- In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp. 1030-1037. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.
[ Ο ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΕ ΟΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ] αυτοί του γερουνδίου και του ρηματικού επιρρήματος (converb) από τους, μεταξύ άλλων, Holton et al 1997, Tsimpli 2000, Tantalou 2004 και Moser 2006 αντίστοιχα. Το ακανθώδες ζήτημα της ορολογίας είναι συνυφασμένο με την ανάλυση δεδομένων σημασιολογικών και συντακτικών χαρακτηριστικών που διαφοροποιούν εμφανώς το συγκεκριμένο τύπο από το σύνολο των εν χρήσει μετοχών της ελληνικής. Έτσι, παρόλο που προέρχεται από την ενεστωτική μετοχή της αρχαίας σε -ων, -ουσα, -ον (Manolessou 2005), δε συνδέεται, όπως οι υπόλοιποι τύποι, μορφολογικά με την κατηγορία των ονομάτων ή των επιθέτων (Moser 2006: 45), αλλά παραμένει άκλιτος. Δε φαίνεται επίσης να περιορίζεται στη δήλωση της χρονικής βαθμίδας του παρόντος, καθώς ο σχηματισμός του από το μη συνοπτικό θέμα της ενεργητικής φωνής δεν παρεμποδίζει τελικά την εμφάνισή του με ρήματα όλων των χρόνων (π.χ. διαβάζει / διάβαζε/ θα διαβάσει/ διάβασε ακούγοντας μουσική). Αρκετές από αυτές τις δυσκολίες αντιμετωπίζονται με την εφαρμογή διαδεδομένων (Greenbaum 1969, Νάκας 1987, Guimier 1996, Molinier et al 2000) λειτουργικών κριτηρίων, που υιοθετούνται συχνά για το σύνολο των επιρρηματικών υποβοηθώντας την περαιτέρω υποκατηγοριοποίησή τους. Ενδεικτικά, εκτός από το κατεξοχήν σύνηθες κριτήριο (1) της ερώτησης (Χατζησαββίδης 2009: 100, Φιλιππάκη-Warburton et al 2011: 163) και του εντοπισμού της εστίας της άρνησης (2), εξετάζεται η δυνατότητα ή μη μετακίνησης του επιρρηματικού στοιχείου στην αρχή του εκφωνήματος (3), καθώς και η δυνατότητα παράφρασης και αντικατάστασής του (4) κατά περίπτωση από άλλα ομοειδή στοιχεία ή αντ-επιρρήματα (Νάκας 1988: 100, Quirk 1991: 427). Υπό αυτό το πρίσμα, διαφαίνεται πως ο άκλιτος τύπος σε -όντας μπορεί να ενταχθεί στην ίδια κατηγορία με τα υπόλοιπα επιρρηματικά, καθώς εκφράζει από κοινού συγκεκριμένες, με βάση και το βαθμό ενσωμάτωσής του στη δομή της πρότασης (Quirk et al, 1972: 268-269), επιρρηματικές σχέσεις. 1. Ερώτηση Διέσχισε το Αιγαίο κολυμπώντας. Πώς; -Κολυμπώντας. 2. Εστία της άρνησης Δε διέσχισε κολυμπώντας το Αιγαίο, αλλά εν πλω. 3. Μετακίνηση Δεν ήρθε τρέχοντας. *Τρέχοντας, δεν ήρθε. 4. Παράφραση και αντικατάσταση 4.1. Δε θα του αλλάξεις γνώμη επικρίνοντάς τον (= με τις συνεχείς επικρίσεις σου). 4.2. Ήρθε τρέχοντας (=τροχάδην). Έτσι, είχα καταφτάσει και εγώ. Η πιο συστηματική επεξεργασία αποδεικνύει, ωστόσο, πως οι υπό εξέταση τύποι, εκτός από την αδυναμία τους σε κάθε περίπτωση να επωμιστούν τη λειτουργία του ορίσματος (5.1-3) (Tsimpli 2000: 134), παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις αναλόγως της λειτουργίας τους ως επιρρηματικών ή απόλυτων αντίστοιχα (Panagiotidis, 2006: 2). Συνοπτικά, όταν λειτουργούν επιρρηματικά, προσδιορίζουν συντακτικά το ρηματικό πυρήνα, απορρίπτοντας τη φραστική άρνηση με τα μην και δεν (6) και αδυνατούν συγχρόνως να χωριστούν δια της στίξης ή του επιτονισμού από την υπόλοιπη πρόταση, την οποία συνήθως ακολουθούν (7). Η στενή σχέση που διατηρούν με αυτήν καθίσταται εμφανής και στην περίπτωση του υποκειμένου τους (8), που απουσιάζει, γιατί ελέγχεται στην πραγματικότητα από το υποκείμενο της βασικής πρότασης (Tsimpli 2000: 156, Tantalou 2004: 4). Αυτός είναι, άλλωστε και ο λόγος που η αφαίρεση της «μετοχικής φράσης» (9) οδηγεί συχνά σε αντιγραμματικές προτάσεις (Tantalou 2004: 3). 5.1. * (Το) οδηγώντας με ευχαριστεί. 5.2. *Μισώ (το) περιμένοντας στη στάση. 5.3. *Είδα την Ελένη διαβάζοντας ένα καλό βιβλίο. 6. *Κατέφθασε μην/ δεν τρέχοντας, γιατί είχε χρόνο. 7. Πρβ: Προχωρούσε περπατώντας αργά, για να μη γίνει αντιληπτός. *Προχωρούσε, περπατώντας αργά, για να μη γίνει αντιληπτός. 8.1. Η Μαρία κατάφερε να φτάσει εκεί περπατώντας. 8.2. Η Μαρία είδε την Ελένη τρέχοντας (=* να τρέχει). 9.1. Δεν έφυγε τρέχοντας (γιατί είχε χρόνο). (= *Δεν έφυγε.) 9.2. -*Πώς κατέφτασε τρέχοντας; Warburton et al 2011: 5). Υπενθυμίζουμε, άλλωστε, ότι και στην προκήρυξη για τη συγγραφή μιας νέας επίσημης γραμματικής για το Γυμνάσιο (ΥΕΠΘ/ Π.Ι. 2003: 64) είχε επισημανθεί ότι η νέα πρόταση έπρεπε ν αποτελεί «αναμορφωμένη έκδοση της Νεοελληνικής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη», ενσωματώνοντας βέβαια συγχρόνως και νεότερα ερευνητικά δεδομένα. [ 1031 ]
[ ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ ] Αντίθετα, διαφορετική φαίνεται πως είναι η λειτουργία των ρηματικών τύπων σε -οντας, όταν λειτουργούν ως απόλυτοι. Στην περίπτωση αυτή, τα υποκείμενά τους είναι δυνατόν είτε να ελέγχονται και να καθορίζονται από το υποκείμενο του κύριου ρηματικού τύπου (10), είτε να εμφανίζονται επιτασσόμενα σε ονομαστική πτώση (11). Η γερουνδιακή φράση, η οποίο δεν απορρίπτει εδώ την μην άρνηση (12), προηγείται συνήθως της υπόλοιπης πρότασης, από την οποία χωρίζεται κατά κανόνα με τη βοήθεια της στίξης ή του επιτονισμού (13). Το ζήτημα της συμφωνίας, ωστόσο, του υποκειμένου του άκλιτου ρηματικού τύπου με αυτό της υπόλοιπης πρότασης εγείρει και το ζήτημα της υποκειμενικής στάσης, καθώς αρκετοί ομιλητές φαίνεται πως απορρίπτουν την απουσία κοινής αναφοράς, η οποία αναφέρεται, με άξονα απρόσωπα ρήματα του τύπου ξημερώνει και λογοτεχνικές περισσότερο παραπομπές, ήδη από τον Τζάρτζανο (1946: 333-6). Όπως αναφέρει και η Moser (2006: 50), σε αρκετές περιπτώσεις η επιλογή της αντίστοιχης εξαρτημένης πρότασης θα μπορούσε να άρει τις όποιες ενστάσεις και αντιρρήσεις (η αντικατάσταση στην περίπτωση του 11, για παράδειγμα, του βγαίνοντας από τη χρονική πρόταση καθώς / ενώ έβγαινε), οι οποίες σχετίζονται ενδεχομένως και με το ρυθμιστικό χαρακτήρα της γλωσσικής διδασκαλίας και την επιθυμία γενικά των ομιλητών της ελληνικής να υιοθετούν δεδομένα γλωσσικά πρότυπα. 10. Βγαίνοντας ο Νίκος από το σχολείο, έπεσε. 11. Βγαίνοντας ο Νίκος από το σχολείο, άρχισε να χιονίζει. 12. Μη μπορώντας να συγκρατήσει τα δάκρυά της, ξέσπασε. 13. Βλέποντας τον πίνακα στο βάθος της αίθουσας, έμεινα άφωνος. 3. Η ερμηνεία του τύπου σε -οντας Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που ανακύπτει κατά τη μελέτη του ρηματικού τύπου σε -οντας είναι και το εύρος των σημασιολογικών αποχρώσεων που εκφράζει, καθώς η διαδικασία της αποκωδικοποίησης ενέχει συχνά υψηλό βαθμό υποκειμενισμού και καθορίζεται στην πράξη από την επιλογή συγκεκριμένων ερευνητικών προς επεξεργασία δεδομένων. Ωστόσο, η υιοθέτηση λειτουργικών κριτηρίων, που εφαρμόζονται άλλωστε ήδη για το σύνολο των επιρρηματικών, καθώς και η διερεύνηση βάσει σώματος δεδομένων των εκφραζόμενων κάθε φορά σημασιολογικών σχέσεων μπορούν να καταδείξουν με μεγαλύτερη σαφήνεια το ρόλο των πραγματολογικών παραμέτρων στην ερμηνεία του μηνύματος. 3.1 Η λειτουργία της εξειδίκευσης Παραδοσιακά, η αποσαφήνιση των σημασιολογικών σχέσεων επιτυγχάνεται, όπως είδαμε, με τη βοήθεια της παράφρασης και της αντικατάστασης του άκλιτου τύπου από άλλα ομοειδή επιρρηματικά. Δια αυτής της οδού, οδηγηθήκαμε, ως αποτέλεσμα και της γλωσσικής αλλαγής, στον περιορισμό με την πάροδο του χρόνου των υποκατηγοριών υπενθυμίζουμε πως ο Τζάρτζανος (1953: 209-10) αναγνωρίζει 8 είδη ενεστωτικών μετοχών και στον προσδιορισμό βασικών λειτουργικών αξόνων, οι οποίοι διαφάνηκε ήδη πως αφορούν κυρίως την έκφραση του τρόπου ή του μέσου και βεβαίως του χρόνου (Holton et al, 1999: 234). Ωστόσο, οι όποιες δυσκολίες σε επίπεδο ερμηνείας σχετίζονται ενδεχομένως και με τη φύση του ίδιου του γλωσσικού μέσου, το οποίο προσφέρει τη δυνατότητα στον ομιλητή να καταφεύγει κατά βούληση σε μια μη ρητή δήλωση (Κλαίρης et al 2005: 743) των εξειδικευτικών πληροφοριών που επιθυμεί να προβάλει. Ειδικότερα, ο ομιλητής μπορεί να εμπλουτίσει το μήνυμά του με σειρά εξειδικεύσεων, οι οποίες, αναφερόμενες κατά βάση στον πυρήνα του μηνύματος, αναδεικνύουν διαφορετικές κάθε φορά πτυχές της ρηματικής δράσης (Κλαίρης et al, 2005: 733, Κλαίρης et al, 2001). Η επιλογή, υπό αυτήν την έννοια, του τύπου σε -οντας από το σύνολο των γλωσσικών μέσων δε μπορεί παρά να είναι συνειδητή από μέρους του ομιλητή και δηλωτική των προθέσεων του. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο πως αυτός αξιοποιείται συχνά και στο χώρο της λογοτεχνίας, λόγω των υφολογικών δυνατοτήτων που εξασφαλίζει και της εγγενούς του πολυσημίας (Δέτσης 1983: 49-64, Νάκας 1985). Κατά συνέπεια, η περιγραφική ανάλυση των διαφορετικών λειτουργιών του δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να περιοριστεί σε αμιγώς συντακτικές παρατηρήσεις, καθώς υπεισέρχονται εδώ εμφανώς και πραγματολογικές παράμετροι (Tsimpli 2000:137-9), που άπτονται διαφορετικών συνιστωσών της επικοινωνιακής διαδικασίας. [ 1032 ]
[ Ο ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΕ ΟΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ] 3.2 Η δήλωση του τρόπου και του χρόνου Η καταγραφή, βέβαια, των δυο βασικών λειτουργιών της μορφής σε -οντας, της απόλυτης και της επιρρηματικής, αποτελεί ήδη σημείο αναφοράς για την περαιτέρω διερεύνηση των σημασιολογικών σχέσεων που εκφράζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα, καθώς η επιρρηματική φαίνεται πως είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έκφραση του τρόπου, ενώ η απόλυτη με αυτήν του χρόνου, αλλά και άλλων κατά περίπτωση εννοιών (Tsimpli 2000, Haidou et al 2002). Σε ένα πλαίσιο δομολειτουργικό, η πιο συστηματική εφαρμογή λειτουργικών κριτηρίων θα μπορούσε να συμβάλει, λόγω και της σημασιολογικής απροσδιοριστίας του μέσου, στον εντοπισμό και άλλων επιμέρους σημασιολογικών αποχρώσεων και στην υιοθέτηση εναλλακτικών ενδεχομένως προσεγγίσεων. Έτσι, η δήλωση του τρόπου και άλλων συγγενών προς αυτόν εννοιών αποσαφηνίζεται μέσω της αντιπαραβολής των δυο ρηματικών τύπων, του κυρίου ρήματος και του τύπου σε -οντας και, ειδικότερα, μέσω της ελέγχου της συνάφειας των πληροφοριών που μεταφέρουν. Ο τρόπος με την αυστηρή έννοια του όρου εκφράζεται, όταν οι δυο τύποι ανήκουν στο ίδιο ή σε συγγενικό σημασιολογικό πεδίο, γιατί τότε μόνο δίνεται η δυνατότητα στη «μετοχική φράση» να εξειδικεύει, όπως και τα επιρρήματα του τρόπου, δεδομένες πτυχές της ρηματικής ενέργειας ή διαδικασίας (14-17). Όταν οι δυο συγκρινόμενες έννοιες δε μπορούν εμφανώς να συσχετιστούν σημασιολογικά, δεν προβάλλεται στην πραγματικότητα ο τρόπος επιτέλεσης της ρηματικής δράσης, αλλά οι επονομαζόμενες συνοδευτικές συνθήκες (18-20). Στην περίπτωση αυτή, περιγράφεται, δηλαδή, «μια κατάσταση, διαδικασία, ενέργεια ή πράξη κτλ. την οποία εμφανίζει η μετοχή ότι εξελίσσεσαι παράλληλα σε μια κατάσταση, διαδικασία, ενέργεια ή πράξη που δηλώνει το ρήμα» (Νάκας 2000: 78-82, Holton et al, 1998: 235), γεγονός που αποδεικνύεται και βάσει του κριτηρίου της παράφρασης (ρήμα+ τύπος σε -οντας= ρήμα + και ταυτοχρόνως +ρήμα). 14. Φρενάρισε κι αυτή και τον είδε να κατεβαίνει απ' την νταλίκα και να 'ρχεται τρέχοντας προς το μέρος της. Κρατούσε χαρτί και μολύβι. (ΕΘΕΓ, Λογοτεχνία, Τορόση Ε., 2002, Η μπαλάντα των πορτοκαλιών, Εξάντας) 15. Μπήκε μαζί με την αχώριστη γραμματέα του Kathrin ακροπατώντας αθόρυβα σαν γάτος. (Μπίστικα Ε., "Daniel Day Lewis, φως και σκιά, ο άνθρωπος και ο ηθοποιός", Καθημερινή, 17/02/2008) 16. Σας συνιστούμε να αρχίσετε αφαιρώντας τρίχες από την περιοχή των ποδιών. (Οδηγίες χρήσης προϊόντος Veet) 17. "Η Ευρώπη είναι ο Παράδεισος!", για τον Ουμάρ από την Αφρική, που ονειρεύεται να διασχίσει κολυμπώντας τα 25 χιλιόμετρα που τον χωρίζουν από τον ιδανικό προορισμό του. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Κατσουνάκη Μ., "Ο Ουμάρ, ο Μάρεκ, η Μαλίκα, η Παϊμάν..., Καθημερινή, 27/03/2005) 18. Ανακατεύουμε καλά όλα τα υλικά, εκτός του ελαιολάδου, με κουτάλι να ενωθούν και κατόπιν ρίχνουμε λίγο λίγο το ελαιόλαδο, χτυπώντας συνέχεια το μείγμα, ώσπου ν' αποκτήσει κρεμώδη υφή. (Διαδίκτυο, Συνταγές μαγειρικής, περιοδικό Αθηνόραμα). Διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή (προσπελάστηκε στις 23/09/2012): http://www.athinorama.gr/umami/choices/default.aspx?id=4214&sec=umamifood, 19. Μπαινοβγαίνουν σε καταστήματα ρωτώντας... Χιλιόμετρα κάθε μέρα, ώρες ατέλειωτες σε τηλεφωνικούς θαλάμους ψάχνοντας στις μικρές αγγελίες. Οτιδήποτε, οποιαδήποτε δουλειά. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Κατσουνάκη Μ., "Ο Ουμάρ, ο Μάρεκ, η Μαλίκα, η Παϊμάν..., Καθημερινή, 27/03/2005) 20. Σε ολόκληρο το διάστημα των τεσσάρων ετών ο Ουέλς πηγαινοερχόταν στην Αμερική, στο Μαρόκο και στην Ιταλία, επιβλέποντας την πορεία των γυρισμάτων και αναζητώντας χρήματα για την ολοκλήρωσή τους, καθώς και σε άλλες χώρες, που απαιτείτο να βρίσκεται για άλλες ταινίες. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Παναγόπουλος Π., "Σαίξπηρ με τη ματιά του Όρσον Γουέλς", Καθημερινή, 20/02/2005) Συνήθης (Κρητικού 2008: 415), τέλος, φαίνεται πως είναι η συγγενής προς τον τρόπο δήλωση του μέσου (21-23), όπως προκύπτει από την χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες αντικατάσταση του τύπου σε - οντας από άλλα ομοειδή από λειτουργική άποψη μέσα (κυρίως από τα προθετικά σύνολα με +αιτ. και δια /μέσω + γενική). 21. Σε συνέντευξη στην εφημερίδα Die Welt, καλεί τη Γερμανία να αποτολμήσει τη «φυγή προς τα εμπρός», εκδίδοντας ένα ισχυρό νόμισμα του Βορρά μαζί με άλλες τέσσερις χώρες [..]. ("Ευρώ του Βορρά και του Νότου προτείνει ο Μάρκους Κέρμπερ", Καθημερινή, Οικονομία, 18/08/2012) 22. Γιατί ανακυκλώνοντας μέταλλα όπως το ατσάλι «κερδίζουμε» πολλούς εκατοντάδες τόνους στην κατεύθυνση της μείωσης των εκπομπών CO2. (Αξιώτης Δ., "Ανακυκλώνοντας το μέλλον μας", Pop Up, 21/09/2012) 23. Στην πράξη, όμως, αυτό που συμβαίνει είναι ότι διατηρούν το ίδιο επίπεδο πραγματικής κερδοφορίας, μειώνοντας τη φορολογική επιβάρυνση. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Κωνσταντινίδης Σ., "Η μείωση της φορολογίας προέκυψε από λάθη!", Καθημερινή, 13/05/2005). [ 1033 ]
[ ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ ] Εν τούτοις, είναι γεγονός ότι δεν μπορεί να αποκλειστεί με βεβαιότητα η εμφάνιση αμφισημιών ή η διατύπωση διαφορετικών τοποθετήσεων για την ερμηνεία δεδομένων εκφωνημάτων (Κλαίρης et al, 2005: 743). Η σημασιολογική ευρύτητα, άλλωστε, της έννοιας του τρόπου, ο εντοπισμός της οποίας συνδέεται και για διδακτικούς λόγους (Φιλιππάκη et al, 2011: 163) με την εφαρμογή του πώς κριτηρίου, καλύπτει και συχνά υποσκελίζει στην πράξη άλλες επιμέρους σημασιολογικές κατηγορίες ή αποχρώσεις. Έτσι, ως σημασιολογική κατηγορία φαίνεται πως αφομοιώνει πλέον τη δήλωση των συνοδευτικών συνθηκών, ενώ ενδέχεται να ενσωματώνει κάποιες φορές στους κόλπους της την έννοια του μέσου ή ακόμη και αυτήν της αιτίας (Μπακάκου - Ορφανού 1999: 28-9), η οποία υποβόσκει κάποιες φορές ως υπονόημα (24-5). 24. Πέτυχε το στόχο του μελετώντας σκληρά (= με τη σκληρή μελέτη, δια της σκληρής μελέτης ή ακόμη και επειδή / αφού μελέτησε σκληρά). 25. Έπεισε το ακροατήριο μιλώντας (=επειδή μίλησε, αφού μίλησε, αλλά και με την ομιλία του και δια της ομιλίας του) για τις αρνητικές συνέπειες του φαινομένου. Η λειτουργία της μορφής σε -οντας ως απόλυτης, από την άλλη, εμπλέκει σε μεγαλύτερο βαθμό πραγματολογικές παραμέτρους και αφορά, όπως διαφάνηκε, την έκφραση κατά βάση χρονικών σχέσεων (Κλαίρης et al 2005: 70, Haidou et al 2002, Tantalou 2004). Και εδώ η εφαρμογή του κριτηρίου της ερώτησης, η δυνατότητα ή μη εμφάνισης στο ίδιο εκφώνημα και άλλων επιρρηματικών ενδείξεων (26. 2), αλλά και η αντικατάσταση από δεδομένες εξαρτημένες προτάσεις συμβάλλει, μεταξύ άλλων, στην αποσαφήνιση της σημασιολογικής σχέσης που ο υπό εξέταση άκλιτος τύπος διατηρεί κάθε φορά με την υπόλοιπη πρόταση (25). Η ευελιξία του άλλωστε, σε συνδυασμό με τη θέση που καταλαμβάνει, αφήνει εδώ περιθώρια για περισσότερες ερμηνείες, δεδομένου ότι εμφανίζεται χωρίς προβλήματα με παρελθοντικούς και μη παρελθοντικούς ρηματικούς τύπους, δηλώνοντας, όμως, παράλληλα το ταυτόχρονο και σ ορισμένες περιπτώσεις (26) και το προτερόχρονο (Tsimpli 2000: 138-139). 25.1. Ξανακοίταξα μερικά πρωινά την τζαμαρία, περνώντας από τη Φωκίωνος Νέγρη με το παπί. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Ξυδάκης Γ.Ν., "Η ζωή από το παράθυρο", Καθημερινή, 03/04/2005) Πότε; Ενώ περνούσα, τη στιγμή που περνούσα από τη Φωκίωνος Νέγρη. 25.2. Παίζοντας και τρέχοντας (= όταν παίζουν και τρέχουν) αναπνέουν ταχύτερα από τους ενηλίκους, το δε επίπεδο εισόδου του αναπνευστικού τους συστήματος είναι πολύ πιο κοντά στη γη, από ό,τι των ενηλίκων. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Γιάνναρου Λ., "Νέφος: 60.000 θάνατοι ετησίως", Καθημερινή, 05/12/2005) 26.1. Ακούγοντας (= αφού άκουσε, επειδή άκουσε) αυτές τις νηφάλιες διαπιστώσεις του Γιαπωνέζου αξιωματούχου, συνάδελφος από πρώην κομμουνιστική χώρα της Ανατολικής Ευρώπης σχεδόν εξεμάνη. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Παπακωνσταντίνου Π., "Το ιστορικό στοίχημα Κίνας-Ιαπωνίας", Καθημερινή, 15/05/2005) 26.2. Μαθαίνοντας τα νέα (= όταν έμαθε, επειδή έμαθε), η μητέρα κατέρρευσε. Αλλά: *Μαθαίνοντας τα νέα το 2000, η μητέρα κατέρρευσε το 2005. Ωστόσο, η έκφραση του προτερόχρονου, την οποία επωμίζεται κατεξοχήν ο περιφραστικός τύπος (27), μπορεί να συνδέεται και με την ανάπτυξη αιτιολογικών ή υποθετικών σχέσεων (28), εφόσον τόσο η αιτία όσο και η υπόθεση προϋπάρχουν αναγκαστικά του αποτελέσματος (Moser 2006: 51-55). 27.1. Επιπροσθέτως, κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης σταδιοδρομίας του, λειτούργησε σε σημαντικά πόστα στην αμερικανική κυβέρνηση έχοντας υπηρετήσει, με το βαθμό του υφυπουργού, στο υπουργείο Άμυνας κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Μπιλ Κλίντον. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Κουλουμπής Θ., "Αντίδοτο στο δόγμα του προληπτικού πολέμου", Καθημερινή, 06/02/2006) 27.2. Κανείς όμως δεν μπόρεσε μέχρι σήμερα να δώσει μία απάντηση στα εκατομμύρια των επενδυτών που έζησαν για λίγο την απατηλή λάμψη της Σοφοκλέους, έχοντας γευτεί το μεγάλο πειρασμό της ζωής τους: «να επιζητήσουν το μέγιστο με το μικρότερο δυνατό κόστος». (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Ντόκας Α., "Η απατηλή λάμψη της Σοφοκλέους", Καθημερινή, 06/02/2005) 28.1. Διαβάζοντας (= αφού διαβάσει κανείς, εάν διαβάσει) ένα τεύχος του «Σικάγο Ριβιού» αφιερωμένο στη γερμανική λογοτεχνία, για παράδειγμα, μαθαίνει κανείς τι απασχολεί τους τριαντάχρονους ή τους σαραντάχρονους Γερμανούς συγγραφείς σήμερα. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Μιχαλόπουλου Α., "Μεταφραστική πολιτική", Καθημερινή, 15/05/2005) 28.2. Ωστόσο, επειδή προσωπικά μου είναι αδύνατο, να αισθάνομαι ανακόλουθος με τα πιστεύω μου και σε όσα διεκήρυττα ως Τομεάρχης Εργασίας της Ν.Δ., προτίμησα να αποχωρήσω από την κυβέρνηση, μη θέλοντας (= επειδή δε θέλησα) να της δημιουργώ εγγενή προβλήματα από την αρχή [ 1034 ]
[ Ο ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΕ ΟΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ] κιόλας του βίου της. ("Παραιτήθηκε ο υφυπουργός Εργασίας, Ν. Νικολόπουλος, στη θέση του ο Ν. Παναγιωτόπουλος", Καθημερινή, Πολιτική, 24/09/2012) Τέλος, η έννοια της εξειδίκευσης αναδεικνύει και την κειμενική διάσταση της λειτουργίας του ρηματικού τύπου σε -οντας, όταν αυτός αφορά, όπως και οι υπόλοιποι δείκτες, «μεγαλύτερα τμήματα κειμένου, συνολικά θεωρουμένου» (Κλαίρης et al, 2005: 748), όταν, δηλαδή, εμφανίζεται ως κατά κανόνα εναρκτήριο στοιχείο (Γούτσος 2009: 762), προσδίδοντας στο κείμενο συνοχή και συνεκτικότητα. Αναφέρουμε, ενδεικτικά, τη δυνατότητά του να συμβάλλει στον εντοπισμό της ακριβούς θέσης κάθε μονάδας σε μια αλληλουχία (αρχή, μέση, τέλος), παραπέμποντας στην ουσία σε μια άλλη διάσταση του χρόνου, σ «ένα δεύτερο χρόνο» (Halliday et al, 1976: 265), στο παρόν της επικοινωνιακής πράξης (29). Με τη βοήθεια αυτών των γλωσσικών μέσων εξασφαλίζεται, έτσι, η γραμμική ανάπτυξη και οργάνωση του κειμένου, ενώ παράλληλα καθίστανται γνωστές οι προθέσεις του πομπού, ο οποίος άλλοτε ιεραρχεί απλώς τα δεδομένα του και άλλοτε προσκομίζει διαφορετικής φύσεως πληροφορίες, με στόχο την καλύτερη κατανόηση του μηνύματός του (29.5). 29.1. Θα το επιχειρήσουμε εμείς, αρχίζοντας από τη σημειωτική [..]. (ΣΕΚ 3 : Βιβλίο, κειμενικό είδος: Κοινωνικά-Οικονομικά-Πολιτικά, Ελλάδα) 29.2. Ξεκινώντας από το Ιράκ, δεν αντέχει κανείς στον πειρασμό να υπενθυμίσει ότι η Φαλούτζα «απελευθερώθηκε» για τρίτη φορά μέσα σε ενάμιση χρόνο την πρώτη, ύστερα από το «Σοκ και Δέος» που κατέληξε στην ανατροπή του Σαντάμ, τη δεύτερη ύστερα από τον τερματισμό της μεγάλης εξέγερσης, τον περασμένο Απρίλιο και ουδείς γνωρίζει πόσες φορές ακόμη θα χρειασθεί να «απελευθερωθεί» στο μέλλον. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Παπακωνσταντίνου Π., "Μ. Ανατολή: ρόδινο το μέλλον του πολέμου", Καθημερινή, 21/11/2004,) 29.3. Επομένως, ολοκληρώνοντας, Κύριε Πρόεδρε, καταγγέλλουμε [ ]. (ΣΕΚ, Προφορικός λόγος, κειμενικό είδος: Δημόσιες Ομιλίες, Κύπρος) 29.4. Τελειώνοντας, χαίρομαι να πω ότι ο Γιώργος Κέντρος ήταν ένας μετρημένος, ψυχολογημένος, δραματικός, «επιστημονικός», στέρεα διαλεκτικός Φρόιντ, που χάραξε μέσα στο έργο την αληθοφανέστερη και δυσκολότερη ερμηνευτική τροχιά. (ΕΘΕΓ, Σχολιαστικό άρθρο, Βερβέρης Γ., "Φρόιντ, Γιούνγκ και Μπέκετ", Καθημερινή, 13/03/2005) 29.5. Συμπεραίνοντας, είναι απαραίτητο για τους παραπάνω λόγους, ώστε να αξιοποιηθεί η κτηθείσα πείρα και να προετοιμασθεί το ευρωπαϊκό σύστημα ελέγχου των συγκεντρώσεων για την αντιμετώπιση των προκλήσεων των επομένων ετών, να ξεκινήσει μια διαδικασία αναθεώρησης. (ΕΘΕΓ, Επίσημα, Αδιευκρίνιστο, "com2001_074501", Ευρωπαϊκή Ένωση, 11/12/2001) 4. Συμπεράσματα Η συστηματική μελέτη της σχέσης που διατηρεί ο άκλιτος ρηματικός τύπος σε -οντας με τον πυρήνα του μηνύματος, η εξέταση, με άλλα λόγια, του βαθμού ενσωμάτωσής του στη δομή της πρότασης, οδηγεί με κάποια βεβαιότητα, σε συνδυασμό πάντοτε με την εφαρμογή και άλλων κριτηρίων, στη σκιαγράφηση των βασικών αξόνων της λειτουργίας του. Ωστόσο, τα ιδιαίτερα μορφολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά και η δυνατότητά του να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα σημασιολογικών σχέσεων δημιουργούν συχνά προβλήματα κατά την ερμηνεία του, στην οποία υπεισέρχεται σ' ένα βαθμό και το υποκειμενικό στοιχείο. Καθοριστική προς αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να θεωρηθεί η συνεισφορά της έννοιας της εξειδίκευσης, καθώς συμβάλλει στη συγκεκριμενοποίηση των εξειδικευτικών επιρρηματικών πληροφοριών και στην ουσιαστικότερη κατανόηση των σημασιολογικών σχέσεων που αναπτύσσονται κάθε φορά σε δεδομένα γλωσσικά περιβάλλοντα. Έτσι, μέσα και από την κριτική προσέγγιση των διαφορετικών μορφών εξειδίκευσης, προκύπτει πως η χρήση του συγκεκριμένου γλωσσικού μέσου, παρόλο που "επιτρέπει ανάλογη ανάπτυξη της εξειδίκευσης με αυτήν που προσφέρει η εξαρτημένη πρόταση" (Κλαίρης et al: 744), συνδέεται στην πραγματικότητα με τη συνειδητή επιλογή του ομιλητή να καταφεύγει σε μια ρητή δήλωση της φύσης αυτών των εξειδικεύσεων. Ωστόσο, διαφάνηκε πως, παρόλο που η εγγενής πολυσημία του τύπου δυσχεραίνει αναπόφευκτα τη διαδικασία της ερμηνείας, η επιλογή του αφορά τελικά κυρίως τη δήλωση της έννοιας του χρόνου και του τρόπου ή του μέσου, στην ευρύτητά τους, χωρίς ν' αποκλείονται παράλληλα και άλλες επιμέρους σημασιολογικές αποχρώσεις. 3 Για το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (www.sek.edu.gr), παραπέμπουμε και στο: Γούτσος, Διονύσης. 2003. «Σώμα Ελληνικών Κειμένων: Σχεδιασμός και υλοποίηση». Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Πανεπιστήμιο Κρήτης. [ 1035 ]
[ ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ ] Σε κάθε περίπτωση, η συλλογή και επεξεργασία αυθεντικού γλωσσικού υλικού αποτελεί βασική προϋπόθεση για την περαιτέρω διερεύνηση της χρήσης και της ερμηνείας του κατά παράδοση μετοχικού τύπου σε διαφορετικά είδη κειμένου. Σε ευρεία κλίμακα, θα προσδιόριζε, με όρους επικοινωνιακούς, με μεγαλύτερη σαφήνεια τη συνεισφορά του στην ανάδειξη της πληροφοριακής αξίας του μηνύματος, προβάλλοντας συγχρόνως και τις υφολογικές του δυνατότητες, ενώ, σε μια δεύτερη φάση, θα συνέβαλε στην ανίχνευση της προθετικότητας του πομπού και στη σφαιρική προσέγγιση των μηχανισμών παραγωγής και κατανόησης τόσο του γραπτού όσο και του προφορικού λόγου. Βιβλιογραφία Γούτσος, Διονύσης. 2003. «Σώμα Ελληνικών Κειμένων: Σχεδιασμός και υλοποίηση». Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2003. E-book. Προσπελάστηκε στις 22.1. 2012: http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thicgl/gr.htm Γούτσος, Διονύσης. 2009. «Μόρια, δείκτες λόγου και κειμενικά επιρρήματα: Η οριοθέτηση των γλωσσικών κατηγοριών με τη χρήση ΗΣΚ». Πρακτικά 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 754-768. Προσπελάστηκε στις 22-1-1912 http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/case2.html Δέτσης, Ν. Δ. 1983. «Η μετοχή στα Νέα Ελληνικά». Ανάτυπο από το Περιοδικό Γλώσσα. Αθήνα, τ. 2, 49-64. Greenbaum, Sidney. 1969. Studies in English adverbial usage. London: Longmans. Haidou, Konstantina, and Sitaridou Ioanna. 2002. «The licensing of Subjects in Greek Gerunds». SOAS Working Papers 12, 189-197. Halliday, M. A. K., and Hasan Ruqaiya. 1976. Cohesion in English. London: Longman. Holton David, Mackridge, Peter, and Philippaki-Warburton Irene. 1997. Greek: A comprehensive grammar of the modern language. London & New York: Routledge. Και Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. 1999. Αθήνα: Πατάκης. Κλαίρης, Χρίστος, και Μπαμπινιώτης Γιώργος. 2001. «Η λειτουργία της εξειδίκευσης στη γλώσσα. Γλωσσολογικές έρευνες για την ελληνική». Πρακτικά 5 ου Διεθνούς συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Thedel. V.1. Σορβόννη. Παρίσι: L Harmattan, 83-86. Κλαίρης, Χρίστος, και Μπαμπινιώτης, Γιώργος. 2005 (σε συνεργασία με τους Αμαλία Μόζερ, Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού, και Σταύρο Σκοπετέα). Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική- Επικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κρητικού, Παρασκευή. 2008. «Η άκλιτη μετοχή. Η αντιμετώπισή της από τα νέα σχολικά εγχειρίδια και πραγματικότητα». Διπλωματική Εργασία. Αθήνα: Τμήμα Παιδαγωγικό Δημοτικής Εκπαίδευσης. Manolessou, Ioanna. 2005. From Particles to gerunds. Στο M. Stavrou, and A. Terzi (eds), Advances in Greek Linguistics. Amsterdam: Benjamins, 241-283. Molinier, Christian, and Lévrier Françoise. 2000. Grammaire des adverbes. Description des formes en ment, Genève/ Paris: Droz. Moser, Amalia. 2006. "The Greek forms in ontas: a study in 'adverbiality', temporality and aspectuality". Γλωσσολογία 17, 43-67. Μπακάκου Ορφανού, Αικατερίνη. 1999. Κειμενική Προσέγγιση της Αιτιακής Σχέσης. Αθήνα: Περιοδικό Παρουσία. Παράρτημα αρ. 47. Νάκας, Θανάσης. 1985. «Μετοχικά (ή πώς χρησιμοποιούν τη μετοχή ο Σεφέρης, ο Μακρυγιάννης, ο Ελύτης κ.ά.)». Λεξικογραφικόν Δελτίον, τόμ. ΙΕ, 159-197. Νάκας, Θανάσης. 1987. «Τα επιρρηματικά της Νέας Ελληνικής: προβλήματα υποκατηγοριοποίησης». Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα: Ε.Κ.Π.Α. Νάκας, Θανάσης. 1988. «Συμβολή στη μελέτη των προτασιακών επιρρημάτων της Νέας Ελληνικής». Στο Γλωσσοφιλολογικά Β. Μελετήματα για τη γλώσσα και λογοτεχνία. Αθήνα: Δούκα, 96-124. Νάκας, Θανάσης. 2000. «Για τη μετοχή Μεσοπαθητικού Ενεστώτα, τι πρέπει να γνωρίζουμε προτού τη διδάξουμε». Στο Γλωσσοφιλολογικά Δ. Μελετήματα για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Αθήνα: Πατάκης, 25-168. Panagiotidis, Phoevos. 2006. The category of Modern Greek gerunds. Proceedings of the 7th International Conference on Greek Linguistics. Προσπελάστηκε στις 23.1.2012: http://icgl7.icte.uowm.gr/panagiotidis.pdf Quirk, Randolph, Greenbaum Sidney, Leech Geoffrey, and Svartvik Jan. 1991. A Grammar of contemporary English. London: Longman. Tantalou, Niki. 2004. Gerunds in Modern Greek. Ms. Johns Hopkins University. Τζάρτζανος, Αχιλλέας. 1946/53. Νεοελληνική Σύνταξις (της κοινής Δημοτικής). Αθήναι: Οργανισμός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων. Τριανταφυλλίδης, Μανόλης. 1941. Nεoελληνική Γραμματική (της Δημοτικής). Eν Αθήναις: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Tsimpli, Ianthi-Maria. 2000: "Gerunds in Greek''. Journal of Greek Linguistics 1, 133-169. Τσοπανάκης, Αγαπητός. 1994. Νεοελληνική Γραμματική. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη. Χατζησαββίδης, Σωφρόνης, και Χατζησαββίδου Αθανασία. 2009. Γραμματική της νέας ελληνικής γλώσσας. Α, Β και Γ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. http://www.pi-schools.gr/books/gymnasio/grammatiki_a_b_c/s_1_200.pdf [ 1036 ]
[ Ο ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΕ ΟΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ] Χατζησαββίδης, Σωφρόνης. 2010. «Ξαναγράφοντας σήμερα μια σχολική γραμματική με βάση τη «Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) του Μανόλη Τριανταφυλλίδη». Πρακτικά της 30 ης Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., 678-689. Φιλιππακη- Warburton, Ειρήνη, Γεωργιαφέντης Μιχαήλ, Κοτζόγλου Γιώργος, και Λουκά Μαργαρίτα. 2011. Γραμματική Ε και Στ Δημοτικού. Ανάδοχος Συγγραφής: Πατάκης, Αθήνα, ΥΠΔΒΜΘ/Π.Ι. ΥΠΕΘ / Π.Ι. 2003. «Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο προγραμμάτων Σπουδών και Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΦΕΚ 303 και ΦΕΚ 304)». Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. http://www.pi-schools.gr/programs/depps/ [ 1037 ]