«Η εφημερίδα των Μικρών Συντακτών»: Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για τη διδασκαλία των κειμενικών ειδών στον Όμιλο για τον «Κριτικό Γραμματισμό» του Πρότυπου Πειραματικού Δημοτικού Σχολείου Φλώρινας Αμαραντίδου Κυριακή Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Φλώρινας, kikiamarantidou@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται ένα πρωτότυπο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τη διδασκαλία των κειμενικών ειδών μέσα από τα περιεχόμενα των εφημερίδων και αποτελεί δράση η οποία εφαρμόστηκε το πρώτο εξάμηνο της σχολικής χρονιάς 2012-2013 στον Όμιλο για τον «Κριτικό Γραμματισμό» του Πρότυπου Πειραματικού Δημοτικού Σχολείου Φλώρινας. Ο Όμιλος απευθύνεται σε μαθητές Ε και Στ τάξης και λειτούργησε τη φετινή σχολική χρονιά για πρώτη φορά. Το περιεχόμενο της συγκεκριμένης διδακτικής πρότασης αποτελεί καινοτόμα πρακτική για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος, με βάση το Νέο Πρόγραμμα Σπουδών για τη Γλώσσα και τη Διδασκαλία των κειμένων και εμπίπτει στην ευρύτερη θεματική ενότητα του «Κριτικού Γραμματισμού», που διατρέχει όλες τις δράσεις του ομώνυμου Ομίλου. Η εφημερίδα επιλέχτηκε ως προνομιακό διδακτικό υλικό για το συγκεκριμένο πρόγραμμα, καθώς αποτελεί δεξαμενή αυθεντικού υλικού για το γλωσσικό μάθημα, αφού περιέχει ποικιλία χρηστικών κειμένων που η κατάλληλη επεξεργασία τους προάγει πολλές γλωσσικές δεξιότητες και βελτιώνει τον κριτικό και λειτουργικό γραμματισμό του αναγνώστη. Οι μαθητές προάγονται σε μικρούς δημοσιογράφους-συντάκτες άρθρων, μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με κριτική σκέψη μια πληροφορία ή είδηση, να διαβάζουν προσεκτικά ένα κείμενο, να επισημαίνουν γλωσσικές επιλογές και άλλα σημειωτικά συστήματα που έχουν σχέση με την επικοινωνιακή δυναμική ενός κειμένου των ΜΜΕ και, τέλος, μαθαίνουν πώς να αξιοποιούν κατάλληλα όλα όσα έχουν μάθει. Παρουσιάζονται συνοπτικά όλες οι φάσεις της εφαρμογής του εκπαιδευτικού προγράμματος, οι συγκεκριμένοι εκπαιδευτικοί στόχοι που τέθηκαν και τα προσδοκώμενα οφέλη από τη λειτουργία του, οι δραστηριότητες που υλοποιήθηκαν, τα έργα που προέκυψαν (συλλογικά και ατομικά) και η τελική αξιολόγησή του. Λέξεις κλειδιά: διδασκαλία κειμενικών ειδών, κριτικός γραμματισμός. 1. Εισαγωγή Στο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Φλώρινας λειτουργεί την τρέχουσα σχολική χρονιά για πρώτη φορά ο νέος θεσμός των Ομίλων Καινοτομίας και Αριστείας, σύμφωνα με τα άρθρα 41 και 45 του Ν. 3966/2011 για τα Π.Π.Σ. Με τη συνεργασία της Σχολικής Συμβούλου του Π.Π.Σ. Φλώρινας, κ. Όλγας Μούσιου-Μυλωνά, και την επιστημονική εποπτεία του κ. Κωνσταντίνου Ντίνα, Καθηγητή Γλωσσολογίας και Διδακτικής της Ελληνικής Γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Φλώρινας και επικεφαλής του Εργαστηρίου Γλώσσας του Τμήματος, ιδρύσαμε στο Π.Π.Σ. Φλώρινας το «Εργαστήρι Γλώσσας» του Σχολείου μας. Σε αυτό λειτουργούν τρία Τμήματα και δυο θεματικοί κύκλοι. Ο συγκεκριμένος θεματικός κύκλος αναφέρεται στον «Κριτικό Γραμματισμό» και το αντίστοιχο Τμήμα περιλαμβάνει 18 μαθητές της Ε Δημοτικού από τέσσερα δημοτικά σχολεία της Φλώρινας. Οι συναντήσεις πραγματοποιούνται σε δύο διδακτικά δίωρα (2 x 90.00 ) εβδομαδιαίως σε εξωδιδακτικό χρόνο. Το εκπαιδευτικό αυτό πρόγραμμα υλοποιήθηκε κατά το πρώτο εξάμηνο της σχολικής χρονιάς 2012-2013 και αποτελεί μια πρωτότυπη ολοκληρωμένη πρόταση για τη διδασκαλία των
80 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης κειμενικών ειδών μέσα από το αυθεντικό υλικό των εφημερίδων, σύμφωνα με το Νέο Πρόγραμμα Σπουδών για τη Γλώσσα και τη Διδασκαλία των κειμένων (διαθέσιμο στο Ψηφιακό Σχολείο: http://digitalschool.minedu.gov.gr). Το θεωρητικό πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος κινείται στις αρχές της Παιδαγωγικής των Πολυγραμματισμών (Cope & Kalantzis, 2000, Χατζησαββίδης, 2003), της Παιδαγωγικής του γραμματισμού με βάση τα κειμενικά είδη (genre-based literacy pedagogy movement) (Martin, 1993, Kress, 1994, Kress, Gunther & Knapp, 1992) και της Κειμενοκεντρικής προσέγγισης του γραπτού λόγου (Αρχάκης, 2006, Ματσαγγούρας, 2001). Σύμφωνα με τις παραπάνω συναφείς διδακτικές προτάσεις, οι μαθητές «εμβαπτίζονται» σε περιβάλλοντα γραμματισμού, έρχονται σε επαφή με ποικίλα κειμενικά είδη και, αφού τα επεξεργαστούν γλωσσικά και κειμενικά με κατάλληλες δραστηριότητες, προβαίνουν στην παραγωγή των δικών τους κειμένων. Η προσέγγιση του θέματος ήταν διαθεματική (Ματσαγγούρας, 2003) και πλαισιώθηκε με ευχάριστες παιδοκεντρικές δραστηριότητες, στις οποίες οι μαθητές είχαν ενεργητικό και πρωταγωνιστικό ρόλο και από την εφαρμογή τους ενισχύθηκαν σημαντικές δεξιότητές τους, γλωσσικές, γνωστικές, κοινωνικές και συναισθηματικές. 2. Εκπαιδευτικοί στόχοι προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα Να κατανοήσουν ότι τα κειμενικά είδη και η γλωσσική τους μορφή αποτελούν προϊόντα κοινωνικών παραγόντων και μετασχηματίζονται ιστορικά και συγχρονικά ανάλογα με τις επικοινωνιακές ανάγκες της εκάστοτε κοινότητας αλλά και στη βάση οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών αλλαγών. Να εθιστούν στο να προσεγγίζουν κριτικά τα κείμενα και να ανιχνεύουν πίσω από τις λέξεις τις επικοινωνιακές προθέσεις του συντάκτη τους, ώστε να προσδιορίζουν ανάλογα τη συμπεριφορά και τις επιλογές τους. Να αποτιμούν κριτικά τα ΜΜΕ και τους διάφορους τρόπους γραφής, με βάση τα κοινωνικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία εμφανίζονται, να τα διαχειρίζονται και να τα αξιοποιούν σωστά. Να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους για τις ποικίλες επικοινωνιακές τους ανάγκες, ώστε να είναι σε θέση να εκφράζουν τα νοήματα που επιθυμούν. Να κατανοήσουν τα κειμενικά χαρακτηριστικά ποικιλίας πληροφοριακών και χρηστικών κειμένων, όπως άρθρα, ρεπορτάζ, αγγελίες, διαφημίσεις κ.ά. Να συνδέσουν την κατανόηση ενός κειμένου ως διαδικασία που απαιτεί εκ μέρους του αναγνώστη γνώσεις για τον κόσμο (καταστάσεις, κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες, συμβάσεις και αξίες, συμπεριφορές οργανωμένες σε γνωστικά σχήματα), γνώσεις για τη γλώσσα και συγκεκριμένα τους κειμενογλωσσολογικούς μηχανισμούς που καθιστούν το κείμενο μια ενότητα λόγου με επικοινωνιακό, λειτουργικό χαρακτήρα και γνωστικές δεξιότητες για την παρακολούθηση της σκέψης. Να απολαύσουν και να ψυχαγωγηθούν με την εναλλακτική ενασχόλησή τους με ποικίλα κείμενα. Να κατανοήσουν ότι η ανάγνωση και η γραφή είναι κοινωνικοπολιτισμικές και κοινωνιογνωσιακές δραστηριότητες κατασκευής νοήματος και επίλυσης προβλήματος και ότι η κατανόηση και η παραγωγή κειμένου μοιράζονται κοινές γνωστικές διαδικασίες και υπόκεινται στους ίδιους κειμενικούς και περικειμενικούς περιορισμούς. Να κατανοήσουν ότι η γλώσσα κατέχει μεν κεντρική θέση στην πρόσληψη της πραγματικότητας και στην επικοινωνία, αλλά ότι και άλλα σημειωτικά συστήματα όπως οι εικόνες, τα γραφήματα, τα σύμβολα, τα διαγράμματα κι άλλα οπτικά σύμβολα παίζουν κι αυτά σημαντικό ρόλο. Να μάθουν να αξιοποιούν δημιουργικά και κριτικά τις ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες (wikis), τις ιστοσελίδες/τα ιστολόγια (weblogs/blogs), τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social networking) και τις ψηφιακές πλατφόρμες που φιλοξενούν λογισμικά και δραστηριότητες. Να κατανοήσουν ότι κάθε επικοινωνιακό συμβάν διαμορφώνεται από διάφορους επικοινωνιακούς παράγοντες (σκοπός, πομπός, δέκτης, κοινωνικό πλαίσιο, θεσμοθετημένες κοινωνικές πρακτικές, σχέσεις ισότητας, ανισότητας, αυθεντίας, αλληλεγγύης μεταξύ των
«Η εφημερίδα των Μικρών Συντακτών» 81 συμμετεχόντων, παγιωμένες ή μη γλωσσικές και κειμενικές πρακτικές κτλ.), ώστε να είναι σε θέση να τους ανακαλύπτουν, να τους κατονομάζουν και να εξηγούν τον ρόλο τους. Να χρησιμοποιούν τον γραπτό λόγο ως ένα μέσο στοχασμού και αναστοχασμού καθώς και ανάπτυξης των μεταγνωσιακών δεξιοτήτων τους. Να κατανοήσουν στην κατεύθυνση ενός πολυτροπικού γραμματισμού τη σχέση οπτικού και λεκτικού γραμματισμού. Να κατακτήσουν τις αναγκαίες στρατηγικές για την κατανόηση και παραγωγή κειμένων, όπως: κατανόηση άγνωστων λέξεων από τα συμφραζόμενα, περίληψη βασικών σημείων του κειμένου, χρήση γραφικών οργανωτών κτλ. Να κατανοήσουν ότι η παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου αποτελεί μια διαδικασία συνεργατική και δημιουργική, ώστε να είναι σε θέση να επανασχεδιάζουν, να σχολιάζουν και να αξιολογούν τον παραγόμενο λόγο τους. 3. Δραστηριότητες 3.1. Γνωριμία με τις εφημερίδες του τόπου μας Αρχικά τα παιδιά ξεφυλλίζουν και διερευνούν τις τοπικές εφημερίδες που προσκομίζουμε στην τάξη. Επιχειρούν μια πρώτη περιγραφή της εφημερίδας και των βασικών στοιχείων της, καθώς επίσης και τη διατύπωση του ορισμού και της χρησιμότητάς της. Προβάλλεται παρουσίαση σε ppt, με αναφορές στον ορισμό, τους σκοπούς, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εφημερίδας, την ιστορία της εφημερίδας και του Τύπου στον κόσμο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, τη διάκριση των εφημερίδων με κριτήριο την περιοδικότητα, την εμβέλεια της κυκλοφορίας τους, τη θεματολογία τους κτλ. Εντοπίζονται και επισημαίνονται τα βασικά στοιχεία μιας εφημερίδας: τίτλος, χαρακτηρισμός, ημερομηνία και έτος έκδοσης, αριθμός φύλλου κτλ. Καταγράφονται σε σχετικό φύλλο εργασίας. 3.2. Τα περιεχόμενα της εφημερίδας Επισημαίνονται και καταγράφονται σε φύλλο εργασίας τα κείμενα που εντοπίζονται και οι άλλοι σημειωτικοί πόροι (γραφήματα, εικόνες, σκίτσα κτλ.). Για διευκόλυνση των μαθητών τούς προσφέρεται η Καρτέλα με τα περισσότερα από τα κειμενικά είδη που συναντώνται στις εφημερίδες, η οποία προέκυψε από σχετική διερεύνηση στην αρθρογραφία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Προκύπτει ότι υπάρχουν, κυρίως, άρθρα, διαφημίσεις, αγγελίες, φωτογραφίες κτλ. Ακολουθεί ανακοίνωση στην ολομέλεια και δημιουργία από κάθε ομάδα ενός κολάζ με όσα κειμενικά είδη/διαφορετικά περιεχόμενα εντόπισε στις εφημερίδες της. Στη συνέχεια, τα παιδιά κόβουν από τις τοπικές εφημερίδες ειδήσεις, τίτλους, φωτογραφίες κτλ. που τις συνοδεύουν και τις κολλούν σε ένα χαρτόνι ή σε χαρτί του μέτρου, έτσι ώστε να δίνουν την εντύπωση της σελίδας μιας εφημερίδας και ενός πρωτοσέλιδου. Οι εργασίες αναρτώνται στον πίνακα ανακοινώσεων της αίθουσας. Σχολιάζονται ιδιαίτερα οι εικόνες και ο λειτουργικός τους ρόλος στην παρουσίαση της είδησης. Οι εικόνες ως ενδοκειμενικά και παραγλωσσικά στοιχεία λειτουργούν ως παράλληλοι και συμπληρωματικοί σημειωτικοί τρόποι, για αυτό θα πρέπει οι μαθητές να υπόκεινται σε δραστηριότητες Εικονικού Γραμματισμού, προκειμένου να γίνει αναγνώσιμη η εικόνα και κατανοητή η διπλή, παράλληλη αφήγηση εικονιστική και κειμενική της είδησης ή του όποιου κειμένου. 3.3. Άρθρο - Δημοσιογραφική είδηση Εντοπίζονται οι βασικές πληροφορίες ενός άρθρου δίνοντας έμφαση στις παραμέτρους της πληρότητας και της σαφήνειάς του. Η επεξεργασία των άρθρων γίνεται άλλοτε ατομικά και άλλοτε εταιρικά ή ομαδικά. Σε όλη τη διάρκεια της επεξεργασίας τα παιδιά παρωθούνται να σταθούν κριτικά απέναντι στα κείμενα και να κατανοήσουν τη διαφορά της «οπτικής γωνίας», της υποκειμενικότητας του συντάκτη, ανάλογα με το σημείο στο οποίο εστιάζει ο τίτλος του
82 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης κάθε άρθρου και στο ίδιο το άρθρο. Για την επιτυχή κατανόηση της δραστηριότητας αξιοποιείται το ποίημα «Έξι σοφοί και ο ελέφας», στο οποίο έξι τυφλοί «σοφοί» προσπαθούν με την αφή να καταλάβουν τι ακριβώς είναι ο ελέφαντας. Καθώς ο καθένας αγγίζει διαφορετικό μέρος του σώματος του ζώου, εξάγουν διαφορετικά συμπεράσματα. Είναι προφανής η επιλογή του συγκεκριμένου ποιήματος για τη διδακτική αξιοποίησή του σε ό,τι αφορά στη μονομέρεια της οπτικής γωνίας και της μοναδικής αφήγησης. Διανέμονται σε κάθε ομάδα φωτοτυπίες που περιέχουν τέσσερα άρθρα από διαφορετικές εφημερίδες, τα οποία αναφέρονται στο ίδιο ακριβώς θέμα, ιδωμένο κάθε φορά από «διαφορετική σκοπιά». Γίνεται διάκριση των βασικών από τις δευτερεύουσες πληροφορίες. Μετά από σιωπηρή ανάγνωση τα παιδιά καλούνται να εντοπίσουν στις τέσσερις αυτές πηγές πληροφόρησης τις βασικές πληροφορίες που δίνει η καθεμιά για τον χρόνο-τόπο που συνέβη το γεγονός, τα εμπλεκόμενα με αυτό πρόσωπα, τις συνέπειες κτλ., να τις καταγράψουν στο αντίστοιχο φύλλο εργασίας και να τις ανακοινώσουν στην ολομέλεια. Από τη σύγκριση και τη συζήτηση καταλήγουν στο να ξεχωρίσουν το άρθρο που είναι το πιο πλήρες, σαφές και ενδιαφέρον. Δίνεται σε κάθε παιδί ένα δισέλιδο με δέκα ειδήσεις σχετικές με την περιοχή μας, τα σχολεία κτλ. Με την προτροπή «γινόμαστε δημοσιογράφοι;» τα παιδιά επιλέγουν μία είδηση και επιχειρούν να τη μετατρέψουν σε πλήρες άρθρο, με τίτλο, κείμενο με όλες τις βασικές πληροφορίες, ενδεχομένως φωτογραφία ή εικονογράφηση. Όσοι θέλουν, επινοούν το δικό τους γεγονός για να γράψουν το άρθρο τους. 3.4. Ο τίτλος Δίνονται σε χαρτόνι δέκα τίτλοι άρθρων από αποκόμματα εφημερίδων και τα παιδιά καλούνται να τους σχολιάσουν. Ενδεικτικές ερωτήσεις που κατευθύνουν τη διαδικασία είναι οι εξής: Τι είδους τυπογραφικοί χαρακτήρες έχουν επιλεγεί (μέγεθος, έκταση, κεφαλαία/πεζά); Πώς σχετίζεται αυτό με τη σπουδαιότητα της είδησης; Από ποιους τίτλους μπορούμε εύκολα να φανταστούμε το περιεχόμενο του άρθρου; Ποιο άρθρο με βάση τον τίτλο θα θέλαμε να διαβάσουμε πρώτο; Ακολουθείται η ίδια διαδικασία για τίτλους άρθρων που τα ίδια τα παιδιά επιλέγουν από τα φύλλα των τοπικών εφημερίδων που έχουν στον προσωπικό τους φάκελο. Εντοπίζονται και σχολιάζονται τίτλοι ευφάνταστοι, αστείοι, υπερβολικοί, απρόβλεπτοι, ενδιαφέροντες, ασαφείς κτλ. Στη συνέχεια καλούνται να γράψουν τους δικούς τους τίτλους σε φωτοτυπημένα άρθρα χωρίς τίτλο. Αφού ανακοινωθούν στην ολομέλεια οι τίτλοι που έδωσαν οι ομάδες, ανακοινώνονται από την εκπαιδευτικό οι αυθεντικοί τίτλοι των άρθρων, τους οποίους συγκρίνουμε με εκείνους των παιδιών. Αντίστροφα, κάθε παιδί ή κάθε ομάδα επιλέγει έναν τίτλο και γράφει το υποτιθέμενο άρθρο. Δίνονται σε φύλλο Α4 είκοσι τίτλοι άρθρων και τα παιδιά καλούνται να διακρίνουν αυτούς που αποτελούν πλήρη πρόταση από αυτούς που απαρτίζονται μόνο από ονοματικά σύνολα. Όπου είναι δυνατόν, οι μαθητές παρακινούνται να μετατρέψουν τα ονοματικά σύνολα σε ρηματικά και το αντίστροφο και να παρατηρήσουν εάν προκύπτουν αλλαγές στο νόημα. Έπειτα καλούνται να αλλάξουν, όπου είναι δυνατόν, τη φωνή των ρημάτων και να παρατηρήσουν τυχόν διαφορές. Εξάγονται συμπεράσματα για τις περιπτώσεις στις οποίες στους τίτλους χρησιμοποιούνται ονοματικά σύνολα και παθητική φωνή και για ποιους λόγους. 3.5. Η γλώσσα των εφημερίδων Καταβλήθηκε προσπάθεια στο πρόγραμμα να τονιστεί ότι πίσω από τα κείμενα των εφημερίδων υπάρχει έντονη τάση προβολής ιδεολογίας, που κωδικοποιείται με συγκεκριμένες γραμματικές και λεξιλογικές επιλογές. Η γλώσσα των εφημερίδων έχει τα δικά της χαρακτηριστικά (Πολίτης). Κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτά εντοπίζονται από τους μαθητές, ενώ άλλα υποδεικνύονται από την εκπαιδευτικό: α) η χρήση λόγιων λέξεων (όλεθρος), που θεωρείται ότι προσδίδουν έναν τόνο σοβαρότητας και εγκυρότητας στον λόγο, β) η χρήση ορολογίας (κλωνοποίηση), που υπαγορεύει την ιδέα του αυστηρού επιστημονικού και τεχνικού
«Η εφημερίδα των Μικρών Συντακτών» 83 πνεύματος, γ) η παθητικοποίηση, σύνταξη που εναρμονίζεται με το τυπικό, επίσημο και απρόσωπο ύφος, το οποίο συχνά υιοθετούν οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι, κατεξοχήν στους τίτλους (Η διαφορά 3% θεωρείται ασφαλής από τους νικητές και ανατρέψιμη από τους ηττημένους), δ) η ονοματοποίηση, δηλαδή η μετατροπή μιας ρηματικής φράσης σε ονοματική (εξοικονομώ ενέργεια εξοικονόμηση ενέργειας), σύνταξη που επίσης χρησιμοποιείται ως στρατηγική υψηλού ύφους, ε) οι ελλειπτικές δομές (π.χ. η παράλειψη του άρθρου ή του ρήματος της πρότασης), που κυριαρχούν στους τίτλους των ειδήσεων (Δολάριο: σήμερα τα επιτόκια) και έλκουν την καταγωγή τους από τη λαϊκίζουσα δημοσιογραφία που καθιέρωσε έναν λόγο συνθηματολογικό, στ) η εστίαση σε αξιολογικά επίθετα (σημαντικά κέρδη των μικρών), που εξυπηρετεί ιδιαίτερα τη διατύπωση κρίσεων και σχολίων και που λειτουργούν ως ποιοτικά υπερθετικά (σατανικός, εφιαλτικός), ζ) η «διχαστική» χρήση αντωνυμιών (η ομάδα του εμείς ως έκφραση της ιδεολογικής συμπαράταξης απέναντι στην ομάδα του αυτοί ως έκφραση του αντίπαλου συνασπισμού), η) οι μεταφορές (το «Βατερλό» της εξωτερικής πολιτικής) και οι μετωνυμίες (η Σοφοκλέους), καθιερωμένα εργαλεία μιας διεθνοποιημένης δημοσιογραφικής αργκό, θ) η αντιστροφή της σειράς Υποκείμενο-Ρήμα, που δεν είναι η πλέον αναμενόμενη και χρησιμοποιείται για να προβληθεί η καινούργια πληροφορία μιας πρότασης (Σκληραίνει η στάση των Σκοπίων για το όνομα), ι) το πλήθος νέων και ασυνήθιστων συνθέτων-ζευγών (στροφή-καρμανιόλα), ια) ο εκτεταμένος δανεισμός ιδιαίτερα από την αγγλική (δάνεια μεταφραστικά, όπως κλωνοποίηση, ή δάνεια αναφομοίωτα, όπως θρίλερ), ιβ) η επιμονή στο τεχνικό λεξιλόγιο (για παράδειγμα της οικονομίας: μετοχοποίηση, κεφαλαιοποίηση), ιγ) η μίμηση της άτυπης καθημερινής γλώσσας (Τα βρήκαν τελικά οι δύο Υπουργοί Εξωτερικών) αλλά και η πομπώδης γλώσσα (Το Έθνος θρηνεί τον θάνατο του μεγάλου ηγέτη του) και ιδ) ένα μεγάλο φάσμα λέξεων που εισάγουν παραθέματα ή αφηγήσεις (δήλωσε, ομολόγησε) κτλ. 3.6. Αγγελίες και προσκλήσεις Εντοπίζονται διάφορες αγγελίες και προσκλήσεις στις εφημερίδες που κάθε παιδί έχει στον ατομικό του φάκελο. Καταγράφονται σε φύλλο εργασίας τα βασικά στοιχεία και χαρακτηριστικά τους και αξιολογούνται από τα ίδια τα παιδιά. Σε δοσμένες αγγελίες και προσκλήσεις παραλείπονται οι επουσιώδεις πληροφορίες, ενώ, αντίστροφα, δίνεται ένα θέμα σε μία σειρά και τα παιδιά καλούνται να το εμπλουτίσουν με όσες πληροφορίες είναι απαραίτητες ώστε να αποτελέσει μια πλήρη και σωστή αγγελία/πρόσκληση. Η δραστηριότητα κλείνει με την ελεύθερη σύνταξη των αγγελιών/προσκλήσεων των παιδιών και την ανακοίνωσή τους στην ολομέλεια. 3.7. Σχολιασμός ειδήσεων Τα παιδιά εντοπίζουν στον τοπικό Τύπο και στα ειδησεογραφικά ιστολόγια της ευρύτερης περιοχής όσες ειδήσεις εμπίπτουν στα ενδιαφέροντά τους και τις ανακοινώνουν στην ολομέλεια. Έπειτα, κάθε ομάδα σχολιάζει τις ειδήσεις αυτές και ο σχολιασμός τους είναι πραγματικά εύστοχος και κριτικός. Επιχειρηματολογούν και προσπαθούν να «δουν» πίσω από το προφανές. Όσα κείμενα θεωρούνται αξιόλογα από την ολομέλεια, αναρτώνται στον πίνακα ανακοινώσεων της αίθουσας και αποτελούν την «τράπεζα κειμένων» για την εφημερίδα που σκοπεύουμε να εκδώσουμε. 3.8. Η συνέντευξη και η απομαγνητοφώνησή της Μετά από συνεννόηση καλούμε τον δημοσιογράφο τοπικών εφημερίδων, κ. Π. Κεφαλά, ο οποίος με μεγάλη προθυμία δέχεται να μας επισκεφτεί και να συζητήσει με τα παιδιά για τη δημοσιογραφία και ό,τι άλλο τα ενδιαφέρει. Έχει προηγηθεί σε προηγούμενη συνάντηση η σύνταξη του ερωτηματολογίου μας για τη συνέντευξη, το οποίο αποτελείται από δεκατρείς ερωτήσεις. Ακολουθεί η συνέντευξη με τις προκαθορισμένες ερωτήσεις από μέρους των παιδιών και τις εμπεριστατωμένες απαντήσεις του δημοσιογράφου. Κλείνει με την προβολή φωτογραφιών τραβηγμένων από τον ίδιο ή από διάσημους φωτορεπόρτερ και την ειδική αναφορά στο φωτορεπορτάζ, τις δυσκολίες αλλά και την έλξη που ασκεί σε όλους τους δημοσιογράφους.
84 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης Αφιερώνεται επαρκής χρόνος στην απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης. Πρόκειται για μια διαδικασία που, μολονότι χρονοβόρα, κρίνεται σκόπιμο να γίνει από τα ίδια τα παιδιά, αφενός για να εξοικειωθούν με αυτήν ως έργο του δημοσιογράφου και αφετέρου για να εντοπιστούν οι διαφορές μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου. 3.9. Η διαφήμιση Τα παιδιά παρατηρούν και σχολιάζουν τις διαφημίσεις που περιέχονται στα φύλλα των εφημερίδων. Αναφέρουν πού, από ποιους και γιατί χρησιμοποιούνται οι διαφημίσεις. Συγκρίνουν παλιές και σύγχρονες έντυπες διαφημίσεις (εστιάζουν κυρίως στη χρήση της τεχνολογίας που παρέχει άλλες δυνατότητες, με εξελιγμένα εφέ και γραφικά). Καταγράφονται τα συστατικά στοιχεία κάθε διαφήμισης (εικόνα, κείμενο, τίτλος, σλόγκαν, όνομα προϊόντος, όνομα κατασκευαστή), οι στρατηγικές και τα διαφημιστικά μέσα, η διάκριση μεταξύ ενημέρωσης και διαφήμισης, η χρήση ειδικών λεκτικών μέσων (ειδικοί τρόποι χρήσης του λεξιλογίου, νεολογισμοί, λογοπαίγνια, ομοιοκαταληξία, πολυσημία). Γίνεται αναφορά στην αξιοποίηση από τους διαφημιστές των πορισμάτων της ψυχολογίας και άλλων επιστημών για να δημιουργήσουν την αποτελεσματική διαφήμιση: μεταίσθημα, συνειρμοί, συσχετίσεις κ.ά. Στα πλαίσια ενός κατευθυνόμενου διαλόγου ασχολούμαστε με το ποιος είναι ο ρόλος των διαφημίσεων, ποιες μας αρέσουν και γιατί, ποιες δε μας αρέσουν, τι πρέπει να έχει μια διαφήμιση για να θεωρείται επιτυχημένη. Γίνεται αναφορά στην επικοινωνιακή λειτουργία της διαφήμισης και τα γλωσσικά και άλλα μέσα που αξιοποιούνται, καθώς και στο εικονιστικό μέρος της διαφήμισης και τα πολιτισμικά του μηνύματα (ενδυμασία εποχής, παρουσία ανθρώπων διαφορετική κτλ.). Παρακολουθούν επιλεγμένες τηλεοπτικές διαφημίσεις, ακούνε ραδιοφωνικές και παρατηρούν διαδικτυακές, τις σχολιάζουν και τις συγκρίνουν μεταξύ τους. Διασκευάζουν έντυπες διαφημίσεις σε ραδιοφωνικές, τηλεοπτικές σε έντυπες κ.ο.κ. Δραματοποιούν κάποιες από αυτές επιλέγοντας μόνα τους ρόλους στις αγαπημένες τους διαφημίσεις. 3.10. Άλλες δραστηριότητες: εναλλακτικές χρήσεις της εφημερίδας ως υλικού, το «γλωσσάρι της εφημερίδας» κ.ά. Καταγράφονται σε αραχνόγραμμα όροι και λέξεις που γνωρίζουν τα παιδιά και αφορούν στην εφημερίδα και την έκδοσή της, όπως πχ. αγγελία, ανταποκριτής, άρθρο, αρχισυντάκτης κτλ. Η αναφορά στο λεξιλόγιο της εφημερίδας γίνεται με τη μορφή της «ιδεοθύελλας», δηλαδή αυθόρμητα και συνειρμικά ο κάθε μαθητής αναφέρει λέξεις που θυμάται. Με τη βοήθεια του λεξικού εντοπίζονται και άλλες λέξεις και καταγράφεται, όπου χρειάζεται, η ερμηνεία τους. Όταν εξαντλούνται οι ιδέες των μαθητών, εντέχνως παρουσιάζεται μέσα από κατάλληλο κείμενο η ειδικότερη ορολογία, λέξεις όπως σελιδοποίηση, τιράζ, χρονογράφημα κ.ά., ενώ η αναζήτηση στα λεξικά συνεχίζεται. Επιτελείται ευκαιριακή διάκριση όρων που συγχέονται (π.χ. τυπογραφείο - τυπογραφία) ή διασαφήνιση όρων άγνωστων στα παιδιά. Καρπός της προσπάθειας αυτής είναι η δημιουργία ενός γλωσσάριου αποτελούμενου από πενήντα περίπου λήμματα. Αναφέρονται και καταγράφονται διάφορες εναλλακτικές χρήσεις της εφημερίδας ως υλικού, από χριστουγεννιάτικες κατασκευές ως περιτύλιγμα εύθραυστων αντικειμένων. Επίσης, γίνεται εκτενής αναφορά στην αναγκαιότητα ανακύκλωσης του χαρτιού και των υπόλοιπων ανακυκλώσιμων υλικών. 3.11. «Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ» Προκειμένου να γίνουν γνωστά τα στάδια έκδοσης μιας εφημερίδας πραγματοποιείται επίσκεψη σε κοντινό τυπογραφείο, του οποίου ο ιδιοκτήτης είναι και εκδότης εφημερίδας. Τα παιδιά πληροφορούνται άμεσα τα στάδια παραγωγής της εφημερίδας, από τη σύνταξη, την επιλογή και την επεξεργασία των κειμένων και των συνοδευτικών φωτογραφιών, σχεδίων, γραφημάτων κτλ. μέχρι τη σελιδοποίηση μορφοποίηση, τη δημιουργία των «τσίγκων» εκτύπωσης, την εκτύπωση και την τελική φάση του διπλώματος και της προώθησης στους πολίτες και τα καταστήματα. Ακολουθεί συνέντευξη με τον εκδότη-τυπογράφο και αναδεικνύονται τα
«Η εφημερίδα των Μικρών Συντακτών» 85 προβλήματα της κυκλοφορίας και της βιωσιμότητας μιας εφημερίδας στην εποχή των blogs και των ηλεκτρονικών εκδόσεων. Μετά από διεξοδική συζήτηση αποφασίζεται το όνομα της εφημερίδας μας, η θεματολογία, το μέγεθος, το τιράζ και όλα τα ζητήματα που αναφύονται μπροστά στο τολμηρό εγχείρημα. Σε κάθε περίπτωση υιοθετείται η πλειοψηφική άποψη. Γίνεται ανάθεση ρόλων και αρμοδιοτήτων (συντάκτες ειδήσεων, αθλητικογράφοι, συντάκτες για θέματα περιβάλλοντος, εκπαίδευσης, νέων τεχνολογιών, χιουμοριστικής στήλης κτλ.), ρόλοι οι οποίοι δεν είναι ούτε αποκλειστικοί ούτε δεσμευτικοί. Δημιουργείται μία ηλεκτρονική διεύθυνση, στην οποία κάθε παιδί στέλνει το υλικό του. Από παροιμίες μέχρι χρονογραφήματα κι από παιχνίδια λέξεων μέχρι προτάσεις για καλλιτεχνικές δημιουργίες. Διαβάζονται τα κείμενα μέσα στην τάξη και αξιολογείται το αν θα πρέπει να δημοσιευτούν στην εφημερίδα. Γίνεται ομαδική διόρθωση στον πίνακα σε επίπεδο περιεχομένου, ύφους, κειμενικών συμβάσεων, συντακτικής πληρότητας και ορθογραφίας. Ακολουθεί δεύτερη γραφή των επιλεγμένων κειμένων και δημοσίευση στην εφημερίδα μας. Αισίως έχουν κυκλοφορήσει τα δύο πρώτα φύλλα της «Εφημερίδας των Μικρών Συντακτών», τα οποία έγιναν ανάρπαστα, και ευελπιστούμε έως το τέλος της σχολικής χρονιάς να εκδώσουμε και το τρίτο. 4. Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος Από τη στιγμή που το εκπαιδευτικό πρόγραμμα βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, είναι προφανές ότι μιλούμε ακόμη για διαμορφωτική αξιολόγηση. Η ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων θα συνοδευτεί από την τελική αξιολόγηση του προγράμματος, η οποία πρόκειται να υλοποιηθεί καταρχάς από τους ίδιους τους μαθητές. Θα αφιερωθεί επαρκής χρόνος στην ανακεφαλαίωση και περιληπτική παρουσίαση των δραστηριοτήτων, μέσα από τα έργα των παιδιών που είναι αναρτημένα στους τοίχους και από τους ατομικούς τους φακέλους, και θα διατυπωθούν οι εντυπώσεις και οι απόψεις τους για το πρόγραμμα. Πρόκειται να ακολουθήσει η αυτοαξιολόγηση της εκπαιδευτικού για την επιτυχία των στόχων και η γενική αξιολόγηση από τους συμμετέχοντες στην υποστηρικτική επιστημονική ομάδα (εκπαιδευτικό, σχολική σύμβουλο, καθηγητή Π.Τ.Ν. Φλώρινας). Τα συμπεράσματα που έως τώρα έχουν εξαχθεί, ωστόσο, είναι σαφέστατα και άκρως ενθαρρυντικά: όταν τα παιδιά αποδεσμεύονται από το ασφυκτικό πλαίσιο της τυπικής μάθησης με ό,τι αυτό συνεπάγεται, αυτενεργούν, δημιουργούν, παίρνουν πρωτοβουλίες, σκέφτονται κριτικά, μαθαίνουν ουσιαστικά, ψυχαγωγούνται και απολαμβάνουν το ταξίδι της γνώσης. Αποτελεί σημαντική διαπίστωση ο ενθουσιασμός των παιδιών και η ενεργητική συμμετοχή τους στις δραστηριότητες του προγράμματος. Επίσης, η αυθόρμητη παραγωγή γραπτού λόγου και η σύνθεση άρθρων και άλλων δημοσιογραφικών κειμένων από παιδιά που αρχικά ήταν απρόθυμα να γράψουν κείμενο, συνιστούν ένδειξη βελτίωσης δεξιοτήτων και στάσεων σχετικά με τον γραπτό λόγο. Οι κοινωνικοποιητικές διαδικασίες (ομαδική εργασία, δημιουργικό παιχνίδι, δραματοποίηση) που συμβαίνουν κατά την εξέλιξη του προγράμματος είναι σημαντικές για την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών, η συνύπαρξη και η παρουσία δυνητικά παιδιών από διαφορετικές ηλικίες (μια και απευθύνεται σε μαθητές Ε και Στ Δημοτικού) και από διαφορετικές σχολικές μονάδες σε εξωδιδακτικό χρόνο ήταν μια καινοφανής ευχάριστη εμπειρία για όλους και δημιούργησε νέες σχέσεις και κοινωνικές διασυνδέσεις των παιδιών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αρχάκης, Α. (2005). Γλωσσική Διδασκαλία και Σύσταση κειμένων. Αθήνα: Πατάκης. Baynham, M. (2000). Πρακτικές Γραμματισμού, μτφ. Μ. Αραποπούλου. Αθήνα: Μεταίχμιο. Γεωργακοπούλου, Α., Γούτσος, Δ. (1999). Κείμενο και Επικοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ιορδανίδου, Ά., Φτερνιάτη, Ά. (επιμ.) (2000). Επικοινωνιακές διδακτικές προτάσεις για το γλωσσικό μάθημα στο Δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Πατάκης. Κέκια Αι. (χ.χ.). Παιδαγωγική του Γραμματισμού με βάση τα κειμενικά είδη: Μια εναλλακτική πρότα-
86 Πρακτικά 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΠΠΣ Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης ση για τη γλωσσική αγωγή στη σχολική εκπαίδευση. Ανακτήθηκε 15/4/2013 από τη διεύθυνση: http://www.pee.gr/wp-content/uploads/praktika_synedrion_files/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_ 3/kekia.htm Κουτσουλέλου-Μίχου, Ε. (1997). Η Γλώσσα της Διαφήμισης. Αθήνα: Gutenberg. Κωστούλη Τ., «Κειμενοκεντρική προσέγγιση και γλωσσικό μάθημα», στο Γλώσσα: Θεωρία-Διδασκαλία. Διδακτική της γλώσσας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε 15/4/2013, από τη διεύθυνση www.komvos.edu.gr Ματσαγγούρας, Η. (2001). Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου. Αθήνα: Γρηγόρης Μούσιου-Μυλωνά, Ό. (2005). Η διδασκαλία της Νέας Ελληνικής στο Δημοτικό σχολείο σήμερα: Οργανωτικές και διδακτικές πρακτικές. Διδακτορική εργασία, Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών. Ανακτήθηκε 15/4/2013, από τη διεύθυνση http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/14402 Νέα Προγράμματα Σπουδών, Ψηφιακό Σχολείο. Ανακτήθηκε 15/4/2013 από τη διεύθυνση: http://digitalschool.minedu.gov.gr Ντίνας, Κ. (2000). «Η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας: δύο διαφορετικές θεωρήσεις», στο Μακεδνόν 7, σελ 83-106. Ong, W. (1997). Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη. Ηράκλειο: Π.Ε.Κ. Πολίτης Π., Μέσα μαζικής ενημέρωσης, το επικοινωνιακό πλαίσιο και η γλώσσα τους. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε 15/4/2013 από τη διεύθυνση: http://www.komvos.edu.gr/glwssa/odigos/thema_b_10/thema_pdf.pdf Σέμογλου Ο., «Γλώσσα της εικόνας και εκπαίδευση», στο Γλώσσα: Θεωρία-Διδασκαλία Διδακτική της γλώσσας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε 15/4/2013 από τη διεύθυνση: www.komvos.edu.gr Χαραλαμπόπουλος, Α., Χατζησαββίδης, Σ. (1997). Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας: Θεωρία και πρακτική εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας Χατζησαββίδης, Σ. (2003). «Πολυγραμματισμοί και διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας», στο Η γλώσσα και η διδασκαλία της, αφιερωματικός τόμος. Φλώρινα: Βιβλιολογείον, σελ. 189-196. Χατζησαββίδης Σ. Η γλώσσα της Διαφήμισης στα ελληνικά Μ.Μ.Ε. Ανακτήθηκε 15/4/2013 από τη διεύθυνση http://users.auth.gr/~sofronis/dimos/docs/70ar.htm