Σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις στον αρχικό γραμματισμό Θέκλα Μιχάλογλου-Ελένη Ξεφτέρη Εκπαιδευτικοί
Γραμματισμός Αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου: να διαβάζει και να κατανοεί ένα γραπτό κείμενο να κατανοεί, να ερμηνεύει και να αντιμετωπίζει κριτικά τους διάφορους τύπους λόγου να παράγει μια ποικιλία ειδών λόγου να είναι σε θέση να λειτουργεί σε διάφορες επικοινωνιακές συνθήκες χρησιμοποιώντας γραπτό, προφορικό λόγο και πολυτροπικά κείμενα
Μοντέλα γραμματισμού Προσεγγίσεις και μέθοδοι Το μοντέλο από «πάνω προς τα κάτω» ( top-down model) έμφαση στο νόημα. Αναδυόμενος γραμματισμός Ολιστική προσέγγιση το μοντέλο από «κάτω προς τα πάνω» (bottom-up model) έμφαση στην αποκωδικοποίηση (Cole&Cole,2001). Αναλυτικοσυνθετική μέθοδος
Αναδυόμενος γραμματισμός Η διαδικασία μάθησης της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά ξεκινά όταν αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι ο γραπτός λόγος περιέχει νόημα και όταν αρχίζουν να διερωτώνται πώς αναδύεται το νόημα μέσα από τον γραπτό λόγο.
Ολιστική Προσέγγιση (Whole Language Approach) Μαθαίνουμε να γράφουμε και να διαβάζουμε, όπως μαθαίνουμε να μιλάμε και ν ακούμε, από το όλο στο μέρος, κι όχι από το μέρος στο όλο. Μόνο όταν κατανοήσουμε το όλο είμαστε απολύτως ικανοί να δούμε πώς τα μέρη συσχετίζονται (Goodman,1993). «Μαθαίνω γλώσσα» σημαίνει διαπραγμάτευση του νοήματος και όχι μονόδρομη μετάδοση, διαδικασία δηλαδή κατά την οποία ο/η εκπαιδευτικός διδάσκει, οι μαθητές/τριες ακούν, μελετούν, αναπαράγουν και επιστρέφουν τη γνώση με την ίδια μορφή (Μητακίδου- Manna1994).
Η εκμάθηση της γλώσσας Είναι εύκολη όταν: Είναι δύσκολη όταν: είναι πραγματική και φυσική είναι τεχνητή είναι ολόκληρη (whole) είναι κομματιασμένη είναι αντιληπτή(sensible) είναι α-νόητη είναι ενδιαφέρουσα είναι ανιαρή κι αδιάφορη είναι σχετική(relevant) είναι άσχετη με το παιδί αναφέρεται σε πραγματικές είναι αποπλαισιωμένη καταστάσεις έχει κοινωνική χρήση δεν έχει κοινωνική σημασία το παιδί ενδυναμώνεται το παιδί αποδυναμώνεται από τη χρήση της είναι προσιτή στο μαθητή είναι απρόσιτη έχει σκοπό για το μαθητή δεν έχει διακριτό σκοπό
ολιστικό πρόγραμμα ο/η εκπαιδευτικός διδάσκει μαθητές/τριες ο/η εκπαιδευτικός διευκολύνει τη μάθηση έμφαση στη διαδικασία έμφαση στην κατάκτηση στρατηγικών μάθησης ελευθερία στον τρόπο έκφρασης(π.χ. αποδοχή λαθών ως στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης) σεβασμός στην ιδιαιτερότητα και το ρυθμό ανάπτυξης του κάθε παιδιού κλίμα συνεργασίας έμφαση στις δυνατότητες των παιδιών ανεξαρτησία στην κατάκτηση της μάθησης παραδοσιακό πρόγραμμα ο/η εκπαιδευτικός διδάσκει προγράμματα ο/η εκπαιδευτικός διευθύνει τη μάθηση έμφαση στο τελικό προϊόν της μάθησης έμφαση στην απόκτηση μιας σειράς δεξιοτήτων έμφαση στην αλάνθαστη έκφραση έμφαση στην ομοιόμορφη επίδοση κλίμα ανταγωνισμού έμφαση στις αδυναμίες των παιδιών εξάρτηση από τον/την εκπαιδευτικό
Προτάσεις δραστηριοτήτων αρχικού γραμματισμού
Δραστηριότητες με τα ονόματα των παιδιών Δύο καρτέλες ίδιου χρώματος για κάθε παιδί με το μικρό όνομά του - μια με κεφαλαία και μια με μικρά γράμματα και με άρθρο. Οι καρτέλες γράφονται μπροστά στα παιδιά με μεγαλόφωνη γραφή από τον/την εκπαιδευτικό. Απλές καρτέλες με το όνομα (κόβουν μπερδεύουν τα γράμματα και ανασυνθέτουν το όνομα). Αργότερα αντιστοίχιση καρτέλας με κεφαλαία και μικρά γράμματα. Ομαδοποιήσεις-συγκρίσεις ονομάτων ( αγόρια- κορίτσια, ίδιο αρχικό-τελικό γράμμα, ίδια γράμματα).
Φωτογραφίες των παιδιών κολλημένες σε φανελοπίνακα και αντιστοίχιση με τα ονόματα τους (αφαιρούμενες καρτέλες), επανάληψη της διαδικασίας καθημερινά. Απουσίες παιδιών. Γραφή ονόματος σε οτιδήποτε κάνουν τα παιδιά. Αν δεν μπορούν ή δε θέλουν το γράφουμε εμείς. Καρτέλες με ελλείψεις (Βασλης, Κτερινα ) που ζητάμε από τα παιδιά να ξαναγράψουν σωστά. Καρτέλες διπλής όψης (μικρά-κεφαλαία) με εικόνες που αφορούν αγαπημένα ζώα, φαγητά, παιχνίδια, χρώματα.
Ο ρόλος της παιδικής λογοτεχνίας είναι κεντρικής σημασίας στα ολιστικά προγράμματα γλώσσας
Γιατί βιβλία παιδικής λογοτεχνίας; ΔΙΟΤΙ επιτρέπει στο νόημα να κυριαρχήσει και ενδιαφέρεται για τη δημιουργία αναγνωστών περισσότερο παρά για την απλή ανάπτυξη δεξιοτήτων συμβάλλει θετικά στην αυτοεκτίμηση των παιδιών που μαθαίνουν να διαβάζουν προωθεί την ανάπτυξη της γλώσσας και καλλιεργεί την ευχέρεια στην ανάγνωση διαπραγματεύεται ανθρώπινες καταστάσεις και συναισθήματα εκθέτει τα παιδιά σε μια ποικιλία αφηγηματικών δομών, θεμάτων και συγγραφικών στυλ και στην καλύτερη μορφή εικονογράφησης Η λογοτεχνία κάνει το διάβασμα απόλαυση (Routman,1988)
Δραστηριότητες γραμματισμού με τη χρήση παιδικής λογοτεχνίας Βιβλιοθήκη στην τάξη προσιτή στα παιδιά. Γωνιά ανάγνωσης στην τάξη.
Το βιβλίο μέρος της καθημερινής διδασκαλίας Πολλαπλές αναγνώσεις του ίδιου βιβλίου, (στραμμένο προς τα παιδιά). Καθώς το διαβάζουμε, δείχνουμε με το δάχτυλο ή ένα μολύβι ή χάρακα ότι ακριβώς διαβάζουμε κάθε στιγμή (βιβλία με επαναλαμβανόμενα μοτίβα). Προφορική αναδιήγηση από τα παιδιά. Μαγνητοφώνηση - απομαγνητοφώνηση - συγγραφή από τον/την εκπαιδευτικό. Επανάληψη της ανάγνωσης ενός σημείου με τη συμμετοχή και των παιδιών, δείχνοντας πάντα ότι διαβάζουμε. Όσο προχωρούν οι πολλαπλές αναγνώσεις τόσο η συμμετοχή των παιδιών μεγαλώνει και μειώνεται η συμμετοχή του/της εκπαιδευτικού. Σκόπιμα αναγνωστικά λάθη από τον/την εκπαιδευτικό. Καλύπτουμε τα λόγια του βιβλίου, σχολιασμός της έλλειψης τους, και αναδιήγηση της ιστορίας από τα παιδιά (προφορικός λόγος). Παίζουμε «βιβλιοπωλείο» στην τάξη.
Παιχνίδια με το εξώφυλλο και τον τίτλο Δίνουμε τον τίτλο σε καρτέλα - κόβουν τις λέξεις και τις μπερδεύουν. Τα παιδιά μετράνε τα κομμάτια και προσπαθούν να τα βάλουν όπως νομίζουν στη σειρά. Απόπειρα γραφής (αντιγραφής) του τίτλου. Εναλλακτικά ζητάμε να βάλουνε δικό τους τίτλο ή λεζάντα (αν δεν θέλουν να γράψουν τη λένε και τη γράφουμε εμείς). Δίνουμε την εικόνα του εξώφυλλου του βιβλίου, που έχουμε διαβάσει, σε φωτοτυπία χωρίς τίτλο και ζητάμε από τα παιδιά να πούνε τι διαφορές έχει από το κανονικό (χρώμα, τίτλος, συγγραφείς).
Λεζάντα
Δραστηριότητες γραμματισμού με λογοτεχνικά βιβλία
Δραστηριότητες με το περιεχόμενο Σύγκριση ονομάτων παιδιών με ονόματα ηρώων/ηρωίδων του βιβλίου (αγόρι- κορίτσι, αρχικό - τελικό γράμμα, ίδια γράμματα). Ερώτηση σε σχέση με το περιεχόμενο του βιβλίου - απάντηση δραστηριότητα γραπτού λόγου (Τι έφαγε η Χιονάτη; Μήλο) Προφορικά λεκτικά παιχνίδια με τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα του βιβλίου (αντικατάσταση λέξεων με άλλες που ομοιοκαταληκτούν, με αντίθετες, ή παράλειψη λέξεων). Δίνουμε εικόνες με την εξέλιξη της ιστορίας που διαβάσαμε, γράφουν λεζάντες και ξαναλέμε την ιστορία βάζοντας τις εικόνες με τις λεζάντες στη σειρά. Αλλάζουμε τους ήρωες, το τέλος της ιστορίας, την εξέλιξή της. Μπορούμε να συνδυάσουμε τη διδασκαλία συγκεκριμένων γραμμάτων με ένα βιβλίο που το όνομα του ήρωα αρχίζει απ αυτό το γράμμα.
Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες: Σύμφωνα
Τα Μεγάλα Βιβλία Τα Μεγάλα βιβλία ως ιδέα ξεκίνησαν τις δεκαετίες1960-70 στην Αυστραλία για να μπορούν τα παιδιά καθώς τα διαβάζει ο/η δάσκαλος/α βιβλία στην τάξη να βλέπουν τις εικόνες και τα λόγια καθώς διαβάζονται. Στην αρχή μεγέθυναν κανονικά βιβλία και στη συνέχεια κυκλοφόρησαν ειδικά βιβλία φτιαγμένα έτσι, πολλές φορές και με αντίτυπα σε κανονικό μέγεθος (Μητακίδου & Manna, 1994).
Δημιουργία Μεγάλων Βιβλίων μαζί με τα παιδιά Μεγεθύνουμε τις εικόνες ενός αγαπημένου βιβλίου καθώς και το εξώφυλλο/οπισθόφυλλο και τις κολλάμε σε μεγάλα χαρτόνια, μια για το καθένα. Ξεκινάμε από το εξώφυλλο. Ζητάμε τον τίτλο από τα παιδιά και καθώς μας τον λένε τον γράφουμε με μεγάλα γράμματα ορατά από το σύνολο της τάξης. Για κάθε εικόνα διαπραγματευόμαστε προφορικά την ιστορία με τα παιδιά και από κοινού καταλήγουμε στο τι θα γράψουμε. Για μεγαλύτερες τάξεις μπορεί η ιστορία να είναι πρωτότυπη βγαλμένη από τα ίδια τα παιδιά, να την εικονογραφήσουν με στόχο να τη διαβάσουν στα μικρότερα παιδιά του σχολείου. Τα Μεγάλα Βιβλία μπορούν να είναι κρεμασμένα σε σχοινί με μανταλάκια, όπως και οι εφημερίδες και άλλο έντυπο υλικό, και προσιτά πάντα στα παιδιά.
Κεντρικής σημασίας για την ανάπτυξη του εγγραμματισμού είναι η ενίσχυση και του προφορικού λόγου. Η παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου αποτελούν διαδικασίες αλληλοεξαρτώμενες που εξελίσσονται παράλληλα.
Η ανάγνωση βιβλίων βοηθά τα παιδιά: να αποκτήσουν συμπεριφορά αναγνώστη, δηλαδή αποκτούν γνώσεις που αφορούν τον τρόπο που κρατάμε το βιβλίο, τη φορά της ανάγνωσης, τις συμβάσεις των λογοτεχνικών κειμένων (το παραμύθι έχει συγκεκριμένη αρχή και τέλος) να πλουτίζουν το λεξιλόγιο, τις ιδέες και τη φαντασία τους να καλλιεργούν δεξιότητες άμεσα σχετιζόμενες με την ανάγνωση και τη γραφή και να κατακτούν βασικές έννοιες του γραπτού λόγου
Οι ρίζες το δέντρο και η θρεπτική ουσία Η προσπάθειά του παιδιού να κατακτήσει το γραπτό λόγο, δημιουργεί τις ρίζες της ανάγνωσης και της γραφής. Οι ρίζες αναπτύσσονται και τρέφουν το δέντρο που είναι η ανάγνωση και η γραφή.
Η θρεπτική ουσία που τροφοδοτεί τις ρίζες για να μεγαλώσει το δέντρο είναι το περιβάλλον του παιδιού. (Goodman 1986).
ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΟΤΑΝ ΤΟ ΠΑΙΔΙ; Δεν έχει δει κανέναν να διαβάζει ή να γράφει; Δεν του έχουν διαβάσει παραμύθια; Δεν υπάρχει γραπτή κουλτούρα και αλφαβητικός πολιτισμός στην οικογένειά του;
Χωρίς θρεπτική ουσία ούτε ρίζες ούτε δέντρο "Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτά τα παιδιά δεν έχουν εμβαπτιστεί μέσα σε πλούσιο έντυπο λόγο στο σπίτι τους και η ετοιμότητά τους να κατανοήσουν τις 'α-νοησίες' των περισσότερων αναγνωστικών εγχειριδίων δεν είναι τόσο προχωρημένη όσο εκείνη των παιδιών που έχουν την ευτυχή εμπειρία ενός πλούσιου έντυπου περιβάλλοντος" (Miller 1991).
Το περιβάλλον του σχολείου θρεπτική ουσία για τις ρίζες και το δέντρο Κάθε παιδί μπορεί να συμμετέχει στη δημιουργία του περιβάλλοντος γραμματισμού, είτε υπαγορεύοντας μια ιστορία, μια ταμπέλα, που θα κρεμάσει στον πίνακα ανακοινώσεων, ή έστω, απλά αποκτώντας την εμπειρία πώς λειτουργεί ένα τέτοιο περιβάλλον(goodman,1986). Το σχολείο και ο εκπαιδευτικός οφείλουν να δημιουργήσουν ένα σχολικό περιβάλλον με πλούσιο έντυπο υλικό (βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, λεξικά, επιγραφές, αφίσες), που θα αποτελεί τη θρεπτική ουσία, στο οποίο θα εμβυθιστούν τα παιδιά, για να αποκτήσουν την ανάλογη εξοικείωση με το γραπτό λόγο.