ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «Ι ΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΙΙ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «Ι ΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΙΙ» Γ. ΠΑΡΠΑΡΟΥΣΗ ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2006

ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΜΟΥΣΙΚΟΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ Εισαγωγή Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα παρουσιάστηκαν στην Ευρώπη διάφορες µουσικοπαιδαγωγικές προσεγγίσεις οι οποίες επηρέασαν τη διδασκαλία της µουσικής σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης: Πρόκειται για τη Μουσική - Ρυθµική και Κινητική Αγωγή του Εmile Jacques Dalcroze (1865-1950), το Orff-Schulwerk του Carl Orff (1895-1982) και το Kodály concept του Zoltán Kodály (1882-1967). Οι προτάσεις µουσικής αγωγής των Dalcroze, Orff και Kodály επηρεάστηκαν από προηγούµενες προσπάθειες δηµιουργίας µιας µεθοδολογίας για τη διδακτική της µουσικής. Το πρώτο εγχείρηµα για τη συγκρότηση µιας θεωρητικής µουσικοπαιδαγωγικής µεθόδου εντοπίζεται στο έργο Εmile (1762) του Jean-Jacques Rousseau. Ο Rousseau υποστηρίζει ότι η εκµάθηση της µουσικής πρέπει να γίνεται µε ευχάριστο τρόπο και ότι το παιδί πρέπει να έρχεται σε επαφή µε τη µουσική νωρίς λόγω της θετικής επίδρασής της στον ψυχολογικό και συναισθηµατικό τοµέα καθώς και στην κοινωνικοποίησή του. Επίσης διατυπώνει τη θέση ότι οι πρακτικές βασικές ακουστικές εµπειρίες πρέπει να προηγούνται της µουσικής ανάγνωσης και γραφής και προτείνει µια σειρά από προπαρασκευαστικές ασκήσεις. Βασιζόµενοι στις αρχές του Rousseau κινήθηκαν οι γάλλοι Pierre Gallin (1786-1822), Aimè Paris (1798-1866) και Émile Chevè (1804-1864) οι οποίοι ανέπτυξαν περαιτέρω το σύστηµα µουσικής σηµειογραφίας του Rousseau και υποστήριξαν το δικαίωµα κάθε παιδιού στη µουσική εκπαίδευση. Νέα ώθηση στη διδακτική της µουσικής δίνουν στην Αγγλία ο John Curwen (1816-1880) µε το σύστηµα µουσικής σηµειογραφίας Tonic Sol-Fa και τη χειρονοµική (ένα σύστηµα αναπαράστασης των µουσικών φθόγγων µε συγκεκριµένες θέσεις των χεριών) και ο Yorke Trotter (1854-1934) o οποίος πιστεύει στην ελευθερία της µουσικής έκφρασης, ενθαρρύνοντας τον αυτοσχεδιασµό και τη σύνθεση. 1

Οι παραπάνω µέθοδοι διδασκαλίας της µουσικής σε συνδυασµό µε νέα παιδαγωγικά ρεύµατα της εποχής (J.H.Pestalozzi, M.Montessori) επηρέασαν σύγχρονους και µεταγενέστερους µουσικοπαιδαγωγούς στο σχεδιασµό και την υλοποίηση των µεθόδων τους. Βασικές αρχές και µεθοδολογία των Dalcroze, Orff και Kodály To 1905 ο Émile Jacques Dalcroze παρουσιάζει στην Ελβετία για πρώτη φορά τη µέθοδό του, που ονοµάζει Rythmique. Αυτή αποσκοπεί στην κατανόηση της σχέσης των ήχων και του ρυθµού, δια µέσου της κίνησης του σώµατος. Τα κυριότερα στοιχεία της είναι η Μουσική, ο Ρυθµός και η Κίνηση. Κατά την πρακτική της εφαρµογή δίνει έµφαση στα εξής συστατικά: Eurhythmics (ευρυθµία, ρυθµική), Solfège Dalcroze Solfège Rythmique και Improvisation (αυτοσχεδιασµός). Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν µια άρρηκτη ενότητα και ταυτόχρονα εµπεριέχουν το ρυθµό, τον ήχο, την κίνηση, τη φόρµα, την ενέργεια και τον αυτοσχεδιασµό. Η εκµάθηση της µουσικής επιδιώκεται µε βιωµατικό και ευχάριστο τρόπο. Η πρόταση του Carl Orff για τη βασική µουσική εκπαίδευση δηµοσιεύεται υπό τη µορφή πέντε τευχών του Orff Schulwerk (έργο για το σχολείο) τα οποία εκδίδονται κατά την περίοδο 1950 1954 και αποτελούν τα προϊόντα της συνεργασίας του µε την G. Keetman. Η λειτουργία της µεθόδου του Orff βασίζεται στη διαδικασία της εξερεύνησης ενώ η µελέτη των στοιχείων της µουσικής πραγµατοποιείται σε οµάδες µε βιωµατικό τρόπο. Βασικά στοιχεία της είναι ο Λόγος, η Κίνηση, το Τραγούδι, τα Μουσικά όργανα και η Μουσική Ακρόαση. Πιο αναλυτικά: Ο Λόγος. Ο ρυθµός που εµπεριέχεται στη µητρική γλώσσα των παιδιών προσφέρεται ως µέσο για την εξερεύνηση του ρυθµού, της µουσικής και της κίνησης. Οι λέξεις, οι προτάσεις, οι παροιµίες, τα λαχνίσµατα, οι γλωσσοδέτες αποτελούν την αφετηρία για ρυθµικούς και µελωδικούς αυτοσχεδιασµούς. Η κίνηση. Κινήσεις του σώµατος επιστρατεύονται για τη βίωση του ρυθµού και της µελωδίας, ενώ ηχηρές κινήσεις όπως χτυπήµατα χεριών, δακτύλων, ποδιών συνοδεύουν ρυθµικά τη µελωδία. 2

Το τραγούδι. Πρώτη επαφή µε γνωστό υλικό: νανουρίσµατα, λαχνίσµατα, τραγούδια παιχνίδια, παραδοσιακά τραγούδια. Αρχικά, χρησιµοποιούνται απλά τραγούδια που βασίζονται µόνο σε δύο ή και τρεις νότες (σολ µι, λα), ενώ προοδευτικά εισάγονται τραγούδια σε πεντατονικές, µείζονες και ελάσσονες κλίµακες. Τα µουσικά όργανα. Μουσικά όργανα θεωρούνται η ανθρώπινη φωνή, το σώµα ως κρουστό όργανο, τα όργανα της ορχήστρας Orff, τα αυτοσχέδια όργανα. Η δηµιουργική µουσική ακρόαση Η πρόταση του Orff παρέχει στο διδάσκοντα απόλυτη ελευθερία να προσεγγίσει το στόχο του δια µέσου της βιωµατικής-επικοινωνιακής διδασκαλίας και απευθύνεται σε όλα τα παιδιά. Ο συνθέτης και µουσικοπαιδαγωγός υποστηρίζει ότι κάθε παιδί µπορεί να αποκτήσει µουσικότητα µε την κατάλληλη αγωγή. Εκτός των µέσων που ήδη αναφέρθηκαν, χρησιµοποιείται συµπληρωµατικά µια ακολουθία τεχνικών για τη µουσική µάθηση: η µίµηση, ο πειραµατισµός εξερεύνηση, η µουσική σηµειογραφία (γραφική και συµβατική) και ο αυτοσχεδιασµός. Βασική προϋπόθεση για την εφαρµογή του Orff Schulwerk εκτός των συνόρων της Γερµανίας, είναι η προσαρµογή του υπάρχοντος υλικού και η επιλογή νέου κατάλληλου υλικού (µουσικού, ρυθµικού, πολιτισµικού) του τόπου όπου θα διδαχθεί. Με αυτό τον τρόπο εµπλουτίζεται µε νέα στοιχεία και αποκτά τοπική ταυτότητα. Ο Zoltán Kodály συνθέτης, εθνοµουσικολόγος και µουσικοπαιδαγωγός έφερε µια αναγέννηση στη µουσική εκπαίδευση της Ουγγαρίας χρησιµοποιώντας µεθοδικά παραδοσιακό µουσικό υλικό της πατρίδας του για τη συγγραφή µιας διαβαθµισµένης σειράς βιβλίων για τη σχολική µουσική εκπαίδευση. Με τις πεποιθήσεις ότι η µουσική εκπαίδευση ανήκει σε όλα τα παιδιά, ότι πρέπει να ξεκινά όσο το δυνατόν νωρίτερα και ότι το µουσικό υλικό που θα χρησιµοποιηθεί πρέπει να είναι ποιοτικά άριστο, θέτει τις βάσεις της από το νηπιαγωγείο. Ως µέσο επιλέγει την ανθρώπινη φωνή, η οποία είναι το φυσικό όργανο που διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι. Χρησιµοποιώντας και εξελίσσοντας στοιχεία των µεθόδων των Gallin, Paris, Chevè και Curwen επινοεί το σύστηµα του κινητού Ντο και χρησιµοποιεί κινήσεις των χεριών, οι οποίες συσχετίζονται µε το όνοµα του κάθε µουσικού φθόγγου. Σκοπός του Kodály είναι να καλλιεργήσει από τα πρώτα στάδια της µουσικής εκπαίδευσης την εσωτερική ακοή (inner hearing), χωρίς την υποστήριξη της 3

οργανικής συνοδείας. Παράλληλα µε το µελωδικό και ρυθµικό σολφέζ καλλιεργεί το dictèe (µουσική ορθογραφία). Όπως και ο Orff, ξεκινά µε το µελωδικό διάστηµα της τρίτης µικρής (σολ-µι) και σταδιακά προσθέτει όλες τις υπόλοιπες νότες της πεντατονικής κλίµακας: ντο, ρε, µι, σολ, λα, ντο. Χρησιµοποιεί παραδοσιακά παιδικά τραγούδια µουσικής έκτασης δύο ή τριών φθόγγων, που τα παιδιά ήδη γνωρίζουν και τραγουδούν από µνήµης (νηπιαγωγείο). Οποιοδήποτε είδος σηµειογραφίας, εισάγεται αργότερα. Ακολουθούν παραδοσιακά τραγούδια της Ουγγαρίας και µουσικά κοµµάτια που καλύπτουν όλα τα είδη και τις εποχές της λόγιας µουσικής φιλολογίας, προσφέροντας υλικό για τη µελέτη των εκκλησιαστικών τρόπων, των µειζόνων και ελασσόνων κλιµάκων. ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρούτσος, Π. (1995). Μέθοδοι διδασκαλίας της µουσικής. Αθήνα : edition orfeus, Σ&Μ. Νικολαΐδης Ο.Ε. Αντωνακάκης,. (1996). Carl Orff. Ηράκλειο: εκδόσεις Orfefs. Choksy, L. (1974). The Kodaly Method I. New Jersey: Prentice Hall. Frazee, J. (1987). Discovering Orff. A curriculum for music teachers. New York: Schott Music Corporation. Meyer-Denkmann, G. (1977). Experiments in sound. London: Universal edition Ltd Μontessori, Μ. Πρακτικός οδηγός στη µέθοδό µου. Αθήνα: Γλάρος 1980 Orff, C. Keetman, G. (1953). Orff-Schulwerk: Music for children, vol. 1 Pentatonic ( English version adapted by Margaret Murray). London : Schott - (1953). Orff-Schulwerk: Music for children, vol.2 Major: Drone bass triads ( English version adapted by Margaret Murray). London : Schott - (1953). Orff-Schulwerk: Music for children, vol.3 Major: Dominant and Subdominant triads( English version adapted by Margaret Murray). London : Schott Σέργη, Λ. (1982). ηµιουργική Μουσική Αγωγή για τα παιδιά µας. Αθήνα: Gutenberg. Σέργη, Λ. (1994). Θέµατα Μουσικής και Μουσικής Παιδαγωγικής. Αθήνα: Gutenberg. Σέργη Λ. (1995). Προσχολική µουσική αγωγή. Αθήνα: Gutenberg Simpson, K. (1976). Some Great Music Educators. London: Novello 1981. Τσαφταρίδης, Ν. (1997). Μουσική, Κίνηση, Λόγος. Η στοιχειοδοµική µουσική στο παιδαγωγικό έργο Orff. Αθήνα: Νήσος. 4

ΤΟ ΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥ Ι 1. Γενικά χαρακτηριστικά Τα δηµοτικά τραγούδια είναι το προϊόν µιας µουσικής παράδοσης που εξελίχθηκε µέσα από προφορικές διαδικασίες. Πρόκειται για έµµετρα κείµενα που συνέθεσαν κατ αρχήν ανώνυµοι λαϊκοί ποιητές και αποτελούν την έκφραση του ελληνικού λαού της υπαίθρου, µιας κοινωνίας µε κλειστή σπιτική οικονοµία, η οποία έζησε για αιώνες κάτω από τις ίδιες κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες. Οι δηµιουργοί του δηµοτικού τραγουδιού είναι φορείς της προφορικής ποιητικής παράδοσης και της κουλτούρας µιας οµοιογενούς κοινωνίας. Στην πορεία του χρόνου τα τραγούδια αυτά έγιναν κτήµα της κοινότητας, η οποία τα συµπλήρωσε και δηµιούργησε παραλλαγές τους. Άµεσο αποτέλεσµα της προφορικότητας είναι η συνεχής εξέλιξη και ανανέωση των τραγουδιών Μορφή του δηµοτικού τραγουδιού είναι ο ποιητικός λόγος. Κοινά γνωρίσµατα των τραγουδιών είναι ο δηµοτικός στίχος, ο δηµοτικός λόγος και η δηµοτική µουσική. Ο στίχος του δηµοτικού τραγουδιού είναι κυρίως δεκαπεντασύλλαβος και η γλώσσα που χρησιµοποιεί ο λαός είναι η κοινή νεοελληνική, µε µικρές διαφοροποιήσεις που εξαρτώνται από τη γεωγραφική περιοχή όπου απαντώνται. Τα τραγούδια είναι µονόφωνα, συνοδεύονται από µουσικά όργανα και τις περισσότερες φορές είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µε το χορό. Η οργανική συνοδεία διαφέρει από περιοχή, σε περιοχή. Οι µεγαλύτερες διαφορές εντοπίζονται ανάµεσα στη µουσική της νησιωτικής και της ηπειρωτικής Ελλάδας. 2. Καταγωγή Οι ρίζες κάποιων οµάδων δηµοτικών τραγουδιών είναι εύκολα εντοπίσηµες και οι περισσότεροι µελετητές συµφωνούν µε χρονικό προσδιορισµό τους. Το ακριτικό τραγούδι εµφανίζεται στα σύνορα της βυζαντινής αυτοκρατορίας τον ένατο µε δέκατο αιώνα περίπου, το ερωτικό τραγούδι στα νησιά του Αιγαίου 5

Πελάγους και στην Κρήτη τον δέκατο πέµπτο και δέκατο έκτο αιώνα. Νεότερο είναι το κλέφτικο τραγούδι το οποίο εµφανίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα τον δέκατο όγδοο αιώνα. Σύµφωνα µε το µουσικολόγο Φοίβο Ανωγειανάκη, το δηµοτικό τραγούδι διαιρείται σε δύο βασικούς κύκλους: τον ακριτικό και τον κλέφτικο. Ο πρώτος δηµιουργείται στον 9 ο -11 ο αιώνα και περιγράφει τη ζωή και τους αγώνες των ακριτών στα σύνορα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ ο δεύτερος στα τελευταία βυζαντινά χρόνια έως το 1821 και εκφράζει τη ζωή των νεοελλήνων. Στον κλέφτικο κύκλο τοποθετεί όλα τα άλλα τραγούδια της ίδιας εποχής: ιστορικά, παραλογές, της αγάπης κλπ. Τα δηµοτικά τραγούδια εκφράζουν τις χαρές και τις λύπες του ελληνικού λαού, τους πόθους και τις ελπίδες του, εξιστορούν τον ηρωισµό και τους αγώνες για την ελευθερία, την ανδρεία και τα κατορθώµατά του, την αγάπη και το θάνατο. 3. Κατηγορίες δηµοτικών τραγουδιών Τα δηµοτικά τραγούδια µπορούν να χωριστούν σε αργά αφηγηµατικά π.χ. τραγούδια του τραπεζιού ή της τάβλας, σε γοργά ρυθµικά π.χ. του χορού και τέλος σε ελεύθερα π.χ. µοιρολόγια. Ο ίδιος ο λαός έχει κατατάξει τα δηµοτικά τραγούδια σε τρεις µεγάλες κατηγορίες ανάλογα µε τις περιστάσεις που χρησιµοποιούνται: της τάβλας, της στράτας ή του δρόµου και του χορού. Οι προσπάθειες συστηµατικής κατάταξης άρχισαν µε την έκδοση των πρώτων συλλογών δηµοτικών τραγουδιών. Παραθέτουµε ενδεικτικά ορισµένες από τις σηµαντικότερες: Ο Νικόλαος Πολίτης είναι ο πρώτος που χρησιµοποιεί επιστηµονικά κριτήρια για την κατάταξή τους. Χρησιµοποιεί µεικτή βάση ταξινόµησης, θεµατική και λειτουργική: Ιστορικά: τραγούδια τα οποία αναφέρονται σε ιστορικά ή πολεµικά γεγονότα, τα οποία προσδιορίζονται ως προς τον τόπο και το χρόνο (12 ος -20 ος αιώνας) Κλέφτικα: τραγούδια που αναφέρονται στη ζωή και την πολεµική δράση των κλεφτών και των αρµατολών (18 ος - αρχές 19 ου αιώνα) 6

Ακριτικά: τα τραγούδια που περιγράφουν τα κατορθώµατα µιας συγκεκριµένης οµάδας ανθρώπων, των ακριτών, οι οποίοι ήταν εγκατεστηµένοι στα ανατολικά σύνορα του βυζαντινού κράτους (9 ος -10 ος αιώνας) Παραλογές: τραγούδια µε επικολυρικό και δραµατικό χαρακτήρα µε θέµατα µυθολογικά, παραµυθιακά, ερωτικά, κοινωνικά. Τραγούδια της Αγάπης: ερωτικά, λυρικά τραγούδια που εξυµνούν την οµορφιά, το ερωτικό πάθος ή διηγούνται ιστορίες αγάπης. Νυφιάτικα: τραγούδια και δίστιχα µε ερωτικό, ευχετικό ή επαινετικό περιεχόµενο που συνοδεύουν διάφορες φάσεις της λαϊκής γαµήλιας εθιµοτυπίας. Ναναρίσµατα: τραγούδια αυτοσχέδια µε θωπευτικό, επαινετικό και ευχετικό περιεχόµενο. Τα συνθέτουν και τα τραγουδούν οι µητέρες, πάνω σε µια κλίµακα παραδοσιακών µοτίβων, νανουρίζοντας ή «χορεύοντας» στα γόνατα τα παιδιά τους. Κάλαντα: ευχετικά τραγούδια που τραγουδιούνται από τα παιδιά (ή και από τους ενήλικες) από πόρτα σε πόρτα σε εποχικές ή θρησκευτικές εορτές. Κάλαντα Βαΐτικα: πρόκειται για κάλαντα που τραγουδιούνται από τα παιδιά των Βαΐων. Της Ξενιτιάς: θρηνητικά τραγούδια ή δίστιχα που εκφράζουν τον πόνο του αποχωρισµού και της προσµονής καθώς και τη µοναξιά και τη νοσταλγία του ξενιτεµένου για τον τόπο και τους οικείους του. Μοιρολόγια: τραγούδια θρηνητικά, τα οποία αυτοσχεδιάζουν οι γυναίκες µπροστά στο νεκρό. Βασίζονται σε παραδοσιακά τυπικά µοτίβα και η θεµατολογία τους πραγµατεύεται την περιγραφή της άχαρης ζωής του Κάτω Κόσµου σε αντιπαράθεση µε τις χαρές της επίγειας ζωής, τον πόνο των οικείων του για την απώλεια του νεκρού, τον έπαινο για τα χαρίσµατά του. 7

Μοιρολόγια του Κάτω Κόσµου και του Χάρου: παραδοσιακές αλληγορίες για τον Άδη, που βασίζονται στην προσωποποίηση του θανάτου. Η καταγωγή τους είναι µεσαιωνική και συνδέονται µε την ακριτική ποίηση. Γνωµικά: τραγούδια και δίστιχα διδακτικού και αποφθεγµατικού χαρακτήρα. Είναι προϊόντα της λαϊκής σοφίας και εµπειρίας που παραπέµπουν σε κανόνες κοινωνικής συµπεριφοράς. Εργατικά και Βλάχικα: τραγούδια συνοδευτικά της εργασίας. Μπορεί να είναι σύντοµα ρυθµικά τραγούδια που συντονίζουν µια οµαδική προσπάθεια, π.χ. κωπηλατικά ή λυρικά που περιγράφουν τα βάσανα και τις χαρές του καθηµερινού µόχθου. Περιγελαστικά: σατιρικά τραγούδια και δίστιχα, πολλές φορές αυτοσχέδια, τα οποία σατιρίζουν ελαττώµατα, κωµικά ήθη και ανθρώπινους τύπους. Πλαισιώνουν λαϊκές διασκεδάσεις και αποτελούν ένα είδος έµµεσης κοινωνικής κριτικής. Στην ταξινοµική βάση του Πολίτη αναφέρονται δύο επιπλέον κατηγορίες τραγουδιών: - ηµώδη άσµατα των µέσων χρόνων: πρόκειται για τραγούδια της βυζαντινής εποχής. - Τραγούδια σε Ελληνικές ιαλέκτους: τραγούδια που έχουν συντεθεί σε νεοελληνικές, διαλέκτους π.χ. διάλεκτος των ελληνόφωνων χωριών της Κάτω Ιταλίας. Ο Στίλπων Κυριακίδης ταξινοµεί τα δηµοτικά τραγούδια µε βάση τον τρόπο της ποιητικής επεξεργασίας και τα χωρίζει σε τρεις µεγάλες κατηγορίες: i) Κυρίως άσµατα Εργατικά: ρυθµικά τραγούδια τα οποία συνοδεύουν την εργασία. 8

Σχετικά µε εορτές και έθιµα: τραγούδια τα οποία τραγουδούν από πόρτα σε πόρτα παιδιά ή νέοι, µε αντάλλαγµα κάποιο φιλοδώρηµα. Πρόκειται για κάλαντα Χριστουγέννων, τραγούδια που τραγουδούν την Πρωτοχρονιά, τα Φώτα, του Λαζάρου, των Βαΐων, του Ευαγγελισµού, της Μεγάλης Πέµπτης, της Μεγάλης Παρασκευής, του Μεγάλου Σαββάτου, του Αγίου Κωνσταντίνου, των δώδεκα Αποστόλων. Επίσης, τραγούδια για την πρώτη Μαΐου, αποκριάτικα, της Περπερούνας, της κούνιας, του Κλήδονα, του Λειδινού, του Ζαφείρη. Κάποια από τα παραπάνω τραγούδια συνοδεύονται από αναπαραστάσεις δρώµενων ή µιµικές κινήσεις. Παιδικά: νανουρίσµατα, ταχταρίσµατα, τραγούδια µε µιµήσεις φωνών ζώων, του παιχνιδιού, σκωπτικά, διδακτικά, παιδικές προσευχές κ.ά. Της Αγάπης: ερωτικά τραγούδια και δίστιχα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα λιανοτράγουδα και οι κρητικές µαντινάδες. Του Γάµου: δίστιχα και τραγούδια µε ευχετικό και επαινετικό χαρακτήρα τα οποία συνοδεύουν την τελετή του γάµου και τα υπόλοιπα δρώµενα, π.χ. το ξύρισµα του γαµπρού. Tης Ξενιτιάς: διηγούνται τα βάσανα της ξενιτιάς και τον πόνο που προξενεί ο αποχωρισµός στον ίδιο τον ξενιτεµένο, αλλά και στους οικείους του. Μοιρολόγια: θρηνητικά τραγούδια, τα οποία τραγουδούν οι γυναίκες για το θάνατο των συγγενών τους. Κλέφτικα: πολυάριθµα τραγούδια τα οποία περιγράφουν τη ζωή και τους άθλους των κλεφτών και των αρµατολών κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Ιστορικά: τραγούδια τα οποία αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα όπως πολιορκίες και αλώσεις πόλεων, σε επιδροµές ληστών και πειρατών, σε λεηλασίες, καταστροφές, σεισµούς και άλλα σηµαντικά γεγονότα που καταγράφηκαν στη µνήµη του λαού. 9

Σατιρικά: τραγούδια που σατιρίζουν σωµατικά και ηθικά ελαττώµατα διαφόρων ανθρώπινων οµάδων. Πολλά από αυτά τραγουδιούνται κατά τη διάρκεια της αποκριάς. Γνωµικά: τραγούδια και δίστιχα συµβουλευτικά και πολλές φορές αποτρεπτικά. Περιστατικά: τραγούδια για διάφορες περιστάσεις και τοπικού ενδιαφέροντος γεγονότα. Θρησκευτικά: διάφορα θρησκευτικά τραγούδια. Κάποια από αυτά δεν είναι δηµιουργήµατα του λαού, «αλλά κακότεχνα στιχουργήµατα καλογηρικής εµπνεύσεως ηµιµαθών ποιητών» 1, τα οποία έγιναν δηµώδη. Σε αυτά συγκαταλέγονται παιδικές προσευχές, ψυχωφελή αλφαβητάρια κ.ά. ii) ιηγηµατικά τραγούδια Ακριτικά: τραγούδια που περιγράφουν τη ζωή και τα κατορθώµατα των ακριτών. Πλαστά ή Παραλογές: τραγούδια που αφηγούνται γεγονότα πλαστά. Πολλές φορές αντλούν το υλικό τους από τη µυθολογία και από λαϊκές παραδόσεις, παρουσιάζοντας όµως την υπόθεση παραποιηµένη ή διασκευασµένη. Ρίµες: αφηγηµατικά τραγούδια µε οµοιοκαταληξία. iii) ραµατικές παραστάσεις Ερωτόκριτος, Ερωφίλη, Καραγκιόζης. Ο ηµήτρης Λουκάτος ταξινοµεί τα δηµοτικά τραγούδια σε γενικότερες κατηγορίες. Η ταξινόµηση είναι πιο λεπτοµερής πάνω σε µεικτή βάση, τεχνοτροπική και λειτουργική: 1 Κυριακίδης Στίλπων, Το δηµοτικό τραγούδι. Συναγωγή Μελετών. Αθήνα 1990, σ. 59 10

Επικά: τραγούδια που υµνούν τις ηρωικές πράξεις των Ακριτών και των Κλεφτών ή που διηγούνται πολιορκίες και πολέµους (Ακριτικά, Κλέφτικα, Ιστορικά). Λυρικά: τραγούδια που τραγουδούν την αγάπη, είτε σαν αφηγήµατα µυθιστορηµατικά, είτε σαν άµεσες αισθηµατικές εκδηλώσεις (Παραλογές, της Αγάπης). Οικογενειακά: τραγούδια που συντροφεύουν τη ζωή, τις χαρές και τις λύπες της οικογένειας (του Τραπεζιού, Νυφιάτικα, Μοιρολόγια, της Ξενιτιάς). Θρησκευτικά: τραγούδια, συνήθως κάλαντα, που αναγγέλλουν τις γιορτές, επικαλούνται την ευλογία τους και µεταφέρουν τις ευχές από σπίτι σε σπίτι (Χριστούγεννα, Φώτα, Λάζαρος, Πάθη). Εποχικά: τραγούδια που αναγγέλλουν τις πρωτοµηνιές και δίνουν ευχές για τη σοδειά (Πρωτοχρονιά, Χελιδονίσµατα, Μάης, Περπερούνα). Κοινωνικά: τραγούδια που ψυχαγωγούν τους ανθρώπους στα γλέντια, στην εργασία τους και στις συναναστροφές (Αποκριάτικα, της Ταβέρνας, Σατιρικά, του Κλήδονα, Εργατικά). Γνωµικά: τραγούδια που στοχάζονται, φιλοσοφούν ή διδάσκουν (Αλφάβητοι, Επιγράµµατα κ.ά.). Παιδικά: τραγούδια που τραγουδιούνται για τα παιδιά στις οικογενειακές ώρες ή στα παιχνίδια (Νανουρίσµατα, Ταχταρίσµατα, Πρωτοβαδίσµατα, Κυκλικά ή Πορευτικά του παιχνιδιού). 4. Μουσικά όργανα Τα όργανα που συνοδεύουν το δηµοτικό τραγούδι µπορούν να ταξινοµηθούν σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα µε τον τρόπο παραγωγής του ήχου και τον τρόπο 11

παιξίµατος ή την κατασκευή τους: αερόφωνα, χορδόφωνα, µεµβρανόφωνα και ιδιόφωνα (ταξινόµηση κατά Ηοrnbostel και Sachs, 1914). Ως πέµπτη κατηγορία προστίθενται τα ηλεκτρόφωνα, τα οποία δεν συναντάµε στο παραδοσιακό δηµοτικό τραγούδι. α) Αερόφωνα Κλαρίνο Το κλαρίνο ήρθε στην Ελλάδα στα µέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα περίπου, µέσω Τουρκίας. Πρωτοεµφανίστηκε στη υτική Μακεδονία και γρήγορα διαδόθηκε στην Ήπειρο, στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο αντικαθιστώντας το ζουρνά και τους διάφορους τύπους φλογέρας. Αποτελεί χαρακτηριστικό όργανο της µουσικής της ηπειρωτικής Ελλάδας, ενώ στη νησιωτική η απουσία του είναι σχεδόν καθολική. Οι Έλληνες οργανοπαίκτες το παίζουν µε διαφορετική τεχνική από αυτή του ευρωπαϊκού κλαρινέτου. Μαζί µε το νταούλι απαντώνται σε εκδηλώσεις ανοιχτού χώρου. Ζουρνάς Λέγεται αλλιώς καραµούζα ή πίπιζα. Είναι όργανο τύπου όµποε µε διπλό γλωσσίδι. Κατασκευάζεται από σκληρό ξύλο (καρυδιά, ελιά κ.ά.) ή µπρούτζινο φύλλο. Ο ήχος του είναι δυνατός και διαπεραστικός και για αυτό το λόγο χρησιµοποιείται µαζί µε το νταούλι σε ανοικτούς χώρους. Συνήθως, µαζί µε το νταούλι παίζει και ένας δεύτερος ζουρνάς, ο οποίος κρατάει το ίσο (µπασαδόρος). Οι ζουρνάδες ήταν σε χρήση και στη βυζαντινή στρατιωτική µουσική, µε το όνοµα ανακαράδες. Αυλοί: Φλογέρα Σουραύλι Μαντούρα Ποιµενικά όργανα κατασκευασµένα κυρίως από καλάµι, κόκαλο ζώου ή µέταλλο. Τα συναντάµε µε διάφορα ονόµατα όπως θιαµπόλι, πιθκιαύλιν, σιουρλάς, καβάλι, τζαµάρα κ.ά και σε διαφορετικά µεγέθη. Ο βοσκός κατασκευάζει ο ίδιος τη φλογέρα του, φροντίζοντας να «ταιριάζει» ο ήχος της µε τα κουδούνια των ζώων του κοπαδιού του. 12

Άσκαυλος: Τσαµπούνα Γκάιντα Στην Ελλάδα συναντάµε δύο τύπους άσκαυλου: την τσαµπούνα και την γκάιντα. Η πρώτη απαντάται στα νησιά, ενώ η γκάιντα στη Μακεδονία και στη Θράκη. Η διαφορά της τσαµπούνας από την γκάιντα είναι ότι πρόκειται για όργανο µε ασκό και διπλό αυλό. Η γκάιντα έχει ασκό και µονό αυλό. β) Xορδόφωνα Βιολί Η παρουσία του στον Ελλαδικό χώρο µαρτυρείται από τον 17 ο αιώνα. Ο γνήσιος λαϊκός βιολιστής ακουµπά το βιολί στον ώµο του χωρίς να το πιέζει µε το αριστερό σαγόνι, όπως στην ευρωπαϊκή µουσική. Λέγεται αλλιώς και διολί. Λύρα Τη συναντάµε σε δύο τύπους : την κρητική και την ποντιακή. Και οι δύο τύποι παίζονται µε δοξάρι. Η κρητική λύρα είναι αχλαδόσχηµη, και κατασκευάζεται σε διάφορα µεγέθη, όπως η βροντόλυρα και το λυράκι. Παλαιότερα στερέωναν στο δοξάρι γερακοκούδουνα τα οποία ηχούσαν κατά την κίνηση του δοξαριού. Είναι τρίχορδη και ο εκτελεστής πιέζει τις χορδές µε το νύχι από τα πλάγια, σε αντίθεση µε τον τρόπο παιξίµατος των άλλων χορδόφωνων που ο µουσικός πιέζει τις χορδές µε την ψίχα των δακτύλων. Άλλοι παρόµοιοι τύποι αχλαδόσχηµης λύρας είναι η θρακιώτικη και η λύρα δωδεκανήσου. Η ποντιακή λύρα είναι φιαλόσχηµη και ονοµάζεται κεµεντζές. Ένας τρίτος τύπος είναι η αχλαδόσχηµη πολίτικη λύρα η οποία εµφανίζεται στη µουσική της Κωνσταντινούπολης. Λαούτο Λέγεται αλλιώς και λαγούτο. Παίζεται µε πένα από φτερό αρπακτικού πουλιού. Χρησιµοποιείται σε όλη την Ελλάδα σαν όργανο συνοδείας, ενώ παλαιότερα ήταν και µελωδικό όργανο. 13

Ούτι Παίζεται µε πλήκτρο (πένα). Ούτι έπαιζαν οι Έλληνες της Μ. Ασίας και της Κωνσταντινούπολης. Μετά την καταστροφή του 1922 το ούτι πέρασε και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ταµπουράς Πρόκειται για ένα λαουτοειδές µε ηµισφαιρικό ηχείο και µακρύ χέρι. Έτσι όµως, ονοµάζoνται και µια σειρά νυκτών οργάνων που ανήκουν στην οικογένεια του λαούτου, όπως το µπουζούκι και ο µπαγλαµάς. Σαντούρι Έχει σχήµα ισοσκελούς τραπεζίου µε χορδές τεντωµένες κατά µήκος των παράλληλων πλευρών του. Παίζεται µε µπακέτες, των οποίων οι άκρες είναι τυλιγµένες µε βαµβάκι. Κανονάκι Κατασκευάζεται από ξύλο σφενδάµου σε διάφορα µεγέθη. Το σχήµα του είναι τραπέζιο, µε την δεξιά πλευρά κάθετη προς την µεγάλη βάση και τις χορδές τεντωµένες κατά µήκος των δύο παράλληλων πλευρών του. Το κανονάκι ή ψαλτήριο έχει κινητούς καβαλάρηδες, τα λεγόµενα µανταλάκια. Παίζεται µε δύο πένες ή νύχια, οι οποίες προσδένονται στους δείκτες των δύο χεριών µε µεταλλικές δαχτυλήθρες, ασηµένιες ή χρυσές. Κιθάρα εν εντάσσεται στα ελληνικά παραδοσιακά όργανα. Χρησιµοποιείται σε ευρεία κλίµακα ως όργανο συνοδείας σε πολλούς συνδυασµούς µουσικών οργάνων. Στο δεύτερο µισό του 20ου αιώνα αντικατέστησε το λαούτο στα παραδοσιακά οργανικά συγκροτήµατα. Μετά τον Β Παγκόσµιο πόλεµο εµφανίζεται η λαουτοκιθάρα, ένα νόθο όργανο, το οποία συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά της κιθάρας και του λαούτου. Σήµερα τείνει να εξαφανισθεί. γ) Mεµβρανόφωνα 14

Νταούλι Το συναντάµε µε πολλές διαφορετικές ονοµασίες: ταβούλι, νταβούλι, τούµπανος, τουµπανέλι ή γκµπανέλη (Μυτιλήνη), τσοκάνι ( υτ.ρούµελη), άργανο ταµπούρλο. Κατασκευάζεται από δέρµα γίδας, τράγου, προβάτου, λύκου, γαϊδάρου ή σκύλου. Είναι όργανο ανοικτού χώρου. Παίζεται µε τα νταουλόξυλα τα οποία είναι διαφορετικά µεταξύ τους και ονοµάζονται κόπανος και βίτσα. Τουµπί Λέγεται αλλιώς τουµπάκι ή τουµπανάκι. Πρόκειται για ένα είδος µικρού νταουλιού το οποίο απαντάται στα νησιά του Αιγαίου πελάγους. Ντέφι Αλλιώς ντέλφι, νταϊρές ή νταερές ή νταχαρές ή ταγαράκι. Κατασκευάζεται από µία ξύλινη στεφάνη πάνω στην οποία τεντώνεται δέρµα κατσίκας προβάτου ή λαγού. Πάνω στη στεφάνη προσαρτώνται µεταλλικοί δίσκοι (ζίλια) που συνηχούν κατά την εκτέλεση. Τουµπελέκι Λέγεται αλλιώς ταραµπούκα ή στάµνα. Το συναντάµε στη Βόρειο Ελλάδα και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Το κύριο σώµα του οργάνου αποτελείται από ένα είδος πήλινης στάµνας στο επάνω άκρο της οποίας τεντώνεται µία µεµβράνη. Ταµπουτσά (Κύπρος) Λέγεται αλλιώς τουµπανάς. Κατασκευάζεται από το ξύλινο στεφάνι ενός κόσκινου και δέρµα. δ) Iδιόφωνα Μουγκρινάρα Γουργούρα, Νουνούρα, Ροκάνα, Κουδούνια, Μασά, Τζαµάλα, Τρίγωνο, Μαγειρικά σκεύη κ.ά. 15

ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΕΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Πέντε ποντικοί ( παραδοσιακό).....σελ. 17 2. Παντρεύουνε τον κάβουρα (παραδοσιακό).. 18 3. Πάνω στην κούνια κάτσανε (παραδοσιακό)...19 4. Το κουκί και το ρεβύθι (παραδοσιακό-µουσική Γ. Παρπαρούση) 20 5. Κάτω στο γιαλό (παραδοσιακό).20 6. Τράµπα τραµπαλίζοµαι (παραδ.- µουσική διασκευή Γ. Παρπαρούση).21 7. Σαλίγκαρε-σαλίγκαρε (παραδ.-µουσική διασκευή Γ. Παρπαρούση).21 8. Το κυνηγητό (στίχοι Γ. Κρόκος, µουσική Γ. Παρπαρούση)...21 9. Μέλισσα 2 (κανόνας).....22 10. Η καµπάνα (κανόνας)...22 11. Κεµάλ (στίχοι Ν. Γκάτσος, µουσική Μ. Χατζιδάκις)...23 12. Γειά σου κύριε µενεξέ (στίχοι Ο. Ελύτης, µουσική. Λάγιος)...25 13. Ο παλιάτσος (στίχοι Μ. Ζαρόκωστα, µουσική Ν. Μαυρουδής)...26 14. Μια γριά µπαµπόγρια (παραδοσιακό).28 2 Η µουσική των κανόνων Μέλισσα και Kαµπάνα προέρχεται από το βιβλίο της Jane Frazee Discovering Orff. Η προσθήκη του ελληνικού κειµένου έχει γίνει από τη διδάσκουσα. 16

17

18

19

20

21

22

23

24

ΓΕΙΑ ΣΟΥ ΚΥΡΙΕ ΜΕΝΕΞΕ Δημήτρης Λάγιος Οδυσσέας Ελύτης & b 4 2 Alto. œ œ œ. Δύ Χωπ, ο αν συ κά œ και νω œ œ œ τρί δε α ξι 'γω ά œ œ œ œ πρά πέφ σι τω νο πεν πά νω œ œ œ τό στη βο ρο λο διά œ œ. œ μπαί χωπ, νω αν μέ κά œ σα νωα A 6 & b œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ.. œ. œ nœ. œ # œ. nœ œ στο ρι μπα στε ξέ, ρά γειά πά σου νω κύ στη ρι βα ε με το νε μου ξέ. ριά. Συν τρι βά νι και νε ρό A 11 & b œ. œ œ œ œ œ œ œ. œ œ œ œ œ œ. και χα μέ νο μουό νει ρο και χα μέ νο μουό νει ρο. A 16 & b œ œ œ. œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Δύ ο συ και τρί α 'γω πρά σι νο πεν τό βο λο A 21 & b œ œ. œ œ μπαί νω μέ σα œ œ œ στο μπα ξέ, œ œ œ œ œ γειά σου κύ ρι ε œ œ œ με νε ξέ. A 26 & b œ Œ

26

27

28

29