Τ Μ Η Μ Α Α Ν Α Τ Ο Λ Ι Κ Η Σ Κ Ρ Η Τ Η Σ Περίληψη εισήγησης µε θέµα: «Οι προοπτικές ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών µέσα από το ΕΣΠΑ 2007-2013» ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΜΕ ΘΕΜΑ: «Αναπτυξιακός Χωροταξικός Σχεδιασµός & Περιβάλλον ΕΣΠΑ 2007_2013 και νησιωτικές πολιτικές»
Η σηµερινή Συνεδρία είναι αφιερωµένη στο ΕΣΠΑ 2007 2013 και στην ανάπτυξη των νησιών. Το ΕΣΠΑ 2007-2013 εισάγει σηµαντικές καινοτοµίες σε σχέση µε το τρίτο ΚΠΣ τις οποίες επιχειρούµε στην συνεχεία να αξιολογήσουµε σε σχέση µε την επιτακτική ανάγκη κάλυψης του αναπτυξιακού ελλείµµατος των νησιών, αλλά και την αντιµετώπιση των νέων προκλήσεων. Να αναφέρουµε εδώ ότι, στο παρελθόν τα νησιά και ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, επέδειξαν µια αξιοσηµείωτη κοινωνική και οικονοµική άνθηση, χάρις στην ανάπτυξη εξωνησιωτικών δραστηριοτήτων, όπως η ναυτιλία και το εµπόριο. Με άλλα λόγια, η νησιωτικότητα δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί εξαρχής συνώνυµο της υπανάπτυξης, άλλωστε η ιστορία τους το αποδεικνύει. Τις αιτίες του αναπτυξιακού ελλείµµατος ίσως θα έπρεπε να τις αναζητήσουµε στην αναποτελεσµατικότητα των εθνικών και των ευρωπαϊκών πολιτικών τα προηγούµενα χρόνια. Κάνοντας µια ιστορική αναδροµή, θα µπορούσαµε να πούµε ότι οι µέχρι σήµερα ευρωπαϊκές και εθνικές περιφερειακές πολιτικές που έχουν εφαρµοστεί στις νησιωτικές περιοχές δεν έχουν επιφέρει τα προσδοκώµενα αποτελέσµατα ακριβώς επειδή πρόκειται για πολιτικές που αφορούν γενικά την περιφέρεια και όχι τις νησιωτικές περιοχές αποκλειστικά, και ως εκ τούτου δεν έχουν επιλυθεί πολλά διαρθρωτικά προβλήµατα των νησιών. Ως γενική τοποθέτηση θα πρέπει βέβαια να παραδεχτούµε ότι έχουν γίνει βήµατα, και µια σηµαντική προσπάθεια για την ανατροπή του σκηνικού της µειονεξίας των νησιών. Απόρροια (εν µέρει) αυτής της προσπάθειας είναι το γεγονός ότι µια νησιωτική περιφέρεια (Νότιο Αιγαίο) τέθηκε εκτός στόχου 1. Από την άλλη όµως, όπως η ίδια ΕΕ παραδέχεται τα προβλήµατα δεν έχουν ξεπεραστεί απλώς και µόνο επειδή έχουν µεταβληθεί τα αποτελέσµατα των στατιστικών. Έτσι σε γενικές γραµµές υπάρχουν θετικά αποτελέσµατα που επέτυχε µέχρι σήµερα η νησιωτική πολιτική, ωστόσο τα εν λόγω και επί µέρους αποτελέσµατα δεν θα πρέπει να αποσπάσουν την προσοχή από τα προβλήµατα που συνεχίζουν να εκκρεµούν και τις διορθώσεις που απαιτείται να γίνουν. Ξεκινώντας την συζήτηση για το ΕΣΠΑ πρέπει να ειπωθεί καταρχήν ότι υποστηρίζει τη Στρατηγική της Λισαβόνας. Όπως είναι γνωστό µετά τη µεταρρύθµιση της το 2006, η Πολιτική Συνοχής δίνει πλέον έµφαση σε έναν νέο στόχο ο 2
οποίος αφορά στη βελτίωση της ανταγωνιστικής θέσης των περιφερειών στο πλαίσιο της παγκόσµιας οικονοµίας. Ο στόχος αυτός αποτελεί βασική επιδίωξη της Στρατηγικής της Λισσαβόνας. Ως εκ τούτου, σηµαντικοί πόροι των ιαρθρωτικών Ταµείων επικεντρώνονται στην χρηµατοδότηση δραστηριοτήτων γύρω από την έρευνα, την ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας και των επιχειρήσεων, τοµείς που εξυπηρετούν τους στόχους της Στρατηγικής της Λισσαβόνας. Μιλώντας µε αριθµούς, το 60% των πόρων των ιαρθρωτικών Ταµείων που προορίζονται για το στόχο «Σύγκλιση» (Στόχος 1) και το 75% των πόρων που προορίζονται για το στόχο «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» (Στόχος 2) οφείλει να διατεθεί στην προώθηση των νέων προτεραιοτήτων της Ε.Ε. που ικανοποιούν την Στρατηγική της Λισσαβόνας. Αυτό αποτυπώνεται (στο ΕΣΠΑ 2007-2013) σαν εθνικός ποσοτικοποιηµένος στόχος. Κύριο χαρακτηριστικό λοιπόν του ΕΣΠΑ 2007-2013 και των Επιχειρησιακών Προγραµµάτων της νέας προγραµµατικής περιόδου είναι η αξιοποίηση των πόρων των ιαρθρωτικών Ταµείων για ικανοποίηση της Στρατηγικής της Λισσαβόνας. Το δεδοµένο αυτό αποτελεί µια καινοτοµία του ΕΣΠΑ 2007-2013, η οποία πρόκειται σε µεγάλο βαθµό να καθορίσει και την αποτελεσµατικότητα του. Είναι µια καινοτοµία που µας προβληµατίζει κυρίως όταν µιλάµε για την στόχευση της ανάπτυξης στον Νησιώτικο χώρο µε τις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά του αναπτυξιακού του ελλείµµατος. Σαν πρώτη τοποθέτηση, εκφράζουµε λοιπόν τον έντονο προβληµατισµό µας, για την αποτελεσµατικότητα της νέας Ευρωπαϊκής πολιτικής για την συνοχή που εκφράζεται µέσω του ΕΣΠΑ 2007-2013. Κατά πόσο δηλαδή η νέα Πολιτική Συνοχής έχει την δυνατότητα να αντιµετωπίσει ικανοποιητικά τα χρονίζοντα διαρθρωτικά προβλήµατα των νησιωτικών περιοχών που εµποδίζουν την αναπτυξιακή διαδικασία, όταν υποχρεούται να ικανοποιήσει κατά κύριο λόγο τους στόχους της Στρατηγικής της Λισσαβόνας. Όταν δηλαδή στην πράξη, περιορίζεται η ευελιξία κατανοµής των διατιθέµενων πόρων σε τοµείς, που τα νησιά έχουν ανάγκη (όπως π.χ. οι υποδοµές µεταφορών µικρής κλίµακας, περιβαλλοντικής προστασίας και πρόληψης κινδύνων, διαχείρισης υδάτινου δυναµικού, ανάπτυξης του τουρισµού, πολιτισµού και αστικής και αγροτικής αναγέννησης). 3
Η µεγάλη συγκέντρωση πόρων σε τοµείς όπως η έρευνα και η τεχνολογία, η κοινωνία της πληροφορίας και η επιχειρηµατικότητα λειτουργεί υπέρ των Περιφερειών εκείνων που έχουν ήδη αναπτύξει τα κρίσιµα µεγέθη ανθρώπινου δυναµικού, υποδοµών, τεχνογνωσίας και κεφαλαίων, τα οποία µπορούν να δράσουν πολλαπλασιαστικά δηµιουργώντας συνθήκες ανταγωνιστικότητας σε παγκόσµιο επίπεδο, περιφέρειες δηλαδή µε ισχυρά αστικά κέντρα, ισχυρό τεχνολογικό και επιχειρηµατικό δυναµικό. Πως εκφράζεται λοιπόν η στρατηγική περιφερειακής ανάπτυξης του ΕΣΠΑ 2007-2013; Κατ αρχήν πρέπει να ειπωθεί ότι εστιάζει στη διαµόρφωση πέντε ευρύτερων και (και µόνο γι αυτό) ανταγωνιστικότερων χωρικών ενοτήτων µε την εφαρµογή προσαρµοσµένης αναπτυξιακής στρατηγικής και τη δηµιουργία ενός µικρού αριθµού ανταγωνιστικών πόλων ανάπτυξης σε αυτές. Στο ΕΣΠΑ 2007-2013 η επιλογή των 5 αναπτυξιακών χωρικών ενοτήτων τεκµηριώνεται µε επιχειρήµατα που αφορούν: 1. Στην λειτουργικότερη οργάνωση των Περιφερειών 2. Στην εξασφάλιση κρίσιµων πληθυσµιακών, οικονοµικών και χωροταξικών δεδοµένων. 3. Καλύτερη αντιµετώπιση προκλήσεων µεσοπρόθεσµα Τα παραπάνω αναφερόµενα επιχειρήµατα του ΕΣΠΑ, για την διαµόρφωση ευρύτερων και ανταγωνιστικότερων χωρικών ενοτήτων θα µπορούσαν να θεωρηθούν ως εύλογα εάν αφορούσαν σε διοικητικά συγκροτηµένες Περιφέρειες και όχι σε χωρικές ενότητες διαφορετικών διοικητικών Περιφερειών, οι οποίες συνυπάρχουν αποκλειστικά και µόνο για να υποστηρίξουν ένα µοντέλο διαχείρισης Ευρωπαϊκών πόρων. Η διάχυση των θετικών αποτελεσµάτων µεταξύ των Περιφερειών και η τόνωση της εξωστρέφειας τους απαιτεί από την πλευρά των περιφερειών που συνιστούν µια γεωγραφική ενότητα: διάθεση για συνεργασία και για δικτύωση, κατανόηση των δυνατοτήτων που παρέχει η αύξηση του ζωτικού τους χώρου και η δηµιουργία οικονοµιών κλίµακας, 4
αλλά και από την πλευρά των αρχιτεκτόνων των νέων θεσµικών ρυθµίσεων που διέπουν το ΕΣΠΑ, την δηµιουργία δοµών που θα διευκολύνουν την συνεργασία. Όµως, τόσο η διαδικασία που ακολουθήθηκε κατά την κατάρτιση των νέων Επιχειρησιακών Προγραµµάτων, όσο και το Σύστηµα διαχείρισης των, το οποίο περιγράφεται στο νέο Νόµο που ψηφίστηκε πρόσφατα από την Βουλή των Ελλήνων, προωθούν ελάχιστα έως καθόλου την διάσταση της συνεργασίας, όπως αυτή αναφέρεται στο κείµενο του ΕΣΠΑ. Η λογική του 3 σε 1 εφαρµόστηκε κατά την κατάρτιση των επιχειρησιακών προγραµµάτων και προβλέπεται να ισχύσει σε µεγαλύτερο ίσως βαθµό και κατά την υλοποίηση των. Όµως παρόλα αυτά οι περιφέρειες που συγκροτούν την χωρική ενότητα Κρήτης και Νήσων Αιγαίου οφείλουν και πρέπει να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που τους δίνει η συνύπαρξη σε µια γεωγραφική ενότητα. Να διεκδικήσουν την ενδυνάµωση της συνεργασίας χωρίς φόβους και κοντόφθαλµες προκαταλήψεις, να αναζητήσουν και να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες που υπάρχουν για δικτύωση και συνεργασία, ειδικότερα στους τοµείς των µεταφορών, της επιχειρηµατικότητας, της καινοτοµίας, της εκπαίδευσης, της ενέργειας και του τουρισµού, της αστικής ανάπτυξης, της υγείας κλπ. Επίσης κεντρικό στοιχείο της αναπτυξιακής στρατηγικής του ΕΣΠΑ 2007-2013, αποτελεί εκτός από την θεµατική διάσταση, η περιφερειακή διάσταση και η χωρική διάσταση µε την εισαγωγή στον προβληµατισµό συγκεκριµένων στοιχείων, που προκύπτουν από τη θεώρηση της γεωγραφικής - φυσικής διάστασης του χώρου. Η εξισορροπηµένη και αειφόρος χωρική ανάπτυξη φιλοδοξεί να ικανοποιήσει ταυτόχρονα στόχους, που συνδέονται άρρηκτα µε την οικονοµία, την κοινωνία και το περιβάλλον. Επισηµαίνονται τρεις στόχοι άµεσα συνδεδεµένοι µε το χώρο, οι οποίοι και προσδιορίζουν το περιεχόµενο της χωρικής ανάπτυξης: η ανάπτυξη ενός ισόρροπου και πολυκεντρικού αστικού συστήµατος και µιας νέας σχέσης πόλης υπαίθρου, η εξασφάλιση της ισότητας πρόσβασης στις υποδοµές και στη γνώση, καθώς και 5
η αειφόρος ανάπτυξη, ορθολογική διαχείριση και η προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς. Έτσι αναδεικνύονται στο ΕΣΠΑ 2007-2013 τρεις χωρικές προτεραιότητες: 1. βιώσιµη αστική ανάπτυξη 2. ανάπτυξη της υπαίθρου 3. διασυνοριακή, διακρατική και διαπεριφερειακή συνεργασία Η ανάπτυξη των νησιώτικων περιοχών εντάσσεται στην χωρική διάσταση της ανάπτυξης της υπαίθρου µαζί µε την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών. Πιστεύουµε ότι η ανάπτυξη των νησιώτικων περιοχών της χώρας µας θα έπρεπε να αποτελέσει µια διακεκριµένη χωρική διάσταση του ΕΣΠΑ 2007-2013, η οποία να υλοποιεί µια αποτελεσµατική εθνική νησιωτική πολιτική, τοποθετώντας το ζήτηµα της ανάπτυξης του νησιώτικού χώρου της Ελλάδας στην πραγµατική του διάσταση. εν µπορούµε να µην αναφέρουµε και να αγνοήσουµε το γεγονός ότι το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης που δόθηκε στη δηµοσιότητα από το ΥΠΕΧΩ Ε (τον Ιούλιο 2007) παρουσιάζει σε διαφορετικές χωρικές ενότητες τα νησιά του Αιγαίου δηλαδή την Κρήτη το Β. Αιγαίο και το Ν. Αιγαίο. Καµία σύνδεση του Χωροταξικού µε το ΕΣΠΑ σαν τα δυο υπουργεία (Οικονοµικών και ΥΠΕΧΩ Ε) να βρίσκονται σε διαφορετικούς χώρους και χρόνους. Και ερχόµαστε στο νέο σύστηµα διαχείρισης και ελέγχου των Επιχειρησιακών Προγραµµάτων του ΕΣΠΑ. Ο νέος Νόµος «ιαχείριση Έλεγχος & Εφαρµογή Αναπτυξιακών Παρεµβάσεων για την προγραµµατική περίοδο 2007-2013», όπως τελικά διαµορφώθηκε και ψηφίστηκε στην Βουλή, εµφανίζει 4 κύρια αρνητικά χαρακτηριστικά : 1. Τον συγκεντρωτισµό και την κατ ακολουθία έντονη αποδυνάµωση των Περιφερειών και της βαρύτητάς τους στον σχεδιασµό και την παραγωγή έργου, στοιχείο που αντιβαίνει στην αποκεντρωτική λογική των Κοινοτικών Πλαισίων 6
Στήριξης που θέλει τις Περιφέρειες ουσιαστικά κέντρα παραγωγής και άσκησης Περιφερειακής πολιτικής Ο ρόλος των υφιστάµενων ιαχειριστικών Αρχών των Περιφερειακών Προγραµµάτων που µετατρέπονται σε Ενδιάµεσοι Φορείς ιαχείρισης, πρέπει να διατηρηθεί αναλλοίωτος και στην Προγραµµατική Περίοδο για να διασφαλιστεί ότι ένα σηµαντικό τµήµα του Ε.Σ.Π.Α. όχι µόνο υλοποιείται στις Περιφέρειες αλλά αυτές έχουν και την ευθύνη της εφαρµογής τους. Στο πλαίσιο λοιπόν αυτής της αρχιτεκτονικής, είναι απαραίτητο οι Ε.Φ.. (οι οποίοι προήλθαν από την µετατροπή των υφιστάµενων ιαχειριστικών Αρχών των ΠΕΠ σε Ε.Φ..) να διατηρήσουν το σύνολο των αρµοδιοτήτων που έχουν στην Γ Προγραµµατική Περίοδο. 2. Την πολυπλοκοποίηση των διαδικασιών, µε την διαιώνιση ή και επαύξηση των γραφειοκρατικών διαδικασιών, µέσα από την δηµιουργία νέων επιπέδων και δοµών καθώς και µέσα από περίπλοκα σχήµατα εκχωρήσεων. Με βάση τον νέο Νόµο, στην Προγραµµατική Περίοδο προστίθενται νέα επίπεδα και νέοι µηχανισµοί όπως Ενδιάµεσοι φορείς διαχείρισης, νέοι µηχανισµοί Συντονισµού καθώς και πλήθος εκχωρήσεων. 3. Το µεγάλο πλήθος και τις αδυναµίες των Τελικών ικαιούχων Η ενίσχυση των Τελικών ικαιούχων είναι µια διαδικασία που έπρεπε να αρχίσει στο πλαίσιο του Γ Κ.Π.Σ. µε ορίζοντα την Π.Π. ως µια και ενιαία διαδικασία διαρθρωτικής ανάπτυξης του ηµόσιου τοµέα, χωρίς τεχνητό διαχωρισµό σε Προγραµµατικές περιόδους. Η ενίσχυση των Τελικών ικαιούχων, επιχειρείται σήµερα από πλευράς ΥΠ.ΟΙ.Ο. σε έναν βαθµό, αλλά µε λανθασµένο τρόπο. Η υπερβολική χρήση του outsourcing, ως µεθόδου ενίσχυσης των Τελικών ικαιούχων, µε την εξαγωγή σηµαντικών τµηµάτων του αντικειµένου των ιαχειριστικών Αρχών, κάτω από αδιευκρίνιστους λόγους αναγκαιότητας και σε χρόνο ο οποίος δεν επαρκεί πλέον, οδηγεί σε µία ιδιότυπη «ιδιωτικοποίηση» του Κ.Π.Σ., που δεν ωφελεί ούτε τους ίδιους τους ικαιούχους, ούτε όµως τις ιαχειριστικές Αρχές. 4. Την ασάφεια στον τρόπο συγκρότησης των υπηρεσιών και στον τρόπο στελέχωσης τους. 7
Τα στοιχεία αυτά έρχονται σε ευθεία αντίφαση µε τις αρχικές εξαγγελίες για τον Νόµο, οι οποίες έθεταν ως σηµαντικότερα προβλήµατα που πρέπει να αντιµετωπιστούν στην Προγραµµατική Περίοδο, «το µεγάλο πλήθος των ιαχειριστικών Αρχών, η αυξηµένη γραφειοκρατία στο Σύστηµα ιαχείρισης και το µεγάλο πλήθος και οι αδυναµίες των Τελικών ικαιούχων. Σήµερα κανένα από τα 4 θεµελιακά αυτά προβλήµατα δεν φαίνεται να αντιµετωπίζεται, αφού ο αριθµός των ιαχειριστικών επιπέδων φαίνεται να αυξάνεται, η γραφειοκρατία δεν µειώνεται (τουναντίον µπορεί να αυξάνεται µέσα από τα νέα ιαχειριστικά επίπεδα), ο δε αριθµός των Τελικών ικαιούχων είναι αµφίβολο αν θα µειωθεί, αφού το προτεινόµενο σύστηµα αξιολόγησης των Τελικών ικαιούχων εξαντλείται στην εκπλήρωση τυπικών προϋποθέσεων, τις οποίες το µεγαλύτερο µέρος των Τελικών ικαιούχων πληρούν και δεν υπεισέρχεται σε ουσιαστικά κριτήρια όπως π.χ. η απόδοση τους στο τρέχον ΚΠΣ. Την ίδια στιγµή δεν έχουν ανακοινωθεί συγκεκριµένα µέτρα για την αντιµετώπιση των διαρθρωτικών αδυναµιών τους. Αςέρθουµε και στη χρηµατοδότηση νησιώτικων περιοχών στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2000-2006. Αυτό που αρκεί να αναφερθεί εδώ είναι ότι µόνο το 14% των πόρων των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραµµάτων πηγαίνει στις νησιωτικές περιοχές. Όσον αφορά στην Περιφέρεια Ν. ΑΙΓΑΙΟΥ χρηµατοδοτείται µόνο από τα Τοµεακά Προγράµµατα του ΕΚΤ και του Ταµείου Συνοχής. Οι υπόλοιπες 3 Νησιώτικες Περιφέρειες ΚΡΗΤΗ, Β. ΑΙΓΑΙΟ και ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ µπορούν να χρηµατοδοτηθούν θεωρητικά χωρίς όριο από το σύνολο των Τοµεακών Προγραµµάτων. Παρόλα αυτά οι κατανοµές που προβλέπονται για τις νησιώτικες περιοχές για κάθε πρόγραµµα όπως αυτό υποβλήθηκε στη Ε.Ε. και είναι σήµερα αναρτηµένο στην ιστοσελίδα του ΥΠΟΙΟ, υποδεικνύουν για παράδειγµα ότι ΜΟΝΟ το 2,93% από το πρόγραµµα ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ - ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ και ΜΟΝΟ το 5,74% από το πρόγραµµα της προσπελασιµότητας θα κατευθυνθεί στα νησιά. 8
Από τα παραπάνω φαίνεται ότι και την επόµενη προγραµµατική περίοδο τα νησιά θα είναι ο µεγάλος χαµένος των χρηµατοδοτήσεων από τα Τοµεακά Προγράµµατα και µάλιστα αυτά που χρηµατοδοτούν τις βασικές σκληρές υποδοµές. Η έµφαση και πάλι θα δοθεί στα µεγάλα δίκτυα µεταφορών της Ηπειρωτικής Ελλάδας και στα µεγάλα αστικά κέντρα Αθήνας και Θεσσαλονίκης Γι αυτό συνάδελφοι και συµπολίτες νησιώτες πρέπει να είµαστε ενωµένοι και συντεταγµένοι στις νέες προκλήσεις που έχουµε µπροστά µας για το µέλλον του τόπου µας, για το µέλλον των νησιών µας. 9